Belangrijke normen en richtlijnen:

Katern voor scholing, her- en bijscholing

30

Een uitgave van Intech Klimaat & Sanitair en otib september 2010

inHoud 1

Aansluiten warmteterugwinunits

4

Warmteterugwinunits (wtw-units) kunnen in woningen op verschillende plaatsen worden toegepast. De warmte van het douchewater kan bijvoorbeeld op eenvoudige wijze worden hergebruikt. Voor de warmte in lucht geldt hetzelfde. Via een wtw-unit in het ventilatiesysteem van een woning is de luchttoevoer prima voor te verwarmen, waardoor koudeval wordt voorkomen.

Aansluiten warmteterugwinunits

Otib-nieuws

5

Cursussen

door: Han Brouwer-Keij Wtw-units in combinatie met ventilatiesystemen kunnen uitsluitend worden toegepast in kierdichte woningen waarbij de luchttoevoer – centraal of decentraal – via deze unit kan worden verzorgd. Woningen waarbij de luchttoevoer via meerdere ventilatieroosters in de gevels wordt verzorgd, kunnen geen gebruikmaken van wtw-units. Daarom worden de units tegenwoordig bijna uitsluitend gebruikt in combinatie met gebalanceerde ventilatie,

deze systemen voorzien in een mechanische toe- en afvoer van ventilatielucht. Ook kunnen er allerlei extra’s zijn opgenomen met bijvoorbeeld vraaggestuurde regelingen. Meer hierover is te lezen in Impuls 17 van juni 2009 over woonhuisventilatie.

Warmteterugwinning uit rookgassen

Hoewel de meeste woningen tegenwoordig worden verwarmd met een hr-ketel, zeker in woningen met gebalanceerde ventilatie, en de temperatuur van de rookgassen in 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

buitenluchttoevoer luchtafvoer balansventilatieunit met wtw-functie geluiddemper afvoerventielen wasemkap (motorloos of hr) toevoerventielen

1. Ventilatiesysteem met wtw-unit (bron: Itho).

Belangrijke normen en richtlijnen:

- Bouwbesluit. - nen 1087, ‘Ventilatie van gebouwen – Bepalingsmethoden voor nieuwbouw’. - npr 1088, ‘Ventilatie van woningen en woongebouwen – Aanwijzingen voor en voorbeelden van de uitvoering van ventilatievoorzieningen’. - Isso-publicatie 61, ‘Ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen voor ventilatiesystemen’. - Isso-publicatie 62, ‘Kwaliteitseisen voor gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning in woningen’. - Isso-publicatie 63, ‘Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen’. - brl 6000-10, ‘Ventilatievoorzieningen in woningen’. - brl 8010 ‘Beoordelen van ventilatievoorzieningen in woningen’. 30 1

IK09 Impuls 30.indd 1

25-08-10 10:05

aansluiten warmteterugwinunits

vergelijking met oudere cv-ketels al behoorde massa (minstens 200 kg/m2, maar lijk laag is, zijn de rookgassen nog altijd 20 liever nog > 400 kg/m2). Lichte wanden – 30 ºC warmer dan de ventilatielucht. Die werken als een klankbord en versterken warmte kan prima worden gebruikt om in de het ventilatorgeluid; winter koude ventilatietoevoerlucht voor te - gebruik de trillingsvrije montageset die de verwarmen. Toch gebeurt dat in de woningfabrikant meestal meelevert; bouw nog nauwelijks. De reden is dat hier- - plaats de unit, als de woning alleen maar voor specifieke oplossingen en beveiligingen lichte wanden heeft, aan een speciale vloernodig zijn, onder andere om vermenging beugel en monteer deze niet aan de wand; van de luchtstromen te voorkomen. - plaats een wtw-unit nooit in een verblijfsgebied. Hangt de unit op een open zolder, Toegepaste wtw-units dan mag deze niet als verblijfsgebied worden aangemerkt; Bij traditionele ventilatiesystemen voor woningen werd al jarenlang hoofdzakelijk - plaats een geluidsabsorberende demper tussen de unit en het toevoerkanaal naar gebruikgemaakt van zogenoemde kruisstroomplatenwisselaars. Omdat het rendede woning. Buitengeluiden en ventilatorgeluid kunnen via de wtw-unit en het ment daarvan niet zo hoog is (65 – 70 kanalenstelsel immers hinder veroorzaken procent) was bij een lage buitentemperatuur in de woning. Let op: De geluidsdemper bijna altijd naverwarming nodig. mag niet worden gebruikt om maatverTegenwoordig wordt hoofdzakelijk gebruikschillen tussen de wtw-unit en kanalen op gemaakt van tegenstroomwarmtewisselaars te vangen, en moet altijd zonder bochten met gelijkstroomventilatoren. Het warmteworden gemonteerd; wisselend oppervlak van deze tegenstroomwarmtewisselaars is ongeveer twee keer zo - monteer de wtw-unit zo dat de opvanggroot als bij de kruisstroomwisselaar. Deze bak voor het condenswater horizontaal hr-wtw-units hebben, bij geregeld onderen zuiver waterpas ligt. Bij verschillende houd, een rendement van 90 – 97 procent. fabrikanten kan de wtw-unit gedraaid worDoor dit hoge rendement is naverwarming in den gemonteerd. Een aantal onderdelen, principe niet meer nodig. Bij een buitentemwaaronder de lekbak, moet je hierbij dan peratuur van -10 °C en een binnentemperameestal verplaatsen; tuur van 20 °C is de temperatuur van de - zorg dat er na montage voldoende ruimte ingeblazen lucht 17 °C. overblijft voor toekomstig onderhoud. Dat betekent minstens 50 cm vrije ruimte voor Ophangen wtw-unit de unit om de filter te kunnen uitnemen en Om geluidshinder te voorkomen moet bij minstens 10 cm vrije ruimte links en rechts. de plaatsing van een wtw-unit een aantal Onder en boven moet voldoende ruimte zijn maatregelen worden genomen: voor de aansluiting van kanalen, geluids- monteer de unit op een wand met voldoendemper, condensatiewaterafvoer en elektra.

60

in

Relatieve vochtigheid

Er is een verschil tussen relatieve en absolute vochtigheid. De hoeveelheid water(damp) die een kubieke meter lucht kan bevatten is afhankelijk van druk – barometerstand en ventilatordruk – en temperatuur. De druk heeft in een wtw-unit niet zo’n grote invloed, maar de temperatuur juist wel. Warme lucht kan meer water(damp) bevatten dan koude lucht, de relatieve vochtigheid kan nooit groter zijn dan 100 procent. Laat je lucht van bijvoorbeeld 28 °C met een relatieve vochtigheid van 60 procent uit een woning

60 RV=100 %

condensatie

RV=40 %

20 A

B C

RV=20 %

10

0

10

20

30

temperatuur [0C]

4. Condensatie in afkoelende lucht.

40

50

RV=80 %

40

waterdamp [gr/m3]

RV=60 % afkoeling

50

RV=60 %

30

opwarming RV=40 %

20 A

B RV=20 %

10

0 -10

0

10

20

30

40

temperatuur [0C]

5. Dalende relatieve vochtigheid bij opwarming.

50

RV=80 %

40

waterdamp [gr/m3]

RV=80 %

30

uit

3. Tegenstroomwisselaar.

50

40

inblaas

RV=100 %

50

waterdamp [gr/m3]

retour

60 RV=100 %

0 -10

2. Kruisstroomwisselaar.

RV=60 %

30

vochtopname

B RV=40 %

20 A

RV=20 %

10

0 -10

0

10

20

30

40

50

temperatuur [0C]

6. Stijgende absolute en relatieve vochtigheid bij gelijkblijvende temperatuur.

30 2

IK09 Impuls 30.indd 2

25-08-10 10:05

aansluiten warmteterugwinunits

Montage wtw-unit Voorbereiding

1. controleer of de wand waarop de wtw-unit wordt gemonteerd voldoende massa heeft ( > 200 kg/m2); 2. controleer of de plaats van de aansluitstompen voor luchttoevoer en -afvoer overeen komt met de plaats van de luchttoevoer- en luchtafvoerkanalen; 3. draai de unit eventueel en breng de noodzakelijke wijzigingen aan volgens instructie van de fabrikant; 4. dop de niet te gebruiken aansluitstompen af volgens instructie van de fabrikant; 5. controleer of de elektra-aansluiting op de juiste plaats aanwezig is, let hierbij op of de unit gedraaid moet worden gemonteerd; 6. controleer of de stekker van de unit van hetzelfde type is als de wandcontactdoos (perilex of randaarde). Bij een randaardestekker moet een aparte kabel naar de regelschakelaar worden gelegd; 7. controleer of de condensatiewaterafvoer met stankafsluiter aanwezig is; 8. controleer of de opstellingsruimte groot genoeg is en er na montage ook nog onderhoud kan worden gepleegd; 9. controleer of de dakdoorvoer van een type is dat geen condensatiewater en regenwater naar binnen kunnen lopen. Is dit risico wel aanwezig, zorg dan dat de verbindingen in de kanalen tussen de dakdoorvoer en de unit waterdicht worden gemonteerd; 10. controleer of alle ventilatieventielen geheel geopend zijn.

Montage

1. teken met de mal of montageset de plaats van de gaten af op de wand en doe dit waterpas; 2. monteer de montageset aan de wand; 3. plaats de unit op de montageset volgens opgave van de fabrikant; 4. plaats de geluidsdemper met eventueel een passtuk van het kanaal tus-

sen de unit en de toevoerleiding naar de woning en werk de verbindingen af met tape waarin geen rubberringverbindingen zijn toegepast; 5. monteer de aanzuigleiding; 6. monteer de afvoerleiding; 7. isoleer de aanzuigleiding van buitenlucht en de afvoerleiding naar buiten met een thermische isolatie en werk de isolatie af met een dampremmende folielaag.

Montage condensatiewaterafvoer

1. monteer in de inlaatzijde van de stankafsluiter een T-stuk in een hoek van 45°; 2. lijm in de spruit van het T-stuk een eindkap met schroefdop voor het vullen van het waterslot in de zomer; 3. snij of knip het slangeinde met een middellijn van minstens 20 mm schuin af. In plaats van een slang kan ook een vaste aansluiting worden gemaakt; 4. knip of snij de slang op de juiste lengte af, zodat het schuine eind van de slang minstens 30 mm in het water van het waterslot steekt; 5. monteer volgens opgave van de fabrikant de slang op de slangtuit van de unit en zorg dat het langste kant van de schuin afgesneden slang aan de buitenkant van de sifonbocht komt.

Inbedrijfstelling en inregeling

1. steek de perilex-stekker in het perilex-stopcontact; 2. de ventilatiehoeveelheid van de wtwunit staat standaard meestal ingesteld op 225 m3/h. Inregelen is in dat geval niet nodig. Volg anders de instructie van de fabrikant; 3 controleer of de ventilatoren draaien in de verschillende standen (hoog, midden en laag); 4. sluit alle ramen en buitendeuren; 5. sluit de binnendeuren (we gaan ervan uit dat de bouwkundige overstroomvoorzieningen voldoende aanwezig zijn); 6. zet de ventilator in hoogstand; 7. meet de luchthoeveelheid over de toevoerventielen: - Is de luchthoeveelheid over de

meeste toevoerventielen iets meer dan benodigd, maar niet meer dan 10 procent te veel, regel dan wat toevoerventielen bij. Begin met de ventielen met de grootste positieve afwijking, om via alle toevoerventielen de juiste hoeveelheid of net iets meer lucht dan benodigd te krijgen, maar laat één ventiel geheel geopend. - Als de luchthoeveelheid over de meeste toevoerventielen iets minder is dan benodigd, maar niet meer dan 10 procent, regel dan wat toevoerventielen bij (de ventielen met de positieve afwijking) om via alle toevoerventielen iets minder lucht dan benodigd te krijgen, maar laat één ventiel geheel geopend. 8. meet de luchthoeveelheid over de afvoerventielen en regel eventueel bij op dezelfde manier bij als de toevoerventielen: - Zijn de luchthoeveelheden over de ventielen iets minder dan benodigd, dan moeten de ventilatoren worden bijgesteld op de juiste luchthoeveelheid. De werkwijze verschilt per fabrikant. Daarna moeten de ventielen opnieuw worden ingeregeld. - Is de luchthoeveelheid over de ventielen iets meer dan benodigd, dan is het beter om niet de ventilatoren bij te stellen, maar de ventielen nog wat meer te smoren. 9. controleer ten slotte nogmaals de luchthoeveelheid van alle ventielen; 10. schakel de ventilator op de middenstand; 11. ruim de werkplek op; 12. instrueer de bewoner over de werking en het waterslot.

Bekijk de video op www.installtv.nl

30 3

IK09 Impuls 30.indd 3

25-08-10 10:05

aansluiten warmteterugwinunits

in de wtw-unit afkoelen tot bijvoorbeeld 18 °C, dan blijft de absolute vochtigheid in eerste instantie gelijk (zie de lijn A – B in afbeelding 4). De relatieve vochtigheid loopt echter op tot 100 procent bij een temperatuur van ongeveer 18 °C. Bij 100 procent relatieve vochtigheid begint de waterdamp in de lucht te condenseren (zie punt B in afbeelding 5). Koel je nog verder af, dan verloopt het proces langs de rv = honderdprocentlijn (zie de lijn B – C in afbeelding 4). Het proces kan nooit boven deze lijn lopen.

te voorkomen wordt een klep geopend als de temperatuur van de af te voeren binnenlucht dicht bij het vriespunt komt. Via de klep wordt warme ruimtelucht toegelaten en gemengd met de koude buitenlucht. Zodra het bevriezingsgevaar weer voorbij is, wordt de klep weer gesloten. De klep moet altijd vrij kunnen bewegen en mag dus niet worden afgedekt. Deze vorstbeveiliging kan zijn aangevuld met toerenregelingen voor de aanvoer- en retourventilator.

Isolatie

Condensatiewaterafvoer

De absolute vochtigheid wordt dus lager, terwijl de relatieve vochtigheid 100 procent blijft. Het condensatiewater dat in de wtwunit vrijkomt uit de afgevoerde ventilatielucht moet dus via een condensatiewaterafvoer worden afgevoerd naar het riool. De binnenkomende lucht wordt juist opgewarmd. Stel dat die lucht een relatieve vochtigheid heeft van 100 procent bij 18 °C en dat deze wordt opgewarmd tot 28 °C, dan daalt de relatieve vochtigheid tot ongeveer 60 procent (zie lijn A – B in afbeelding 5). Dat komt goed uit, want nu kunnen de kookdampen en het uitgeademde vocht mooi worden opgenomen in de relatief droge lucht bij die temperatuur(zie lijn A – B in afbeelding 6). Veel fabrikanten hebben een bypass in de wtw-unit gebouwd die automatisch wordt ingeschakeld als het niet gewenst is dat de toegevoerde buitenlucht wordt opgewarmd door de afgevoerde binnenlucht. De bypass wordt meestal weer

Techniektalent.nu

otib-nieuws

7. Vorstbeveiligingsklep (bron: Itho).

automatisch uitgeschakeld als een van de volgende situaties zich voordoet: - de binnentemperatuur daalt beneden de 17 °C; - de buitentemperatuur wordt hoger dan de binnentemperatuur; - de buitentemperatuur blijft lager dan 19 °C.

Vorstbeveiliging

In de winter kan koude buitenlucht ervoor zorgen dat de afgevoerde binnenlucht afkoelt tot dicht bij het vriespunt. Hierdoor kan het condensatiewater in de unit bevriezen, waardoor de unit stuk vriest. Om dit

Otib is een van de sleutelorganisaties van Techniektalent.nu, een uniek samenwerkingsverband van bedrijfsleven, opleidingsfondsen, koepelorganisaties en scholen met maar één doel: meer instroom en behoud van (jonge) mensen in de techniek. Techniektalent.nu heeft inmiddels tien uiteenlopende projecten op de rails staan. De achtergrond en doelen van deze lopende projecten staan in overzichtelijke factsheets, zoals beeldvorming, ontwikkelgroep basisonderwijs, ambassadeurs van de techniek, TechNet, praktische sectororiëntatie (pso), beroepsbeelden hbo, loopbaan-gps, vmbo-techniekwedstrijden, talent van meisjes en vrouwen, en Boeien en Binden. Nieuw is het project pso. De factsheets zijn als digitale brochure op de website te vinden, maar ook te bestellen via e-mail ([email protected]). De laatste ontwikkelingen en activiteiten van TechniekTalent.nu zijn te vinden in de digitale nieuwsbrief (www.techniektalent.nu).

In de warmtewisselaar kan condensatie optreden. Deze condens wordt via de condensatiewaterafvoer afgevoerd naar de riolering. In het aanzuig- en afvoerkanaal kan de temperatuur van de lucht beduidend kouder zijn dan de temperatuur van de lucht in de ruimte waar die kanalen zijn gemonteerd. Hierdoor kan aan de buitenzijde van die kanalen condensvorming optreden. Deze moeten daarom worden geïsoleerd met een thermische isolatie. Alleen isolatie is echter niet voldoende, want de lucht uit het vertrek kan dan door de poreuze isolatie bij het koude kanaal komen waar de temperatuur daalt en de relatieve vochtigheid tot 100  procent stijgt. De buitenkant van de isolatie (de warme kant) moet daarom worden afgewerkt met een dampremmende folielaag. Hierdoor kan de lucht in het vertrek niet in de isolatie komen, en dus niet zo ver kunnen afkoelen dat de waterdamp uit die lucht op de kanalen condenseert.

Digitale nieuwsbrief Otib Otib verstuurt regelmatig een digitale nieuwsbrief. Hierin staan korte nieuwsflashes, informatie over bestaande en nieuwe Otib-projecten en -regelingen, en een overzicht van komende activiteiten. Aanmelden voor de nieuwsbrief kan via www.otib.nl.

30 4

IK09 Impuls 30.indd 4

25-08-10 10:05

otib-nieuws

cursussen

Leerstofnet: compleet pakket leermiddelen Trends- en Stichting Leerstof & Vakkennis en Kenteq hebben de krachten gebundeld. Op deze manier ontwikkelingen 2010 is het aangeboden lesmateriaal voor de branche via www.leerstofnet.nl en www.techniekstad.nl beter op elkaar afgestemd. Afstemming van het aanbod levert veel voordeel op: overlap wordt voorkomen en nieuw materiaal kan goedkoper worden ontwikkeld. Leerstofnet biedt een moderne en interactieve leeromgeving met een breed scala aan e–learningmodules, die zijn gekoppeld aan praktijkgerichte opdrachten voor verschillende technische vakgebieden. Mede dankzij de investeringen van Otib is Leerstofnet voor werkgevers in de technische installatiebranche vrijwel kosteloos beschikbaar. Kijk op www.leerstofnet.nl, of bel de Otib-servicedesk op 0800 885 58 85.

Extra tegemoetkoming ‘investeren in talent’ Het Europees Sociaal Fonds (esf) geeft bedrijven de mogelijkheid een extra impuls te geven aan hun opleidingsbeleid. Voor het jaar 2010 is het voor bedrijven in de technische installatiebranche weer mogelijk via het Otib esf-project ‘Branche Breed Opleiden’ een extra financiële tegemoetkoming te ontvangen voor de kosten van een brede selectie cursussen. Via dit project heeft Otib alles is in het werk gesteld om de administratieve lasten tot een minimum te beperken. Kijk voor meer informatie op www.otib.nl/regelingen/werkgevers/esf of bel het esf-bureau van Otib op 0348 437 340.

Gezocht: vakvrouwen

Voor de technische installatiebranche is het van groot belang dat er voldoende gekwalificeerd personeel beschikbaar is. Niet alleen op dit moment, maar ook in de komende jaren. Het onderzoeksprogramma van Otib volgt de ontwikkelingen aan zowel de bedrijfs- als de onderwijskant nauwgezet. Hiervoor worden jaarlijks gegevens verzameld over de branche, bedrijven, werknemers, arbeidsmarkt, het reguliere onderwijs en de scholing van werknemers. Naast een beschrijving van de huidige stand van zaken en de ontwikkelingen in de afgelopen jaren op deze terreinen, biedt het arbeidsmarktrapport ‘Trends- en Ontwikkelingen in de Technische Installatiebranche 2010’ ook prognoses van de arbeidsmarktsituatie in de technische installatiebranche voor de periode 2010 tot en met 2014. Het rapport is te downloaden via www.rapporten.otib.nl.

Otib stimuleert, om het talent voor techniek van vrouwen niet onbenut te laten, op verschillende manieren de deelname van meisjes en vrouwen aan het technisch onderwijs en het technisch bedrijfsleven. Werkgevers in de technische installatiebranche kunnen bijvoorbeeld een tegemoetkoming ontvangen als een werkneemster afwezig is voor activiteiten van de online database Spiegelbeeld. In deze database bevinden zich vrouwen met een technisch beroep die als rolmodel hun passie voor techniek kunnen overbrengen tijdens voorlichtingsbijeenkomsten in basisonderwijs, (v)mbo en havo/vwo. De Otib-flyer ‘Gezocht Vakvrouwen’ is naar alle vrouwen in de branche verstuurd, wat in de eerste week tot tien inschrijvingen in de database heeft geleid. Verder organiseert Otib verschillende bijeenkomsten waarin aandacht wordt besteed aan de vrouw achter de technische ondernemer, van administratief medewerkster tot directeur/eigenaar, of vrouwen met een technische functie. Voor deelname kunnen werkgevers een vergoeding krijgen. Informatie: www.spiegelbeeld.net en www.otib.nl/regelingen.

Cursussen

Klimaattechniek algemeen (Klia)

Servicemonteur warmtepompen

Voor wie? Servicemonteur installatietechniek, onderhoudsmonteur verwarmingstechniek Waar? www.elsevieropleidingen.nl

Voor wie? Servicemonteur installatietechniek (semi), servicemonteur Waar? www.cursusloket.nl, www.vereniging-orka.nl

Praktijktraining service lb-kast met gebouwautomatisering

Servicetechnicus (st)

Voor wie? Servicetechnicus, servicemonteur Waar? www.mijnkenteq.nl, www.cursusloket.nl

Voor wie? Servicemonteur verwarmingstechniek, middenkaderfunctionaris, servicemonteur installatietechniek Waar? www.roc.nl

‘Meer Met Minder’-introductiecursus Voor wie? Adviseurs, ondernemers Waar? www.cursusloket.nl

Energieprestatieadvies/certificaat Woningbouw Voor wie? epa-adviseur Waar? www.isso.nl

Ga voor het meest actuele overzicht van opleidingen en aanbieders naar www.etalage.otib.nl. 30 5

IK09 Impuls 30.indd 5

25-08-10 10:05