IK10 Impuls 20
29-09-2009
16:36
Pagina 1
Katern voor scholing, her- en bijscholing
20 Een uitgave van Intech Klimaat & Sanitair en OTIB oktober 2009
inHoud 1 Aansluiten sanitaire kranen
5 Cursussen
Aansluiten sanitaire kranen In woningen komen verschillende soorten sanitaire kranen voor. In de keuken zijn dat de keukenmengkraan en de (vaat)wasmachinekraan. Op het toilet een wastafel(meng)kraan bij het fonteintje. In de badkamer vind je een badmengkraan en/of douchemengkraan en een wastafelmengkraan. En aan de gevel de buitenkraan. Al deze kranen kunnen verschillende uitvoeringsvormen hebben, zoals een eengats- of meergatsmengkraan, en aan de wand of op de wastafel zijn gemonteerd. Daarnaast hebben de kranen verschillende aansluitmethoden, afhankelijk van het type kraan en de fabrikant. Impuls bespreekt de verschillende aansluitmethoden van sanitaire kranen op de leidingwaterinstallatie. Door: Han Brouwer-Keij Kranen kunnen worden onderverdeeld in verschillende soorten. Het onderscheid is gebaseerd op de manier waarop warm en koud water wordt gemengd. Bij de traditionele tweeknopsmengkraan gebeurt dit handmatig, terwijl bij een thermostatische mengkraan de kraan zelf de mengverhouding regelt op basis van een vooraf ingestelde temperatuur. De eisen waaraan de diverse soorten kranen moeten voldoen zijn opgenomen in Kiwa-beoordelingsrichtlijnen. De
zogenoemde BRL’s bevatten uiteraard eisen over functionaliteit, maar ook eisen over het gebruik van de juiste materialen en duurzaamheid. Een Kiwa-goedgekeurde kraan is te herkennen aan het Kiwa-woordmerk op het kraanhuis, in de meeste gevallen aan de muurzijde van de kraan.
Montage en afdichting In relatie tot de belangrijkste montage- en aansluitprincipes kunnen kranen worden ingedeeld volgens tabel 1. Bij de aansluiting van kranen op leidingen
enkelvoudige tapkraan (koud of warm)
montage in muurplaat of gevelkom (bijvoorbeeld wasmachinekraan of buitenkraan) montage op toestel (bijvoorbeeld wastafelkraan)
mengkraan
montage op muurplaten
inbouwleidingen, muurplaten met inwendige schroefdraad opbouwleidingen, muurplaten met uitwendige schroefdraad
montage op toestel
meergatsmengkraan eengatsmengkraan
Tabel 1. Montage- en aansluitprincipes sanitaire kranen.
Belangrijke normen en richtlijnen • Bouwbesluit • NEN-EN productnormen, zoals NEN-EN 200: 2008, Sanitaire kranen - Tapkranen en mengkranen voor leidingwaterinstallaties type 1 en type 2 - Algemene technische specificatie • Kiwa Beoordelingsrichtlijnen; onder andere BRL-K607, -K610, -K652, -K658
• • • • •
NEN 1006, Algemene voorschriften voor leidingwaterinstallaties (AVWI-2002) Waterwerkbladen Isso-Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties Isso-publicatie 30, Leidingwaterinstallaties in woningen Kleintje water, Isso
20 1
IK10 Impuls 20
29-09-2009
16:37
Pagina 2
aansluiten sanitaire kranen
heb je te maken met verschillende soorten afdichtingen.
Tapkraan op muurplaat Tapkranen in woningen die op een muurplaat of een gevelkom worden gemonteerd zijn er in 3/8”, 1/2” en 3/4”. De aansluiting van de muurplaat op de koper- of kunststofleiding kan een insteek-, knel- of soldeerverbinding zijn. Voordat de kraan in de muurplaat wordt geschroefd, maak je eerst de soldeerverbinding en bevestig je de muurplaat op de constructie met messingschroeven en eventueel – afhankelijk van het materiaal van de constructie – met pluggen. De muurplaat heeft een rechte (cilindrische) afdichtende binnendraad. De buitendraad aan de kraan, die in de muurplaat wordt geschroefd, is een rechte afdichtende buitendraad. De afdichtende buitendraad voor een watertoepassing is meestal een rechte draad, in afwijking van de afdichtende buitendraad voor gastoepassing die altijd taps (conisch) is. Om de verbinding waterdicht te maken wordt om de buitendraad hennep of teflontape gedraaid. Draai de tape als je aan de schroefdraadzijde in de kraan kijkt met de klok mee. Gebruik niet te veel tape. Drie slagen is voldoende, al is dat bij hennep afhankelijk van het aantal draden dat je tegelijk wikkelt. Let op dat er geen tape aan de binnenkant van de leiding of kraan komt. Hier kunnen kleine deeltjes in het water zich eenvoudig aan hechten of in het ergste geval kan het zelfs verstopping veroorzaken. Zorg verder dat de tape ook niet buiten de schroefdraad uitsteekt. Het is een lelijk gezicht en als je dat na montage moet verwijderen, is de kans op beschadiging van de kraan groot. Om te voorkomen dat de tape over de schroefdraad glijdt, hebben sommige fabrikanten de buitendraad iets opgeruwd. Als dat niet is gebeurd, kun je dat zelf doen met een metaalzaagblad van een beugelzaag. Het voordeel van werken met hennep is dat je eventueel nog iets kunt terugdraaien als je te ver hebt gedraaid. De hennep zet namelijk uit als ze nat wordt en dicht dan pas goed af. Omdat teflontape niet uitzet als die nat wordt, kun je bij gebruik van teflontape niet terugdraaien. Doe je dit 20 2
1. Teflontape op tapkraan.
toch, dan zal de verbinding onherroepelijk gaan lekken. Om het geheel te verfraaien kun je over de muurplaat een verchroomde rozet plaatsen. Bij montage van een tapkraan met beluchter is het, in verband met de beveiligingsfunctie van de beluchter, belangrijk dat deze rechtop wordt geplaatst.
Wastafelkraan op toestel Op fonteintjes of handwasbakjes, en soms ook op wastafels, wordt vaak alleen een koudwaterkraan geplaatst. Dat kan een tapkraan op een muurplaat zijn, maar mooier is een op het fonteintje gemonteerde kraan. Afhankelijk van het type wasbak kan de kraan op het blad van het badkamermeubel worden gemonteerd of op de
wasbak zelf. Keramische wasbakken worden verkocht met en zonder kraangat. Als er geen kraangat in zit kun je dit gat er zelf in tikken. Meestal zijn hiervoor drie dunnere plekken in de wasbak gemaakt, die je van bovenaf voorzichtig kunt doortikken. Onderaan de kraan zit een lange rechte schroefdraad. Die steek je door het gat in de wasbak. Vergeet niet de platte rubberen ring eerst over de schroefdraad te schuiven. Die ring komt tussen de kraan en de bovenkant van de wasbak. Houd de kraan met één hand vast en schuif de tweede rubberen ring (als die aanwezig is) over de schroefdraad. Draai dan de platte moer met de hand op de schroefdraad. Het laatste stukje draai je vast met de wastafeltang of met een pijpsleutel. De schroefdraad van de wastafelkraan is precies dezelfde draad als op de tapkraan die in de muurplaat wordt geschroefd, met dat verschil dat bij de wastafelkraan de schroefdraad niet als afdichtende schroefdraad wordt gebruikt. Om een waterdichte verbinding tussen de kraan en de leiding te maken gebruik je een tweedelige koppeling en een platte fiberring. Schuif eerst de wartelmoer over de leiding en soldeer dan het staartstuk aan de leiding. Nadat de soldering is afgekoeld, reinig je het geheel met een natte lap. Daarna plaats je de fiberring in de wartelmoer op het staartstuk en monteer je de wartelmoer aan de kraan. Gebruik hierbij weer de wastafeltang.
2. Wastafeltang.
soort afdichting
hulpmiddel
capillaire soldeerverbinding
soldeer en vloeimiddel
afdichtende schroefdraad
tape, hennep of fabrieksmatig aangebrachte kunststof ring
fiberring
wartelmoer met staartstuk
knelverbinding
metalen ring met wartelmoer
klemverbinding
kunststofring met wartelmoer
Tabel 2. Soorten afdichtingen.
IK10 Impuls 20
29-09-2009
16:37
Pagina 3
aansluiten sanitaire kranen
Mengkraan op muurplaten Keuken-, bad- en douchemengkranen kunnen op muurplaten worden gemonteerd. Ook hier maak je eerst de soldering van de leiding op de muurplaat en monteer je de muurplaten voor je de mengkraan aanbrengt. Voor inbouwleidingen gebruik je muurplaten met binnendraad. Bij muurplaten met een brug staan de muurplaten altijd evenwijdig aan elkaar. Bij muurplaten die niet evenwijdig aan elkaar zijn weggewerkt, is het vaak onmogelijk de kraan waterdicht op de muurplaten aan te sluiten. S-koppelingen hebben aan de ene zijde een afdichtende schroefdraad die in de muurplaat wordt geschroefd, en aan de andere zijde een niet-afdichtende schroefdraad, waar de koppelingen van de mengkraan op komen. Verpak de dunste schroefdraad van de S-koppelingen met hennep of teflontape. Schroef de S-koppelingen in de muurplaten. Houd er ook hier rekening mee dat je bij teflontape niet kan terugdraaien, omdat dan lekkage zou kunnen ontstaan. Zorg dat, als de S-koppelingen ver genoeg zijn ingedraaid, de hoogte van beide koppelingen gelijk is en de hartop-hartmaat gelijk is aan die van de kraan. Schroef de rozetten over de S-koppelingen. Plaats de fiberringen in de koppelingen van de kraan. Vergeet de zeefjes niet; bij thermostatische kranen worden deze vaak los meegeleverd. Schroef de wartelmoeren op de S-koppelingen. Gebruik een verstelbare moersleutel en een doekje om beschadiging van de koppelingen te voorkomen. En denk erom: vast is vast! Bij opbouwleidingen kun je gebruikmaken van muurplaten met buitendraad. Als die muurplaten zijn verchroomd, heb je geen rozet nodig. De koppelingen van de kraan schroef je rechtstreeks op de muurplaten.
Blokmengkranen Er zijn ook blokmengkranen. Het huis van de blokmengkraan wordt bevestigd aan de muur met vier messing verchroomde schroeven. De waterleiding wordt aan de kraan bevestigd met twee tweedelige koppelingen. Twee fiberringen zorgen voor de afdichting. Ook hier geldt: eerst solderen en dan pas de koppeling op de kraan aansluiten. Dat moet in deze volgorde, omdat de kraan kunststofonderdelen bevat en de
4. Muurplaten met brug.
3. Wastafelkraan.
5. S-koppeling
6. Muurplaat met buitendraad voor opbouwleidingen.
7. Blokmengkraan.
8. Eengatsmengkraan met zacht koperen aansluitingen.
pakkingringen ook van kunststof zijn. Zou je de koppelingen eerst vastzetten en dan pas solderen, dan wordt veel warmte via de wartelmoer overgedragen aan de kraan. Het duurt hierdoor niet alleen langer voor het puntstuk van de koppeling op de juiste soldeertemperatuur is, maar de kunststofonderdelen zullen vervormen of worden beschadigd.
bovenkant van het toestel of blad, een platte rubberring worden aangebracht. Wat de wateraansluiting betreft, is de eenvoudigste vorm twee zacht koperen buisjes die zijn vernikkeld of verchroomd. Met de vernikkelde buisjes kan een capillaire verbinding worden gemaakt door het buisje in een 12 mm-leiding te steken. Omdat steeds meer onderdelen van kranen van kunststof zijn, is solderen van deze buisjes niet aan te raden. Beter is het knel- of klemverbindingen te gebruiken. Denk eraan dat je die aandraait volgens de instructie van de fabrikant. Regelmatig worden deze verbindingen veel te strak aangedraaid, waardoor de buis insnoert en de doorlaat verkleint. Verchroomde buisjes kunnen niet worden gesoldeerd. Het afvijlen van het chroom kost veel tijd en beschadigt de buisjes. Beter is om hier klem- of knelverbindingen toe te passen. Bij sommige fabrikanten zit aan het eind van de zacht koperen buisjes een eendeli-
Mengkraan op toestel Bij mengkranen die op het toestel of een blad worden gemonteerd, wordt onderscheid gemaakt tussen eengats-, twee- en driegatsmengkranen. Eengatsmengkranen zijn er in veel uitvoeringen, ook wat betreft de aansluitingen op de waterleiding. Deze kranen worden, afhankelijk van het fabrikaat, op het toestel bevestigd met een wartelmoer, zoals bij de wastafelkraan, of met een borgplaatje met één of twee bouten en moeren. Bij alle constructies moet tussen de kraan en de
20 3
IK10 Impuls 20
29-09-2009
16:38
Pagina 4
aansluiten sanitaire kranen
9. Eengatsmengkraan met flexibele slangaansluiting met wartelmoer.
ge koppeling met buitendraad. Hierop past de wartelmoer van een tweedelige koppeling. Een fiberring zorgt dan voor de afdichting. Bij andere fabrikaten zit aan het eind van de zacht koperen buisjes een driedelige koppeling met knel- of soldeerverbinding. In de wat luxere woningen worden mengkranen aangesloten met twee hoekstopkranen die op hun beurt in muurplaten zijn gemonteerd. Let er bij het aansluiten op dat de warmwatertoevoer links op de kraan zit en de koudwatertoevoer rechts. De flexibele slangen moeten met de hand in het huis van de kraan worden geschroefd. Hierbij mag meestal geen gereedschap worden gebruikt. Bij de meeste fabrikaten zit op de schroefdraad al een afdichtende ring. De meest flexibele slangen hebben een kunststofbinnenbuis met een ommanteling van gevlochten metaal of gevlochten kunststof. Aan de einden zit een aangeperste koppeling; aan de kraanzijde met buitendraad, en aan de leidingzijde met een 3/8”-wartelmoer, een 3/8”-buitendraad of een 10 mm koperen buisje. Dit koperen buisje mag niet worden gesoldeerd, omdat de kunststof hierdoor zou kunnen worden beschadigd. Bij driegatsmengkranen zitten de koud- en warmwaterkraan los van de uitloop. Via slangen stroomt het water door de mengkamer naar de uitloop. Voor de montage van dit soort kranen is het bijna altijd nodig de handleiding van de fabrikant te raadplegen.
Stappenplan montage eengatswastafelmengkraan met waste 1.
2. 3.
10. Eengatsmengkraan met uittrekbare handdouche en als aansluiting een flexibele kunststofslang.
3.
4.
5.
6. 11. Driegatsmengkraan. 20 4
plaats op de muurplaten van de koud- en wamwaterleiding een hoekstopkraan; zet de waterleidingen onder druk; controleer visueel de aansluitingen op waterdichtheid, open de hoekstopkranen en spoel de waterleidingen, sluit daarna de hoekstopkranen; schuif over de aansluitvoorzieningen aan de onderkant van de kraan de afdichtingsmanchet; plaats de mengkraan (met trekstangwaste en flexibele aansluitslangen) met de afdichtingsmanchet op het kraangat van de wastafel; schuif aan de onderkant van de kraan (onder de wastafel) de bevestigingsplaat met afdichtingsring over de draadstang en draai de moer op de draadstang handvast aan en trek deze met een tang licht na; plaats het bovendeel van de afvoerplug met de afdichtingsring in het
IK10 Impuls 20
29-09-2009
16:38
Pagina 5
aansluiten sanitaire kranen
cursussen
Cursussen installeren sanitaire kranen Grohe sanitaire kranen
Servicetechnicus (ST)
Voor wie? Medewerker zorginstelling, monteurs sanitair, showroommedewerkers, installatiemonteur woningbouw en montage assistent installatietechniek. Waar? www.grohe.nl
Voor wie? Servicemonteur verwarmingstechniek, middenkaderfunctionaris en servicemonteur installatietechniek. Waar? www.roc.nl
Voorschriften water ( AVWI) voor monteurs Voor wie? Installatiemonteur, servicemonteur en onderhoudsmonteur. Waar? www.mijnkenteq.nl, www.iwmidden oost.nl, www.roizwn.nl, www.roi-brabant.nl, www.cursusloket.nl, www.roinn.nl, www.iwzh.nl
Aanleggen installatieleidingen W Voor wie? Monteur installatietechniek (in opleiding). Waar? www.roi-utrecht.nl 7.
8. 9.
10.
11. 12. 13.
14.
15.
afvoergat van de wastafelbak; schroef aan de onderkant van de wastafel het onderste deel van de afvoerplug aan het bovendeel; breng het schuifstangetje van de waste aan in de afvoerplug; verbindt het schuifstangetje met de trekstang van de kraan via een speciaal aansluitblokje; sluit de flexibele slangen van de kraan op de hoekstopkranen aan: links warm water, rechts koud water; plaats de stop in de afvoerplug en controleer de hoogteafstelling; open de hoekstopkranen; sluit de afvoerplug met de trekstang, vul de wastafelbak gedeeltelijk met water en controleer of het water niet wegloopt; laat het water vervolgens weglopen en controleer visueel de wateraansluitingen en kraan op waterdichtheid; voorzie de kraan van een label met een spoeladvies voor de eerste drie maanden.
Bekijk de video op www.installtv.nl
Installatietechniek (eerste monteur woningbouw) (93163) Voor wie? Monteur (niveau 2). Waar? www.roc.nl
Assistent verwarmingsmonteur (AVM) Voor wie? Montageassistent installatietechniek, schoolverlater vmbo en montageassistent verwarmingstechniek. Waar? www.roc.nl
Ontwerpen en tekenen
Voor wie? Voortijdig schoolverlater (vmbo) met onvoltooide opleiding; schoolverlater vmbo zonder technische richting. Waar? www.roc.nl
Voor wie? Middenkaderfunctionaris installatietechniek, aankomend ontwerptechnicus gebouwinstallaties san, cv en ac, servicetechnicus via schakelcursus en aankomend projecttechnicus gebouwinstallaties san, cv en ac. Waar? www.rocva.nl, www.deltion.nl, www.mon3aan.nl
Tekenaar gebouwinstallaties sanitair (TGI san)
Aankomend projecttechnicus ge bouwinstallaties (APG san/cv/ac)
Voor wie? Schoolverlater vmbo, assistent verwarmingsmonteur, assistent installatiemonteur en tekenaar gebouwinstallaties cv en ventilatie. Waar? www.roc.nl
Voor wie? Servicemonteur, tekenaar gebouwinstallaties, havo-gediplomeerde met wis- en natuurkunde, mbo-gediplomeerde W, B of E, installatiemonteur, verwarmingsmonteur. Waar? www.roc.nl
Montageassistent installatietechniek (MASi)
Tekenaar gebouwinstallaties sanitair, cv en ventilatie ( TGI san, cv/vent)
Installatiemonteur met specialisatie woningbouw (IMw)
Voor wie? Assistent installatiemonteur, assistent verwarmingsmonteur, tekenaar gebouwinstallaties cv en ventilatie, tekenaar gebouwinstallaties sanitair en schoolverlater vmbo. Waar? www.roc.nl
Voor wie? Installatiemonteur dakbedekkingen, installatiemonteur utiliteit, assistent installatiemonteur met specialisatie verwarming en assistent installatiemonteur met specialisatie dak. Waar? www.roc.nl
Instructie sanitaire installaties Voor wie? Adviseurs Legionellapreventie, installateurs, leidinggevende, medewerkers service- en onderhoudsdiensten en installatiedeskundigen. Waar? www.isso.nl 20 5
