BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN Pada bagian ini diuraikan deskripsi data hasil penelitian yang meliputi (1) Bentuk interferensi morfologi berupa morfem bahasa Gorontalo terhadap penggunaan bahasa Suwawa di lingkungan masyarakat Kecamatan Bone Raya Kabupaten Bone Bolango. (2) Faktor-faktor yang Gorontalo terhadap
penggunaan
mempengaruhi interferensi morfologi
bahasa
bahasa Suwawa di lingkungan masyarakat
Kecamatan Bone Raya Kabupaten Bone Bolango, dan (3) Upaya-upaya yang dapat dilakukan dalam meminimalisasi interferensi morfologi bahasa Gorontalo terhadap bahasa Suwawa.
4.1 Bentuk interferensi Morfologi Bahasa Gorontalo Terhadap Penggunaan Bahasa Suwawa. Interferensi morfologi dapat terjadi apabila dalam pembentukan kata menyerap unsur bahasa lain. Dalam hal ini terjadinya penyerapan unsur bahasa Gorontalo terhadap penggunaan bahasa Suwawa sehingga mempengaruhi bentuk kata bahasa Suwawa, misalnya kata bahasa Suwawa yang dilekati oleh morfem dari bahasa Gorontalo. Dalam penelitian ini ditemukan interferensi morfologi berupa bentuk morfem baik morfem terikat dan morfem dasar yang mempengaruhi bentuk bahasa Suwawa. Morfem dasar merupakan bentuk yang secara bebas dapat berdiri sendiri dan berfungsi dalam ujaran sedanfkan Morfem terikat merupakan morfem yang harus di lekatkan pada morfem lain untuk membentuk kata Pateda (2005:100).
Interferensi morfem bahasa Gorontalo terhadap penggunaan bahasa Suwawa, sebagai berikut: 4.1.1 Interferensi Morfem Bahasa Gorontalo terhadap Penggunaan Bahasa Suwawa. Interferensi Morfem bahasa Gorontalo terhadap pengunaan bahasa Suwawa, diuraikan sebagai berikut: Data 1 : Percakapan Antara 2 orang remaja dan seorang nenek Rasni. Percakapan ini berlangsung di halaman belakang rumah (dapur). Topik pembicaraan pada percakapan ini yakni membicarakan tentang ikan yang berada di kolam. P
: oma ponula nonggona to kolam boito.
(D1.K1)
(‘nek ikan dari mana di kolam itu?’) MT1
: oo! Wambinia no li ka rusu no’u. nongonu? (D1.K2) ‘Ooh! Ikan dari paman rusu nak. Kenapa’?
MT2
: dadata da’a. oma mowali watiya mohile? (D1.K3) ‘banyak sekali. Nek, boleh saya meminta?’
MT1
: wode tu? (D1.K4) ‘apa itu?’
MT2
: ti ponula to kolam, watiya mohile ja’o ponula to bele latiya.(D1.K5) ‘ini ikan di kolam, saya minta tidak ada ikan di rumah saya’
MT1
: wamitodo no’u utia biwambita mai o dutuna (D1.K6) ‘ambil saja nak, ini hanya diambil di sungai’
MT2 : soallnia otogina nateya wambinia odia gaga biaga.(D1.K7) ‘soalnya saya suka ikan begini bagus dipelihara’ MT1
: pogamitodo no’u (D1.K8)
‘ambil saja nak’ P
: asik..! makase oma (D1.K9) ‘asik..! terimakasih nek’
MT1
: sama-sama no’u ‘sama-sama nak’ Pada data percakapan (data 1), di peroleh bahwa percakapan berlangsung di
halaman belakang rumah nenek Rasni dalam situwasi yang santai. Topic pembicaraan adalah menanyakan tentang ikan. Percakapan terjadi antara Purna (P), Nenek Rasni (MT1), Sandra (MT2). Dari data di atas terdapat kalimat yang mengalami interferensi, yaitu pada kalimat (1), kalimat (3), dan pada Kalimat (5). 1. Kalimat (1) oma ponula nonggona to kolam boito mengalami interferensi pada kata ponula dan kata to kolam, kata boito. Kata ponula merupakan morfem kata benda dari bahasa Gorontalo. Dalam bahasa Suwawa, kata ponula adalah wambinia yang berarti ikan dalam bahasa Indonesia.
Morfem to yang
dihubungkan pada kata kolam, merupakan morfem dari bahasa Gorontalo. Dalam bahasa Suwawa, morfem to menjadi morfem o sama dengan morfem di dalam bahasa Indonesia morfem tersebut disebut dengan morfem terikat karena morfem tersebut belum memiliki makna jika tidak dihubungkan dengan kata kolam. Dalam kalimat ini pula nampak kata boito mempemgaruhi bentuk bahasa Suwawa. kata boito merupakan morfem dari bahasa Gorontalo. Dalam bahasa Suwawa menjadi morfem bituu yang berarti itu dalam bahasa Indonesia.
Dari uraian di atas dapat dilihat “kalimat oma ponula nonggona to kolam boito” mengalami interferensi pada morfem dasar “ponula” dan pada morfem terikat “to”. Kedua morfem ini merupakan morfem dari bahasa Gorontalo yang diserapkan oleh penutur ke dalam bahasa Suwawa. hal ini terjadi karena penutur sudah tidak fasih dalam menggunakan bahasa Suwawa dan penutur juga menguasai bahasa Gorontalo. 2. Kalimat (2) dadata da’a. oma mowali watiya mohile?. Kalimat ini merupakan kalimat yang dituturkan oleh MT2 kepada MT1. Jika dilihat semua kata dalam kalimat ini sudah merupakan bentuk kata dari bahasa Gorontalo. Kata dadata da’a merupakan kata dari bahasa Gorontalo yang terdiri dari morfem dadata dan morfem da’a. Dalam bahasa Suwawa menjadi mohu’u yang dihubungkan dengan morfem da’a sehingga menjadi kata mohuda’a yang berarti banyak sekali dalam bahasa Indonesia. Dapat dilihat pada kata dadata da’a mengalami interferensi pada morfem dasar dadata yang dihubungkan dengan morfem da’a sehingga kata ini mengalami perubahah bentuk. Seperti yang telah dijelaskan sebelumnya kata dadata seharusnya menjadi mohu’u yang berarti banyak.
Selanjutnya pada
kalimat ini nampak bentuk kata mohile seharusnya menjadi mogole. kata mogole merupakan morfem bebas dari bahasa Suwawa. selanjutnya pada kalimat ini pula nampak kata boito mempengaruhi kalimat tersebut. Kata boito adalah morfem bwbas dari bahasa Gorontalo. Dalam bahasa Suwawa menjadi bituu yang berarti itu dalam bahasa Indonesia. Dan terakhir adalah kata watiya merupakan morfem bebas dari bahasa Gorontalo yang seharusnya menjadi wateya dalam bahasa Indonesia, semua bentuk kata dalam kalimat ini sudah merupakan bentuk dari
bahasa Gorontalo karena penutur sudah tidak fasih dalam menggunakan bahasa Suwawa. lidah penutur sudah kaku dalam menuturkan kalimat bahasa Suwawa, karena penutur sudah tidak terbiasa menggunakan bahasa Suwawa. 3. Kalimat (5) ti ponula to kolam, watiya mohile ja’o ponula to bele latiya. Kalimat yang dituturksn oleh (MT2) ini sudah merupakan kalimat bahasa gorontalo karena semua kata dalam kalimat ini adalah kata dari bahasa Gorontalo. Dalam bahasa Suwawa menjadi ti wambinia o kolam, wateya mogole japa’o wambinia o layigo nateya. Hal ini terjadi karena penutur sulit untuk menggunaan bahasa Suwawa karena sudah tidak terbiasa lagi sehingga penutur menggunakan bahasa Gorontalo untuk mempermudah dalam berintraksi dengan (MT1) mengingat (MT1) menguasai bahasa Gorontalo pula. Dari kalimat-kalimat yang dituturkan oleh P dan MT di atas menyerap kalimat dari bahasa Gorontalo. Hal ini terjadi karena penutur sudah tidak fasih menggunakan bahasa Suwawa, dan penutur menguasai bahasa Gorontalo sehingga dalam bertutur, penutur menggunakan Bahasa Gorontalo. Hal ini wajar saja terjadi tidak adanya kebiasaan dalam menggunakan bahasa Suwawa Sehingga, dalam pemakaian bahasa sering terjadi percampuran-percampuran kata berupa bentuk morfem baik dari BG, BS, dan BMDM. Data 2 : percakapan 5 orang remaja. Percakapan masih berlangsung di dapur rumah nenek Rasni. Topic pembicaraan adalah rencana jalan-jalan ke pantai. (11) P
: wey...! kemaren kita ada pigi di pante gaga skali depe pemandangan uti. (D2.K1)
‘hey..! kemarin saya pergi ke pantai pemandangannya indah sekali’ (12) MT1
: nongonu jalohungguli? (D2.K2) ‘kenapa tidak memberitahu ?’
(13) MT2
: ah..! wa’u olo lona’o. timongolio olo lona’o, bolo yi’o dia’a (D2.K3) ‘saya juga pergi, mereka juga pergi, hanya kau tidak ada’
(14) MT1
: ih..! jaloguma amu. (D2.K4) ‘ih..! tidak memberitahu’
(15) MT3
: noyindu nami yiqo japa (D2.K5) ‘telah kami tanya kamu tidak ada’
(16) MT1
: to’olita? (D2.K6) ‘sama siapa?’
(17) MT4
: pa na pe sudara (D2.K7) “sama saudaramu”
(17) P
: besok torang mo pigi ulang uti (D2.K8) ‘besak kita akan pergi lagi’
(18) MT5
: Jam ampat adetu. Mbai tulu-tuluhu wateya jam 3 (D2.K9) ‘jam empat begitu. Sedang tidur saya jam 3.’
(19) MT1
: ih..! japa mowali wa’u lombu. mbai o du’a to bele (D2.K10) ‘ih..! tidak bisa saya besok, masih ada hajatan di rumah’
(20) P
: kalo bagitu nanti beso jo supaya sama-sama. (D2.K11) ‘kalau begitu, nanti besok saja supaya sama-sama’
(21) MT1
: o’o uti (D2.K12) ‘iya’
Pada data percakapan (data 2), di peroleh percakapan masih berlangsung di rumah nenek Rasni dalam situwasi yang santai. Topic pembicaraan adalah rencana
jalan-jalan ke pantai. Percakapan terjadi antara Myla (P) Purna (MT1), Ika (MT2), Sandra (MT3). Tiwi (MT4), Celi (MT5). 1.
Kalimat (2) nongonu jalohungguli? Kalimat ini dituturkan oleh MT1 kepada P. Dapat di lihat kalimat ini mengalami interferensi pada morfem lo yang merupakan terikat dan pada morfem hungguli yang merupakan morfem dasar yang dilekati oleh morfem lo. Dalam bahasa Suwawa morfem lo seharusnya menjadi morfem no dan morfem hungguli seharusnya menjadi morfem guma sehingga jika di hubungkan akan menjadi kata noguma yang berarti memberitahu. Hal ini terjadi karena kesengajaan dari penutur mengingat penutur juga menguasai bahasa Gorontalo.
2.
Kalimat (3) ah..! wa’u olo lona’o. timongolio olo lona’o, bolo yi’o dia’a kalimat ini merupakan kalimat yang dituturkan oleh MT2 ke MT1. Semua yang ada dalam kalimat ini adalah kalimat bahasa Gorontalo. Hal ini terjadi karena penutur sudah tidak fasih dalam menggunakan kata bahasa Suwawa. dalam bahasa Suwawa kalimat ini menjadi ah..! wa’u tu donola’o. teya ona donola’o bi yi’o japa. Kalimat ini terdiri dari 6 morfem dasar dan 4 morfem terikat yakni antara lain, morfem dasar wa’u, morfem la’o morfem teya, morfem yi’o dan morfem japa. Dan morfem terikat tu yang dihubungkan dengan kata donola’o, morfem do dan no yang dilekatkan pada kata la’o, morfem ona yang di hubungkan pada kata donola’o, dan morfem bi yang dihubungkan pada kata yi’o. Dari uraian di atas nampak jelas kalimat tersebut merupakan kalimat bahasa Gorontalo. Hal ini terjadi karena penutur sudah tidak mengetahui kata dalam
bahasa Suwawa sehingga penutur menggunakan bahasa Gorontalo agar tetap dapat berinteraksi. 3.
Kalimat to’olita?. Kalimat ini merupakan kalimat yang dituturkan oleh MT1 ke MT3. Kalimat ini sudah merupakan kalimat bahasa Gorontalo karena kata yang digunakan adalah kata dari bahasa Gorontalo. Kata to’olita dalam bahasa Suwawa menjadi kata ma’oniyana, hal ini terjadi karena penutur sudah tidak tau bentuk kata dalam bahasa Suwawa sehingga secara sengaja penutur menggunakan bahasa Gorontalo agar tetap dapat berinteraksi. kata ma’oniyana ini terdiri dari dua morfem yakni morfem ma’o dan morfem tiyana. bentuk sebenarynya menjadi ma’oniyana yang berarti sama siapa dalam bahasa Indonesia.
4.
Kalimat (9) Jam ampat adetu. Mbai tulu-tuluhu wateya jam 3 merupakan kalimat yang dituturkan oleh MT5 kepada P. dari kalimat ini terdapat interferensi pada kata tulu-tuluhu. Kata tulu-tuluhu merupakan kata yang berasal dari morfem dasar tuluhu yang mengalami perulangan bunyi sehingga berubah bentuk mejadi kata tulu-tuluhu. Dalam bahasa Suwawa seharusnya menjadi kata tiyu-tiyugo dengan morfem dasar tuyugo yang berarti tidur dalam bahasa Indonesia. Kata tiyu-tiyugo berarti sedang tidur.
5.
Kalimat (10) ih..! japa mowali wa’u lombu. mbai o du’a to bele. Kalimat tersebut merupakan kalimat yang dituturkan oleh MT1 ke MT5. Dari kalimat ini terdapat kata yang merupakan kata dari bahasa Gorontalo yang diserapkan ke dalam kalimat bahasa Suwawa, hal ini sengaja karena penutur sudah tidak mengetahui kata lainnya dalam bahasa Suwawa. kata lombu dan kata to bele merupakan kata
dari bahasa Gorontalo. Dapat di lihat kata lombu merupakan morfem dasar dari bahasa Gorontalo yang seharusnya menjadi miinago yang berarti besok dalam bahasa Indonesia. dan kata to merupakan morfem terikat yang di hubungkan pada kata bele yang seharusnya menjadi morfem o, dan bele merupakan morfem dasar dari kata benda yang seharusnya menjadi morfem layigo dalam bahasa Suwawa.
Dari kalimat-kalimat yang dituturkan oleh P dan MT
di atas banyak
menyerap kalimat dari bahasa Gorontalo. Hal ini terjadi karena penutur sudah tidak fasih menggunakan bahasa Suwawa, dan lebih fasih menggunakan Bahasa Gorontalo. Hal ini wajar saja terjadi karena adanya faktor lingkungan yang mereka tempati mengingat para penutur masih merupakan remaja yang selalu mengikuti perkembangan jaman. Sehingga, dalam pemakaian bahasa sering terjadi percampuran-percampuran kata baik dari BG, BS, dan BMDM.
Data 3 : Percakapan antara ibu Sarce dan Ika percakapan ini berlangsung di dalam rumah dalam situasi sedang membersihkan ikan. Topic dalam percakapan ini adalah menanyakan keberadan ayah. P
: ona ti papa ika? (D3.K1) Di mana si papa ika?
MT1
: ja’a tawa nateya bi pono-ponogo mondo o tibawa yii..!(D3.K2) Saya tidak tahu, hanya turun kebawah tadi
P
: kira-kira bi mossogu (D3.k3)
Mungkin cari ikan MT1
: nola’o janogindubu ama. otawwa..! (D3.K4) pergi tidak pamit., tidak tahu
P
: bi ndo molologo nogau pata’o donola’o (D3.K5) Hanya mencari rokok tadi, baru telah pergi
MT1
: pata’o janotali no gau? (D3.K6) Terus, tidak membeli rokok?
P
: ja’o doi potali, motali (D3.K7) Tidak ada uang untuk membeli, membeli
MT1
: ati ama janonotopo tu ati. (D3.K8) Kasihan, tidak merokok itu.
Pada percakapan (data 3), di peroleh bahwa percakapan berlangsung di rumah Ibu Sarce dalam situasi santai sedang membersihkan ikan. Topic pembicaraan dalam percakapan ini adalah menanyakan tentang keberadaan ayah. Pada percakapan di atas terdapat kalimat yang mengalami interferensi. Yakni pada kalimat (5) bi ndo molologo nogau pata’o donola’o dan kalimat (6) pata’o janotali no gau?. Kata pata’o merupakan morfem dari bahasa Gorontalo. Dalam bahasa Suwawa kata pata’o adalah bateta’o yang berarti kemudian dalam bahasa Indonesia.
Hal ini terjadi karena pengucapan kata pata’o lebih mudah di ucapkan
dari pada kata bateta’o sehingga penutur sengaja menggunakan kata pata’o ke dalam bahasa Suwawa.
Dari kalimat-kalimat yang dituturkan oleh P dan MT tidak banyak menyerap kalimat dari bahasa Gorontalo. Hal ini terjadi karena penutur masih menguasai bahasa Suwawa dan sering menggunakan bahasa Suwawa, penyerapan bentuk kata bahasa Gorontalo oleh penutur tersebut wajar terjadi karena penutur menguasai dua bahasa sekaligus yakni BS dan BG. Data 4 : Percakapan antara
Ibu Sarce dan Ika. Percakapan ini berlangsung
di
halaman rumah. Topic pembicaraan yakni menanyakan tentang ikan. P
: notalionimu oode tu ponula, notalionimu o dala o motoro? (D4.K1) Kau bali dimana ikan itu, kau beli di jalan, di motor?
MT1
: ndea ti uwo nogala ti pak darwis (D4.K2) Tidak saya membelinya dari pak darwis
P
: no balo mohuda’a ota (D4.K3) Mendapat banyak dia?
MT1
: notali no mopulonohibu nonggoamai tohuda’a (D4.K4) Saya membeli sepuluh ribu di kasih banyak
Pada data percakapan (data 4), di peroleh bahwa pecakapan berlangsung di halaman rumah. Topik percakapan yakni menanyakan tentang ikan. Percakapan ini terjadi antara Ibu Sarce dan Ika. Dari data di atas terdapat kalimat yang mengalami interferensi, yaitu pada kalimat (1) notalionimu oode tu ponula, notalionimu o dala o motoro?. Kata ponula merupakan morfem dasar dari kata benda dari bahasa Gorontalo. Dalam bahasa
Suwawa kata ponula seharusnya menjadi kata wambinia yang berarti ikan dalam bahasa Indonesia. Dari kalimat-kalimat yang dituturkan oleh P dan MT tidak banyak menyerap kalimat dari bahasa Gorontalo. Hal ini terjadi karena penutur masih menguasai bahasa Suwawa dan sering menggunakan bahasa Suwawa, penyerapan bentuk kata bahasa Gorontalo oleh penutur tersebut wajar terjadi karena penutur menguasai dua bahasa sekaligus yakni BS dan BG. Data 5 : percakapan antara ika, ibu Sarce, Ibu emi. Percakapan ini berlangsung di rumah ibu emi dalam situasi santai sambil makan. Topik pembicaraan pada percakapan ini adalah membicarakan tentang pertandingan voli ball. P1
: oma ti oma ta ikat rambut dua bagini ada barmain Volli (D5.K1) Nek, nenek terikat rambut dua begini sedang main volli
MT1
: ei…ti ika mate mo’oti mo’onto mota ni oma seserepu (D5.K2) ei.. ika tertawa setengah mati melihat oma sedang memukul
P
: ti oma pe calana so sampe di puru (D5.K3) Celana oma sudah sampai di perut
MT1
: tiyana ta seserepu boito gaga da’a (D5.K4) Siyapa yang memukul itu bagus sekali
MT2
: oo! Ta monto molotabu tu, orang kampung baru lonto antolua (D5.K5) Orang dari molotabu. Orang kampung baru dari otolua.
MT1
: pata’o mao’niyana? (D5.K6) Lalu sama siyapa?
MT2
: to molotabu, yilali tiga ampa ami, lomaso semi (D5.K7)
Di molotabu, jadi tiga empat kami masuk semi
Pada data percakapan (data 5) . diperoleh bahwa percakapan berlangsung di rumah ibu Eni dalam situasi santai sambil makan. Topic pembicaraan adalah membicarakan tentang pertandingan Volli. Percakapan terjadi antara Ika (P), Ibu Sarce(MT1), dan Ibu Eni (MT2). Dari data di atas terdapat kalimat yang mengalami interferensi. 1. Kalimat (2) ei…ti ika mate mo’oti mo’onto mota ni oma seserepu. Kalimat ini dituturkan oleh MT1 ke MT2. Kata mo’onto berasal dari morfem dasar onto yang berarti lihat kata onto. Dalam bahasa Suwawa adalah bilogo. kata mo’onto mengalami interferensi pada bentuk morfem dasar. bentuk yang benar dari kata mo’onto dalam bahasa Suwawa adalah momilogo yakni dengan morfem dasar bilogo. Pada kalimat ini pula terdapat kata mota, kata mota merupakan morfem penunjuk arah. Dalam bahasa Suwawa morfem mota menjadi morfem mondo yang berarti sana dalam bahasa Indonesia. 2. Kalimat (4) tiyana ta seserepu boito gaga da’a
kalimat tersebut merupakan
kalimat yang dituturkan oleh MT1 ke MT2. Dari kalimat tersebut terdapat kata boito dan kata gaga da’a yang masing-masing merupakan kata dari bahasa Gorontalo. Kata boito merupakan morfem dari bahasa Gorontalo dalam bahasa Suwawa mejadi bituu yang berarti itu dalam bahasa Indonesia. Morfem tersebut merupakan morfem dasar dari kata tunjuk. Pada kalimat ini nampak pula kata gaga da’a mempengaruhi kalimat tersebut kata gaga da’a terdiri dari morfem
dasar gaga bentuk yang sebenarnya dalam bahasa Suwawa menjadi mopiya dengan morfem dasar piya. 3. Kalimat (5) oo! Ta monto molotabu tu, orang kampung baru lonto antolua. Kalimat tersebut merupakan kalimat yang dituturkan oleh MT2 ke MT1. Dari kalimat tersebut nampak bentuk kata monto dan lonto mempengaruhi kalimat tersebut. Bentuk kata monto dan lonto merupakan morfem dasar dari bahasa Gorontalo. Dalam bahasa suwawa morfem monto dan lonto seharusnya menjadi morfem nonggo sama halnya dengan morfem dari dalam bahasa Indonesia. 4. Kalimat (6) pata’o mao’niyana?. Kalimat ini merupakan kalimat yang dituturkan oleh MT1 ke MT2. Dari kalimat tersebut terdapat bentuk kata yang mengalami interferensi. pada bentuk kata pata’o, bentuk kata pata’o tersebut merupakan morfem dasar dari bahasa Gorontalo. Dalam bahasa Suwawa seharusnya menjadi bateta’o yang berarti kemudian dalam bahasa Indonesia. 5. Kalimat (7). to molotabu, yilali tiga ampa ami, lomaso semi. Kalimat ini dituturkan oleh MT2 kepada MT1. Dari kalimat tersebut terdapat bentuk kata yang mengalami interferensi yakni kata to molotabu. Bentuk to yang dihubungkan dengan kata molotabu merupakan morfem dari bahasa Gorontalo. Dalam bahasa Suwawa morfem to seharusnya menjadi morfem o yang artinya sama dengan morfem di dalam bahasa Indonesia. Morfem o merupakan bentuk morfem terikat dalam bahasa Suwawa. Dari kalimat-kalimat yang dituturkan oleh P dan MT tidak banyak menyerap kalimat dari bahasa Gorontalo. Hal ini terjadi karena penutur masih menguasai
bahasa Suwawa dan sering menggunakan bahasa Suwawa, penyerapan bentuk kata bahasa Gorontalo oleh penutur tersebut wajar terjadi karena penutur menguasai dua bahasa sekaligus yakni BS dan BG.
Data 6 : percakapan antara ibu Ira, Ibu Weni dan Ibu Sarce. Percakapan ini berlangsung di rumah Ibu weni dalam suasana santai duduk di teras rumah. Topik pembiocaraan yakni membicarakan tentang cara meminjam uang dari PNPM. P
: ei…! Adona carania mobuloto doi no PNPM? (D6.K1) ‘hey..! bagaimana caranya meminjam uang dari PNPM?’
MT1
: tu’aniya u yindubuo’u. (D6.K2) ‘itu juga yang ingin saya tanyakan’
MT2
: inodonoga nateya no li ketua PNPM, carania musti mosadia KTP wawu KK. (D6.K3) ‘saya dengar dari ketua PNPM, caranya harus menyediakan KTP dan KK’
P
: adetu…? (D6.K4) ‘begitukah?’
MT1
: o’o…! (D6.K5) ‘iya’
P
: pata’o mo’eyama’o tu, doi u yiluana nato mokaluari lonu? (D6.K6) ‘lalu setelah itu, uangnya yang kita pinjam akan keluar kapan?’
MT2
: u’otawwa nateya tu doinimi mokaluari mai ngohula odito. (D6.K7) ‘yang saya tau, uangnya akan keluar setelah sebulan begitu.’
P
: ja’a porsaratan yibania? (D6.K8) ‘tidak ada persyaratan lain?’
MT2
: ja’a (D6.K9) ‘tidak ada’ : ih..wanu odito lombu wa’u mongurusi porsaratannia. (D1.K10)
P
‘ih..kalau begitu besok saya akan mengurus persyaratannya’ MT1
: depito mondo oni kotua (D6.K11) ‘diantar sama ketua’
MT2
: mbai mohahabariapa ita (D6.K12) ‘nanti saling mengabarkan kita’
Pada data percakapan (data 6) . diperoleh bahwa percakapan berlangsung di rumah ibu Eni dalam situasi santai sambil makan. Topic pembicaraan adalah membicarakan tentang pertandingan Volli. Percakapan terjadi antara Ibu Ira (P), Ibu Teli (MT1), dan Ibu Weni (MT2). Dari data di atas terdapat kalimat yang mengalami interferensi. 1. Kalimat (1) ei…! Adona carania mobuloto doi no PNPM. Kalimat ini di tuturkan oleh P kepada MT1. Pada kalimat ini mengalami iterferensi pada bentuk kata buloto. Bentuk buloto merupakan morfem dasar dari bahasa gorontalo yang berarti pinjam dalam bahasa Indonesia. Dalam bahasa Suwawa bentuk buloto seharusnyam menjadi luano. Hal ini terjadi karena penutur juga menguasai bahasa Gorontalo sehingga interferensi ini terjadi. 2. Kalimat (6) pata’o mo’eyama’o tu, doi u yiluana nato mokaluari lonu?. Kalimat tersebut merupakan kalimat yang dituturkan oleh P kepada MT1. Interferensi pada kalimat ini dapat dilihat pada bentuk kata pata’o. bentuk tersebut merupakan
morfem berupa morfem dasar dari bahasa Gorontalo. Dalam bahasa Suwawa seharusnya menjadi batetao yang berarti kemudian dalam bahasa Indonesia. Bentuk ini dikatakan sebagai morfem bebas karena memiliki makna yakni menanyakan tentang keadaan, situasi tergantung kalimat yang dituturkan. 3. Kalimat (7) u’otawwa nateya tu doinimi mokaluari mai ngohula odito. Kalimat ini merupakan kalimat yang di tuturkan oleh MT1 kepada P. interferensi pada kalimat ini dapat dilihat pada kata ngohula dan odito. Kata ngohula merupakan morfem dari kata bilangan bahasa Gorontalo. Dalam bahasa Suwawa, kata ngohula seharusnya menjadi tobula yang berarti sebulan dalam bahasa Indonesia. Demikian pula dengan kata odito, kata odito merupakan morfem dari bahasa Gorontalo dalam bahasa Suwawa seharusnya menjadi adetuu yang berarti begitu dalam bahasa Indonesia. 4. Kalimat (10) ih. wanu odito lombu wa’u mongurusi porsaratannia. Kalimat ini dituturkan oleh P kepada MT1. Interferensi pada kalimat ini dapat dilihat pada pengguanaan bentuk kata wanu, odito dan bentuk lombu. Ketiga bentuk kata ini merupakan morfem dasar dari bahasa Gorontalo. Dalam bahasa Suwawa bentuk tersebut seharusnya menjadi wagu, adituu dan miinago yang berarti kalau, begitu dan besok dalam bahasa Indonesia. 5. Kalimat (11) depito mondo oni kotua. Kalimat ini merupakan kalimat yang dituturkan oleh MT1 kepada MT2. Interferensi pada kalimat ini terlihat pada pengguanaan kata depito. Kata depito merupakan morfem dasar dari bahasa Gorontalo yang berarti antar dalam bahasa Indonesia. Dalam bahasa Suwawa kata depito seharusnya menjadi guntudo.
Dari kalimat-kalimat yang dituturkan oleh P dan MT tidak banyak menyerap kalimat dari bahasa Gorontalo. Hal ini terjadi karena penutur masih menguasai bahasa Suwawa dan sering menggunakan bahasa Suwawa, penyerapan bentuk kata bahasa Gorontalo oleh penutur tersebut wajar terjadi karena penutur menguasai dua bahasa sekaligus yakni BS dan BG, sehingga penutur secara tidak sengaja mencampurkan dua bahasa sekaligus.
4.3 Faktor-faktor yang mempengaruhi interferensi morfologi bahasa gorontalo terhadap penggunaan bahasa suwawa. a. Faktor lingkungan sangat mempengaruhi penggunaan bahasa oleh masyarakat Kecamatan Bone Raya Kabupaten Bone Bolango. Lingkungan merupakan tempat untuk berinteraksi oleh masyarakat. Lingkungan yang dimaksud adalah lingkungan tempat tinggal oleh masyarakat Kecamatan Bone Raya Kabupaten Bone Bolango. Pemakaian bentuk-bentuk bahasa yang beraneka ragam ini tidak dapat dihindari karena adanya pengaruh lingkungan tempat masyarakat bertutur. Penggunaan bahasa yang lebih dari satu, menjadikan kebiasaan hingga dapat menimbulkan kekacauan penggunaan suatu bahasa yang dilakukan oleh masyarakat tersebut baik di lingkungan formal ataupun di lingkungan nonformal. Kebiasaan masyarakat dalam menggunakan bahasa Gorontalo dan bahasa suwawa dalam kehidupan sehari-hari, tidak dapat dijadikan faktor utama terjadinya interferensi, akan tetapi adanya pembiasaan akan penggunaan bahasa yang
bentuknya beraneka ragam oleh mayarakat baik masyarakat lokal atau masyarakat pendatang, sehingga bahasa itu saling mempengaruhi. b. Faktor bilugualisme. Penguasaan dua bahasa menyebakan penutur sering mencampur adukan kedua bahasa tersebut yakni antara bahasa gorontalo dan bahasa suwawa sehingga bahasa itu saling mempengaruhi. c. Faktor Sosial, dengan adanya campur baur antara kelompok etnik yang lainnya maka akan mengakibatkan pula campur baur bahasa. Hal ini pula yang terjadi pada masyarakat penutur bahasa Gorontalo dan penutur bahasa Suwawa. Adanya campur baur antara penutur bahasa Gorontalo dan bahasa Suwawa sehingga mengakibatkan kedua bahasa tersebut saling bercampur. d. Faktor Globalisasi . adanya perkembahagan jaman yang sudah modern pada saat ini megakibatkan penutur bahasa Suwawa merasa malu menggunakan bahasa Suwawa karena dialegnya yang berbeda dengan bahasa Gorontalo. Hal ini biasanya terjadi pada anak-anak dan para remaja. Mereka merasa tidak mau menggunakan bahasa Suwawa karena tidak mau dianggap kuno. Bagi para remaja bahasa Suwawa merupakan bahasa jaman dulu yang sudah tidak bagus jika digunakan pada saat ini.
4.3 Upaya-Upaya yang Dapat Dilakukan dalam Meminimalisasi Interferensi Morfologi Bahasa Gorontalo terhadap Bahasa Suwawa. Mencermati faktor-faktor yang menyebabkan terjadinya interferensi yang telah diuraikan di atas, maka upaya-upaya yang dapat dilakukan dalam
meminimalisasi interferensi morfologi bahasa Gorontalo terhadap bahasa Suwawa, sebagai berikut. a. Masyarakat penutur bahasa Suwawa harus tetap setia dan bangga menggunakan bahasa tersebut. b. Para orang tua harus membiasakan anak-anaknya untuk menggunakan bahasa Suwawa, tetapi tidak melupakan bahasa Gorontalo sebagai bahasa lokal, dan bahasa indonesia sebagai bahasa nasional. c. Para remaja harus lebih peka terhadap bahasa daerah karena bahasa daerah juga merupakan perbendaharaan dari bahasa nasional. d. Pemerintah harus membuat satu kurikulum untuk mengembangkan bahasa daerah terutama bahasa Suwawa.
4.5 Pembahasan Interferensi bahasa Gorontalo terhadap penggunaan bahasa Suwawa terjadi karena penguasaan dua bahasa sekaligus oleh penutur dan di pengaruhi oleh penutur yang sudah tidak fasih lagi menggunakan bahasa suwawa bahkan ada yang sudah tidak mengetahui bahasa suwawa. dalam penelitian ini di temukan interferensi morfologi berupa bentuk morfem bahasa Gorontalo terhadap penggunaan bahasa Suwawa . interferensi morfem terjadi pada morfem yang di lekatkan pada morfem dasar yakni morfem berupa morfem terikat dan interferensi berupa morfem dasar yang mendasari kata itu sendiri. Misalnya bentuk kata o bele. Bentuk ini terdiri dari morfem o yang merupakan morfem terikat dari bahasa Suwawa dan morfem dasar bele yang merupakan morfem dasar dari bahasa Gorontalo.
Dari uraian di atas dapat di lihat bentuk kata ini mengalami interferensi morfem berupa morfem dasar ke dalam bahasa Suwawa sehingga menyebabkan interferensi. Hal ini sesuai dengan pendapat Alwasillah
(dalam Aslinda dan
Lenisyafyahya, 2010:66) yang mengatakan interferensi berarti adanya saling pengaruh antarbahasa. Pengaruh itu dalam bentuk yang paling sederhana berupa pengambilan satu unsur dari satu bahasa dan di gunakan dalam hubungannya dengan bahasa lain. Faktor-faktor yang mempengaruhi interferensi morfologi bahasa gorontalo terhadap penggunaan bahasa suwawa, Faktor lingkungan, Faktor bilugualisme, Faktor Sosial, Faktor
Globalisasi. Mencermati faktor-faktor yang menyebabkan
terjadinya interferensi yang telah diuraikantersebut,
upaya-upaya yang dapat
dilakukan dalam meminimalisasi interferensi morfologi bahasa Gorontalo terhadap bahasa Suwawa, sebagai berikut. (1) Masyarakat penutur bahasa Suwawa harus tetap setia dan bangga menggunakan bahasa tersebut. (2) Para orang tua harus membiasakan anak-anaknya
untuk menggunakan bahasa Suwawa, tetapi tidak
melupakan bahasa Gorontalo sebagai bahasa lokal, dan bahasa indonesia sebagai bahasa nasional. (3) Para remaja harus lebih peka terhadap bahasa daerah karena bahasa daerah juga merupakan perbendaharaan dari bahasa nasional. (4) Pemerintah harus membuat satu kurikulum untuk mengembangkan bahasa daerah terutama bahasa Suwawa.