DOCENTENHANDLEIDING
Inhoudsopgave Joods?!2 Algemene informatie 2 Voorbereiding in de klas 3 In het museum 5 Terugblik in de klas 5 Bijlagen: - Sgt. Kosher Jewish Hearts Club - Achtergrondinformatie - Mindmap
Het Joods Historisch Museum is onderdeel van het Joods Cultureel Kwartier.
DOCENTENHANDLEIDING
JOODS?! De leerlingen zijn aan het woord tijdens het programma Joods?!. In de klas onderzoeken zij in tweetallen een onderwerp over de joodse cultuur, religie of geschiedenis. In het museum geven de duo’s aan hun klasgenoten een presentatie bij bijbehorende museumstukken: de Tora, een baal stof met Jodensterren en het schilderij van Spinoza passeren de revue, evenals een Ajax-muts. Leerlingen reflecteren, ‘wie of wat is joods?’, en ervaren dat er niet één vorm van ‘joods’ bestaat. Ook ontdekken ze interessante overeenkomsten en verschillen met hun eigen achtergrond. Wij wensen u en uw klas veel succes en plezier! Afdeling Educatie Joods Historisch Museum
Joods Cultureel Kwartier Het Joods Historisch Museum maakt samen met het JHM Kindermuseum, de Portugese Synagoge en de Hollandsche Schouwburg onderdeel uit van het Joods Cultureel Kwartier. Voor meer informatie over de educatieve programma’s van het JCK: www.jck.nl
Colofon Samenstelling: Afdeling Educatie Joods Historisch Museum Vormgeving: Sjoukje Kloostra Met dank aan: Anita Liemburg (Muzeaal Verhalen), Ardjuna Candotti, Trinitas College en Atlas College. © Joods Historisch Museum 2015
ALGEMENE INFORMATIE Doelgroep Onderbouw voortgezet onderwijs
Kerndoelen 1, 5, 7, 8 (Nederlands), 36, 37, 40, 43 (Mens & maatschappij).
Doelen De leerlingen maken kennis met de joodse cultuur, religie en geschiedenis in Nederland; leren dat de joodse cultuur een grote diversiteit aan religieuze en culturele beleving kent; worden bewust van beeldvorming in het algemeen en van die over joden in het bijzonder; doen onderzoek, werken samen, presenteren en hebben plezier tijdens het museumbezoek.
Opbouw Voorbereiding in de klas: ca. 1 uur In het museum: 1,5 uur Terugblik in de klas: ca. 30 minuten
Onderwerpen 1. Synagoge 2. Tora 3. Feestdagen (optioneel) 4. Bar/Bat mitswa 5. De eerste Amsterdamse joden 6. Spinoza 7. Gelijke rechten 8. Emancipatie (optioneel) 9. Jodenvervolging 10. Joods leven nu
Joods Historisch Museum Voortgezet Onderwijs
DOCENTENHANDLEIDING
ONDERWERP:
SYNAGOGE Benodigdheden digibord mindmap computer printer dossiers achtergrondinformatie Ieder onderwerp heeft een eigen dossier dat bestaat uit informatie (in kleur) en opdrachten (zwart-wit). U kunt ervoor kiezen om beide gedeeltes of alleen het zwart-witte opdrachtgedeelte voor uw leerlingen te printen. U deelt de klas in groep A en B. Iedere groep behandelt dezelfde tien onderwerpen.
Beoordeling U kunt de leerlingen per koppel of individueel beoordelen op de schoolopdrachten (inhoud, mindmap en samenwerking), de presentatie (verdeling, stemgebruik en houding, inhoud, betrekken van objecten bij de presentatie) en de reflectie bij de terugblik op school.
VOORBEREIDING DE KLAS (1 UUR) IN De voorbereiding bestaat uit: A. Introductie over beeldvorming en het begrip ‘joods’ 20 min. B. Schoolopdrachten in tweetallen 30 min.
OPRACHT A.SCHOOL Introductie over beeldvorming en het begrip ‘joods’ 1. Vraag uw leerlingen: Waar denk je aan bij joods?! Laat de leerlingen drie associaties bedenken die zij hebben bij het woord ‘joods’. Het is belangrijk om te benadrukken dat het antwoord op deze vraag altijd goed is zolang het daadwerkelijk om hun eigen associaties gaat. Kennis en inzicht komen later. 2. Schrijf de verschillende associaties van de leerlingen op het digibord, om het woord ‘joods’, zodat het gezamenlijk beeld (imago) dat leerlingen van ‘joods’ en ‘joden’ hebben zichtbaar wordt. De ervaring leert dat deze associaties in verschillende categorieën zijn in te delen: oorlog, religie, Israël, cultuur en overige. Tip: Bewaar de mindmap. Tijdens de terugblik op school, kunt u met de klas bespreken welke nieuwe associaties erbij zijn gekomen. 3. Bekijk met de leerlingen de afbeelding op het digibord Sergeant Koshers Jewish Hearts Club Band (Ram Katzir 2006, zie bijlage Achtergrondinformatie). Wie herkennen ze? U kunt zelf ook personen aanwijzen. Wat hebben deze mensen met elkaar gemeen? Ze zijn allemaal joods of joods geworden. Zien de mensen op het schilderij er joods uit? Kun je eigenlijk aan iemand zien of hij of zij joods is?
Joods Historisch Museum Voortgezet Onderwijs
DOCENTENHANDLEIDING
B. Schoolopdrachten in tweetallen 4. U deelt de klas in twee groepen (A en B), coördineert de verdeling en keuze van de onderwerpen en deelt de dossiers met schoolopdrachten uit. Twee leerlingen bereiden samen één onderwerp voor in de klas en geven ieder een deel van de presentatie in het museum. Op deze manier kunt u de leerlingen individueel beoordelen. Let op! Ieder onderwerp wordt dus voorbereidt door twee duo’s, één duo uit groep A en één duo uit groep B. Tenzij er minder leerlingen zijn en de verdeling anders uitvalt. 5. De leerlingen lezen de informatie over hun onderwerp online (of indien geprint op papier) en maken de opdrachten. Ze gebruiken naast hun informatiedossier het internet: www.jhm.nl en andere websites. U helpt de leerlingen waar nodig bij de voorbereiding op school. Dit zal voornamelijk bestaan uit het beantwoorden van de vragen, het plannen van tijd, het structureren van de gevonden informatie, en het onderling verdelen van de informatie voor de gezamenlijke presentatie. 6. Bespreek met de leerlingen het geven van een presentatie in het museum. Het geven van een presentatie is voor leerlingen een spannende ervaring, vooral als dat in een andere en onbekende omgeving gebeurt. Voor alles
s taat dat het een positieve ervaring wordt voor de leerlingen! Een goede presentatie in het museum voldoet aan andere eisen dan een presentatie op school. Kort samengevat zijn dit de aandachtspunten: e leerlingen beslissen wie wat vertelt en D dat zij daar 2 minuten per persoon voor hebben. De presentatie wordt gegeven bij voorwerp(en) die met het onderwerp te maken hebben. Belangrijk! De leerlingen zorgen ervoor dat hun klasgenoten iets te zien krijgen: ‘Je komt niet naar een museum om alleen maar te luisteren, je komt vooral om te kijken.’ De mindmap helpt om tot de kern van de presentatie te komen zonder dat ze een tekst uit het hoofd leren. 7. U deelt de laatste 10 minuten van de les aan iedere leerling de mindmap uit. De leerlingen maken ter voorbereiding op hun gezamenlijke presentatie een eigen mindmap over hun onderwerp: wat is het belangrijkste dat ik over mijn onderwerp wil zeggen (kernwoorden), welk voorwerp hoort daarbij, wat vind ik van mijn onderwerp? Welke vraag over mijn onderwerp zou ik aan mijn klasgenoten willen stellen? 8. Laat de leerlingen hun mindmap meenemen naar het museum.
Joods Historisch Museum Voortgezet Onderwijs
DOCENTENHANDLEIDING
ONDERWERP:
IN MUSEUM (1,5 HET UUR) Het museumbezoek bestaat uit vier onderdelen: 1. introductie 2. onderzoek 3. presentatie 4. gesprek In het museum krijgen de leerlingen een korte introductie van de museumdocent. Vervolgens wordt de klas in tweeën gedeeld. De leerlingen gaan in tweetallen aan de slag met een museumopdracht die hoort bij hun onderwerp. Ze verdiepen zich in hun onderwerp, bekijken de voorwerpen op de tentoonstelling en bereiden zich voor op de presentatie: wie vertelt wat, wat laten ze daarbij zien en waar gaan ze staan? In duo’s presenteren ze hun onderwerp aan hun medeleerlingen. Van de begeleidende docenten wordt een motiverende rol gevraagd. Na afloop van de presentaties is er ruimte om met de museumdocent in gesprek te gaan: hebben de leerlingen nog vragen? Daarbij neemt de museumdocent de leerlingen mee naar toepasselijke voorwerpen of locaties in het museum.
TERUGBLIK IN DE KLAS SYNAGOGE (CA. 30 MINUTEN) SCHOOLOPRACHT
De laatste les is een terugblik op het programma. Hoe hebben de leerlingen het programma ervaren? Daarnaast is het belangrijk stil te staan bij de beginvraag die de leerlingen is gesteld, namelijk: waar denk je aan bij ‘joods’? Inmiddels hebben zij op verschillende manieren informatie verzameld en verwerkt over de diverse onderwerpen binnen het programma. Wat is er met de beelden gebeurd? Zijn deze hetzelfde gebleven? Of is er iets veranderd? Eventueel kunt u de associaties bij ‘joods’, opgetekend tijdens de introductieles, aanvullen. De verschillende presentaties hebben - als het goed is - duidelijk gemaakt dat ‘joods’ vele gezichten heeft iedereen daar eigen ideeën en associaties bij heeft identiteit (zelfbeeld) en imago (beeld) niet altijd overeenkomen de werkelijkheid altijd veelkleuriger is dan je op het eerste gezicht denkt Zie ook de doelen op pagina 2.
Joods Historisch Museum Voortgezet Onderwijs
DOCENTENHANDLEIDING
BIJLAGE 1 Sgt. Kosher Jewish Hearts Club De beroemde lp-hoes Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band (1967) van The Beatles vormde de inspiratiebron voor dit geschilderd familieportret van Studio Ram Katzir. Alle afgebeelde personen maken
deel uit van de ‘grote joodse familie’ die verspreid over de wereld woont. Het gaat bij dit schilderij om de diversiteit binnen de joodse familie, vandaar de uitspraak van kunstenaar Oz Almog Het jodendom heeft geen gezicht, of liever gezegd: het heeft er vele.
Joods Historisch Museum Voortgezet Onderwijs
DOCENTENHANDLEIDING
ONDERWERP:
SYNAGOGE SCHOOLOPRACHT 12 1
3
2
5
4
8
6
16
9
13
11
25
27
31
29
34
43
50
42 44
45
47 46
63
48
49
53
52 64
54
40 56
55
57
58
66 65
61
41
39
37
35
51
20
19
38
33
28
21
18
36
30 26
23
17
15
32
7 24
22
14
10
69
68
62
70
67
60 83
80 59 78 82 79
81
76 72 84
75 77
71
74 73
1 Charlotte Salomon 2 Hannah Arendt 3 Koning David / King David 4 Anne Frank 5 Marcel Marceau 6 Ron Arad 7 Ovadia Yosef 8 Francisco Lopes Suasso 9 Groucho Marx 10 Eduard Kaufmann 11 Leonard Nimoy (Mr Spock) 12 Sigmund Freud 13 Benjamin Disraeli 14 Daniel Libeskind 15 Moses Maimonides 16 Menachem Mendel Schneersohn 17 Karl Marx 18 Mozes / Moses 19 Awraham Soetendorp 20 Moshe Dayan 21 Theodor Herzl
22 Gertrude Stein 23 Jezus / Jesus 24 Max Tailleur 25 Rosa Luxemburg 26 Marc Chagall 27 Franz Kafka 28 Jemenitische vrouw / Jemenite Woman 29 Abraham 30 Nehemia de Lieme 31 Alfred Dreyfus 32 Marilyn Monroe 33 Amedeo Modigliani 34 Maria Austria 35 Ilan Ramon 36 Walter Benjamin 37 Estée Lauder 38 Yitzhak Rabin 39 Elie Wiesel 40 Albert Einstein 41 Raphael Evers 42 Job Cohen 43 Louis Davids 44 Ben Bril 45 Arnon Grunberg
46 Etty Hillesum 47 Aletta Jacobs 48 Salomon Frankfort 49 David Ben-Gurion 50 Abraham C. Wertheim 51 Amos Oz 52 Golda Meir 53 Robert Capa 54 Barbra Streisand 55 Philip Frank 56 Baruch de Spinoza 57 Gene Simmons 58 Hannah Senesh 59 Kinderen Meijer / Meijer Children 60 Benjamin Hollander 61 Judith Hollander 62 Sammi Hollander 63 Sammy Davis Jr 64 Jakob Hollander 65 Frans Weisz 66 Hadassah HollanderTayeb 67 Harry Houdini 68 Natalie Portman
69 Hedy Bienenfeld 70 Isa Hoes 71 Nieuwjaarskaart / New Years Card 72 Pop uit Krakow/ Doll from Cracow 73 Collectebusje / Collection Box 74 Poëzieplaatje / Illustration from a Book of Verse 75 Trompet / Trumpet 76 Drum 77 Max de Matze / Max the Matzo 78 Sarah Bernhardt 79 Woody Allen 80 Alfred & Rolf Hergershausen 81 Bob Dylan 82 Steven Spielberg 83 Levie Cohen 84 Hond van / Dog of Levie Cohen 85 Daniel de Ridder
Joods Historisch Museum Voortgezet Onderwijs
85
DOCENTENHANDLEIDING
BIJLAGE 2 - ACHTERGRONDINFORMATIE Wie of wat is joods? Volgens de halacha, de joodse wet, is iemand joods als zijn of haar moeder joods is. Je wordt dus joods geboren. Maar ook mensen die alleen een joodse vader hebben, kunnen zich joods voelen. Joods zijn betekent niet automatisch gelovig zijn. Dat hangt af van de opvoeding en de persoonlijke keuze die je later zelf maakt. Je kunt ook joods worden. Dat is niet makkelijk. Je moet daarvoor eerst leren over de regels en de tradities van het jodendom en daar vervolgens naar leven.
Joodse identiteit Er zijn verschillende manieren om het jodendom te beleven. Neem bijvoorbeeld de religie: er zijn mensen die leven volgens de leefregels van de Tora, het eerste deel van de Hebreeuwse bijbel, en zullen waarschijnlijk deel uitmaken van de traditionele of orthodoxe gemeente. Bij het liberale jodendom zijn bepaalde regels op een andere manier aangepast aan de moderne tijd. Er zijn ook joden die niets met religie hebben. Zij ervaren hun jodendom op andere manieren, bijvoorbeeld door culturele tradities (muziek, literatuur, eetgewoonten) of door de gedeelde geschiedenis en de ervaringen van vervolging tijdens bijvoorbeeld de Tweede Wereldoorlog.
Geschiedenis Hoe is het jodendom ontstaan? Joden zijn een volk geworden op het moment dat zij de Tora, de vijf boeken van Mozes, accepteerden als richtlijn voor het leven. Dit was volgens de overlevering ongeveer
vierduizend jaar geleden toen God Mozes de Tora gaf op de berg Sinaï. In de Tora staan leefregels en verhalen die vertellen over de vroegste geschiedenis van de mensheid en van het joodse volk. Tot het jaar 70 van de gewone jaartelling speelde het joods religieuze leven zich voornamelijk af rond de Tempel in Jeruzalem. De eerste Tempel werd in de tijd van koning Salomon, ongeveer in het jaar 1000 voor de gewone jaartelling, gebouwd. Ongeveer vierhonderd jaar later (in 586 voor de gewone jaartelling) werd deze verwoest door de Babyloniërs. De joden werden als ballingen naar Babel gevoerd, zoals Babylonië in de Tora wordt genoemd. Babel lag in het huidige Irak en strekte zich uit van Bagdad tot aan de Perzische Golf. Daar kwamen de joden bijeen in gemeenschappelijke ruimten, als vervanging voor de Tempel. Deze ruimten ontwikkelden zich later tot de eerste synagogen. Hier werden joodse feesten gevierd en riten uitgevoerd. Nadat de Perzen Babylonië hadden veroverd, mochten de joden weer terug naar Jeruzalem en herbouwden zij daar de Tempel. Deze tweede Tempel werd verwoest in het jaar 70 van de gewone jaartelling, dit keer door de Romeinen. De joden vluchtten uit Jeruzalem en raken verspreid over de wereld. Dit wordt de diaspora (ballingschap) genoemd. Door de eeuwen heen speelt het verlangen om terug te keren naar het land van herkomst en Zion, een andere benaming voor de stad Jeruzalem, een belangrijke rol. Onder invloed van maatschappelijke veranderingen in de tweede helft van de negentiende eeuw ontstond het zionisme. Dit was een politieke beweging
Joods Historisch Museum Voortgezet Onderwijs
DOCENTENHANDLEIDING
ONDERWERP:
SYNAGOGE die zich ten doel stelde joden in de diaspora ertoe te bewegen zich in Israël te vestigen. Sinds 1948 bestaat er een joodse staat, Israël. Tegenwoordig wonen er in Israël ongeveer vijf miljoen joden. De meeste joden wonen nog steeds in de diaspora, verspreid over de hele wereld.
Joden in Nederland Eind zestiende eeuw kwamen de eerste joodse migranten uit Spanje en Portugal naar Amsterdam: zij werden de Portugese joden genoemd. Later, in de zeventiende eeuw, kwamen ook uit Oost-Europa veel joodse migranten. Op de vlucht voor vervolging of vanwege economische redenen waren zij op zoek naar een plaats waar ze in relatieve rust konden leven. Zij werden de Hoogduitse joden genoemd en werden uiteindelijk de grootste groep in Nederland. Amsterdam stond bekend als een handelsstad die andersdenkenden onder bepaalde omstandigheden accepteerde. Joden waren weliswaar welkom, maar toch mochten ze niet veel. Doordat joden zich niet bij een gilde mochten aansluiten, waren de meeste beroepen voor hen niet toegankelijk. Voor gebedsdiensten kwamen ze aanvankelijk in huiskamers bijeen. In 1671 werd de eerste synagoge in Amsterdam gebouwd en ingewijd: de Grote Synagoge (nu onderdeel van het Joods Historisch Museum). Al snel volgden er meer. Een jaar na instelling van de Bataafse Republiek in 1795 kregen de joden net als de andere burgers van Amsterdam gelijke rechten. Toch zou het nog lang duren voordat hun sociale positie zou verbeteren.
SCHOOL OPRACHT 1940 - heden Voor de oorlog woonden er ruim 140.000 joden in Nederland. In Amsterdam was één op de acht inwoners joods. Tussen 1940 en 1945 bezette nazi-Duitsland Nederland. De nazi’s verboden de joden alles en lieten ruim 104.000 joden uit Nederland wegvoeren en vermoorden. Synagogen en huizen van joden werden geplunderd en bleven leeg achter. De overlevenden hebben met veel pijn en moeite het leven na de oorlog weer opgepakt en voortgezet, sommigen in Nederland, anderen elders in de wereld. Toen Israël in 1948 werd opgericht, was dat voor veel joden in Nederland en in de rest van de wereld een bijzondere gebeurtenis. Nu wonen er ongeveer 40.000 joden in Nederland, deels hier geboren en deels afkomstig uit Oost-Europa, het MiddenOosten, Noord-Afrika, maar ook uit de voormalige kolonieën zoals NederlandsIndië (het huidige Indonesië) en Suriname. De gewoontes en gebruiken die ieder van deze groepen hebben meegebracht, zorgen voor verschillende manieren van joods zijn.
Joods Historisch Museum Voortgezet Onderwijs
SCHOOLOPDRACHT
MINDMAP
we er
rp doet mij de
Ik weet...
nk an…
Mijn o
a en
nd
Vul in met steekwoorden en neem mee naar het museum voor bij je presentatie.
D
it w
il ik nog weten
n
rp rwe e d
& v oo rw er p
O
omdat
Ik vind…
…
omdat
Joods Historisch Museum Voortgezet Onderwijs
