EEN DROOMARTIKEL. Dit artiket bestaatuit delen van eenscriptieover dromendie gemaaktis in het kader van te Eindhovenin 1980. eenopleidingcommunícatie-kunde door JeanneTel l. Wat is dromen? a. Slapenen dromen. Dromenis eenverschijnsel,dat de mensheid al van oudshergeïntrigeerdheeft. dat Zo hebbenonderzoekersaangetoond in het oudeGriekenland300 tot 400 tempelster ere van Asklepios,de God van de droom,bestonden.Dezewerden door mensenbezochtom, via hun dromen, advieste krijgen voor hun problemen of om van allerlei kwalengenezen re worden.Ook uit de Bijbel blijkt, dat aan de voorspellendekracht van dromen grote betekeniswerd toegekend.Over de hele wereld verspreidziin er culturen aangetroffenwaarvandromenen droominterpretatieeen essentieelonderdeel vormden.Toch hing er over dromeneen waasvan geheimzinnigheid.Het was zekerniet het terrein waar de wetenschap zich meebezig hield. Dit veranderde echter,toen Freud in het begin van de eeuwdromenging gebruiken negentiende innerlijkeconflictenbloot middel om als te leggen.Daarnakwam Jung,die aan dromeneencentraleplaatstoekendebij zijn therapie. droomonToch is het wetenschappelijk derzoekpas tot volle bloei gekomenin dejaren vijftig. In hetjaar 1953leidde professorKleitrnan, een expertop slaapgebied,een serie experimentenin verbandmet de slaapvan baby's.Dit had plaatsop de fysiologischeafdelingvan de Universiteitvan Chicago.Een van Aserinsky,merkteop zijn assistenten, dat de ogenvan een van de kinderen tijdensde slaaponderde geslotenoogleden snel heenen weer bewogen. Men wilde vaststellenof dezeoogbewe-
voorkwamen gingenook bij volwassenen en zoja, wat de betekeniservan zou kunnenzijn. werd gebruik Om dit te onderzoeken gemaaktvan eenelektro-encefalograaf. Dit apparaatkan de elektrischeactiviteit van de hersenenmetenen registreren. Het resultaatmoemtmen een elekÍro(E.E.G.) Om eventuele encefalogram. te kunnenwaÍunemen, oogbewegingen werdener ook elektrodenrondom de resulogengeplaatst.Het geregistreerde taat daarvannoemtmen eenelektrote O.G.) De onderzoekers oculogram(E. gedurende de hele Chicagobegonnen te nachtE.E.G.'sen E.O.G.'s makenbij iets wat nooit eerder proefpersonen, gedaanwas.
Na dit eersteexperimentzijn de resultaten van Kleitman'sonderzoekdoor vele van elkaaronafhankelijkestudiesbevestigd. Het is komenvast te staandat ieder mensbij een normaleslaapperiodeI Il2 tot 2 uur per nachtdromenddoorbrengt.
ontdekkinZe kwamentot verrassende gen: Uit het onderzoekbleekdat de mensin eennachtvan 7 a 8 uur doorslaap4 a 5 slaaPPeriodes loopt. Elke periodeheefteen min of meer identiek verlooPen duurt ongeveer90 minuten. Zo'n periodebegintmet lichte slaap,fase 1 verandertvia fase2 en fase 3 in diePeslaaP (fase4). Als de Persoonongeveer een half uur in dezefaseverkeerd heeft, keert hij via fase3 en fase 2 wenr terug naar fase 1. De opstijging in fase 1 gaatgepaardmet snelleoogbewegingen, eengroter zuurstofgebruikin de hersenen,snellereen onregelmatige ademhalingen eenalgehele verslappingvan de sPieren. De proefpersonendie tijdensdeze fasewakker werdengemaakt, blekennagenoegallemaallevendig te dromen. Personen,gewektin de rustige slaapstadia,droomdenover het algemeenniet of hun droomverslagenwaren korter, minder beeldenden levendig.Het leek meerop denkendan oP dromen. De mensbleek 2 soortenslaaPte en hebben,later R.E.M.-slaaP -slaaP genoemd. N.R.E.M. R.E.M. is de afkortingvan De naamis Rapid-eye-movement. bedachtdoor W.C.Dement. N.R.E.M.-slaaPstaatvoor nonR.E.M.-slaaP. De R.E.M.-slaaPwordtook wel droom-slaapgenoemd,de N.R. E.M.-slaaPde rustigeslaaP. Naarmatede nachtvordert, worden de R.E.M.-Periodeslangeren de fasenvan diePeslaaPkorter. Tegenhet ochtendglorenkan de laatsteR.E.M.-fasewel eenhalf uur duren.
b. Waaromwij onzedromenvergeten. blijkt dat mensen Uit het bovenstaande die bewerennooit te dromenongelijk hebben.Er zijn verschillendeoorzaken aante wijzen, zowel van fysiologische aard, waaromwe als psychologische onzedromenvergeten: Het blijkt dat het opslagmechanisme naaÍ het Permanentgeheugen (long-termmemory)tijdens de slaapmeestalslechtfunctioneert. Het feit dat men zijn droom meestalwel herinnertals men tijdens het dromenof direct daarna wordt wakker gemaakt,bewijst dat nog wel het kortdurendgeheugen(short-termmemory) functioneert. Voor ons allen lijken dromen vtuchtig te zijn, in het niets oP te lossen.Dat sommigenzich wel hun dromenherinnerenen anderen niet, hangt samenmet de graadvan interesse.Droomonderzoekershebbende mensenoP een globalewijze ingedeeldin twee die klassen,nl.'droomonthouders' droom één zich tenminste Per maandherinnerenen 'droomvergeters',die zich minderherinneren. Proevenhebbenaangetoond dat koele, beheerstemensen,die op hun emotieszeer rationeelen met weinig verbeeldingskracht reageren,zich meestalminder dromenherinnerendan zij, die meeropenen Plooibaartegenover het leven staan.In onze westerse herinnerenvrouwen maatschappij zich meestalmeer dromendan mannen; 9
-
vrouwenondergaanhet levenoP wijze, mannen eengevoelvollere getraind hun energiete zijn eroP richtenop de buitenwereld. Een derdefactor, waardoorwe onzedromenvergeten,hangt samenmet onze geïndustrialiseer'bede, op efficiëntiegerichte schaving',die dromenbeschouwt als onzin en droominterPretatie als eennaïevebezigheidvoor halfzachtefiguren. Gelukkigbegint daar de laatste tijd veranderingin te komen. Steedsmeer mensengaaninzien dat ons wel-zijn ten kosteis gegaanvan onze wel-vaarten dat ons 'nuchterrealisme' iets als een obsessiegewordenis en oorzaak alcoholisvan zenuwinzinkingen, grote is een geweld. Er me en oplevingvan de belangstelling voor mystiek, meditatieen het innerldkleven, met inbegriPvan dromen. En ten slotte zeggende PsYchoanalyticidat'droomvergeters'hun droom 'vergeten',omdatdie dromenvoor hen beangstigende en immorelewenseninhouden. Daaroverlater meer.
En eenhele originele: "DÍomenis eendenksportdie je kunt doenalsje slaapt." Mijn zoonvan 10 zei:"Eendroomis een gedachte dieje in je hoofdzietalsje slaapt." van de 2. De modernewetenschaP droom. droominanalytische l. 2. De prs^choterpretatie.
c. Wat is eendroom? Ik heb dezevraaggesteldaan de kinderen van mijn klas. Zij zijn ongeveer11 jaar oud. Enkeleantwoorden: "Een droomis iets wat je bedenktalsje slaapt." "Een droom is als je slaapten dan zieje iets en dan is het net alsofje het meemaakt." "Een droom is een spiegelbeeldin je slaap." "Een droom is: je hebt iets meegemaakt en daardenkje aanin je slaapen je ziet er beeldenbij en dan wordt het dus een story."
A. Freud. Het was SigmundFreuddie, in 1900met 'Die de publicatievan zijn meesterwerk als eerstehet verschijnsel Traumdeutung' psycholodromeneen wetenschappelijke de gaf. beschouwde Freud gischebasis droomals de via regia(dekoninklijke weg) naarhet onbewuste.De door hem ontwikkeldetheorieheeft een enorme invloedgehadop de westersecultuurin de laatstehalve eeuwen het moderne denkenover dromenis er min of meer van afgeleid.
10
grot, de kelder,eenvaasen andere voorwerpenmet een openingstaanvoor de vagina;dansen,vallen,paardrijden het uiwallen staanvoor gemeenschap; voor castratie, van haar en tandenstaan etc.etc.)
Santenvattingvan ziin theorie. Wrj hebbenwensenen neigingen,die motiveren,maarwaaronzehandelingen van we ons niet bewustzijn. Een sterke censuurverhindertons dit bewust-worden, omdat dezewensenen neigingen irrationeelvan aard zijn en vaakincestueusen pervers.Deze irrationelewensenhoudenverbandmet ervaringenuit onzejeugd. Ze warenlevendtoenwe kinderenwaren en hebbenhun bestaan ondergrondsvoortgezet. Freud nam aan dat kinderenintenssadisneigingenhebtischeen masochistische met de binding sexuele ben; een sterke ouder van het anderegeslachten haatgevoelenst.o.v. de oudervan hetzelfde geslacht.Angst voor vergeldingen de eisenvan het socialeleven zijn de redenen waaromze dezeneigingenen gevoelens verdringen.Deze houdendaardoor echterniet op te bestaan.Ze ziin sterk en komenterug in onze dromen, als de bewustecontroleverzwakt is, en ze komen zó vervormd en verhult terug, dat we ze niet meer als zodanigherkennen. Deze camouflageheeft een dubbele functie: ze maaktde ontladingvan de verdrongenenergiemogelijk, maar door de ware aard van de verlangenste verbergen,kan de een dromerrustig doorslapen.(Als primitiefste sexuele van onze driften direct in een droom zou worden uitgedrukt, zoudenwe geschrokkenwakker worden.) De droom is dus een veiligheidsklepvoor opgekropteemotiesén de behoedervan de slaap. De inhoud van de droom bestaatuit symbolenvoor primitieve, instinctieve verlangens.Het is eengeheimecode,die ontcijferd kan worden door de droominterpretatie.Verrewegde meestesymbolen zijn sexueelvan aard. Zo staande stok, de paraplu, het zwaarden andere puntigevoorwerpenvoor de penis;een
Freud noemtde droom, zoalswij hem dromen,de manifestedroom.D.m.v. vrije associatiemet elk deel van de droom krijgen we een nieuwetekst, die de werkelijke betekenisvan de droom onthult:de latentedroom. verdichting,symD.m.v. verschuiving, bolisatie,omkeringen secundairereviwordt de latente sie(dez.g.droomarbeid), in de droominhoudgetransformeerd manifestedroom. Verschuiving;Belangrijkegebeurtenissen worden in de manifestedroomjuist als onbelangrijk voorgesteld. Verdichting.'Twee of meerlatente wordenverdicht tot een droomgedachten beeldof idee in de manifestedroom. Eén figuur drukt bijvoorbeeldautoriteit uit en heeftde snorvan mijn vader,de stemvan mijn onderwijzeren de ogen van mijn directeur. Symbolisatie:Elke zaakof idee uit de latenteinhoud wordt in de manifeste door eenvervangendroom weergegeven de zaakof idee('nsymbool). Omkering:Een bepaaldelementstaat somsvooÍ het tegenovergestelde. Bijv. Ik houdvan iemand,terwijl ik hem eigenlijk (latent)haat. Secundairerevisie:Dit is de natuurlijke neigingvan de dromer om van zdn verhaal droom een logisch samenhangend maken. te kan men zeggendat Kort samengevat als: Freuddromenbeschouwde gedurende psychische werkzaamheid een de slaap,die het irrationelein de menselijke persoonlijl&eidnaarbuiten brengt.
11
stig zdn, mÍulr overgeerfdekarakter zijn, afkomstigvan onze eigenschappen - Deze voorouders dierlijke menselijkeen noemtJung:ArchetYPen. behoeften,gedraginDeze aangeboren gen, instinctenen reflexenblijken bij alle mensengelijk te zijn en wordenvaak via dezelfdesymbolenook in de droom tot uitdrukkinggebracht.Dit geestelijke erfgoednoemtJung: het collectief onbewuste.
B. Jung. Carl GustavJung,eenleerlingvan Freud,heeftzich verzettegenFreud's theoriedat dromenalleenmaaÍ wensvervullingenzijn, geuit in eenverhulde vorm. In 'De mensen zijn symbolen'schrijft hij: "Waaromzoudenzd(dedromen)iets andersdan hun inhoud bedoelen?Bestaat er iets in de natuur dat andersis dan dat het is? De droom is een normaalen natuurlijk fenomeenen hij betekentniet iets wat hij niet is. Zelfs de Talmudzegt: 'De droomis zijn eigeninterpretatie.'De verwarring ontslaat,omdatde inhoudvan de droom symbolischis en derhalve meerdan éénbetekeniskan bezitten..."
Jung nam aandat het onbewustezorgt voor de integratievan nieuweervaringen in de totalepsyche,streeftnaar de optimaleontplooingvan het individu, dat het eenbron is van haat, liefde en creativiteit 'een oeroud weten en in zijn diepstelaag omtrentde diepsterelatiestussenGod, mensen kosmos'. De westersemenswordt gekenmerkt door eenonnatuurlijkegespletenheid tussenzijn rationeledenkenen de diepevan zijn onbere, instinctievegevoelens wuste.D.m.v. de droomtrachthet onbeeenheidte herstellen wustede psychische en lichamelijter wille van de geestelijke mens. van de ke gezondheid Via de droom streefthet onbewustenaar van alle sluimerentotalebewustwording die in hem zijn, naar de mogeiijkheden eenzinvollegroei van de mens.De taal, in de droom spreekÍ, die het onbewuste is de oertaalvan het leven; ze is archaischen symbolisch.
zich dan ook op de Jung concentreerde de droom om te van manifesteinhoud ontdekkenwat zich in de droom openbaardeen niet wat hij eventueelverborg. Het vreemde,symbolischekaraktervan dromenmeendehij, is de natuurlijke beeldspraakvan de geest,wanneerdeze zich uitdrukt buiten de engegrenzenvan het rationeledenken. Met Freud'sherleidingvan dezesymbolen tot sexueleervaringenin de kindedaren wasJung het volkomenoneens. Jung steldezich de psychevoor als een grote piramidevormigeijsberg, waarvan 't slechtshet topje, dat boven water uitsteekthelder wordt verlicht(hetonbein wus$. Daaronderligt het onbewuste het onder Vlak eengelaagdestructuur. topje liggen de ervaringen,die we genakkelijk in onzeherinneringterug kunnen roepen.Verder afdalendvindenwe de volledigeweerspiegelingvan onzelevenservaringentot aan onzegeboorte. Dit noemtJunghet persoonlijkeonbewuste. Nog lager in de bredebasisvan de piramidebevindenzich inhouden,die niet meervan individueleervaringenafkom-
dromendus als: Jungbeschouwde onthullingenvan de wijsheidvan het onbewuste. C. Fromm. De opvattingenvan de psycho-analyticus Erich Fromm bewegenzich tussendie van Freuden Jung.VolgensFromm(in 'Dromen,sprookjes,mythen')kunnen dromenzowel een uiting zijn van irrationele en a-socialedriften(Freud)alsook
12
wijsheid van rationeleen zingevende (Jung;. Zowel het slechteals het goedein de zich in de droom.In mensweerspiegelt dat tot Jung, die aanneemt tegenstelling wijsvan bron ons staande er eenbuiten heidis, schrijft de humanistFromm deze wijsheid toe aande menszelf. "Dromen brengenbelangrijkeboodschappen van onszelfnaar onszelf. Het is een zinrijke en betekenisvolleuiting van psychischeactiviteit, van welke aard ook, tijdensde slaap." Fromm zegt, datje om de taal der dromen te begrijpen,juist als bij iedere anderekunst, kennis, talent, ervaringen geduldnodig hebt. Je moetje afvragen:Wat is het verband vooral met met recentegebeurtenissen, hetgeener gebeurdevoordat de dromer de droom had?Wat is het verbandmet de persoonlijkheidvan de dromer, met de angstenen wensendie in zijn persoonlijkheidgeworteldzijn? Heb je zoalsFreudvoorschrijft,de van de dromernodig of kunassociaties nen we zonderdezede droom begrijpen?
toegenomen.Jung heeft daar de aanvet voor gegevendoor aan te tonendat dromengeenop vernuftigewijze gecamoufleerdeirrationelewensenzijn, maar dat ze een meervoor de handliggende betekeniskunnenhebben. Sinds 1950zijn het vooral twee Amerikaansepsychologen,Calvin Hall en Fritz Perls, geweest,die droomverklaringtot een 'kunst' gemaakthebben,die ieder in het dagelijkslevenkan beoefenen.Ook Ann Faraday,eenEngelsepsychologe heeft hiertoebijgedragen.Zij heeft een uitgebreidestudiegemaaktover dromen en een experimentelmethodeom dromen te verklarenontworpen.Zii maaktdaarbij o.a. gebruik van de werkwijze van Hall en Perls. Haar ideeenheft ze vastgelegdin twee(naarmijn idee zeÊrg@de)boeken:'De positievekracht van het dromen'en 'Het spelvan onzedromen', uitgegevenin resp. L972en 1975. a. Hall. Calvin Hall, directeurvan het instituut t SantaCruz, kon voor droomonderzoek zich steedsminder verenigenmet de droomtheorieenvan de psycho-analitici, omdatdie theorieenhoofdzakelijkgeba'gestoorseerdwaren op de dromenvan de mensen'. Om er achterte komenwat mensen 'thuis' dromen,verzamelde en analyseer'normale' de Hall 10.000dromenvan mensen.De resultatenhiervanzijn opge'The meaningof nomenin zijn boek: in 1953,hetzelfde dreams',gepubliceerd jaar waarinde R.E.M.-periodebij de slapendemensontdektwerd. vormdenhet Dezetwee gebeurtenissen van het grote doorbraak begin van de droomonderzoek. "Een droom is eenpersoonldkdocument, eenbrief aanjezelf", schreefHall, "het is geenkrantenberichtof tddschriftattikel."
2.2. De ervaringsgerichtedroominterpretatie. 'Een wijs mensleestin ziin dromen om zichzelfte lerenkennen.' Emerson. droomDe psycho-analiticibeschouwden te die diende zaak, een als interpretatie worden overgelatenaan de beroepspsychotherapeut,die, teruggrijpendop de ervaringendan de drorner uite het verle'sleutel' de droomcoden met zijn eigen de ontcijferdeen vaak de droom zodanig onterpreteerde,dat die pastein het straatje van zijn eigentheorie.(Dit geldt vooral voor de Freudiaansedroomverklaring). De laatstetientallenjaren is de belangstelling voor het verklarenvan dromen door 'de gewonemens'aanmerkelijk
13
verklaringvan eendroom. Vrouwen met 'penisnijd',mannenmet'castratie-angst' 'Oedipus-complex' en mensenmet een komenerg vaakvoor. Ik vind bovendien dat hij eenvrij starreopvattingheeft over de aarden de rol van man en vrouw wat misschiente verklarenvalt uit het 'The meaningof feit, dat hij zijn boek dreams'in dejaren vijftig schreef.
Dezeuitspraaktypeertzijn opvatting,dat dromen zeldenbetrekkinghebbenop algemenezaken,maar hier en nu de staat van het innerlijkelevenvan de dromer weergeven;dat de dromer bezigis met zichzelf, zijn intieme relatiesen zijn zoÍgenen conflicten. De intieme,persoonlijkegedachtenover zichzelf,over anderen,over zijn driften en over de wereld worden in de droom in beelden belichaamd. zijn vaakoprechDeze droomgedachten het waak-leven. gedachten in ter dan de 'gecensuDe bewustegedachtenworden Íeerd' en ze zijn vaak meer in overeenstemmingmet het beeld dat we van onszelfhebben,dan met ons ware zelf. De beelden,die we in onzedromenzien, zijn hallucinaties.We nemeniets waar, wat niet werkelijk bestaat.Hall zegt daarover:"Moeten wij nu daaromde dromenslechtsbeschouwenals ontsporingen van de geest,die geenernstige beschouwingen bestuderingwaardzijn, enkel en alleenomdat het hallucinaties zijn? Wanneerwij de dromenoP die wijze wilden behandelen,zoudenwij hetzelfdemoetendoen met alle grote op het gebiedvan schilderscheppingen en literatuur,ja, met alles, muziek kunst, wat uit de menselijkegeestvoortspruit. Want ook de droom is een schePPende uitingsvormvan de menselijkegeest.Het is als het ware de poort, waardoorheen wij dezegeestaan het werk kunnenzien. Het is hierom en hierom alleen,dat de dromenonzeernstigebelangstelling waardztjn." (Uit: Wat hebbendromen ons te zeggen.)
b. Perls. FrederickPerls stierf in maart 1970. Hij was Oostenrijkervan geboorteen werd in Wenenopgeleidals Freudiaanspsycho-analiticus.In de veertigerjaren vestigdehij zich in Amerika. Ook hij kwam tot de overtuiging, dat de therapiezich in de psycho-analytische had, door ontwikkeld verkeerderichting zich bezigte houdenmet meurotische patiënten,om ze na eenvaakjarenlange analyse,aante passenaaneen verre van Htj werd de gezondemaatschapplj. grondleggervan de Gestalt-therapie,die 'zijn in het zich o.a. bezighoudtmet het hier en nu'. Hij geloofdeniet in Freud'svrije associatie met eengedachteof droom. Hij dit als vrije dis-sociatie,een beschouwde die door de patiëntgegedachtenreeks bruikt werd om zijn neuroseniet te hoevenzien. Hij geloofdeook niet in de individueletherapie,vond dat die een onwerkelijkesituatieschiep;dat het werkenaanjezelf in groepsverbandhet meestde realiteitbenaderde. Hij richtte zijn aandachtop het werkelijke gedragvan de mensin een groepssituhouding, atie-gelaatsuitdrukkingen, gebaren,de klank van de stem-om de 'gaten' te ontdekkenin de persoonlijkheid van de mens.Het ontstaanvan deze gatenschreefhij toe aan het feit, dat de mensbepaaldedelenvan zijn persoonlijkheid heeftverstoten,om pijn te ontlopen. De opdrachtvan de Gestalt-therapeut is, te ontdekkenwat de mensin zijn
Opmerkingenna het lezenvan Calvin Hall's boek: 'Wat hebbendromenons te zeggen': Alhoewel Hall zich afzet tegende Freudat de diaansedroomonterpretatie, droomsymbolenhoofdzakelijksexueel van aard zijn, heb ik opgemerktdat ook hij vaak teruggrijpt op sexualiteitter
t4
actuelebestaanontloopten hem te helpen de vervreemdedelenvan zijn persoonOok dromen h.lkheidte her-integreren. beschouwtPerls als projectiesvan veÍvreemdedelen. Elk onderdeelvan de droom, of het nu eenPersoonis, een voorwerp, een deel van het decor, een gevoel. het is allemaaleendeel van het zelf, geprojecteerdin de droom. zegthij In'Gestalt-Therapie-Verbatim" "Jullie tegeneen droomwerk-studiegroep: heden het om het allemaal zien dus dat gaat. Pratenover is out, alle interpretaties, alle geestelijkeonaniewordt afgeraden. Wat is, is. Een roos is eenroos, is eenroos.... Wd zijn in vele delenversplinterden de schoonheidvan het werkenmet een droom is, dat in een droom elk deel niet alleen elke persoon- maarelk deel vanjezelf is." Hij weeshet idee van het onbewusteaf 'in efi zagde persoonlijkheidals een het water drijvende gummiebal,waarvan steedsmaar één deel zichtbaaris'. Terwijl Freud de.droom zag als een opening naar het onbewuste,zag Perls hem als 'heel een openingnÍlar integratie,naar worden'. Dit is slechtseen summiereschetsva wat als onderdeel Gestalt-therapie(met droomwerk)is. In het practischegedeelte kom ik hierop terug.
tegenalles wat gevoel en emotie heet, dat wij bangzijn dat het ons zal domineren als we het de vrije teugellaten. In werkelijkheidis het tegendeelhet geval, want emotiesveroorzakenalleen moeilijkhedenwanneerwe ze geenkans geven tot uitdrukkingte komen. In een gezondmenswerkenhoofd en hart samen zonderdat het een tracht het ander eronderte krijgen. V/ie zó leeft, leidt een harmonieusleven. Dromen helpen ons tot zo'n harmonieusleven te komen en daaromheeft Ann ze'gedachtenvan het hart' genoemd.
c. Ann Faraday. in het Ann Faradayis gespecialiseerd onderzoekvan het verschijnseldromen en de verklaring ervan. Haar benadering van dromen heeft zich geleidelijkontwikkeld vanuit door haar gevormdedroomstudiegroepen. 'gedachtenvan het Ze noemt dromen hart'. Ze zegtdat wij onzekinderen leren met het hoofd te denkenen hen er zelfs van proberenaf te brengennaarhet hart te luisteren, omdatwe over het algemeeneen diep wantrouwenhebben
In haar boeken geeft ze er;n zeÊÍheldere uiteenzettingvan haar werkwijze, geïllustreerd met veel droomvoorbeelden.
15
Enkelevan die thema'szijn: vallen, vliegen, examendoen, waardevollezaken 'Het vindenof verliezen,seks,enz. In spelvan de dromen' bespreektze deze s. Zii vaak voorkomendedroom-thema' vestigt de aandachtop, dat dromenvaak woordspelingen,uidrukkingengebruiken on een goeden levendigbeeldvan de gevoelensvan de dromer te geven. Ann Faradayvindt dit een van de belangrijkste aspectenvan de droomtaalei ze besteedter veel aandachtaan. Enkele van die uitdrukkingen,die in de droom letterlijk opgevoerdworden,zijn: "In je hemdstaan","De bus missen","Een hart van steenhebben",etc.
3. De taal van de dromen:symbolen. Alvorens over te gaanop het practische droomwerk, wil ik eerstnog eenhoofdstuk bestedenaan een essentieelonderdeelvan dromen,n.l. de taal waarinwe dromen. We dromenin symbolischetaal. Calvin Hall's visie hierop is: "Er zijn symbolen in dromenom dezelfderedenals waarom er beeldspraakis in de poëzieen de alledaagsevolkstaal. De menswil nu eenmaalzijn gedachtenzo duidelijk mogelijk tot uitdrukking brengenmet zo weinig mogelijk woorden.Hij wil zijn geopvattingenin het meestpassende waadsteken.En misschienwil hij zijn ideeenin een smaakvolleen fraaievorm gieten." Hij voegt hier aan toe, dat ieder, die naaeen schildenj kan kijken en kan zeggenwat het betekent,ook in staat dient te zijn naar zijn dromente kijken en te zeggenwat zij betekenen. Hij waarschuwttegendroomwoordenboeken, waarin de betekenisvan droomsymbolen en-thema'sopgezochtkan worden, omdatde taal der dromeneenindividuele taal is. De mens scheptzijn eigensymbolen. Zo k'aniemanddromenvan het omploegenvan een akker, terwijl een andervan het schietenmet eengeweer droomt; beide handelingenals symbool ke gemeenschap. van geslachtelij Welk symbooliemandkiest hangtsamen met zijn opvattingen,in dit gevalvan sexualiteit.De eersteziet sexualiteitals functie, de tweedeals een scheppende daad. eenagressieve
Jung zag ook de universelepatronen,die in dromen,mythen,sprokjesen kunstwerken in alle menselijkesamelevingen voorkomen. Dezeuniverselesymbolen vormdennaarzijn idee 'het collectief onbewuste',dat alle mensenmet elkaar gemeenhebben.Deze'atchetypische' symboliekis erg boeiend,maar het op zoek gaannaararchetypischesymboliek, terwijl er eenmeervoor de hand liggende verklaringis, kan de dromer op een dwaalspoorbrengen.Jungheeftzijn opvattingenover dromenen symbolen in het prachtigeboek 'De vastgelegd mensen zijn symbolen',dat geïllustreerd is met ruim 500 tekeningen,schilderijen, foto's, primitievevoorwerpen,maskers, vormen enz., die eenlopendcommentaar op zrjn ideeen. Ten slottewil ik nog de zienswijzevan Erich Fromm, die me erg aansprak,naaÍ voren brengen. In zijn boek 'Dromen,sprookjes,mythen', wijdt hij eenhoofdstukaan symbolischetaal en hij geeft als definitie: "symbolischetaal is een taal, waarin innerlijke gevoelens,ervaringenen gedachtentot uitdrukkinggebrachtworden alsof ze zintuiglijkeervaringen,gebeurtewaren. nissenin de buitenwereld
Ann Faradayis het met de opvattingen van Hall eens.Zij zegt ook dat ieder kiest. menszijn eigendroomsymbolen Wel zijn er algemenethema'sdie in dromenvoorkomenen voor alle mensen hetzelfdeschijnente betekenen,eenvoudig omdatwe allemaalmensenzijn en bepaaldegevoelensen ervaringendelen.
16
symboolgebruikenwe Het conventionele in onze spreektaal.Het woord tafel staat voo het ding tafel. Tussenhet woord en het ding bestaatgeennoodzakelijkverband; het berustop een afspraak.Ook dingenkunnenconventionelesymbolen zdn, zoalsbijv. eenvlag. Bij het accidentelesymboolis er evenmin eenintrinsiek verbandtussenhet symbool en wat er gesymboliseerd wordt. Een bepaald'ding' wordt door een individueleervaring tot een symbool. Zo ben ik als kind enorm geschrokken van een op hol geslagenpaard. Daardoor is eenpaardvoor mij het symbool gewordenvan dreiging.Ook in mijn dromen komt dit terug. Als ik me bedreigd voel, droom ik van hollendepaarden. Het verbandtussenhet symboolen het gesymboliseerde berustop toeval. Bij het universelesymboolbestaater een onlosmakelijkverbandmet het gesymboliseerde.Het is gebaseerdop de ervaring van een emotie of van de verwantschap gedachteenerzijdsen een zintuiglijke belevinganderzijds.Dit symboolis geworteldin eigenschappen van ons geest, zintuigen en onze lichaam,onze dus miet beperkttot een individu (accidenteelsymbool).Zo hebbenwater, vuur, aarde,lucht in alle culturen in alle culturenin alle tijden vrijwel dezelfde symbolischebetekenis. Wel bestaaner dialectenin de universele tael der symbolen,die ontstaanzijn door verschillenin natuurlijkeomstandigheden. Zo is de zon in het koudenoorden het symboolvan de 'leven- en warmtegevendekracht', terwijl in het hete Midden-Oostende zon het symboolis van eenbedreigendekracht. Daarnaastkan eén symbool meer dan een betekenishebben,naar gelanghet geassocieerdwordt met eenbepaaldnatuurlijk verschijnsel. worden met Zo \
Terwijl onzegebruikstaalgebouwdis op logicaen gebondenis aantijd en ruimte, wordt symbolischetaal gekenmerktdoor " intensiteiten associatie. Fromm zegt dat het de enigeuniversele taal is die de mensheidooit heeftontwikkeld, eenzelfdetaal voor alle culturen,de hele geschiedenisdoor. Om het specifieke verbandtussenhet symboolen datgene, wat gesymboliseerdwordt te doorzien, maaktFromm een onderscheid tussen3 soortensymbolen: symbool; 1. het conventionele 2. het accidentelesymbool; 3. het universelesvmbool.
t7
