TECHNISCHE HOGESCHOOL
Afdeling der Civiele Techniek
Distributienetten en Binnenleidingen
30e Vakantiecursus in drinkwatervoorziening 12 en 13 januari 1978 te Delft
Overdruk uit HzO Tijdschrift voor watervoorziening en afvalwaterbehandeling
Reeds zijn in onderstaande volgorde in boekvorm verschenen de voordrachten van de volgende cursussen:
1. Filtratie; 2. Vervaardiging van buizen voor transport- en distributieleidingen; 3. Winning van grondwater; 4. Waterzuivering; 5. HygiEnische aspecten van de drinkwatewoorziening; 6. Het transport en de distributie van leidingwater; 7. Keuze, aantasting en bescherming van materialen voor koud- en warmwaterleidingen; 8, 9 en 10. Enige wetenschappelijke grondslagen der waterleidingtechniek I, II en 111; 11. Radioactiviteit; 12. Grondwater; 13. D e Rijn; 14. Nieuwe ontwikkelingen in de waterleidingtechniek op physisch, chemisch en biologisch gebied. 15. De watervoorziening en de industrie; 16. Gebruik van moderne statistische methoden; 17. Kunstmatige infiitratie; 18. De biologie en de watewoorziening; 19. Snelfiltratie; 20. Physische technologic van de waterzuivering; 21. Van goed naar beter water; 22. Het ontwerpen van waterzuiveringsinstallaties; 23. Kwaliteitsbeheersing bij de openbare drinkwatewoorziening; 24. De Maas; 25. De openbare watewoorziening in de maatschappij van morgen; 26. Watertransport door leidigen; 27. Regel- en stuurtechniek in het waterleidingbedrijf; 28. De winning en aanvulling van grondwater en beinvloeding van de omgeving; 29. Nieuwe zuiveringstechnieken.
W. C. WIJNTJES: The future of water distribution The consequences of the present directives for the EEC drinking-water are considered. The responsibilities of the water companies and of the houseowners will have to be laid down. The introduction of a lower lead-percentage on the tap is discussed in detail. Also when judging the quality on toxicological aspects of materials by KIWA, the maximum norms will have to be studied thoroughly. It is to be expected that in case of failing improvement of bhe waterquality in the pumpingstations the water companies in the west part of the country will have to spend considerable investments in their distribution systems. Quantitytests have proved that drinking-waterinstallations of a greater number of houses can be projected on a smaller head flow. The following topics are treated: the problems around fire-fighting, the mistakes made when calculating grids, together with an inquiry into possible means of saving water. Do-it-yourself activities in drinking-waterinstallations occur to a considerable extent. International developments are mentioned.
M. LUITEN: Measuring-equipment at the consumer The physical quantities in which watercompany and consumer are interested are: the flow, the pressure and the quantity. The instruments to measure or limit them are described. The quantity of domestic wnsumption will be measured over a long period; it will be done by a domestic watermeter. The quantity of industrial consumption will be measured and the flow will be limited by a 'limiter' or measured by a so called 'peakmeter'. Consumers with a reservoir and large flows can be served with a regulating valve which keeps a threshold value of pressure. In cases of complaints about shortage of pressure and flow a portable recorder of pressure and flow can temporarily be installed.
J. SCHILPEROORD: Quality requirements and quality judgement of products for water supply Starting from the definition quality and the varying quality aspects which play a role during the life of a product, it is made clear that the formulation of quality requirements and the quality judgement can no longer be activities of the individual customer. They should be made in cooperation with all parties concerned. Also an insight is given in the way in which this cooperation in The Netherlands functions in the field of products for water supply as well as in those international developments with which the national interests are connected.
Drinking water installations After a historical summary covering the origin and development of drinking water installations, both the design and execution of said installations, relating to the regulations, were discussed. Secondly attention was paid to, respectively, the choice of materials, the calculation of watennains, -conduits etc, and maintaining the water quality. Finally information was given concerning watertreatment - and hotwater installations.
A. H. STOFBERG: Some aspects of water distribution networks in rural districts A way is pointed out, how the capacity of not too complicated networks can be determined by carrying out some measurements and doing a minimum of calculation. Further something is told about a method to compare the costs of schemes, when these schemes exist of projects to be achieved in different years. At last some aspects important for the determination of the most economical loss of pressure in distribution networks, are brought forward. More about these subjects is to be found in the report of the working group 'Design and calculation of networks'. G. C. MOLENKAMP: Governmental supenision on public water supply This paper describes the manner in which the Government carries out its legal task of supervising the drinkingwater system in general and domestic supplies in particular, and gives details of the work of supervision under the terms of the Water Supply Act and the reorganisation of water-supply undertakings prescribed by the Act. Also discussed are health problems connected with domestic piping. The paper concludes by indicating certain problems with which the Regional Public Health officers are faced in practice.
By means of a simplified model is tried to sketch how the optimal operation of a water distribution system should be, in order to comply with the demand of drinking water at the smallest energycosts possible.
D. VAN DER KOOIJ: Quality changes of drinking water as a result of the growth of micro-organisms in the distribution system Growth of micro-organisms in distribution systems may result in drinking water quality changes. Usually, these quality changes have no hygienic importance, but concern the taste, odour and colour of the water or the presence of animals, visible with the naked eye. Selective and non-selective microbiological methods are available to investigate the bacteriological water quality as well as the presence and behaviour (aftergrowth) of micro-organisms in the distribution system. However, in this respect, the 2 2 O C and the 37"-colony counts only have a limited value. The numbers and the types of micro-organisms developing in the distribution systems are depending on type and concentration of assimilable organic carbon compounds (AOC), water temperature and residence time of the water in the system. At present the limited knowledge of type and concentration of substrates and of growth constants of the micro-organisms involved, still prevent the understanding of aftergrowth. However, recently a method is developed to measure the AOC-concentration in drinking water using a pure culture of fluorescent pseudomonads. Application of this method will provide information about the AOC-removal of different treatment techniques enabling the prevention of aftergrowth by the use of an efficient AOC-removing technique.
C. J. MINK: General design of urban water distribution networks When designing water distribution networks for towns or town quarters, various facets will emerge such as economic aspects, pressure zones and water to be used for fire fighting. The dimension of a network can simply be determined by means of the capacity of different pipe J. VAN PUFFELEN diameters expressed in the number of inhabitants Chemical quality changes of drinking water (equivalence method). in distribution systems and house installations The design can be tested by means of network Chemical quality changes of drinking water in calculation. distribution systems, service pipes and house In doing so, the increase in the inequality factor (ratio max. flow-average flow), caused by a decreas- installations had been paid much attention last years due to a supposed relation between water ing number of inhabitants, can be discounted in a quality factors and heart- and vascular diseases reduced pipe diameter. and due to proposed quality standards of drinking water at the tap in the Common Market. Problems related to 'rusty water' at the tap and D. VAN RIJSBERGEN: the dissolation of lead from more than one Waterconsumption million lead service pipes and house installations Outlines are given of the development of the in the Netherlands are discussed. An effort is done wnsumption of water supplied by the public water to explain the mechanisms. supply companies. With regard to consumption for domestic use the activities of a working group of the commission on water conH. W. STRUIKSMA: sumption is discussed. Specific consumption for Thc tasks of the distribution department of a industrial purposes continues to decrease. Among water supply company in changing times the remaining consumption the trend in water Domestic relations in the distribution department consumption for agricultural purposes is of a watersupply company are, to a greater extent, spectacular. determined by the influence and standards of the Considerable difference exists between watersociety as well as by the tasks of the company demand in different water supply areas, as well as in time space. The consequences for design criteria itself. Both changes in social life and the company's of a public water supply company are considered. development processes may change domestic Attention is paid to the required capacity and the relations considerably at short notice. water consumption for fire extinguishing and an example of water use during an actual fire is given. Within this cope of changes the proper function of the distribution department is getting more and more in focus. In the article below, some important aspects of K. HOOGSTEEN: influence regarding the function, have been Operation mentioned as tasks resulting from that very In existing water distribution systems it will be function. increasingly important to transport the water at the smallest energycosts possible.
De toekomst van de waterdistributie
Hoe zal de toekomst van de distributie er uitzien? Bij de beantwoording van die vraag kan ik slechts een aantal grepen doen uit een ruif vol mogelijkheden. De keuze wordt bepaald door die ondenverpen waarvoor studie aan de gang is en dus binnenkort resultaten zijn te venvachten of door die vraagstukken waarover binnen redelijk korte termijn een antwoord dient te zijn gegeven. Overigens voltrekken principiele ontwikkelingen in de drinkwatervoorziening zich slechts langzaam en de evolutie in de distributie is daarbij zeker n6g geleidelijker. - -
- -
-
-
-
IR. W. C. WIJNTJES Gem. Waterbedrijf Groningen
Dat die ontwikkelingen zo langzaam gaan kan gedemonstreerd ~ 0 r d e nmet een vondst in het Haagse gemeente-archief. Aan het einde van de middeleeuwen waren er vele bedevaartgangers, oak uit Den Ha%, die bet Heihge Land gingen bezoeken met als eindbestemming Jrx-uzalem.In Den Haag woonde omstreeks 1490 in het St. Maria in Galilei Convent de non Maritgen Heynricksdochter. Zij was een SOOrt VOOrloopster van ons huidige reisbureau. Zij registreerde de belevenissen van terugkomende bedevaartgangers en adviseerde met deze kennis de vertrekkenden. Bij een hele reeks adviezen die via haar achtergebleven handschrift nog te vinden zijn adviseerde ze de pelgrims 'niet veel te drinken en vooral geen water te drinken, want daer af blijven ende sterven meer ~elegrimsin 't heilige lant dan van enygen anderen dingen'. Het water in dat land was meestal 'ghevenijnt ende quat'. Drink wijn was haar advies, maar krijgt u daaraan gebrek heem dan een heiden, geef hem een halve grate (een geldstuk) en laat hij voor het beste water halen. Zet dat op het vuur en gooi er veel suiker in en laat dat een 'wijl tijts' goed doorkoken alvorens het in de fles te gieten. En een andere o~merkingbetrof de win: 'Want hoewel de wijn in dat land is aangelewd met water, is de wijn zo uhlemend sterk, dat u voor het water, dat erbij geschonken is, niet hoeft te vrezen.' Uit het vorenstaande blijkt duidelijk dat is. Immers zijn onze vooruitkPng m a r onze adviezen bij een huidige reis naar zuidelijke landen echt zo veel anders? Water aan de tap De modale klant heeft de kwaliteit van het door het waterleidingbedrijf geleverde water
nimmer in twijfel getrokken. Het stemt tot tevredenheid dat van het waterleidingbedrijf werd en wordt verwacht dat het goed en betrouwbaar drinkwater aflevert. Echter de ontstaue milieuproblematiek, de vervuiling van het water dat onder meer van over de grenzen komt en de voorlichting van de waterleidingbedrijven zelf heeft er toe bijgedragen, dat thans de kwaliteit van het water aan het tappunt ter discussie staat. Kiene klanten, consumentenorganisaties, parlementariers en de EEG zijn er mee bezig. Het dient derhalve ook de waterleidingwereld te beroeren. Bij de totstandkoming van de - thans nog concept zijnde - Europese richtlijn voor drinkwater - in de 9 deelnemende landen van de EEG als wet in te voeren - is ook bij dit onderwerp uitvoerig stil gestaan. Het probleem is dat men - de consument venvacht dat aan het tappunt waaraan men drinkwater onttrekt, ook water van die kwaliteit wordt getapt. De beoordeling en daarmede samenhangend de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van het drinkwater aan de tap is uitgaande van onze hedendaagse systematiek echter niet direct mogelijk. Het probleem is dat het waterleidingstelsel van het pompstation tot aan het tappunt CCn ononderbroken en gesloten geheel is; enerzijds met twee beheerders het waterleidingbedrijf en de huiseigenaar en anderzijds met Cbn verbmiker - de klant -. Er zijn twee eigenaren van dit onverbrekelijke stelsel. Aan de relatie huiseigenaar - klant voorbijgaand is er dan een tweeledige verantwoordelijkheid. ECn voor het waterleidingbedrijf tot aan het punt van levering - de hoofdkraan - en Ckn voor de huiseigenaar voor wat betreft de drinkwaterinstallatie. Op welke wijze kan de kwaliteit van het drinkwater nu worden gegarandeerd binnen deze gescheiden verantwoordelijkheden? De hUidige situatie is, dat bet waterleidingbedrijf zich verantwoordelijk acht voor h d afgeleverde water op het punt van levering en meent door bet voorschrijven van de A v w ~(de ~l~~~~~~ voorschriften voor Drinkwaterinstallaties) er voor zorg te dragen dat daamee de kwaliteit bet tappunt is gegarandeerd. Indien men met de waterkwaliteit binnen de grenzen van de waterleidingwet blijft en met de uitvoering en bet gebruik van de drinkwaterinstallaties zich houdt aan de AVWI kan we1 in doorsnee - echter niet altijd - van een 9drinkwaterkwaliteit9aan de tap worden gesproken. Hoe is daarbij de positie van de huiseigenaar? In deze niet klare situatie dient verbetering te worden gebracht. De tweezijdige verantwoordelijkheid is daarbij een blijvend gegeven. Het kan feitelijk niet anders zijn als uitgangspunt. Het betekent dat behalve
dat de bestaande normen dienen te worden verbeterd tevens dat de parameters binnen de norm dienen te worden gescheiden. Op dit principiele punt moet duidelijkheid zijn, maar evenzeer tolerantie. Het gaat niet aan te stellen dat het drinkwater aan de hoofdkraan bijv. nog juist zou voldoen aan de norm voor drinkwater met de wetenschap dat daarna nog een drinkwaterinstallatie moet worden gepasseerd waardoor verschillende parameters uit de norm worden overschreden. Voldoet het drinkwater bijv. aan de hoofdkraan juist aan de huidige loodnorm van 0,1 mg/l en de drinkwaterinstallatie is van lood dan zal de loodconcentratie van het drinkwater aan de tap hoger zijn en derhalve een ontoelaatbare waarde bereiken. Het betekent dat de normen voor drinkwater aan de hoofdkraan niet opgevuld mogen worden tot de gestelde waarden voor drinkwater. De waterleidingbedrijven zullen op het punt van levering een vloeistof moeten leveren die gekarakteriseerd moet worden als 'beter dan drinkwater'. In deze visie ligt de principide oplossing voor de hand. Er zal een norm moeten komen voor het drinkwater aan de tap en er zal een tweede norm - met scherpere eisen - moeten zijn aan de hoofdkraan. Een dergelijke oplossing schept een goed uitgangspunt voor de verantwoordelijkheden van de betrokkenen; daardoor een betere mogelijkheid tot ingrijpen van de controlerende instanties waardoor een betere bescherming van de consument wordt verkregen. In deze gedachtengang kan bijv. een loden drinkwaterinstallatie bij te hoge loodgehaltes aan de tap gemakkelijker (maar ook reeler) worden - af -gekeurd met vermijding van de discussie d i e of wat de schuldige is: het geleverde water of het aanwezige lood, het waterleidingbedrijf, de eigenaar of de verbruiker. Bij de EEG wordt er aan gewerkt het aantal parameters van de drinkwaternorm aanzienlijk uit te breiden. Uiteraard zullen in bovengeschetste gedachtengang niet alle parameters dubbel behoeven te worden uitgevoerd. Voor het drinkwater aan de tap zullen slechts voor die kwaliteitsparameters eisen dienen te worden opgesteld, die tijdens het transport door de drinkwaterinstallatie kunnen worden gewijzigd, zoals bijv. ten aanzien van het gehalte aan metalen, de bacteriologische gesteldheid, of van het niveau van organische microverontreinigingen, die het gevolg kunnen zijn van de toegepaste organische materiaalsoorten zoals pvc, bitumenbekleding en gietijzeren buizen alsmede van de toegepaste vloeimiddelen. In het huidige stadium is het echter niet eenvoudig onze parameters te splitsen en we1 om twee redenen: a. we beschikken niet over gelijktijdige
gegevens aan hoofdkraan en tap om bij de bepaling van de norm rekening te houden met de practische situatie. En bij het opstellen van normen dient nu eenmaal rekening te worden gehouden met het feit dat deze tijd-gebonden zijn; b. het water in de drinkwaterinstallatie doorstroomt deze discontinu. Verschillende parameters zullen gedurende de dag grote verschillen kunnen vertonen. Deze problemen zullen door nader onderzoek verder moeten worden geanalyseefd en opgelost. Daarbij zal moeten worden afgewogen en gekozen of het monster direct, na een zekere doorstrorning dan we1 proportioneel moet worden genomen. Een nog bijlcomend probleem in de discussie is de kwaliteit van het getapte warme water. Volgens de Aanbevelingen van de VEWIN, behorende bij de waterleidingwet, valt warm water niet onder de eisen, die aan drinkwater moeten worden gesteld. Immers oader a. 1.2. wofdt gesteld dat de temperatuur van het afgeleverde water dient te liggen tussen 5 en 15 "C.Trouwens de eis betreft de kwaliteit van het water op het punt van levering door het waterleidingbedrijf, hetgeen uiteraard koud water is. Bekend is, dat verwarmd water een groter aantal metaalionen bevat. Onderzoekingen in de commissie huishoudelijke ontharders wijzen er op dat verwarmen van koud water in dit opzicht hogere waarden oplevert dan ontharden van koud water. Dit laatste is vanwege die verhoging tot nog toe niet toegestaan. Bekend is dat veel afnemers voor inwendig watergebruik -met name bij het bereid'en van spijzen en dranken -uitgaan van warm water. Nadere bezinning ten aanzien van de problematiek rond ontharding en verwarming 'is daarom noodzakelijk. Een rigoureuze maatregel die tevens niet in het belang is van de drinkwatervoorAening in het algemeen zou het verbod zijn tot het gebruik van warm water voor consumptiedoeleinden. Immers de geschetste situatie bestaat niet alleen r e d s vele jaren, maar bovendien is weinig be'kend over de samenstelling van het warme water in het algemeen en de relatie die dit heeft tot de kwaliteit van het drinkwater aan de hoofdkraan in het bijzonder, om over de relatie met de gezondheidsaspecten maar niet te spreken. We1 is duidelijk dat via de voorlichting aan de consument op de minder gunstige aspecten van het gebruik van warm water in vergelijk met het gebruik van koud water zou moeten worden gewezen. Tenslotte is er nog een laatste aspect met betrekking tot de kwaliteit van het drinkwater aan de tap, dat aandacht vraagt. De huidige kwalitditseisen, die aan drinkwater worden gesteld, gelden deels voor het water Bf pompstation. Naarmate men echter
dichter bij het tappunt komt worden de variaties in de kwaliteit groter. Hierin is zeker een parallel te trekken met de kwantiteitsvraagstukken waar een gelijkvormig probleem ligt. Het water verlaat het pompstation met een zich langzaam wijzigende continu-volume-stroom.Het water in de drinkwatetinstallatie stroomt nu en dan eens en grote variatie in afname en snelheid komt voor. Het *at vaak lang stil (weeked'ds en vakanties en dergelijke); er wordt aan vernieuwd en gerepareerd. Het betekent met de statistische problematiek zoals deze bij het ondenverp lood' uiteen zal worden gezet dat ten aanzien van een aantal parameters in feite twee niveau's bij het tappunt dienen te worden ingevoefd. Immers een nieuwe leiding kan in de aanvang hogere concentraties van een bepaalde stof opleveren dan in een latere fase. Betreft het een stof, die eerst bij een curnulatieve opname gezondheidstechnische problemen geeft dan kan de vraag worden gesteld of het reeel is de leiding of de installatie op grond van de constatering van een enkele overschrijding van gestelde chronisch toxische waarden van bepaalde stoffen af te keuren. In ieder geval dient aan het tappunt die gemiddelde eis van de chronisch toxische waarde, rekening houdend met een brede veiligheidsmarge, te worden gesteld. Het verschil tussen de chronisch toxische waarde en de acute toxiciteit van de in drinkwater voorkomende stoffen is erg groot. Ter discussie dient derhalve te staan op welk niveau de incidentele waarden van bepaalde parameters als tweede - toegevoegde - waarde aan het tappunt dienen te liggen - een niet eenvoudig oplosbaar probleem. Bij de beoordeling van de chronisch toxische waarde zal verder een tijdsperiode waarover een aantal metingen moeten worden verricht in acht moeten worden genomen om een juiste beoordeling van de kwaliteit van het geleverde water mogelijk te maken. De lcwaliteitsbeoordeling van het water aan het tappunt zal aan de hand van een voorbeeld - het lood - nader worden behandeld.
koperen buis gaf in die jaren na gedegen onderzoek de gelegenheid om van materiaal te wisselen. Door de EEG wordt thans gewerkt aan een nieuwe richtlijn voor drinkwater. Voorgesteld is om de norm te brengen op 0,05 mg 11. De huidge Nederlandse norm schrijft 0,l mg/l voor. In de hutdige Aanbevelingen van de Waterleidingwet is thans aanbevolen dat na 16 uur sfilstand de loodconcentratie diet meer dan 0,3 mg/l mag bedragen. Verder is aanvankelijk voor de EEG-norm gesteld, dat deze gelciig zou moeten zijn aan de tapkraan, aan de koudwatemp we1 te verstaan.
hod Lood is a1 meer dan 2.000 jaar in gebruik in de waterleiding. Ook in he%oude Rome. De steriliteit van de patridihs was waarschijnlijk een gevolg van het loodgehalte van het drinkwater. In Nederland is dit buismateriaal tot in de deftiger jaren praktisch bij uitsluiting gebnxikt voor de dienstleidingen en de drinkwaterinstallaties. Vandaar dat het nog veel w o a t gevonden bij stedelijke bedrijven en nauwelijks bij streekwaterleidingen, waarvan de meesten eerst rond 1930 ontstonden. De komst van de dunwandige getrokken
Afb. I - Hypothetische frequentie curve van het loodgel7alte in het drink~vatervan een woning.
Uit een Engels onderzoek I), dat in 1975 door het Department of the Environment in 3.000 woningen wer'd verficht met in aanslufting daarop verdergaand onderzoek door enkele waterleidingbedrijven, werden ten aanzien van de loodproblematiek enkele belangrijke conclusies getrokken: a. doordat heronderzoek werd uitgevoerd bij percelen waarbij eefder een hogere concentratie dan 0,l mg/l lood werd gevonden alsmede in 20 % van alle overblijvende gevallen moest de conclusie worden getrokken dat individueel uitgevoerde metingen van het loodgehalte een onjuist beeld geven. Dit is een aanwijzing ervoor dat aangetroffen loodconcentraties groter dan 0,l rrig/l niet zonder meer mogen worden afgewezen; b. het volgende - hypothetische - beeld karalcteriseert de situatie (zie af b. 1): Indien het gearceerde gedeelte ca. 10 % van de oppervlakte van de curve beslaat betekent dit dat in 10 % van de gevallen een hogere concentratie lood wordt gevonden dan toelaatbaar wordt geacht. De gemiddelde loodconcentratie is echter kleiner dan 0,05 mg/l. Zelfs bij een hermeting zal altijd nog 1 % van de waarden boven 0,10 mg/l liggen. Op grond van het vorenstaande mag niet worden geconstateefd dat indien loodgehalten groter dan 0,l mg/l worden gevonden er van een reele noodsituatie spralce is.
,
de dienstleiding slechts 113 gedeelte uitmaakt en de drinkwaterinstallatie 213 gedeelte. Gezien het feit dat een drinkwaterinstallatie 'boomsgewijs' is opgezet, hetgeen c. in huizen waar de loden installaties zo mede aanleiding zal zijn tot hogere loodjuist waren vervangen door een koperen concentraties in de doodlopende gedeelten binnenleiding werden loodconcentraties van enkele mg/l gevonden. Oorzaak bleek te zijn dient juist aan de vervanging van drinkwaterinstallaties de voorkeur te worden gegeven. het loodgehalte van het gebruikte soldeer. Overigens is dat het gedeelte dat financieel Deze concentraties narnen binnen een en beleidsmatig gezien het meest onaanmaand in voldoende mate a£. Ook hier kan trekkelijk is. Of moet wellicht worden begeconcludeerd worden dat men de norm gonnen met de leidingen waar het voor de zeer zorgvuldig zal moeten stellen. Lood is een cumulatief gif. Een hogere concentratie consumptie bestemde warme water doorstroomt? dan de gestelde zal geen problemen opleveren als deze hoge waarden naderhand gecompenseerd worden door een langdurige Algemene conclusie onderschrijding van de gestelde norm; Het loodprobleem is bijzonder complex en d. het monster bij eerste onttrekking in een de aanvaardng van een simpele wijdging van de norm aan het tappunt kan zowel de woning en de waarden later op de dag uitgave van grote sommen geld als de gaven bij verschillende woningen verschilnodige onrust onder de afnemers veroorlende concentraties te zien. Het tekent de zaken. Aanvaarding onder de huidige omgecompliceerdheid van de materie. standigheden van de waarden van 0,05 mg/l geeft bovendien een benadering die het in Welke waarde veilig is voor lood is een een later stadium a1 te eenvoudig mogelijk medisch-toxicologische aangelegenheid. In maakt om opnieuw een nog lagere waarde Nederland zijn in totaal circa 1% miljoen loden drinkwaterinstallaties en dienstleidin- te accepteren. Natuurlijk zal en dient het loodprobleem in gen aanwezig. Vervanging van deze instalalgemene zin te worden gerespecteerd. Loocl laties als gevolg van wijziging van de norm wordt reeds jaren voor nieuwbouw niet zal niet alleen schade toebrengen aan de meer gebruikt. Daar waar het eenvoudig en betrouwbaarheid die het geleverde drinkwater bij de verbruiker geniet, maar zal ook goedkoop mogelijk is dient het te worden vervangen, zoals dat bij wijziging van de zeker discussies ten gevolge hebben over de oorzaak van het probleem: Is dat de moge- installatie het geval is. In het bijzonder verdient de renovatie van woningen daarbij lijk gewijzigde drinkwaterkwaliteit of het toegepaste materiaal? Vervanging gaat zeker onze speciale aandacht. Nader onderzoek zal moeten worden veranderhalf miljard gulden kosten. richt naar de praktische wijze van beHet is redelijk te veronderstellen dat deze monstering van de tappunten ter onderzoek maatregelen eerst genomen mogen worden op metalen, naar de invloed van andere indien werkelijk blijkt dat de thans te constateren concentraties invloed hebben op de kwaliteitsparameters (pH, geleidbaarheid, bicarbonaatgehalte), op het metaaloplossend volksgezondheid. Engels onderzoek in Glasgow [2] toont aan dat een loodconcen- vermogen alsmede naar de eigenschappen van soldeer (met name het cadmiumhoutratie van 0,l mg/l in water de gemiddelde loodconcentratie in het bloed met ca. 3,6 % dend soldeer is daarbij in discussie). verhoogt. Een verlaging van de concentratie tot 0,05 mg/l lood zal tot een daling met Kwaliteitsbeoordelingvan toegepaste 1,8 % van de loodconcentratie in het bloed materialen leiden. De eerste vraag die beantwoord zal moeten Voor de distributie is van groot belang de worden is of het verschil in concentratie van mogelijkheid die sedert kort bestaat om toegepaste materialen en stoffen op hun 0,05 mg/l een reeel gezondheidsprobleem is. toxicologische aspecten te laten beoordelen. De vraag die daarna beantwoord dient te De Commissie Gezondheidsaspecten Chemiworden is of ter bestrijding van de loodcalien en Materialen Drinkwatervoorziening opname in het bloed nu juist de vervanging van dienstleidingen en drinkwaterinstallaties (CGCMD) voert de beoordeling uit en het KIWA geeft een Verklaring van Geen de meest aangewezen weg is. Bezwaar op Toxicologische Gronden af Leidt de beantwoording van deze vragen (VGB) 131. naar die vervanging van het lood in de Bij de beoordeling zal rekening moeten drinkwatertechniek clan ontstaat een belangworden gehouden met de normen die aan rijk vraagstuk: Waar dient met de sanering te worden aangevangen? Zeer algemeen kan drinkwater worden gesteld. Er zijn twee situaties denkbaar: worden gesteld, dat gemeten naar de totale lengte van loden leidingen voor een woning a. het is bij een zorgvuldige, niet of prakDe norm in combinatie met de wijze van monsterneming dient we1 bijzonder zorgvuldig te worden geformuleerd;
tisch niet kostenverhogende produktie mogelijk voor de fabrikant om materialen en/of stoffen te produceren die zulke kleine concentraties aan toxicologische elementen bevatten dat deze voor het drinkwater geen probleem opleveren; b. er zijn situaties, waarbij de gebruikte materialen e n wezenlijke bijdrage leveren aan de toxicologische bestanddelen van het drinkwater. De discussie zal zich met name ten aanzien van de tweede mogelijkheid moeten toespitsen. Evenals met de problematiek van de normverdeling over hoofdkraan en tapkraan speelt ook hier welk aandeel in de micro-verontreiniging toelaatbaar is en hoe de relatie van dit aandeel staat tot de er aan verbonden kosten. Hoe bijv. te handelen met een materiaal, dat 0,025 mg/l lood af zou geven aan het drinkwater? Dit soort pro'blemen zal nader moeten worden onderzocht. Een juist oordeel zal veel inzicht vergen.
Kwaliteitsproblematiek in het lioofdleidingnet
Ir. Van Puffelen en ir. Van der Kooy hebben uitvoerig aandacht geschonken aan de problematiek in het hoofdleidingnet. Venvacht moet worden dat met name in het westelijk gedeelte van Nederland de komende jaren bij uitblijvende verbeteringen van de waterkwaliteit af pompstation zeer belangrijke investeringen tengevolge van de vervanging van de gietijzeren leidingnetten (bn in diverse gevallen ook van de aarding) zullen moeten worden gedaan. Het zal van het verdere onderzoek afhangen op welke wijze deze verbeteringen tot stand zullen moeten komen. In ieder geval dient als richtsnoer te gelden dat overbodige beStaande leidingen (waarop geen percelen zijn aangesloten) moeten worden gesloopt en dat ook onnodige koppelingen tussen buisleidingen moeten worden verwijderd. Verder moet er voor worden gezorgd, dat de reistijd van het water van de transportleiding tot aan het tappunt zo kort mogelijk is. Dienen leidingen te worden vervangen dan zal het advies zijn: a. eerst die leidingen te vervangen die in reistijd gezien het verst van een transport. leiding afliggen; b. die leidingen te vervangen die door hun hydraulische orientering een zeer lage stroomsnelheid bezitten. Consequente vervanging dan we1 cementering van het totale aanwezige gietijzer zal in ieder geval belangrijke consequenties hebben voor de watertarieven!
VERBRUIKEN
CA 100 WONINGEN
werking gezocht om het inzicht te verdiepen. In dit verband moge nog gewezen worden op binnenkort op de markt verschijnende Nederlandse apparatuur, die niet alleen gebruikt kan worden bij toepassing van capaciteitstarieven binnen de bedrijven maar ook de mogelijkheid biedt om met 'eigen meetstudies' het inzicht te verdiepen. Ontwerpen van disMbuiieneiten
Zoals door de collega's ir. Stofberg en de heer Mink is gesteld bestaan er ten aanzien van het ontwerpen van leidingnetten nogal wat verschillen van inzicht bij de waterleidingbedrijven, waarbij vooral de bedrijfszekerheid, de optimalisatie van een net en de brandblusvoorziening essentiele vraagstukken zijn. Binnen het kader van de Cornrnissie Distributie is het nog niet mogelijk gebleken daamoor een uniforme, min of meer parallel I lopende visie te ontwikkelen. In principe Afb. 2 - Onttrekkingspatronen door verschillende aantallen verbruikers. zou dat mogelijk moeten zijn, om uitgaande van bepaalde veiligheidsfactoren en van leu bij de verschillende waterleidingbedrijven bepaalde brandbluseisen, tot een dergelijke Kwantiteitsvraagstukken op te treden. Navorsing heeft niet tot een visie te komen. Uniformiteit mag echter na De variaties in het verbruik blijven in de verklaring van die verschillen geleid. Welis- het gedane onderzoek niet snel worden distribudesector de aandacht vragen. Het waar heeft bijv. Miinchen -hoog in de verwacht. beginsel is bekend. Naarmate men dichter grafiek -hoge drukken maar ook veel Ook enkele essentiele verbeteringen bij bebij het tappunt komt, des te wispelturiger hogere hoofdelijke verbruiken dan bijvoor- rekeningen door middel van een computer, wordt het verbruikspatroon. Bijgaande beeld Oostende. mogen niet spoedig worden verwacht. In de figuur 2 gee£t de verschillen in verbruikshuidige situatie worden bij de berekeningen Aangezien thans door verschillende landen patroon van een stad van 100.000 inwoners, bepaalde leidingdiameters verondersteld en een honderdtal aansluitingen en CCn woning (Duitsland, Engeland en Zw'itserland en nog eens als vergelijk. In commissie-distri- binnenkort naar verwachting ook Frankrijk, de oplossing na variatie van de diameters tastenderwijs gekozen. Het is nog steeds niet Belgie en Denemarken) onderzoek gedaan butieverband is reeds enkele jaren een wordt naar verbruikskarakteristieken,wordt mogelijk uitgaande van bepaalde beginselonderzoek gaande naar de problemadek mede in verband met de belangrijkheid van principes de computer te laten bepalen welk van de optredende momentane verbruiken het probleem internationaal naar samennet, welke diameters daarvoor uit econoin een groter aantal woningen. Dit is van belang bij het ontwerpen van flats, van Afb. 3 - Verband tussen opgestelde ivatermeter en aantal ~voningenin diverse Europese steden. drukverhogingsinstallaties maar ook van leidingnetten. Binnenkort wordt publicatie van de eerste resultaten verwacht. Geconstateerd is dat vooral bij grotere aantallen woningen het maximaal momentverbruik lager is dan waarop altijd is gerekend, dit ondanks het feit dat bij het ontwerp altijd rekening moet worden gehouden met een mogelijk hoger toekomstig verbruik. Daarnaast wofden door dezelfde werkgroep metingen verricht in scholen, verzorgingshuizen, etc. De resultaten zullen belangrijke invloed hebben op het ontwerpen van drinkwaterinstallat'ies en kumen dat hebben op die van leidingnetten van waterleidingbedrijven. Ook international wordt de geschetste problematiek erkend. Door Dipl. Ing. Lauterbach [41is op internationaal niveau ten behoeve van het IWSA-congres te Amsterdam (1976) een onderzoek gedaan naar de grootte van de op te stellen c.q. opgestelde watermeter. 20m3 De - opmerkelijke -resultaten worden in DlMENSlE VAN DE WATERMETER bijgaande figuur 3 nogmaals gegeven. Uit de grafiek blijken -zeer - grote verschil-
Zc Wet van Ktrchhall
drukrcrlics A-8-C-0-A
: 0
A f b . 4 - Verdeelsysteem bij de berekening van leidingnetten.
mische ovenvegingen het meest aantrekkelijk zijn, waardoor automatisch het meat geeigende net uit de computer zou rollen. Er is nog een tweede aspect dat bij de computer'berekening de aandacht vraagt. Het maximale momentverbruik is minder dan recht-evenredigmet het aantal verbruikers (figuur 4). Het betekent bij een splitsing of een samenkomst van leidingen dat ieder van de samenkomende delen op eigen Q,. zou moeten worden berekend. Het betekent, dat Qmax. < Qimax. Qzmax. Indien ieder leidingstuk bij de Hardy Cross methode op zijn maximale capaciteit zou worden berekend, kan de l e Wet van Kirchhoff niet meer worden toegepast. Wellicht kan een oplossing worden gevonden door een variabele -van de Q afhankelijke correctie op die wet toe te passen. Dit aspect is bij het ontwerpen van grotere leidingnetsystemen minder van belang dan bij de kleinere diameters.
+
Het waterleidingbedrijf is niet bij de wet verplicht -zoals dat in sommige landen het geval is - te zorgen voor drinkwater ten behoeve van de brandblusvoorziening. De historische ontwikkeling van de waterleiding heeft er toe geleid dat met name bij de streekvoorzieningende combinatie drink-
watervooniening-brandblusvoorziening niet een eenvoudige is. De hedendaagse situatie wordt in zoverre nog verder bemoeilijkt, omdat vele gemeenten nog h e r gaarne industrign aantrekken, maar financiele problemen hebben voor de installatie van een goede bluswatervoorziening. De problematiek van de brandblusvooniening kan in een drieluik worden gevat: a. de eerste vraag die moet worden gesteld
op de kwestie 'waterbesparing'. Kernvraag is wat daarmee precies wordt bedoeld. Het is in feite onmogelijk om water kwijt te raken: het blijft immers in z'n hydrologische kringloop. Water is we1 verplaatsbaar, kan in een andere aggregatietoestand gebracht worden, kan tijdelijk aan andere stoffen gebonden zijn, maar is onverliesbaar -in feite onverbruikbaar. De totale hoeveelheid b. het tweede vraagstuk is dat van de finanop aarde is constant in tegenstelling met cien. In 1974 161 heeft een commissie van andere produkten, zoals olie of kolen. Eigende VEWIN de weg aangewezen op welke lijk worden er met 'waterbesparing' dan wijze het waterleidingbedrijf de met de ook twee zaken bedoeld. Het eerste aspect brandblusvoorzieningsamenhangende kosis de vraag of de watenooniening in ten zou kunnen vorderen van de brandblusbredere zin gezien economisch we1 optimaal voorzieningen eisende instantie; werkt. Het tweede aspect betreft het zgn. c. het derde vraagstuk is dat van de plannatuurbeslag: de invloed die winnings- en ning. Met name de eisen die door de brand- zuiveringswerken hebben op andere belanweer aan de industrie-terreinen worden ge- gen zoals landbouw, natuur en recreatie e.d. steld zijn interessant voor de waterleidingOnvoldoende maatregelen ten aanzien van bedrijven. Het probleem is dat van te voren het eerste aspect kunnen leiden tot een overniet bekend is welke industrie zich zal matige behoefte bij het tweede. vestigen en hoe brandgevaarlijk deze is Een deel van de waterbesparingen kunnen in welke risicoklasse deze moet worden nog immer worden verkregen door een ingedeeld. vefdergaande individuele bemetering. Op de Door een commissie ingesteld door het aspecten hieman welke genoegzaam bekend NadonaaI Brandpreventie Instituut zal hier- zijn wordt thans niet verder ingegaan. In over dit jaar een rapport worden uitgeNederland is nog circa 35 O/o van het huisbracht. Grondgedachte is dat te voren door houdelijke verbruik onbemeterd. Mede de gemeente bij de ontwikkeling van een afhankelijk van zowel de verbruiks- als de industrieterrein zal moeten worden vastprijsontwikkeling mag een lichte tendens gelegd tot welk niveau de brandblusvoorzie- naar een verdergaande bemetering in de llling van de zijue van de gemeente kan komende jaren worden verwacht. worden gegarandeerd. Vestigt zich dan een industrie met een groter brandblusrisico, dan zal deze industrie zelf voor de extra brandblusvoorziening dienen te zorgen. Ge- Lekken van enige betekenis - in de zin van wenst wordt dat het brandblusniveau in het verlies van relatief grote hoeveelheden bestemmingsplan zou worden vastgelegd. m t e r - komen onder Nederlandse omstanBij een dergelijke ontwikkeling zou het digheden vrijwel alleen voor in dienstwaterleidingbedrijf op verzoek van de brand- leidingen en - onbemeterde - drinkwaterweer dan we1 de gemeente u,mogelijk de installaties. Omdat het waterleidingbedrijf gewenste maatregelen kunnen nemen en de eigenaar is, zijn voor hen vooral de lekken er mee samenhangendekosten eventueel in dienstleidingen van belang. aan betrokkenen kunnen toerekenen. Uit een in de zestiger jaren door het KIWA gehouden enqudte bij een groot aantal beNu we1 de classificatie van de brandweer bekend is, maar de brandblusvoorziening in ,&ijven kon het aantal lekkages per 100.000 dienstleidingen voor een aantal materialen het bestemmingsplan niet geregeld is, lijkt het raadzaam dat het waterleidingbedrijf in worden benaderd (zie figuur 5). de voorbereidende fase van een bestemmingsplan bij de beherende instantie infor- Ajb. 5 - Lekken per 100.000 dienstleidingen. meed op welk brandblusniveau voor het Lood 0,85 O/o betreffende terrein moet worden gerekend. Koper 0,17 O/o Tot de onbereikbare idealen van het waterStaal 037 O/o leidingbedrijf blijft dan nog behoren de P.V.C. 0,52 O/o wens om ook voor her 'drinkwaterniveau' P.E. 0,42 % van het industrieterrein te voren de mogelijkheden vast te leggen. Een rationele oplossing ligt daar niet voor de hand. Gemiddeld gezien raakt een dienstleiding ongeveer 66nmaal per 200 jaar lek. Geschat wordt dat per gemiddeld lek globaal700 m3 Waterbesparing B 1000 m3 ongemerkt wegvloeit. Het grootVan zowel politieke zijde als van consumen- Ste aantal lekken doet zich voor in de oudste tenzijde wordt regelmatig de nadruk gelegd en in de nieuwste wijken. Toch kan -mede
is wat door de brandweer noodzakelijk wordt geacht onder verschillende omstandigheden. Door een werkgroep binnen de commissie Distributie is in samenwerking met de brandweerautoriteiten daarvoor een klassificering gegeven waar voor een aantal situaties de geiiiste c.q. gewenste brandblushoeveelheden zijn aangegeven 151;
dankzij de werkzaamheid van het KIWA in Nederland in dit opzicht van een goede situatie worden gesproken. In de praktijk wordt daarom weinig aan lekzoeken gedaan. Indien de kosten die samenhangen met lekzoeken worden afgewogen tegen de financiele besparingen in voornamelijk de produktiesfeer zal ook in de toekomst lekzoeken niet lonend zijn. De enige bedrijven waarvoor lekbestrijding zinvol zou kunnen zijn, zijn de bedrijven die water inkopen van derden. In de economische beschouwingen voor die bedrijven zal een hoger bedrag voor het verloren gegane water in rekening behoren te worden gebracht in vergelijking met de zelfproducerende bedrijven. Gezien tegen het licht echter van de reorganisatieplannen zal de lekzoeker als ambachtelijk werker we1 geheel van het toneel verdwijnen. Onnut gebruik
voorziening &neen individuele bemetering. ECn der oorzaken waarom men in Nederland op centrale warmwatervoorziening is overgegaan is de volgende. Door de vondst van het aardgas werd de aardgasafzet gestirnuleerd. Bij de tarieven werd onderscheid gemaakt tussen kleinverbruikers en grootverbruikers. Een honderdtal woningen met een centrale warmwaterinstallatiewerd behandeld als een grootverbruiker, d.w.2. dat op het verbruik door de centrale installatie een aanzienlijke korting werd gegeven op de prijs van het gasverbruik. Opvallend in feite omdat aan de kostprijskant van het gasbedrijf geen aanwijsbaar voordeel was aan te tonen. Nog opvallender eigenlijk omdat deze oplossing indirect leidde tot extra waterverbruik van de afnemers (en daarmee ook tot een hoger gasverbruik). b. De wet verontreiniging oppervlaktewateren Het is algemeen bekend dat de invoering van deze wet belangrijke invloed heeft gehad op het industriele waterverbruik. Er zijn industrieen waarbij de waterprijs 'all-in' binnen enkele jaren is verdubbeld (fig. 6). Het hoeft geen betoog dat bij de huidige economische recessie het watervefbruik is afgeremd. De huishoudelijke verbruiker is - nog niet - prijsgevoelig met betrekking tot het drinkwatergebruik, de industrie is dat we1 en zal dit in de toekomst bij verdere prijsstijgingen zeker blijven.
In feite moet worden begonnen met te constateren, dat men zich in Nederland in de waterleidingwereld niet intensief bezig houdt met dit probleem. Moet bij het begrip 'onnut gebruik' gedacht worden aan het fundamentele begrip, waarbij naar een absoh u t minimum wordt gezocht bij het gebruik van drinkwater voor de verschillende toepassingen? Een ontwikkeling in deze zin zou echter naar onaanvaardbare wijzigingen in het waterverbruikspatroon leiden. (Een afnemer zou verboden moeten worden in bad te gaan of langer dan een aantal minuten onder de douche te staan.) Onder 'onnut gebruik' moet echter worden verstaan de hoeveelheid water die meer is dan het minimale waterverbruik dat voortvloeit uit een bepaalde behoefte, welke die behoefte ook moge zijn. (Kan bijv. de was met minder water, maar met even goede resultaten worden gedaan als thans het geval is?) Aangezien er bij 'onnut gebruik' subjectieve elementen een rol spelen zouden de waterleidingbedrijven zich dienen te beperken tot KOSTEN MN INOUSTRIEWATER advisering, voorlichting en informatie. Soms zal het mogelijk zijn met dit aspect bij het opstellen van kwaliteitseisen ten behoeve van Afb. 6 - De waterprijs 'all-in' (voorbeeld). het KIWA-keur rekening te houden. Enkele voorbeelden Aan de hand van enkele voorbeelden zal aangetoond worden dat ontwikkelingen buiten de bedrijfstak belangrijke invloed hebben gehad op het waterverbruik. a. Cenfrale warmwatervoorziening in woongebozlwen Er is aanleiding te veronderstellen dat het waterverbruik in woongebouwen die zijn voorzien van een centrale warmwatervoorziening het dubbele bedraagt van dat in woningen met een individuele warmwater-
bak en closetpot is onderzocht. Vooral de hydraulische vormgeving van de closetpot is daarbij belangrijk gebleken. Op grond van de verrichte KIWA-research moet worden verwacht, dat met de conventionele toiletspoeling niet tot een verdere belangrijke inperking van het waterverbruik kan worden gekomen. Overigens moet helaas worden geconstateerd, dat het tot nog toe niet mogelijk is gebleken ontvangtoestellen te laten vallen onder de vigeur van de AVWI (Algemene Voorschriften voor drinkwaterinstallaties). Ook hier kan door de waterleidingbedrijven voorshands slechts in adviserende zin worden opgetreden. In feite moet worden geconstateerd dat d!it onderwerp het enige is waar van waterleidingzijde practische belangstelling is getoond voor het probleem van de waterbesparing. Toch zijn er in Nederland in dit opzicht een aantal zaken, die de aandacht vragen. Daarvan een tweetal voorbeelden. Plaats van het warmwatertoestel
In Nederland wordt door de bewoners in toenemende mate aandacht geschonken aan de inrichting van keukens en badkamers. Naast eisen van comfort wordt een toenemende behoefte gevoeld de 'lelijke' warmwatervoorraadtoestellen op een niet in het oog lopende plaats, bijv. de zolder, te installeren. Bij deze ontwikkeling moet aan de doelmatigheid van de warmwaterinstallatie ernstig worden getwijfeld. De AVWI geeft in dit opzicht practisch geen mogelijkheden voor de waterleidingbedrijven om - als ze dat a1 zouden wensen -in te grijpen. Door een vijftiental waterleidingbedrijven in West-Nederland is in 1974 [7]naar dit verschijnsel een onderzoek ingesteld. Dit beperkte zich tot nieuwe installaties, waar de warmwatertoestellen zich niet in de keuken bevonden. Gemiddeld liep in deze percelen, bij tapping aan het - meest gebruikte keukentappunt 7,5 liter water weg, alvorens een temperatuur van 60' C werd bereikt (of een temperatuur die lager was, omdat het water niet warmer werd dan 60" C). Er Het toilet kwamen zelfs gevallen voor van 25 - 30 liter ECn van de belangrijkste waterverbruikende per tapping! Daarbij kwamen wachttijden tot twee minuten voor. toestellen in het huishouden is het toilet. Ongeveer 30 B 40 O/o van het totale huishou- Opvallend was de reactie van de bewoners. Zelfs bij deze lange wachttijden was meer delijke verbruik wordt door het toilet gedan 60 % van de bewoners tevreden met de spoeld. Het wegspoelen van faecalien heeft installatie. mat de wateraanvoer twee van elkaar afhankelijke relaties: de totale hoeveelheid Niet alleen worden hierdoor grote hoeveelwater en de pieklast. heden drinkwater verspild, maar ook treden grote energieverliezen op. (Bovendien moet Is de pieklast van het water hoog dan kan worden verwacht dat door de langere met minder water worden volstaan en omleidingen ook hogere metaalconcentraties in gekeerd. Door de N.V; KIWA zijn in een het getapte water zullen worden gevonden.) reeks van jaren uitvoerige proeven gedaan, Naast de plaats van het warmwatertoestel, waarbij speciaal de combinatie van stort-
de grootte ervan, de keuze warmwatervoorraadreservoir en/of doorstroomreservoir, de isolatie van de warmwaterleidingen, de grootte van de toevoerleidingen en het comfort - de beide laatste elementen zijn tegenstrijdig - zullen onder meer nader moeten worden onderzocht. Een ingestelde werkgroep van de Commissie Distributie van het KIWA is thans gestart om de vele facetten van de warmwatervoorziening uit waterleidingoogpunt nader te bestuderen. Verwacht wordt dat daaraan door vertegenwoordigers van de andere nutsvoorzieningen in positieve zin zal worden meegewerkt. Tot aan de dag van vandaag heeft de warmwatervoorziening als zodanig niet in de interessesfeer van de waterleidingbedrijven gelegen.
Afb. 7
- Enquste
door G.W.G. iiaar doe liet zelf ~verkzaar~lhederl.
Wie wijzigt uw DW I Wie sluit toestellen aan Wie repareert lekkende kraan Wie sluit warmwatertoestel aan E
=
Eigenaar; H
=
Huurder;
T
E
Zelf H
T E
Kennis H
36 47 76 29
19 43 68 11
26 9 45 12 72 6 19 10
4 7 6 6
=
a. er is een belangrijk verschil tussen de doe het zelf-activiteiten van de huiseigenaren en die van de huurders. Ruirn van de huiseigenaren sleutelt zelf aan de drinkwaterinstallatie. Bij de huurders wordt door slechts 19 % aan de installatie gewerkt. De huurder laat het kennelijk voor een deel aan de verhuurder over;
6 9 6 7
Installateur Gasbedrijf H T E H T
55 41 18 47
77 50 26 60
68 46 2255 13
-
-
23
19
-
Totaal.
b. degenen die aan de drinkwaterinstallatie werken achten zich zelf in staat de werkzaamheden verantwoord uit te voeren; c. er is geen verschil tussen de doe het zelfactiviteiten van stedelingen en van plattelanders;
d, het aansluiten van een kraan of een (vaat)wasrnachine geschiedt in circa 45 % Urinoirspoeling door de betrokkene, lekkende kranen worden in circa 72 % van de gevallen door de Een veel gehoorde klacht in de praktijk is de onvoldoende reiniging bij het gebruik van afnemers verholpen; urinoirs in grotere gebouwen. Daar wordt e. het meest wordt door technisch georienin bepaalde uren veelvuldig gebruik gemaakt teerde verbruikers aan installaties gewerkt van de urinoirs. De oorzaak van de ver(65 %), minder door kunstenaars (14 %) en ontreiniging is vooral gelegen in de lange het minst door personeel uit de verzorgende wltijd van het reservoir. Bij een voordruk beroepen (5 %). van 20 mwk, bedraagt deze circa 1,s B 2 minuten. D e 'standtijd' van de man v66r het Aangezien in Nederland het eigen huizenurinoir bedraagt slechts ca. 40 seconden. bezit toeneemt, zullen de waterleidingIn de praktijk werd en wordt om deze reden bedrijven er rekening mee moeten houden, nogal eens een automatische spoelinrichting dat een toenemend aantal rnensen zelf aan opgesteld. Terugbrengen van de spoelhoedrinkwaterinstallaties zal gaan werken. Bij veelheid tot 4 liter leidde, zoals proeven bij de Commissie, die de REW samen stelt de Duinwaterleiding van 's-Gravenhage wordt overigens gewerkt aan een zekere aantoonden, tot zeer gunstige resultaten. legalisatie van de 'doe het zelver'. Niet alleen werd het reservoir sneller gevuld, Bij de wijziging van hoofdstuk I1 van de rnaar bovendien bleef het urinoir schoner waterleidingwet waaraan thans door het (en ook reuklozer) dan voorheen. RID wordt gewerkt moet overigens worden verwacht, dat het doen van inspectie Doe het zelf activiteiten van drinkwaterinstallaties door de waterleidingbedrijven eveneens zal worden voorDe waterleidingwereld wordt meer en meer geschreven. Een tegengestelde en daarom geconfronteerd met de doe het zelf-activiinteressante ontwikkeling! teiten in drinkwaterinstallaties. Dit in een periode dat de problematiek rond de kwaliteit van het water aan het tappunt aan de orde is en er een belangrijke toename is van uit oogpunt van de volksgezondheid niet ongevaarlijke toestellen die op de drinkwaterinstallatie worden aangesloten. Door het gemeentelijk bedrijf van Groningen is deze zomer in dit verband een interessante enqucte gehouden tijdens de jaarbeurs. Uit de resultaten is het volgende van belang (zie figuur 7):
T E
Europese en internationale ontwikkelingen De waterleidingorganisatie krijgt in toenemende mate te maken met kwesties waar in ieder geval internationale, maar vaak ook politieke aspecten, een rol zullen spelen. In dit verband was erg belangrijk de ontwikkeling binnen de EEG, waar voor de waterleidingsector in het begin van de zeventiger jaren met een ontwerp voor kwaliteitseisen van watermeters werd gestart. Als gevolg daarvan werd de EEG-organisatie van waterleidingbedrijven - Eureau opgericht, welke organisatie sedertdien actief is op een aantal fronten. De bereikte resultaten op het terrein van de watermeters zullen voor Nederland geen a1 te grote invloed hebben, indien althans de Dienst voor het IJkwezen de door de water-
leidingwereld gebruikte middelen - het KIWA-keur voor nieuwe meters en de ROW-organisatie voor de gebruikte - positie£ blijft waarderen. Speciaal de door het KIWA uit te voeren tests die samenhangen met de kwaliteitseisen zullen worden verbeterd. Ook de aansluitende I S 0 normalisatie zal voor Nederland weinig problemen geven. De overeengekomen bouwlengten bijv. zijn - toevalligerwijze - geheel overeenkomstig de norm N 1124. We1 belangrijk en in feite jammer is dat de benaming van watermeters zal worden gewijzigd. Watermeters zullen in het vervolg worden benoemd met de helft van de waarde waarmede zij tegenwoordig worden aangeduid. Een 5 m3 watermeter wordt omgeturnd tot een 2% m3 watermeter en een 10 m3 waterrneter wordt dan een 5 m3. Naar Nederlandse mening een niet noodzakelijke aangelegenheid, die in de bedrijven nog tot veel verwarring aanleiding zal geven. Belangrijk is verder dat mede door de activiteiten van de EEG door CEN (de Europese Norrnalisatie Organisatie) een norm tot stand zal komen waarin eindelijk de waterleidingtechnisch veilige aansluiting van wasmachines en vaatwasmachines wordt geregeld. In dit verband is door Eureau gesteld, dat het noodzakelijk is om voor de EEG-landen een algemene en internationale basis te bezitten waarop apparatuur kan worden beoordeeld op de veiligheidsaspecten. Het ziet er rnomenteel naar uit, dat de in ons land bekende indeling in gevarenklassen [8] in principe zal worden overgenomen tenvijl aan de erbij behorende beveiligingen de noodzakelijke kwaliteitseisen zullen worden gesteld. Verder mag een lijst worden venvacht met in drinkwaterinstallaties algemeen voorkomende apparatuur, waarvan de toe te passen beveiliging zal worden geuniformeerd. Interessante ontwikkelingen, die het mogelijk maken dat door het gezamenlijk optreden van de Europese waterleidingbedrijven de huidige situatie in belangrijke mate kan worden verbeterd. Vele ontwikkelingen konden, doordat de Europese waterleidingwereld niet gezamenlijk ingreep misgroeien. Voorbeelden daarvan zijn de indirect gestookte warmwatervoorziening of de warmwatervoorziening met behulp van een warmtepomp die onder
bepaalde omstandigheden beiden tot voor de volksgezondheid ernstige situaties kunnen leiden. In Eureauverband wordt thans de problematiek van de combinatie zonnevenvarming en warmwater bestudeerd, waar eveneens voor de gezondheid levensgevaarlijkestoffen worden toegepast. Getracht zal worden in overleg met de fabrikanten door aanpassing van de constructie van het systeem de gevaarlijke situaties te vermijden. Dit soort problemen dient door adequaat overleg met de ontwerper en de fabrikant in een vroegtijd'ig stadium te worden opgelost. De EEG
Bij het verdrag van Rome is het grondbeginsel, dat het vrije handelsverkeer tussen de huidige negen deelnemende partners niet mag worden belemmerd. Wanneer de Raad van Europa - of haar ambtenaren daartoe aanleiding ziet worden door de Raad zgn. Richtlijnen uitgevaardigd. Indien een bepaald land met betrekking tot deze Richtlijn een wet heeft dient deze binnen twee jaar te worden gebracht op het niveau zoals dat door de Richtiijn wordt aangegeven. Bestaat er geen wet, dan is het niet noodzakelijk dat een wet wordt ingevoerd; dan zijn er geen belemmeringen en het handelsverkeer is geheel vrij. Hoe staan nu de belangen van de drinkwatervoorziening in relatie tot het verdrag van Rome? Allereerst zijn daar de eisen van de waterleidingbedrijven zelf, vaak gezamenlijk tot uitdrukking gebracht in het KIWA-keur. Het lijkt mogelijk dat een 'vereniging van gebruikers' hogere eisen aan een product blijft stellen dan de minimale wettelijk voorgeschreven eisen van de overheid. Probleem kan daarbij zijn, dat diverse waterleidingbedrijven zelf tot de overheid behoren of worden gerekend. Geheel anders ligt de situatie echter voor die zaken, die door de waterleidingbedrijven aan anderen worden opgelegd, zoals dat met de AVWI en andere voorschriften het geval is. Het waterleidingbedrijf zou dan mCCr kunnen eisen dan wettelijk voorgeschreven is. De vraag is of dat mag. Onderzoek naar dit probleem is dringend gewenst omdat daarmee de gehele beleidsproblematiek met betrekking tot drinkwaterinstallaties en het KIWA-keur voorzover voor derden voorgeschreven samenhangt. Het hoge kwaliteitspeil van het materiaal, dat in de drinkwatervoorziening wordt gebruikt en waarvan het niveau in belangrijke mate te danken is aan het werk van het KIWA kan hierdoor op het spel worden gezet. Toetreding van nog meer landen
tot de EEG doet vrezen dat dat peil niet onbelangrijk zou kunnen dalen. Conclusies In de langjarige distributie-ervaringen zijn toch nog een aantal moeilijke problemen gebleven die om een nadere oplossing vragen. De doorbraak van de chemici bij de waterleidingbedrijven heeft er voor gezorgd dat de laatste decennia meer inzicht werd verkregen in de kwaliteitsaspecten van de produktie. Het werkterrein van de chemici zal in de komende jaren duidelijker ook tot de distributie worden uitgebreid. De verfijnde apparatuur maakt verder wetenschappelijk onderzoek mogelijk. Het betekent dat evenzeer verfijnde - nader gedetailleerde en verbeterde eisen zullen moeten worden geformuleerd. Veel onderzoek zal daarvoor nodig zijn alvorens weloverwogen en naar de eisen des tijds gestelde normen kunnen worden opgesteld. Gezondheid en financien zijn ervan afhankelijk! Ook ten aanzien van de kwantiteitsproblemen -warmwatervoorziening, leidingnetberekening, onnut gdbruik -liggen nog belangrijke onopgeloste vraagstukken. Intensieve studie en research met betrekking tot de bovengenoemde vraagstukken zullen de inzichten in de distributieproblematiek verder kunnen verdiepen, waardoor de drinkwatervoorziening als totaal op een hoger plan wordt gebracht. Literatuur 1. Carter, Dr. J. M., Lead in drinking ivater. Water, Journal of the National Water Council no. 16, september 1977. 2. Beattie. British Medical Journal 1972, pag. 491. 3. Poels, Dr. C. L. M. en Pieper, ing. J. W., De tosicologiscl~ebeoordeling van chetnicali2n en inaterialen ~velketoegepast worden in de Nederlandse drinkivafemector. H20, 9e jaargang no. 19, 9 september 1976. 4. Lauterbach, Dipl. Ing. K., Choix du 1nod21e et de la dinlension des co~npteursd'eau. IWSA-congres 1976 te Amsterdam. 5. Normen voor bluswatervoorziening. Mededeling nr. 50 KIWA. 6. Rapport van de Werkgroep Sprinklerinstallaties van de VEWIN. H20, 7e jaargang no. 19, 12 septernber 1974. 7. Wijntjes, Ir. W. C. en Palm, ing. G. N. W., De doel~natigheidvan w~arril~t~aterinstallaties. HzO, 7e jaargang no. 24, 21 november 1974. 8. Wijntjes, Ir. W. C., De weg naar bvaliteitsbelieersing in de distributie. Drie en twintigste vakantiecursus in drinkwatervoorziening 1971.
Over meetinrichtingen
1. Algemeen
De natuurlijke grootheden waarvoor de waterleidingbedrijven en de afnemer belangstellen zullen hebben zijn: de volurnestroom, de druk en de hoeveerheid over een vrij lange tijdsperiode. Deze drie grootheden zijn variabel; wil men een inzicht hebben in de getalswaarden dan moeten de grootheden voldoende nauwkeurig worden gemeten. Bij het volgende is uitgegaan van bemeterde bedrijven die bovendien het capaciteitstarief toepassen.
Type Volumestroom m3/h bij een drukverlies van 100 kPa (10 mwk)
3
5
Maximale volumestroom kortstondig &ximale volumestroom continu m3/h Overgangsgrens I/h
6
12
22
naar wens 5 10 20 150 150 350 1000
Onderste grens van het meetgebied I/h
sm
315 7/10 20
5
20
20
40
60
A anderste grenr meetgebied. 0 overgangsgrenr. bovenrte grens meetgebied. C
--
meetgebied WIUmestr00m
1
Q max
2. Vast opgestelde apparatuur
de zgn. inzet is eenvoudig verwisselbaar. Afb. 1 toont een doorsnede van een moderne 315 m3 watenneter; afb. 2 geeft de belangrijkste meet-eigenschappen van de verkrijgbare 3 1113,315 m3,7/10 m3 en 20 m3 meters, met de meetnauwkeurigheidsof miswijzingskromme. Afb. 3 laat het verbatxd zien tussen de volurnestroom door de meter en het daarbij behorend drukverlies over de meter. Meer gegevens over huiswatermeters zijn te vinden in de KIWA Kwaliteitseisen nr.14 'Huiswatermeters voor koud water' en de catalogi van leveranciers. Bij de afnemer vin'den we voor de watermeter een stopkraan en na de watermeter veelal een keerklep waaidoor de drukverliezen groter zijn dan van de meter alleen. Nemen we een 1/2" membraanafsluiter en een 3/5 m3 SPX watermeter met een i~bouwkeerklep,een samenstel dat zeer geschikt is als meetstraat in een gecombineerde meterkast, dan krijgen we een gemeten verband tussen volurnestroom en
2.1. Kleinverbruikers Afb. 3 - Karakteristiek huiswaterineters (SPX). De grootste categorie afnemers zijn de huisaansluitingen en kleine bedrijven, de zgn. kleinverbruikers. Bij deze afnemers wordt de hoeveelheid gemeten en we1 met een huiswatermeter. Deze meters zijn de laatste jaren zodanig ontwikkeld dat zij gezien hun prijs een groot meetgebied omvatten en een grote meetnauwkeurigheid heb%en;door het rollentelwerk zijn ze gemakkelijk afleesbaar. Ze vragen een minimum aan onderhoud, groepen onderdelen zijn gemakkelijk te vervangen, maar ook het gehele binnenwerk, Afb. 1 - Huisvaternleter 315 nt3 SPX.
Afb. 4
- Karakteristiek 3 m3
meetstraat.
volumestroom m3/h
A: 315 m w a t e r m e t e r
e:
3d.meetstraat"
De horizontale Woltmanmeter heeft minder drukverlies en een kortere inbouwlengte. De karakteristieken van de verticale Woltmanmeter zijn wecrgegeven in afb. 5. De eisen aan deze meters te stellen liggen vast in de KIWA kwaliteitseisen nr. 15 'Woltmanmeters voor koud water'.
drukverlies zoals afb. 4 toont. Bij een drukverschil van 50 kPa (5 mwk) levert de losse meter ongeveer 4,3 m3/h maar de meetstraat slechts ongeveer 1,4 m3/h; bij 100 kPa is dit resp. 6,O m3/h en 2,2 m3/h. Het is duidelijk dat bij de keuze van de te plaatsen apparatuur de karakteristiek van de totale meetstraat maatgevend is.
In veel gevallen wordt de volumestroom niet gemeten maar beperkt door een zgn. 'begrenzer' die veelal bestaat uit een huis ~vaarineen rubberring is opgesloten, bij grote stroomsnelheden vervormt de rubberring waardoor het drukverlies snel groter wordt. Afb. 6 toont een dergelijke begrenzer met daarnaast een gemeten karakteristiek. De begrenzer heeft het voordeel dat hij eenvoudig van uitvoering en daardoor relatief goedkoop is; er staan echter belangrijke nadelen tegenover, zoals: - een groot drukverlies;
2.2. Grootverbruikers zonder opslagreservoir Bij deze categorie worden zowel de afgenomen hoeveelheid water als de maximaal afgenomen volumestroom in rekening gebracht. Het gebruikelijke instrument om de hoeveelheid te meten is de verticale en horizontale Woltmanmeter met flensaansluiting in de maten 50,80,100 en 150 mm; de horizontale meter is bovendien nog te leveren in de maat 200 mm. De verticale Woltmanmeter heeft bij een kleine volumestroom, dus in I het onderste meetgebied, nog een goede nauwlceurigheid. Afb. 7 - Pieknleter WLF.
- hinderlijke geluidsproduktie;
-
Afb. 5 Karalcteristiek Wolfntanwaterrizefers(WS).
/
-
I Afb. 6
volumestroom m3/h
- Karakteristiek
begrenzer
0
12 mm.
- de keuze in volumestromen is stapsgewijs; - de afnemer kan in een bestaande situatie niet zelf z'n maximale volumestroom bepalen.
Willen we een aantal van deze nadelen ondemangen, dan moeten we de volumestroom niet begrenzen, maar meten. Door de NV Waterleiding Friesland is hiervoor enige jaren geleden een zgn. 'piekmeter' onMikkeld. De produktie is in handen gegeven van de firma Elektrowater. Deze piekmeters zijn en worden geplaatst bij afnemers met een volumestroom van 15 m3/ h en meer. Uitgegaan is van de Woltmanmeter voor de hoeveelheidsmeting, zodat geen extra meetinstrument nodig is. De aanloopster onder het kijkglas is ver-
L
PIEKHETER
PIEKIETER
.. BLRER'I
Em
TEST
C7
',,
OiSRI"
m='J ;<&;; HBOGSlL
UA~~YIULIIO~
pjiJ=m
\
Y
COI~ROLE T-I
BAWLR'I 1ES7
a
msmv
PlC*
Ha
-
J
mXUEEIFB
\
WUEETFI)
fi* J
uitvoering optie I
basisuitvoering Afb. 8 Piekrrteter Etro~~zeta.
-
+ I1
b. de zich vormende piek; -
k
c. de totale hoeveelheid doorgestroomd water, deze waarde komt overeen met die van de watermeter en dient ter kontrole van het juist functioneren. Op de wandkast kan een printer worden aangesloten, waardoor een inzicht in het ~erbruiks~atroon wordt verkregen.
* T2 *A&*Een soortgelijke piekmeter is kortelings in -L
-T
& = ? & ::= -+ *-;
---
: y*--*-d
&
-&
b lomm. roeaten ) 1 0 m m .
A . 1 gat B.
Afb. 9 - Plaatbegrenzers.
vangen door een gekartelde ronde schijf; deze schijf wordt afgetast door een infrarood opnemer, bij doorstromen van water geeft elk karteltje dat de infrarood opnemer passeert een impuls, de frequentie van deze impulsen is evenredig met de volumestroom. Het aantal karteltjes is zodanig gekozen dat een vrijwel evengrote meetnauwkeurigheid als die van de Woltmanmeter wordt verkregen. Afb. 7 laat een dergelijke piekmeter zien.
De opgexvekte irnpulsen worden verstrekt en zodanig verwerkt dat de volgende gegevens in een wandkastje zichtbaar worden: a. de 'piek', dit is de hoeveelheid water die in een ingesteld tijdsinterval door de meter is gestroomd, in de voorgaande periode. Bij de piekmeter van afb. 7 is een tijdsinterval van 10 min. gekozen, de piek is dan 60 / 10 x 4,42 = 26,s ms/h;
samenwerking met enige waterleidingbedrijven door de firma Etrometa ontwikkeld. Deze piekmeter is in meerdere uitvoeringen leverbaar. Afb. 8 toont de basisuitvoering en de meest uitgebreide versie. De kosten van deze piekmeters liggen in de orde van grootte van f 2400,- tot f 2900,-. Er is ook een draagbare uitvoering voor ongeveer f 3500,-.
2.3. Gr~otverbruikersmet opslagreservoir Gaan we ervan uit dat ook deze afnemers de maximaal afgenomen volumestroom in rekening wordt gebracht dan kan het voor de afnemer financieel aantrekkelijkzijn eveneens gebruik te rnaken van de beschreven piekmeter, hij heeft dan de mogelijkheid met zijn waterverbmik te spelen, om een zo laag mogelijke piek te krijgen. Als de afnemer geen piekmeter wenst of de volumestromen klein zijn, kan van de beschreven begrenzers gebruik worden gernaakt.
De interval van de in de handel verkrijgbare begrenzers zijn echter nog a1 groot; bovendien zijn ze ook prijzig. Een eenvoudige en goedkope begrenzer kan door eigen werkplaats worden gemaakt. Een kunststofplaat (vanwege de corrosie/ erosie beter dan metaal) met daarin aangebracht &enof meerdere gaten van betrekkelijk kleine rniddellijn vormt een zeer geschikte begrenzer. Afb. 9 laat twee dergelijke begrenzers zien met daarbij de karakteristieken. Bij afnemers met een reservoir die een zodanige volumestroom vragen dat dit op
meerdere uren van de dag een te lage druk in het leidingnet zou veroomken, kan vaak met succes een regelklep worden toegepast die een in te stden minimale druk een zgn. 'drempelwaarde' in het leidingnet handhaaf t. Door de W Waterleiding Friesland wordt reeds enige jaren een aantal van deze regelkleppen togepast. Ah. 10 toont een dergelijke regeling, waarin twee drempeIwaarden, een dag- en nachtwaarde zijn aangebracht. Afb. 11 toont de netdnrk in de omgeving van een regelklep met 66n drempelwaarde.
Afb. I0
De vraag 'kunt u de druk ook wat opvoeren, want ik krijg te weinig water' d bij een distributieman van een waterleidingbedrijf niet oabekend zija. Om aan dit verzoek zonder meer te voldoen Es meestal niet mogelijk en kan blijken ook niet wenselijk te zijn. Eerst zal ondemocht moeten worden wat de oorzaak is. Er zijn &ie mogelijkheden: het hoofdleidingnet is onvoldoende van afmetingen, de middellijn van de diemtleiding is te klein M de drinkwaterinstallatie is te nauw bemeten. Wanneer we zekerheid hebben over de toestztnd van twee van de drie oorzaken, dan weten we voldoende om maatregelen te nemen of te laten nemen. Willen we over de oomken een objectief beefd krijgen dan moeten we gaan-meten-
- RcgeIklep met drempelwaardm.
Ajb. 13
- Netdruk in omgevlng regelldeep. A@. 12 - Verbruiheting huishoudelijke ajnemer. A = vuUm to5lestortbak.
Afb. 11
1. Volnmestroom, O le 3 m3/L
2. Druk in r n e e m t , 10A - 1000 kPa (100 mwk).
B = wasmachine.
C = vullen badkuip. D = vaamasma&ne.
- Standpijp met volumestroontmefer.
Kwaliteitseisen en kwaliteitsbeoordeling van waterleidingartikelen
Met een standpijp met registrerende manometer op de dichtstbijzijnde brandkraan krijgen we een beeld van de druk in bet hoofdleidingnet. Wanneer we eveneens de volumestroom en de druk aan het eind van de d5enstleiding meten weten we de toestand van de toevoerleiding. Voor deze laatste meting kunnen we een huiswatermeter met impulskop en een drukopnemer toepassen; versterken we deze elektrische signalen en voeren we dit toe aan een tweepuntsschrijver dan krijgen we het diagram van afb. 12. Dit diagram is genomen bij een afnemer met 0.a. wasmachine, bad, moderne toilets en vaatwasmachine, zoals ook in het diagram te Zien is. Om niet te veel papieruitvoer te krijgen is het mogelijk de schrijver alleen te laten registreren als een bepaalde te kiezen waarde van de volumestroom wordt overschreden of van de druk wordt onderschreden. Een bijzondere afnemer is de brandweer. Deze heeft voornamelijk belangstelling voor de volumestromen van brandkranen, de drukverhoging wordt zonodig door hen zelf verzorgd. Een standpijp kan door het inbouwen van bijv. een 'annubar' (pitotbuisprincipe) geschikt gemaakt worden voor de meting van volumestromen. Voeren we het druksignaal van de 'annubar' toe naar een zgn. 'eagle eye' dan krijgen we een vrijwel direkte aanwijzing van de volumestroom door de standpijp. Afb. 13 laat de beschreven combinatie van standpijp, annubar en eagle eye den, waarvan de onderdelen in de handel verkrijgbaar zijn 0.a. bij Brinck en Zoon te Arnersfoort.
Inleiding Voor het handhaven en eventueel verhogen van de kwalitdt van de openbare watervoorzien'ing door de waterleidingbedrijven en voor het toezicht daarop door de Rijksoverheid uit een oogpunt van volksgezondheid zijn een aantal documenten en de daarop gebaseerde regelingen, werkwijzen enz. van niet geringe betekenis. In dit verband zou ik willen noemen:
- de Leveringsvoorwaarden; - de Algemene Voorschriften voor Drinkwaterinstallaties;
IR. J. SCHKPEROORD adj. directeur KIWA Rijswijk
- de Regeling Erkenning van Waterfitters;
- het Reglement Technische Eisen; - het KIWA-Keuringsreglement.
De laatste wee, vastgesteld door de aandeelhouders van het IUWA, zijn van belang waar het om de goedkeuring door de waterleidingbedrijven gaat, van produkten voor toepassing in het leldingnet en de binneninstallatie. De eisen, die de bddrijven daaraan stellen zijn in Eeite toelatingseisen. De toelafing van een 'bepaald produkt houdt nauw verband met het kwaliteitsluteau van dat produkt en met de wijze van beoordelen en vam (handhavenvan dat kwaliteitsnitreau. Gezien hun grote en gemeenschappelijlce belang bij 'deze zaken, Ik hoop dat deze voordracht zal bevorderen besloten 'de waterleidingbedrijven ruim dat ook voor de distributiesector gaat gelden 25 jaren geleden 'hun inspanningen en actihet oude gezegde 'meten doet weten', viteiten op dit gebied te coordineren. en er enige coordinatie in meet- en regelHet Reglement Tedhnishe Eisen geef t methoden zal ontstaan, zodat de industrie primair de regels en wer'kwijzen voor het hierop kan inhaken, daarmee wordt vooropstellen van kwaliteitseisen, lhet KIWAkomen dat elk bedrijf eigen apparatuur keuringsreglement die voor de kwaliteitsmoet ontwikkelen. beoordeling.
Doorgaans denkt men bij kwaliteit aan de aantrekkelijkheid of voortreffelijkheid van een produkt en brengt men kwaliteit in verband met 'betere grondstof'. Ook denkt men nogal eens dat een produkt een hogere kwaliteit heeft omdat het meer kost dan een ander. Een voor'beeld hiervan is boter. Vindt men boter van hogere kwaliteit dan margarine, dan is dat meestal niet om de houdbaarheid of het vitaminegehalte, maar omdat boter duurder is en CCn eigenschap, de smaak, als het enige kriterium van kwaliteit wordt beschouwd. Als wij even doordenken komen wij a1 gauw tot het inzicht &t kwaliteit niet uitsluitend met het object als zodanig heeft te maken, maar ook met het gebruiksdoel dat men zich stelt, met het toepassingsge'bied. Het is dan ook geen wonder dat het begrip kwaliteit zo moeilijk blijkt te definieren - of: anders gezegd: dat er zovCC1 verschillende definities voor zijn bedacht. Kwaliteit heeft dbjectieve Cn subjectieve facetten. Bovendien is het een dynamisch begrip: met het veranderen van het toepassingsgebied waarvoor een produkt wordt gefabriceetd, dient ook de kwaliteit ervan te worden aangepast. Om toch met een gecompliceerd begrip als kwaliteit te kunnen werken zal men het noodzakelij'krwijs moeten relativeren. Een dergelijke relativering vindt men in de vaak gebruikte definitie: kwaliteit is geschiktheid voor het doe1 (quality is fitness for purpose). Kwaliteit wordt dan niet alleen bepaald door de eigenschappen van het produkt, maar ook door de bijzonderheden van de omstandigheden waarin het wordt toegepast. Kwaliteit is dan de mate waarin de eigenschappen van het produkt zijn aangepast aan de toepassingseisen.
2. Kwaliteitsaspecten
Kwaliteit omvat vele aspecten zoals doelmatigheid, veiligheid, becirijfszekerheid, repareerbaarheid, levensduur, aanschaffingsen onderhoudskosten enz. Bekijkt men de kwaliteit vanuit een breder maatschappelijk standpunt, dan spelen ook de beschikbaarIn deze les wil ik eerst een aantal facetten van grondstoffen, het energieverbruik heid aantippen van het begrip kwaliteit, dan met en het milieu een rol. Bij a1 deze aspecten u een aantal kwaliteitsaspecten en hun zijn producent, consument, handel en overrelatie tot de levensloop van het produkt heid, ieder vanuit de eigen verantwoordebespreken en daarna stilstaan bij het lijkheid, belanghebbenden. Het vaststellen opstellen van kwaliteitseisen voor produkten, toegepast in de waterleidingtechniek en van het ver'ieste kwaliteitsniveau en de kwaliteitsbwordefing zijn dan ook niet bij de kwaliteitsbeoordeling daaman. CCnzijdige en CCnmalige consumentenmeer Tenslotte zal ik enkele beangrijke internatiohandelingen om enkele relevante eigennale ontwikkelingen met betrekking tot schappen van het afgeleverde produkt te kwaliteitseisen en kwaliteitsbeoordeling bepalen, maar zij komen tot stand in het bespreken. wisselend en voortdurend samenspel tussen producent en maatschappij met het doe1 om 1. Kwaliteit onder optimale economische en sociale voorwaarden te komen tot optimale kwaliWat verstaat men onder kwaliteit?
teit. Globaal gaat het daarbij om belangen en verantwoordelijkhedenvan - even globaal -de producent, de handel, de consument en de overheid. Zij liggen op uiteenlopende gebieden van techniek, economie, sociale verhoudingen, grondstoffenen energiebeheer en milieu. Waar die belangen en verantwoordelijkhedenvan producent en consument elkaar raken, wordt duidelijk aan de hand van een eenvoudige analyse van de levensloop van een produkt. Wij kunnen daarin 5 hoofdfasen onderscheiden, namelijk:
1. ontwikkeling 2. fabricage 3. aflevering
4. gebruik en
5. destructie na gebruik. Ieder van deze fasen valt weer onder te verdelen. Zo zal er in de hoofdfase 'ontwikkeling' allereerst sprake zijn van het peilen van de fabrikant van de behoefte van potentiele gebruikers aan een bepaald nieuw produkt. Daarna volgt research en vb6rontwikkeling om te komen tot een ontwerp. Ook in die deelfase spelen de toekomstige gebruiker, maar zeker ook de handel en de overheid een belangrijke rol. Zonder een 'cahier de charge' kan de ontwerper niet vooruit, dat wil zeggen dat hij moet beschikken over de specificatievan de eisen, hij moet weten welke grondstoffen en produktiemiddelen hem ter beschikking staan en welke voorschriften van de overheid op zijn ontwerp en op de vervaardiging van toepassing zullen zijn. Niet zelden blijkt het p r o d k t niet te leveren tegen de prijs die bedoeld was: er zal opnieuw overleg nodig zijn om tot een verantwoorde specificatie te komen. Duidelijk is dat a1 in de eerste hoofdfase verschillende belangen en verantwoordelijkheden elkaar steeds ralcen en dat er een dwingende behoefte is aan overleg. Overleg in een gevarieerd en steeds wisselend gezelschap, overleg vooraf, maar oolc overleg dat kan voortkomen uit terugkoppeling vanuit een latere fase. Denkt u bijv. aan het aanpassen van een produkt aan gebruiltservaringen. In iedere fase vindt dit samenspel plaats en toont het allerlei aspecten bijv. technische: denkt u aan het opstellen van kwaliteitseisen zoals eisen voor veiligheid, doelmatigheid, bedrijfszekerheid em., denkt u aan het ontwiklcelen van onderzoehethoden en het herzien van beoordelingssystemen. Ik noem hiermee slechts enkele voorbeelden. Duidelijk is dat die ook economisch gezien van belang zijn: wat is voor een bepaald produkt 'fitness for purpose', welke financiele consequenties hebben de
gewenste of noodzakelijk geachte interne kwaliteitsbewaking door de fabrikant en de controle of eindkeuring door de afnemer? Naast de technische en economische aspecten laten ook de beschikbare grondstoffen, het oordeelkundig gebruik daarvan en de energiebehoeften steeds meer hun invloed in het overleg gelden. En -last but not least -producent en consument zullen samen aan de bedreiging van het milleu een halt moeten toeroepen. Dat wil zeggen dat zij oplossingen moeten vinden voor de verontreiniging van water en lucht door bepaalde produktiemethoden, voor de verontreiniging door niet-destructieve grondstoffen en voor de vervaardiging van direct of indirect voor de gezondheid schadelijke produkten. Na deze filosofie terug naar de realiteit, die dan toch betekent dat het individueel optreden veel benvaren gaat ondervinden. Zelf het kwaliteitsniveau vaststellen en dat beoordelen - 10s van de vraag of daarbij we1 overwogen en verantwoorde methodieken worden gehantesrd - kan om maar enkele aspecten te noemen betekenen:
met zijn eigen - beperkte - bedrijfservaringen bijdragen. En tenslotte: na een breed forum voor gedachtenwisseling tussen de verschillende belangengroepen heeft hij geen entree en hij mist de daarvoor noodzakelijke achterban. Dit geldt zowel nationaal als internationaal. Samenvattend concludeer ik dat kwaliteitsbepaling zich van een eenzijdige benadering door de individuele consument ontwikkelt naar een systeem dat uitgaat van samenwerking en wederzijds vertrouwen tussen consument en producent. Anders gezegd: naar het gezamenlijk formuleren van kwaliteitsdisen en onderzoekmethoden en het gezamenlijk vaststellen en operationeel houden van kwaliteitsbeoordelingssystemen, die de technische en economische belangen Cn de verantwoordelijkheden van beide partijen optimaal behartigen en een objectieve beoordeling verzekeren. 3. Kwaliteitseisen
1. een zowel vanuit het bedrijf als nationaal Zoals in mijn inleiding gezegd zijn de regels en werkwijzen voor het formuleren van gezien oneconomische werkwijze; kwaliteitseisen voor produkten voor de 2. een erg dure werkwijze; waterleidingtechniek vastgelegd in het zgn. Reglement Technische Eisen. Een centrale 3. het niet kennen en dus geen gebruik positie neemt daarbij in de CKW, de Commaken van de ervaring van en bij anderen; missie voor Kwaliteitseisen van Water4. het missen van een continue beoordeling leidingartikelen. en het moeten volstaan met een incidentele Aan deze Commissie, ingesteld door de 'momentopname', waardoor de waarde vraterleidingbedrijven,is de taak opgedragen daarvan zeer relatief, zelfs dubieus kan om voor het opstellen van kwaliteitseisen worden; zorg te dragen. Gezien de grote verscheiden5. het niet steeds op ieder gebied beschikken heid van produkten kan de CKW de desover deskundigen, waardoor de momentkundige hulp inroepen van door de CKW opname gebrekkig of kostbaar kan worden. zelf in te stellen zgn. Kwaliteitseisencommissies, die na het voltooien van hun nauw omschreven taak weer worden opgeheven. Het wordt voor de consument steeds beZowel bij de samenstelling van de CKW als zwaarlijker individueel aan het samenspel van de kwaliteitseisencommissies wordt actief deel te nemen. Het vergt niet alleen gestreefd naar een paritaire vertegenwooreen brede fundamentele kennis op uiteendiging van alle betrokken groepefingen lopende terreinen, maar ook een ruim (om in internationale normalisatietermen te gespecialiseerd inzicht in de specifieke eigenschappen van onderling sterk verschil- sprelcen: all parties concerned). Het KIWA, dat formeel niet in de CKW en de kwalilende produktgroepen, het onderzoek teitseisencornmissies is vertegenwoordigd daarvan, de fabricagemogelijkheden en de maar als adviseur optreedt, levert aan het toepassing. Het vergt ook het kunnen werk van de Commissie een niet-onbelangbeschikken over ontwikkelings- en onderrijlce bijdrage door het uitvoeren van zoekfaciliteiten van uiteenlopende aard en materiaalonderzoek en studies, het ontover een organisatie, die alle met de kwaliwikkelen of verbeteren van onderzoekteitsbeoordeling samenhangende werkmethoden, het verzamelen van praktijlczaamheden op het vereiste niveau kan uitvoeren. En a1 zou aan deze stringente voor- emaringen en het uitvoeren van secretariaatswerkzaamheden. Vooral in dit comwaarden kunnen worden voldaan, dan nog missiewerk manifesteert zich het grote is het de vraag of deze werkwijze efficient voordeel voor alle belanghebbenden van de en economisch verantv~oordis. Bovendien benadering vanuit de bedrijfstak, omdat de ontbreekt, zoals ik a1 zei, door de incidendirecte inbreng daarvan een optimale tele en verspreide contacten de nodige afstemming van produktiemogelijkheden continu'iteit in de beoordeling en kan de consument individueel in de discussie slechts en praktijkbehoeften verzekert.
Zoals gezegd is aan de CKW overgelaten of voor een bepaald produkt kwaliteitseisen zullen worden opgesteld. Daarbij zal de CKW zich veelal laten adviseren door de waterleidiagbedrijven, de industrie en andere belanghebbenden. Naast het blijken van een duidelijke en redelijke algemene behoefte gelden voor de CKW daarbij als belangrijkste criteria dat:
laatste jaren, in de praktijk een groeiende behoefte aan uitbreiding van de mogelijkheid van kwaliteitsbeoordeling. Te vaak had het KIWA met de vastgelegde werkwvijzen onvoldoende armslag om aan de behoefte van de materleidingbedrijven en de industiie te voldoen. Enkele voorbeelden hiervan.
1. m=t het produkt a1 een zodanige gunstige crvaring is opgedaan dat verwacht kan worden, dat mst soortgelijlce produkten van andere herkomst even-ens gunstige ervaringen kunnen worden verkregen;
5. Steeds vaker blijkt er behoefte aan informatie over C6n of slechts enkele eigenschappen van een produkt, 10s van de door KIWA gewoontegetrouw gestelde vraag naar de doelmatigheid van dat produkt. Vaak is die doelmatigheid zo overduidelijk, dat het stellen van daarop afgestemde eisen slechts zou leiden tot 'keuren om te keuren'. Een produktiecontrole is dan niet mogelijk, een partijkeuring te kostbaar of onuitvoerbaar.
1. Nieu\;re produkten komen in sneller tempo en in grotere gevarieerdheid dan voorheen op de markt, die mede daardoor sneller wisselt. Daardoor is moeilijk (tijdig) 6. Regelmatig is er sprake van produkten, te voorzien of er aan KIWA-kwaliteitseisen die onder de 'competentie' van meerdere behoef te zal zijn. Niet zelden wordt een belangensferen vallen: gas- en elektrici2. dat de vervaardiging van bet produkt produkt achterhaald door een beter of teitsvooniening, openbare werken, woningplaatsvindt in een gecontroleerd proces, bouw, consumentenbelangen en dergelijke. vaak worden produkten in zodat kwaliteitsvariaties in het eindprodukt zoveel uitvoeringen vervaardigd dat er geen Het is mod'ilijk voor een of enkele waterslechts gering zullen zijn bij de toepassing leidingtechnische aspecten van dergelijke van de gebruikelijke kwaliteitsbeheersings- uniforme eisen te formuleren zijn: als men daarmee klaar is, is er a1 weer een andere produkten een KIWA-garantiemerk of een technieken; uitvoering, die net niet onder de eisen valt. IUWA-goedkeuringsmerkop het geheel te 3. dat het produkt in een behoorlijke Bovendien ontbreekt in deze situatie vrijwel eisen. Samenwerking met andere instanties omvang wordt toegepast of zal worden steeds de nodige bedrijfservaring op grond om te trachten het waterleidingbelang veilig toegepast. waarvan kan worden vastgesteld voor welke te stellen is de aangewezen weg. Maar voor eigenschappen en/of typen eisen moeten het Vinden van een eenvoudige en verantEen belangrijk aspect bij bet o~stellenen worden gesteld. Kan er in deze gevallen van woorde praktische oplossing heeft KIWA hanteren van kwaliteitseisen is de relatie tot een produktiecontrole door bet ontbreken weinig te bieden. de nationale en internationale normalisatie. van mA-kwaliteitseisen geen sprake djn, IVederlandse normen OP bet gebied van de ook partijkeuring is meestal onrnogelijk of De voorgaande opsomrning is niet volledig, waterleidingtechnielcbevatten veelal weinig erg onvolledig omdat oak de afnemer geen maar illustreert niettemin duidelijk dat het meer dan afmetingen met daarnaast voorinzicht in de te stellen eisen heeft. KIWA in een aantal situaties onvoldoende schriften voor de toe te passen grondstoffen. mogelijkheden heeft op de behoeften uit de Kwaliteitseisen geven veel meer informatie, het gewenste zntwoord te geven. praktijk 2. Van bestaande produkten> waarvoor vooral over de functionele eigenschappen Bovendien was duidelijk geworden dat de kwaliteitseiren zijn vastgesteld, worden van bet produkt. omdat juist deze in de beide systemen elkaar onvoldoende aannormen ontbreken meet men vaak zowel de SOmS nieuwe typen ontwikkeld, die net niet onder die eisen vallen omdat zij bijv. vulden. Er bleken niet alleen hiaten, maar normen als de kwaliteitseisen voor een constructief daarvan iets afwijken of onder- ook zodanig principiele verschillen, dat bepaald produkt raadplegen. omhierin delen bevatten, die van andere grondstoffen niet van een weloverwogen en sluitend verbetering te brengen is in samenwerking geheel gespoken kon worden. Het nieuwe zijn vervaardigd dan in die eisen genoemd. met het VEG-Gasinstituut overleg gereglement brengt daarin ongetwijfeld een F~IIneelis een ~rodukeiecontroledan pleegd met bet Nederlands Normalisatiebelangrijke, hopelijk afdoende verbetering partijkeuring is door de onmogelijk. En instituut. iDt leidde tot een vergaande door de invoering van een derde beoordeaard van het produkt veelal technisch niet samenwerking twsen de CKW en bet NNI, lingssysteem. KIWA brengt de lcwaliteitsmogelijk of geeft onvoldoende zekerheid waarbij kwaliteitseisen in de naaste toebeoordeling nu tot uitdrukking in: Wordt te kOstbaarkomst als normen kunnen worden gepubliceerd. Dit laatste kan ook van belang zijn a. 2 KIWA-kwaliteitsverklaringen namelijk: voor de internationale normalisatie. 3. Er zijn produkten waarvoor nooit KIWA- het KIWA-keur en het IUWA-attest; Immers: de nationale ervaringen, gebaseerd lcwaliteitseisen zullen worden opgesteld b. het KIWA-keuringsrapport. OP jarenlang gebruik van be~aaldekwaliteits- omdat ze bijv. alleen onder zeer bepaalde kunnen die weg van voordeel omstancligheden of alleen regionaal worden Tussen a. en b. bestaat een principieel zijn voor buitenlandse waterleidingorganitoegepast. Produktiecontrole is dus ornoverschil, waarop ik u bij voorbaat wil wijzen. saties. Omgekeerd kunnen wij ons voordeel gelijk terwijl partijkeuring veelal geen De onder a. genoemde Kwaliteitsverklarindoen met internationale nomen, gebaseerd oplossing geeft omdat die te incidenteel en op ervaringen in het buitenland. kostbaar wordt danwel onvoldoende zeker- gen beireffend de relatie KIWA-fabrikant. Desgevraagd sluit KIWA overeenkomsten heid biedt. met fabrikanten waarbij zij worden gemach4. Kwaliteitsbeoordeling tigd tot het gebruik van de door hen
Eind 1976 kwam de herziening van het tot dan geldende KIWA-Keuringsreglement gereed. De oude situatie kende 2 werkwijzen, namelijk de zgn. praktijkkeuring en de zgn. levering met KIWA-garantiemefk, gebaseerd op produktiecontrole. Naast belangrijke resultaten en voordelen waartoe deze beide systemen hebben geleid bleek, vooral de
4. In toenemende mate is er sprake van samengestelde produkten en van systemen, die geheel geleverd worden en waarvoor in het gunstigste geval voor CBn of enkele onderdelen KIWA-kwaliteitseisen bestaan. Een produktiecontrole op het geheel is dan onmogelijk, maar een partijkeuring om a1 eerdergenoemde redenen evenmin.
gewenste KIWA-kwaliteitsverklaring(en). Het onder b. genoemde keuringsrapport betreft de relatie KIWA-afnemer, waafbij laatstgenoemde een werkopdracht verstrekt en KIWA in feite als zijn werkorgaan optreedt. Ten aannzien van de beide kwaliteitsverklaringen het volgende.
KIWA-keur Het KIWA-keur heeft betrekking op in een beheerst proces vervaardigde produkten, die algemeen in de waterleidingtechniek worden toegepast en waarvoor KIWAkwaliteitseisen de op kennis en ervaring gebaseerde technische eisen geven ter beoordeling van de doelrnatigheid en het blijvend goed functioneren van het gehele produkt. Het KIWA-keur is een zekerheidsstelling: de fabrikant garandeeft dat het produkt aan de KIWA-kwaliteitseisen voldoet. Een door KIWA uitgevoerd vooronderzoek gevolgd door controle omvat het produkt &nhet pro~duktieprocesen stoelt op de voorgeschreven interne kwaliteitsbewaking van de fabriek.
keur' en venvarde dit nogal eens met 'KIWA-goedgekeurd'. Wat betreft de tweede wijziging: het bij de partijkeuring toegepaste keuringsmerk 'KIWA-goedgekeurd' suggereerde teveel, dat het goedgekeurde produkt in het algemeen 'goed' was, tenvijl de werkelijke betekenis was 'dat de partij aan de door de afnerner gestelde eisen voldeed. Vandaar 'afnamekeuring' en 'KIWA-afnamemerk'.
2. Ten aanzien van het attest: het is een document en het geeft de resultaten van de beoordaling op basis van zgn. KIWAcriteria. Deze criteria worden op grond van deskundig inzicht ontworpen in door de directeur van het KIWA ad hoc ingestelde kleine criteriacornmissies, die zijn samengesteld uit de betrokken fabrikant(en), enkele waterleidingdeskundigen en een verKIWA-attest tegenwoordiger van het KIWA. Zij dienen Het KIWA-attest heeft betrekking op in in kort tijdsbestek criteria te ontwerpen, een beheerst proces vervaardigde produkten, juist om een slagvaardig beleid mogelijk te die algemeen in de waterleidingtechniek maken. De criteria 6n de resultaten van het worden toegepast of daarvoor van belang zijnde aspecten hebben en waarvoor KIWA- op basis daarvan uirgevoerd oildenoek criteria de op deskundig inzicht gebaseerde worden in het attest vermeld. Bovendien beoordelingsrichtlijnen geven, gericht op het geeft het de mogelijkheid beperkende of te verwachten gedrag van het gehele produkt bijzondere voonvaarden voor de toepassing en dergelijke te vermelden. Het attest is of bepaalde aspecten daarvan. duidelijk bedoeld als een deskundige en Het attest is een informatief document. neutrale informatie ten einde de beslissing Het attestmerk is een beperkte zekerheidsover het a1 of niet toepassen van het prostelling: de fabrikant garandeert, dat het dukt te vegemakkelijken. produkt identiek is aan het beoordeelde proefexemplaar. De aard en omvang van de door KIWA uitgevoerde controle is afhan- 5. Internationale en - daarmede samenkelijk van hetgeen het attest beschrijft. hangende - nationale ontwikkeliigen
Veel van de in het voorgaande ontwikkelde gedachten zijn ondertussen in het Reglement Technische Eisen en in het KIWA-keuringsreglement venvoord. Dat ook internationaal deze problematiek in beweging is, spreekt we1 haast vanzelf. Even vanzelfsprekend is KIWA-keuringsrapport dat de internationale ontwikkelingen vanuit Hierin rapporteert KIWA over een het KIWA gezien erg belangrijk zijn. afnamekeuring. Dit is een dienstverlening aan waterleiding- Wellicht spreekt dit wat meer als u weet bedrijven of derden die betrekking heeft op dat steeds vaker verdenveg gelegen fabrieken het KIWA-keur aanvragen en u de partij van een produkt, waaraan de zich daarbij afvraagt hoe nog door onszelf afnemer in verband met de door hem beoogde toepassing eigen eisen heeft gesteld. een produktiecontrole is te realiseren in Oost-Europa, Israel, India of Japan. Bij bet voorgaande nag een enkele OPmerDaarnaast is een ander gegeven, dat buitenking. landse fabrikanten steeds vaker aan KIWA verzoeken gebruik te maken van de resulhebt de naamsverandering geconstataten van de door hun nationale certificatieteerd: instellingen uitgevoerde controles. Ik beperk mij tot deze twee aspecten. Er zijn er meer! a. 'KIWA-garantieme&' werd 'KIWAEen simpel antwoord zou zijn: laten buitenkeur'; landse keuringsinstellingen en KIWA overb. 'partijkeuring' werd 'afnamekeuring'. gaan tot wederzijdse erkenning! De resultaten van de van de beide kwaliteitsverklaringen afwijkende 3e kwaliteitsbeoordeling brengt KIWA tot uitdrukking in het:
Aanleiding tot de eerste wijziging was dat, ondanks jarenlange pogingen, de term 'KIWA-garantiemerk' nooit ingeburgerd raakte. Men sprak gewoon over 'KIWA-
Maar zo simpel is dat niet. Denkt u eens aan wettelijk vastgelegde verantwoordelijl
verschillen in kwaliteitseisen en in beoordelingssystemen. Harmonisatie van normen en invoering van internationale certificatiesystemen zijn onderwerpen waarmee de CEN (ComitC EuropCen de Normalisation) zich reeds geruime tijd bezig houdt. CEN is de organisatie van nationale normalisatie-instituten van de landen van de EEG en de EVA en Spanje. In het totaal 15 landen. Het secretariaat van CEN is gevestigd in Brussel. CEN stelt zich ten doel: a. het bevorderen van internationale handel en uitw'isseling van diensten; b. het opheffen van technische handelsbelemmeringen. CEN streeft dit doe1 na door onder andere:
1. harmonisatie van normen van de aangesloten landen c.q. het opstellen van nieuwe Europese normen; 2. steun aan wereldwijde normalisatie, in het bijzonder aan de ISO;
3. bevordering van unifonne toepassing van ISO-normen in Europa;
4. het verlenen van certificatiediensten op basis van Europese normen;
5. het aan de Commissie van de Europese Gemeenschappen en aan Europese intergouvernementele organisades ter bescBikking stellen van Europese normen met het oog op verwijzing naar deze normen in hun richtlijnen. De laatste dienstverlening is gericht op het leveren van een bijdrage aan de harmonisatie van de wetgevingen door middel van het tot stand brengen van dchtlijnen van de EG. De eigen verantwoordelijkheid van CEN wordt hierdoor niet aangetast en deze dienstverlening betekent dan ook niet dat CEN exclusief ten behoeve van bijv. de EG werkt. We1 mag worden verondersteld, dat de EG bij haar harmonisatiewerk waar mogelijk van CEN-normen gebruik zal maken. Bekend is dat Europese Commissie veel voordelen ziet in de zgn. 'venvijzing naar normen' als een van de vijf door haar toegepaste harmonisatievormen. Naast het voorgaande is de harmonisatie van normen van belang voor de opheffing van technische handelsbelernmeringen. In dit verband is belangrijk dat CEN beoogt ook certificatiediensten te verlenen. Daartoe heeft CEN een speciale afdeling CENCER, die tot taak heeft het irnplementeren van een certificatiesysteem en beheren van het CEN-werk, dat de conformiteit met Europese normen aangeeft. CENCER heeft een Stearing Committee, waarvan het lidmaatschap openstaat voor alle 'memberbodies'. Momenteel berust het voorzitter-
schap bij Belgie. Ook CENCER heeft geen binding met de overheid, maar het is ook hier d~idelijkdat bijv. de Europese Gemeenschappen van een Europees certificatiesysteem gebruik zullen kunnen rnaken voor produkten, waarop overheidsvoorschriften van toepassing zijn of overwogen worden. Ter voorbereiding van een CEN-certificatiesysteem is in de afgelopen jaren een vijftal basisdocumenten ontworpen namelijk:
Ministerie van Economische Zaken in zijn openingswoord op de Normalisatiedag 1976: 'Op Economische Zaken wordt thans gewerkt aan de voorbereiding van een beleid, gericht op kwaliteitsverbeteringin ons land. In een zgn. voortrollend produktiviteitsplan zal hieraan speciale aandacht worden geschonken. Het gaat hierbij dan niet alleen om de kwaliteitszorg binnen de bedrijven als zodanig, maar ook om de verhoging van 11et kwaliteitsniveau dat tot uitdrukking is te 2. CENCER-Certification of products. brengen door middel van certificeren van produktieprocessen, produkten of 3. CENCER-Regulations (Administrative diensten. De normalisatie speelt in dit verrules, Use of the mark etc.). band een belangrijke rol. Onderzoek- en 4. Problems relating to the preparation of controlemethoden, keuringseisen, vastgelegd standards suitable for products-certification. in normen kunnen de kwaliteitsbeheersing in de bedrijven bevorderen'. 5. Procedures for interstate acceptance of testing in CEN-certification-systems. Maar a1 eerder kwamen activiteiten tot ontwikkeling. Eind 1972 werd een aantal instelHet is duidelijk dat vooral het 2e en het 5e lingen waaronder het KIWA uitgenodigd document van primair belang zijn. Het voor informeel overleg met het Miniskrie eerste daarvan behandelt de beoordelingsvan Economische Zaken over de vraag systemen. Ik zal die hier kort weergeven. 'hoe de kwaliteit van produkten en/of produktieprocessen te garanderen zou zijn' 1. Certification and marking system en of 'een code zou zijn op te setellen waarbij een produkt op basis van de daarwaaraan in Nederland toegepaste kwalivoor geldende Europese norm wordt b o r teitsverklaringssystemen zouden kunnen deeld en de interne kwaliteitsbewaking van worden getoetst ten einde zich te de fabrikant wordt geevalueerd. Na goedkunnen presenteren als zijnde tevens erkend keuring hiervan blijft de fabriek onder volgens bepaalde nationale maatstaven'. voortdurende controle en wordt ook het Het overleg leidde tot de instelling van een produkt steekproefsgewijs gecontroleerd. Cornmissie Kwaliteitswaarborg. De commissie, die in NNI-verband functioneerde 2. Authorized Manufacturi~zg- waarbij publiceerde de resultaten van haar studies de produktiemiddelen worden beoordeeld, in een Interimrapport, meestal vanwege het dat wil zeggen wordt nagegaan of de nationaal karakter (en het uiterlijk!) daarfabrikant tot een zeker kwaliteitsniveau in van het Oranje-boek genoemd. Naast een staat is ('capability'). Ook hier volgt na analyse van de bestaande situatie doet het goedkeuring een regelmatige controle. rapport suggesties voor een overkoepelend orgaan en voor criteria, waaraan kwali3. Certified Type Testing - waarbij beteitsverklaringssystemen zouden moeten paalde eigenschappen van een produkt (of voldoen. Het rapport was voor het Bestuur van een prototype) eenmalig worden bevan de NNI aanleiding tot de instelling van oordeeld en over het resultaat daarvan een Commissie Certificatiezaken, die met eenmalig een rapport wordt uitgebracht. nadere uitwerking van de suggesties is belast. Verwacht wordt dat de commissie dit jaar met voorskllen voor een nationale 4. Batch Testing -waarbij een bepaalde overkoepeling gereedkomt. partij van een produkt wordt beoordeeld op basis van daarvoor overeengekomen In het voorgaande zijn de waterleidingeisen. bedrijven niet genoemd. Niettemin zijn er veel raakpunten met de belangen en verantHet is duidelijk dat de internationale ontwoordelijkheden van clie bedrijven. Daarom wikkelingen die ik kort weergaf met grote is van groot belang bezinning op de gebelangstelling door de overheid worden schetste ontwikkelingen binnen Eureau, gevolgd. Niet alleen tegen de achtergrond de jonge organisatie, die een groeiend van de activiteiten in de EEG (zoals het aantal organisaties van de waterleidingopstellen van kader- en bijzondere richtbedrijven in West-Europese landen overlijnen), maar ook vanuit het nationaal koepelt. In het bijzonder in Eureau 14 is belang gezien ter bevordering van kwalieen begin gemaakt aan een gerichte studie teitsverbetering en export. In dit verband van deze complexe maar belangrijke materie. wil ik een uitspraak citeren van prof. dr. F. W. Rutten, de secretaris-generaalvan het Naar rnijn mening zullen daar een aantal
essentiele vragen aan de orde moeten komen zoals: 1. wil men samenwerking op nationaal niveau; 2. is men bereid tot internationale samenwerking; 3. kan dat, gezien de eigen taakstelling en verantwoordelijkheid;
4. kan het CEN-systeem de basis van nationale samenwerking zijn en ook internationaal doorwerken.
5. zijn de deelnemende landen bereid tot erkenning van elkaars keuringsinstituten en tot een taakverdeling tussen die instituten. Deze studie zou het begin kunnen blijken van de opbouw van een gezamenlijk certificatiesysteem, dat mogelijk in een bredere Europese samenwerking zoals CEN beoogt zal kunnen worden ingebouwd' Uitgaande van het complexe begrip lcwaliteit en de uiteenlopende kwaliteitsaspecten die tijdens de levensloop van een produkt een rol spelen heb ik getracht duidelijk te maken dat het fonnuleren van kwaliteitseisen en de kwaliteitsbeoordeling geen activiteiten van de individuele afnemer meer kunnen zijn, maar tot stand moeten komen in een samenspel van alle belanghebbenden. Daarna trachtte ik u inzicht te geven in de wijze waarop dit samenspel in uw vakgebied functioneert en met welke internationale ontwikkelingen de nationale belangen samenhangen. Ik hoop hierin enigermate te zijn geslaagd.
Drinkwaterinstallaties
beschikbaarheid van drinkwater in nieuw te bouwen en bestaande woningen moet bevatten. In de gemeenten kwamen aldus bouwverEigcnaren va, terreinenen gebouwen Waterleidingbedrilve ordeningen tot stand die echter sterk uiteenliepen. Daar uniformiteit gewenst was, heeft de Vereniging van Nederlandse Gemeenten een model bouwverordening samengesteld, waarin 0.m. is voorgeschreven dat elke woning moet zijn voorzien van een middel tot het betrekken van deugdelijk drinkwater en dat dit rniddel moet bestaan uit een aansluiting aan het distributienet van de waterleiding indien de woning niet meer dan 50 meter is verwijderd van het distributieING. C. MAREES net of indien de woning op grotere afstand Gemeentewaterlejdjngen is gelegen, de kosten aan aansluiting voor (Amsterdam) de betrokkene niet hoger zullen zijn dan bij een afstand van 50 meter. Was de afstand dus groter en de kosten hoger, dan moest een goede welput of regenbak ter beschikking van de bewoners zorgen dat er voldoende druk is bij de in de dat de verontreiniging van dat gracht- en staan. Tevens staat in deze verordening, installatie geplaatste toestellen, opdat een slootwater de problemen veroorzaakte. dat een installatie voor het gebruik van goede werking ervan is gewaarborgd. Soms greep de overheid in door betrouwdoeltreffend en van voldoende drinkwater De installatie zal evemin een voor de baar drinkwater kosteloos aan de bewoners omvang moet zijn. volksgezondheid nadelige kwaliteitswijziging te verstrekken. van het drinkwater mogen veroorzaken. Tijdens zo'n epidemie maakte de gratis ver- Vrijwel alle Nederlandse gemeenten hebben deze model-Bouwverordening overgenomen, We kunnen daarom stellen, dat vele strekking grote opgang. Als echter na het zodat gezegd kan worden, dat het initiatief ondenverpen, die in deze vacantiecursus verdwijnen van de cholera voor het water van de VNG er zeker toe heeft bijgedragen, worden behandeld, zowel op de openbare 1 cent per emrner betaald moest worden, dat de installaties werden uitgebreid. distributie als op de drinkwaterinstallaties was het met de belangstelling snel gedaan. Naast het enkele tappunt in de keuken, - zij het dat de schaalverkleining niet uit Dit is te begrijpen, als men bedenkt, dat kwarn nu ook in de slaapkamers stromend het oog mag worden verloren -van toedie prijs erg hoog moet zijn geweest: ook passing zijn. nu kost het water nog + 1 cent per ernmer. water. De vervanging van het 'stilletje' door een De eerste centrale waterleiding dateert van watercloset - dank zij de toepassing van Het is dan ook begrijpelijk, dat de direkties 1853 en kwam tot stand in Amsterdam. van de waterleidingbedrijven met belangMet recht kon de direkteur van dat Amster- de onvolprezen stortbak - betekende opnieuw een uitbreiding van de drinkwaterstelling de ontwikkelingen op het gebied damse waterleidingbedrijf tegen zijn afneinstallatie. van de distributie in woningen en bedrijven mers zeggen 'Loop naar de pomp' -want hebben gevolgd en er in menig opzicht zelfs het eerste waterleidingdistributiepunt was AVWZ grote invloed op hebben gehad. een pomp bij de Willemspoort. Bij het gadeslaan van de ontwikkeling op In deze beginperiode verrichten ambachtsGeleidelijk aan zijn daarna vele steden van het gebied van de drinkwaterinstallaties een centrale watervoorziening voorzien. Het lieden (als loodgieters, pompenmakers, konstateren we, dat er veel is veranderd in leidekkers, smeden, e.a.) die echter niet op platteland bleef aanvankelijk in deze ontde laatste halve eeuw. wikkeling achter, aangezien tegenover grote die taak waren voorbereid, de werkzaamHet is nog maar kort geleden, dat de water- investeringen slechts betrekkelijk lage opheden. voorziening in de woningen een individueel brengsten stonden. Dat daarom de uitvoering niet altijd volkarakter had: in de keuken stond de water- De mogelijkheid om water aan een openbaar deed aan de venvachtingen is dan ook niet pomp die het onmisbare water uit de zo verwonderlijk, en vervulde de waterleidingnet te onttrekken had een ontwikkeregenput pompte en door een fraaie kraan leiding-ingenieurs met zorg. ling van de installatie in de woningen tot uitstortte. gevolg, waardoor er een behoefte aan voor- De Vereniging voor Waterleidingbelangen in Nederland (VWN) verzocht in februari schriften ontstond. Zowel de zuigbuis als de pompbak waren 1912 aan de heren Spa11 en Leverland een van lood. Aangezien de dakgoten ook van ontwerp voor installatievoorschriften samen Voorschriften lood waren is het zeker dat het water een te stellen. Deze heren hebben met voortzodanig hoog loodgehalte had, dat de water- Woningwet-Bouwverordening varendheid gewerkt want a1 voor de ledenleidingbedrijven het thans niet zouden In de Woningwet, die in 1901 van kracht vergadering van september 1912 was het mogen distribueren. concept gereed. Na de kritiek te hebben werd, werd aan de drinkwatervoorziening in woningen aandacht besteed. Op 1 augus- verwerkt, werden op 12 september 1913 de Het drinkwater werd vroeger 0.m. uit grachten en sloten gehaald. Toen tussen tus 1965 verving de nieuwe Woningwet de eerste 'Algemene Voorschriften voor Dienst1817 en 1875 de ene cholera-epidemiena Wet van 1901. en Binnenleidingen voor water' vastgesteld. Art. 2 van deze wet bepaalt, dat de de andere de bevolking van ons land Opmerkelijk is, dat deze voorschriften ook teisterde, moesten de autoriteiten veel Gemeenteraad een Bouwverordening vastbetrekking hadden op de dienstleidingen. moeite doen om de mensen te overtuigen stelt, die onder meer voorschriften over de In 1928 stelde de HCNN een compissie in
Distributie
Bij de distributie van drinkwater zijn betrokken: - distributienetten van de waterleidingbedrijven en - distributienetten in terreinen en gebouwen van derden beter bekend als Drinkwaterinstallaties. De problemen zijn in beide netten in principe dezelfde. Ook in het kleinere distributienet (drinkwaterinstallatie)van derden dient men maatregelen te treffen om te
om de installatievoorschriftenaan de gewijzigde omstandigheden aan te passen. Dat het toen niet zo gemakkelijk verliep, blijkt uit het feit, dat de herziening, namelijk de AVWL 1933 (N. 1006) pas in 1933 verscheen. In 1938 kwam een gewijzigde AVWL 1933 uit. In 1946 verscheen de derde druk van N. 1006, waarbij het woord dienstleidingen uit de titel verdween. De naam luidde nu: Algemene Voorschrif ten voor Drinkwaterinstallaties (AVWI - uitgave 1946). In 1960 verscheen een herziene uitgave in de vonn die we nog kennen: Algemene Voorschriften voor Drinkwaterinstallaties AVWI-1960 (NEN 1006). Toch zal ook deze uitgave geen lang leven meer beschoren zijn: in 1971 nam de VEWIN het initiatief om tot herziening of tot vernieuwing over te gaan. Inmiddels is men zover gevorderd, dat de nieuwe AVWI dit jaar ter kritiek zal verschijnen. Het zal een beknopt technisch voorschriftenboekje worden, met verwijzingen naar 'Werkbladen', waarop de diverse onderwerpen uitvoerig worden behandeld.
Tevens zal men aandacht moeten besteden een uitgebreide behandeling, maar in dit aan: artikel kan hierop slechts in het kort worden - de toe te passen materialen en toestellen; ingegaan. - vakkundige uitvoering van de installatie. Berekening KIWA Voor het berekenen van de diameter van Het KIWA staat er borg voor, dat de door de verschillende leidinggedeelten, waaruit dit instituut gekeurde materialen en toede drinkwaterinstallatie zal worden samenstellen voldoen aan de normen, de kwaligesteld, dient de ontwerper te bepalen: teitseisen of het KIWA-attest. a. de maximale belasting van het betrokken Opleiding De Stichting opleiding Gawalo en de Stichting Examens Gawalo verzorgen de opleiding en examens van het in het installatievak werkzame personeel. Thans volgen 4500 cursisten de lessen. Aan de examens aan het einde van de diverse opleidingen namen in 1977 2000 kandidaten deel.
leidingdeel; b. het toelaatbare drukverlies.
Voor de niet-huishoudelijkeinstallatie kan de ontwerper deze gegevens slechts verkrijgen nadat hij een inzicht heeft verkregen op welke wijze de installatie zal worden belast en hij beschikt over de gegevens van de daarin geplaatste toestellen. Ten aanzien van de belasting zal de toeREW-1970 komstige gebruiker hem kunnen helpen, Van belang is ook dat er een band bestaat alhoewel een langdurige ervaring van de tussen de gevestigde Watertechnische Instal- ontwerper vruchtbaarder zal blijken te zijn. lateurs en de Waterleidingbedrijven. Ook komt het vaak voor, dat de gegevens De 'Regeling Erkenning Watertechnische van de toestellen (belasting - drukverlies) Installateur (REW-1970)' voorziet in zo'n niet of moeilijk te verkrijgen zijn. relatie. Voor de huishoudelijke installatie is &ze zaak gelukkig eenvoudiger. Met een Nederlandse versie van de methode, opgesteld Behalve de genoemde Woningwet, de De ontwerper van een drinkwaterinstallatie door de 'Deutscher Verein von Gas- und Bouwverordening en de AVWI besteden Wasserfachrnannern' (Richtlinien fiir die moet ten minste rekening houden met de ook de Waterleidingwet (1957) en het Berechnung der Kaltwasserleitungen in in de AVWI vermelde grondslagen: Waterleidingbesluit aandacht aan drinkHausanlagen) kunnen de leidingdiameters waterinstallaties. a. de installatie mag geen bezwaar worden bepaald. In het door de CAB (Commissie Aanleg In art. 4 lid 2 sub h van de Waterleidingwet opleveren voor de volksgezondheid; b. de installatie mag geen aanleiding geven binnenleidingen van de KIWA) in augustus van 6 april 1957 (stb. 150) is bepaald, dat tot verspiUing van leidingwater; 1954 uitgebrachte rapport - Richtlijnen de Kroon bij algemene maatregel van c. de installatie mag geen gevaar voor voor de aanleg van een drinkwaterinstallatie bestuur kan vaststellen aan welke eisen leven en eigendomrnen van de gebruiker of in woningen - wordt deze methode behanmoet worden voldaan t.a.v. 'de inrichting deld. en het toezicht op de aan het leidingnet van derden veroorzaken. In de praktijk bleek deze zgn. qvn-methode een waterleidingbedrijf middellijk of In het concept voor de nieuwe AVWI zijn onmiddellijk aangesloten leidingen en toemeestal tot bruikbare resultaten te leiden. deze grondslagen gewijzigd. stellen'. Voor eengezinswoningen en woongebouwen De nieuwe tekst zal luiden: met meer dan 200 woningen moeten echter Art. 15 van het Waterleidingbesluit van 1960 (stb. 348) bepaalt voor drinkwatercorrecties worden aangebracht. De drinkwaterinstallatie moet zodanig zijn Om meer inzicht in deze materie te verinstallaties het volgende: uitgevoerd dat: krijgen heeft medio 1972 de Commissie De eigenaar van het waterleidingbedrijf Distributie van het KIWA de Werkgroep houdt toezicht, dat middellijk of onmiddellijk a. de voor het doe1 beoogde hoeveelheid water, onder voldoende druk bij de Momentane Verbruiken ingesteld, die zal aan het leidingnet van zijn waterleidingdesbetreffende tappunten beschikbaar is; trachten door metingen de maximale bedrijf aangesloten leidingen en toestellen b. de kwaliteit van het drinkwater bij de momentverbruiken van diverse categorieen redelijkerwijs geen gevaar voor veronttappunten -met het oog op de volkswaterverbruikers (woongebouwen, kantoren, reiniging van het leidingnet kunnen opgezondheid - hygienisch betrouwbaar is; leveren. bejaarden en verpleegtehuizen, onderwijsinstellingen, sportgebouwen en schouwburVoor eigenaren en gebruikers van een drink- c. deze veilig is voor leven en/of eigengen) te bepalen. Binnenkort verschijnt een waterinstallatie is in het bijzonder artikel 14 dornrnen van de gebruiker of derden; d. de drinkwatervoorziening bij derden niet deelrapport, waarin de meetgegevens van een van het Waterleidingbesluitvan belang: aantal woongebouwen zijn verwerkt. 'Degene aan wie middellijk of onmiddellijk nadelig wordt be'hvloed, Voor het opstellen van het Werkblad e. geluidshinder wordt vermeden; aan het leidingnet van een waterleiding'Berekeningsgrondslagen', zal dit rapport bedrijf aangesloten leidingen en toebehoren, f. verspilling van drinkwater wordt vooreen welkome bron van gegevens zijn. komen; draagt zorg, dat deze redelijkerwijs geen gevaar voor verontreiniging van het leiding- g. een langdurig en ongestoord gebruik van De snelheid van het water in de drinkwaterinstallatie mag naar thans in het de drinkwaterinstallatie gewaarborgd is. net kunnen opleveren'. algemeen wordt aangenomen, niet groter Voorschriften alleen waarborgen echter zijn dan 1 2 m/sec. Naast geluidshinder Elk van deze grondslagen rechtvaardigen nog geen goede installaties.
(dit wordt echter betwijfeld) zou een te hoge snelheid (bijv. 7/sec) corrosie van koperen pijp tot gevolg hebben, hetgeen vermoedelijk alleen geldt bij langdurige stroming zoals in warmwaterinstallaties met rondloopleiding. Hiewan zijn voorbeelden bekend, maar nader onderzoek is gewenst. Tevens zou voor warmwaterinstallaties moeten worden ondenocht welke drukschommelingen en verschillen in de kouden warmwatertoevoerleidingen naar mengtoestellen (in verband met de daaruit voortkomende temperatuurswisselingen) maximaal toelaatbaar zijn.
bevattende hardsoldeersoorten te worden verboden. Bij een onlangs gehouden onderzoek in een aantal installaties waar cadmiumhoudend soldeer was gebruikt, is een verhoogde concentratie cadmium in het drinkwater aangetoond. Aangezien hier mogelijk van een complex van factoren sprake is, wordt het onderzoek voortgezet, waarbij ook de eventuele invloed van de materiaalsamenstellingvan de messing hulpstukken en de verblijftijden worden bezien.
dingwet, Waterleidingbesluit,AVWI een aantal artikelen bevatten met het doe1 de kwaliteit van het drinkwater te behouden. Nu zijn er twee scherp gescheiden gebieden: a. distributienet van de waterleidingbedrijven, b. de drinkwaterinstallatie.
De kwaliteit van het drinkwater in het distributienet moet aan in de WetlBesluit genoemde eisen voldoen (7 parameters). Er bestaan echter geen wettelijke eisen voor de kwaliteit van het water in de drinkwaterKunststof installaties. De voortreffelijke eigenschappen van In EG-verband werd we1 een ontwerprichtMateriaal kunststofpijpen (PVC, ZPE, HPE) hebben lijn voor de kwaliteit van drinkwater bij de Lood ertoe geleid, dat zij op grote schaal worden tapkraan opgesteld, maar aanvaarding door In vele woningen worden nog loden leidin- toegepast bij de aanleg van hoofd- en dienst- de lidstaten bleek niet haalbaar te zijn. gen aangetroffen. Dat aan dit materiaal met leidingen. De lidstaten kunnen de richtlijnen natiohet oog op & volksgezondheid grote Voor drinkwaterinstallaties is een belangrijk naal nader regelen. nadelen zijn verbonden moge bekend vervoordeel dat kunststof geluiddempend is. De Nederlandse overheid zou in het kader ondersteld worden. De in PVC uitgevoerde drinkwaterinstalla- van de herziening van de Waterleidingwet Reeds in de AVWI-1960 werd loden pijp ties blijven in aantal nog ver achter bij die, en het Besluit kunnen bepalen welke eisen niet meer genoemd. Toegestaan werd loden welke in koperen pijp zijn uitgevoerd. aan de kwaliteit van het drinkwater in pijp met tinvoering; maar na 1960 is deze Hierin zal verandering kunnen komen installaties moeten worden opgenomen in pijp vrijwel niet meer toegepast. wanneer er een lcunststofpijp op de markt de Wet of in het Besluit. komt, die bestand is tegen een hoge tempeBij het ontwerpen en het beheren van een ratuur, zodat de koud- Bn de warmwaterdrinkwaterinstallatie dient men ten aanzien Koper voorziening in kunststof kunnen worden van het kwaliteitsaspect in het oog te houden Het belangrijkste pijpmateriaal is tot nu toe uitgevoerd. dat: koper. In NEN 2200 zijn de eisen opgenoMomenteel neemt men in dit verband met men voor pijpen met een buitenmiddellijn kunststofpijpen proeven. Hopelijk zal bin1. de installatie (in zijn geheel) geen gevaar tot en met 54 mm en in NEN-461 die voor nenkort de ontwerper van een installatie voor verontreiniging van het openbare pijpen met een grotere buitenmiddellijn. de keuze hebben uit koper of kunststof, leidingnet mag opleveren; waarbij bij de keuzebepaling het kosten2. de kwaliteit van het drinkwater bij de aspect zeker gaat mee spreken. Over de gevolgen van de toepassing van tappunten met het oog op de volksgezondOver de wijze waarop deze leidingen moeten heid hygienisch betrouwbaar dient te zijn. dit materiaal t.a.v. de kwaliteit van het worden verwerkt, heeft het KIWA 0.m. doorstromende water het volgende: uitgegeven de mededeling no. 11 van de In 1934 rondde de 'Koperen Buizen ComOm verontreiniging van het openbare leimissie' zijn rapport af met de konklusie dat Commissie Kunststofpijpen voor Water: dingnet en de drinkwaterinstallatie te voor'Richtlijnen voor de aanleg van drinkwater- komen zijn richtlijnen opgesteld 0.a.: voor de gebruikers van de meeste waterinstallaties met buizen van ongeplastifisoorten geen schade voor de gezondheid a. Beveiliging tegen het binnendringen ceerde polyvinylchloride'. was te vrezen door het in oplossing gaan van vreemde stoffen in waterleidingen Voor terreinleidingen wordt op grote van een te grote hoeveelheid koper. (KIWA-1967). Toch bleek in de laatste jaren, dat bepaalde schaal gebruik gemaakt van ZPE en HPE b. Indeling in gevarenklassen en beveiliging watersoorten aanleiding geven tot klachten. pijpen. van aansluitingen op het waterleidingnet Waakzaamheid is geboden bij de keuze van (VEWIN-1975). Staal de verbindingsmaterialen. c. Verder bereiden de regionale inspektieZowel het gebruik van niet-goedgekeurde Stalen pijpen (in- en uitwendig verzinkt) groepen werkbladen voor, waarop de wijze soldeersoorten en vloeirniddelen als het mogen volgens de AVWI slechts voor tijdevan beveiliging wordt aangegeven van huisonvakkundige gebruik van de goedgekeurde lijke doeleinden of brandleidingen worden houdelijk- en industriele toestellen en van kunnen kwaliteitswijziging van het drinktoegepast. industriele installaties. water of corrosie van het materiaal tot Voor tijdelijke doeleinden (bouwleidingen) gevolg hebben. is dit materiaal vrijwel volledig verdrongen Beveiliging Bij hardsolderen zullen koperen i.p.v. mesdoor tileenpijp, die in grote lengten In de KIWA-uitgave van 1967 worden in sing fittingen (ontzinking) moeten worden (op haspel) verkrijgbaar is. het bijzonder de 'kruisverbindingen' behantoegepast. De toepassing van roestvrij stalen pijp is te Ook hier zullen de sameustelling van het verwaarlozen. Voor terreinleidingen worden deld, waarbij onderscheid is gemaakt tussen door het waterleidingbedrijf geleverde stalen pijpen toegepast die volgens de eisen pers- en zuigkruisverbindingen. Een perskruisverbinding is een verbinding water, de lengte van de leidingen, het voor distributieleidingenzijn vervaardigd. tussen de drinkwaterinstallatie en een aantal solderingen en de verblijftijden van toestel of een leidingsysteem waarin een het water in de installatie, van invloed zijn Waterkwaliteit in drinkwaterinstallatie 'vreemde' stof onder hogere druk dan die op de kwaliteit van het water. van de atmosfeer aanwezig is. Reeds eerder is vermeld, dat de WaterleiIn dit verbahd dienen bijv. cadmium
Een zuigkruisverbinding is een verbinding tussen de drinkwaterinstallatie en een toestel of een leidingsysteem, waarin de 'vreemde' stof onder niet hogere dan de atmosferische druk aanwezig is. De beveiliging wordt bepaald door de eventuele schadelijkheid van de vreemde stof en we1 als volgt: 1. geen schade aan of ongerief voor de gezondheid, evenwel uit ander oogpunt ontoelaatbaar; 2. ongerief voor de gezondheid; 3. schade aan de gezondheid.
Perskruisverbindingen worden afhankelijk van de rangorde beveiligd door een keerklep of een onderbroken levering. Bij zuigkruisverbindingen wordt een luchtinlaatklep, een antihevellus of een onderbroken levering toegepast. Het is duidelijk, dat het noodzakelijk is van diverse stoffen te weten of er bij besmetting sprake zal zijn van 'ongerief' of van 'schade' voor de gezondheid. Hier ligt een taak voor de laboratoria van de waterleidingbedrijven (Raad van Bijstand?). Ook kan men denken aan uitbreiding van de zgn. 'Verklaringen van geen bezwaar' die het KIWA nu afgeeft voor in het waterleidingvak toegepaste stoffen, in die zin, dat de aanduiding 'ongerief' of 'schade' er in wordt opgneomen. De indeling kan voor installatie of voor in de handel zijnde toestellen vkrstrekkende gevolgen hebben. Ter verduidelijking het volgende: Toepassen van toxische inhibitoren in een centrale verwarmingsinstallatieis verboden indien een deel van deze installatie (veelal in de vorm van een spiraal) benut wordt voor verwarming van het water in een warmwatervoorraadvat. Dit verbod kwam tot stand, zonder uitputtend de samenstelling van de in de handel zijnde inhibitoren te onderzoeken. De mogelijkheid tot verwisseling van een ongerief veroonakende stof door een stof, die schadelijk is voor de gezondheid, gaf hier de doorslag. Deze problemen spelen ook bij de actuele toepassing van zo~e-energievoor ruimtelijke verwarming en bij de bereiding van warm water, omdat in de zonnepanelen toegepaste vloeistoffen die een goede warmte-overdracht garanderen, schadelijk voor de gezondheid zijn. Het risico bij systemen met 6611 spiraal, is uiteraard veel groter dan dat bij systemen waarbij het primaire circuit het water in een tank verwarmt. Door deze tank mordt vervolgens de koudwaterspiraal gevoerd. In een aantal proefobjekten wordt dit laatste systeem toegepast, - - waarbij het
I
1
I
t
DRINKWATER
Afb. 2.
Afb. 3.
jammer is, dat bij deze objekten, die de overheid mede steunt, men niet tijdig de problemen voor de drinkwatervoorziening heeft onderkend. De praktijk leert, dat proefobjekten nogal eens uit de hand dreigen te lopen. Met spoed zal men moeten vaststellen welke de risico's van d a e systemen zijn (Raad van Bijstand?) en hoe ze in een drinkwatervoorziening kunnen worden toegepast. Dit zou we1 eens tot ingrijpende wijzigingen in de constructie van deze systemen kunnen leiden.
de drinkwaterinstallatie veelvuldig wijzigingen zullen worden aangebracht zonder voorkennis van het waterleidingbedrijf.
Voor de gevarenklassen A t /m C wordt een keerklep aan het einde van de dienstleiding als beveiliging aanbevolen. Installaties in de gevarenklassen D t/m E kunnen met een keerklep worden aangesloten voor zover het een niet-gevaarlijk gedeelte betreft. De gevaarlijke en onkontroleerbare gedeelten moeten onderbroken (via een reservoir) worden aangesloten. In een werkblad zal gespecificeerd moeten Gevarenklasse worden aangegeven in welke gevarenklasse De aanbevelingenvan de VEWIN inzake de een bepaald bedrijf is ingedeeld. Ook de Inspektie van Volksgezondheid indeling in gevarenklasse en de wijze van volgt met belangstelling deze zaak getuige beveiligen van de aansluitingen op het het feit, dat de inspecteur van de volkswaterleidingnet is niet alleen voor de inspektiediensten van de waterleidingbedrij- gezondheid, ir. J. G. Fikken, een rapport ven van belang doch ook voor de ontwerheeft opgesteld over de controle op de drinkwaterinstallatie en op de hoedanigheid pers van installaties. van het water in ziekenhuizen en andere Er zijn 5 gevarenklassen: inrichtingen van gezondheidszorg. klasse A: woningen; De activiteit van deze inspekteur van de volksgezondheid staat niet op zich zelf; klasse B: kleine bedrijven; ook zijn collega's tonen steeds meer belangstelling voor het zo goed mogelijk doen klasse C: bedrijven en instellingen waar bewaken van de kwaliteit van het water in niet met gevaarlijke stoffen wordt gewerkt; de drinkwaterinstallaties. De nota 'Indeling in gevarenklassen' heeft klasse D: bedrijven of instellingen waar geleid tot het meer dan voorheen voorsubstanties aanwezig zijn welke ingeval van schrijven van een onderbroken levering. terugstroming in het waterleidingnet een Door deze wijze van aansluiten kan welisgevaar voor de gezondheid van de gebruiwaar geen terugstroming van het water uit de drinkwaterinstallatie in het leidingnet kers zouden opleveren; meer plaatsvinden, doch zij brengt andere klasse E: bedrijven of instellingen waar problemen met zich, omdat het afgeleverde inspektie van de drinkwaterinstallatie of water in reinwaterkelders zal moeten gedeelten hiervan door het waterleidingworden opgeslagen. bedrijf in feite ondoenlijk is, gedacht wordt Een pompinstallatie zal de levering van de aan uitzonderlijk grote complexen ten aan- kelders aan de drinkwaterinstallaties verzien waarvan verwacht moet worden, dat in zorgen, waardoor een klein waterleiding-
de volksgezondheid kunnen ontstaan door het gebruik van partikuliere waterbehandelingsapparatuur. In toenemende mate wordt echter het werk in de keuken gemechaniseerd en is er ook een toeneming van warmwatertoestellen. Als het gedistribueerde water een hoge hardheidsgraad heeft, kan zich in de huishoudelijke apparaten en in de installatie ketelsteen afzetten, met alse gevolg dat de werking van de apparaten niet optirnaal is en de installatie meer onderhoud zal vergen. Begrijpelijk, dat de belangstelling voor onthardingstoestellen daarom a1 geruime tijd aanwezig is en nog toeneernt. Zijn de waterleidingbedrijven we1 op de Werkbladen goede weg, als het gedistribueerde water in Alhoewel beveiligingen van toestellen en de huishoudelijke installaties in toenemende installaties in de werkbladen zullen worden mate een 'behandeling' moet ondergaan? aangegeven, zal het streven moeten blijven er Deze vraag was a1 in 1965 voor de VEWIN voor te zorgen, dat het toestel zelf de kwaliaanleiding om aan ontharding aandacht te teit van het drinkwater niet ongunstig zal besteden. kunnen beinvloeden.
bedrijfje is ontstaan met alle zorgen daaraan verbonden. Afgezien van energievernietiging, speelt in het bijzonder de bewaking van de kwaliteit van het water in de reinwaterkelders een rol. Omdat deze kelders periodiek onderhoud behoeven, zullen ze in het algemeen dubbel moeten worden uitgevoerd De wijze van reiniging en bemonstering zal worden aangegeven in een Werkblad, doch wellicht ligt hier ook een taak voor de Wetgever, omdat ten aanzien van personeel, dat de reiniging verricht bijv. geen regelingen getroffen zijn.
Het is verheugend te constateren, dat fabrikanten van sanitaire toestellen hieraan willen meewerken. De veilige automatische waslvaatmachine en de veilige bedpanspoeler zijn hier goede voorbeelden van. Tenslotte zal de ontwerper de installatie zo moeten ontwerpen (dimensioneren) dat de verblijfsduur van het water in de installatie zo kort mogelijk zal zijn, en het leidingtracee zo kiezen, dat temperatuurverhoging onder normale omstandigheden beperkt blijft. In het bijzonder in grote woongebouwen (CV!) is dit laatste een moeilijke opgave, daarom is het de vraag of de schaalvergroting zoals in de woongebouwen in de Bijlrnermeer we1 gewenst is.
Aan het KIWA werd verzocht om een commissie in het leven te roepen met de opdracht de Centrale Ontharding van het drinkwater te bestuderen. Deze commissie kwam tot de conclusie, dat een goed geleide centrale ontharding vele voordelen heeft boven de toepassing van onthardingsapparaten door de gebruikers.
Naast ontharders (ionenwisselaar) wordt dus gedacht aan filters, fosfaatdosering etc. Het behandelen van water voor industriele doeleinden zal geen weerstand oproepen, maar geheel anders wordt dit water als het water bestemd is voor consumptie. De algemene opvatting is dat waterbehandeling moet worden ontraden. De commissies, die zich met dit problem hebben baig gehouden, wijzen op de gevaren, die voor
In een circulaire wijst de VEWIN erop dat aan het toepassen van ontharders voor consumptiewater zeer strenge beperkingen moeten worden gesteld Het ontharden in een eengezinswoning die door de eigenaar wordt bewoond zal mogelijk blijven. Hier zal in het algemeen een volautomatisch werkende ionenwisselaar worden geinstalleerd.
In een artikel in H 2 0 (no. 14-1970) besteedt ir. C. van der Veen aan dit onderwerp uitgebreid aandacht. Naast de hygienische- worden hierin ook de economische aspecten niet vergeten! Daarnaast zijn er nog voordelen van het milieu. De gezondheidsraad is echter in zijn op 8 juli 1975 verschenen rapport tot het oordeel gekomen dat door het mogelijke bestaan van risico's m.b.t. de gezondheid Waterbehandelinginstallaties de centrale ontharding eerst zou kunnen Bij waterbehandeling denken we in het worden ingevoerd na een nader onderzoek algemeen aan ontharders; in het concept voor de nieuwe AVWI is echter een ruimere naar alle factoren, die in beginsel bij de waterconsumptie de gezondheid zouden begripsomschrijving opgenomen; kunnen beinvloeden. 'Met waterbehandeling wordt bedoeld het toevoegen of onttrekken van stoffen aan het In afwachting hiervan zal het onoverkomelijk zijn dat in een toenemend aantal gevalwater in de drinkwaterinstallatie met het len zal worden overgegaan tot het installeren vooropgezette doe1 de samenstelling van van een onthardingsinstallatie. dat water te wijzigen. Zou het gebruik ervan buitensporig toeTevens is gesteld, dat het behandelde water nemen, dan zijn hieraan voor de gebruikers geen bezwaar voor de volksgezondheid mag grotere risico's verbonden dan aan de oplaveren, indien het voor consumptie centrale drinkwaterontharding. bestemd is.
Het ontharden van water, dat bestemd is te worden verwarmd, kan worden toegestaan in instellingen zoals kantoren, hotels etc., mits een tenake kundige technicus aanwezig is. Het ontharden in flats is verboden. Het toepassen van chemicalien is niet toegestaan, indien het water mede voor consumptie wordt gebruikt. Dat het wijzigen van de samenstelling van het water nauwlettend dient te worden gevolgd, wordt nogmaals benadrukt in het artikel van drs. Oskam (Commissie Methodieken Centrale Ontharding) in Hz0 (1178). De laatste tijd verschijnen apparaten op de markt waarin het water door een magnetisch veld wordt geleid Hoewel de samenstelling van het water niet wordt gewijzigd, zou kalkafzetting niet meer optreden en de eventuele neerslag gemakkelijk te verwijderen zijn (spuien). Hoewel velen deze apparatuur onder 'zwarte magie' rangschikken, is het zinvol om na te gaan of deze apparatuur in drinkwaterinstallaties bruikbaar is.
Warmwatewoorziening De warmwatervoorzieningin onze woningen bestond voor de komst van het aardgas in het algemeen uit een vrij eenvoudige installatie. De keukengeiser stond centraal en verzorgde de warmwatervooniening in keuken en badcel. De kleine capaciteit (slechts 2 l/min - opwarming 60 "C) beperkte weliswaar de levering tot slechts Bhn tappunt tegelijk, doch dit werd (en wordt) in vele gezinnen niet als te hinderlijk ervaren. Aan deze 'eigenschap' die dit toestel tevens tot een 'gevaarlijk' toestel maakte - hevelwerking bij het andere tappunt (indien geopend) is niet denkbeeldig -werd niet veel aandacht besteed. Daarnaast waren er de 'kleine' en de 'grote' badgeiser, die vooral voor de warmwatervoorziening naar het bad waren bedoeld. Hiervoor worden ook elektrische boilers, warmwatervoorraadvaten toegepast. Aangaien ze veelal tijdens de nacht opwarmen, is de voorraadvorming beperkt. De komst van het goedkope aardgas gaf echter de kans aan het met gas gestookte warmwatervoorraadvat (boiler). Op deze boiler kunnen meerdere tappunten worden aangesloten (de drukverliezen in het toestel zijn laag t.0.v. de geisers) en de grote energietoevoer zorgt er voor dat er altijd warm water in voorraad is. Dit is t.0.v. de elektrische boilers een groot voordeel. We kunnen dan ook we1 spreken van een overrompeling door de gasboiler. Helaas echter met het gevolg, dat de in de AVWI vastgelegde voorschriften t.a.v. de plaats van het toestel in de woning (narnelijk bij
het meest gebruikte tappunt) en de lengten van de warmwaterleidingen in vele gevallen werden overtreden. Uit diverse overwegingen worden de boilers narnelijk op zolder geplaatst; de afstand tot de keukenkraan wordt daardoor vrij groot en het duurt nog a1 lang voordat na het openen van de kraan het water een nagenoeg constante temperatuur heeft bereikt. Niet alleen voor de warmwate~oorziening, doch ook voor de ruirntelijke verwarming werd overgegaan op met aardgas gestookte installaties. Voor de fabrikanten van c.v.-ketels was het een uitdaging een toestel te maken dat zowel voor de c.v.-installatie als de warmwaterinstallatie zorgde. Deze combitoestellen zijn of met voorraadvaten (boilers) of als doorstroomtoestellen (spiralen) uitgevoerd. De geiserfabrieken ontwierpen een toestel, waarin de brander (energietoevoer) zich aanpaste aan de gevraagde hoeveelheid water -waarbij zij stelden dat de temperatuur zowel bij de minimum als maximum aangegeven hoeveelheid water per tijdseenheid nagenoeg constant blijft (zgn. thermostatische geiser). In deze ontwikkelingsfase werd niet erg op het rendement van de warmwaterinstallatie gelet. De prijs van het aardgas gaf daartoe ook geen aanleiding. De gewijzigde instelling echter t.a.v. het energieverbruik en de drastische verhogingen van de aardgasprijs hebben de belangstelling voor het rendement van de installatie doen toenemen. We denken hierbij niet alleen aan het rendement van het warmwatertoestel doch ook aan de stilstandsverliezen van dat toestel; de leidingverliezen door verdringing en opwarrning en de warmteverliezen tijdens het stromen van het water. Deze toegenomen belangstelling leidde er 0.m. toe, dat het VEG-Gasinstituut - de Nederlandse Gasunie - de Stichting Vergelijkend Warenonderzoek en onze eigen bedrijfstak speurwerk hebben verricht in het kader van de warmwatervoorziening in woningen. Hoewel dit veel gegevens van diverse toestellen en installaties heeft opgeleverd, blijft vaak het onderling vergelijken van de diverse mogelijkheden een moeilijke zaak. Belangrijk zijn de eisen, die de gebruiker aan de warmwatervoorziening stelt (zoals de taphoeveelheid - de tapsnelheid de beschikbaarheid en de mate van onderlinge bei'nvloeding van de temperatuur bij gelijktijdige afname op verschillende tappunten). Zo kan hij een centrale voorziening (CBn toestel) meer op prijs stellen dan twee toestellen, hoewel hij plaatsing van een toestel in de keuken - de wachttijd daar aanzienlijk zal verkleinen. Deze wachttijd
eventueel onderzoek aan de orde kunnen komen: het te verwarmen water - de warmwatertoestellen - de leidingen en taptoestellen - het onderhoud en de economische aspecten. Het zal een omvangrijk onderzoek worden, waarbij niet alleen de waterleidingwereld, doch ook andere belanghebbenden (vertegenwoordigers van de consumenten, de gas- en elektricietitsbedrijfstak, architecten en installateurs) moeten worden betrokken. Juist de betrokkenheid van zovelen rechtvaardigt het geven van de hoogste prioriteit aan dit ondenverp.
FOUT
Slotopmerking In het voorgaande is inzicht verschaft in aspecten, die belangrijk zijn voor het ontwerpen en het instandhouden van een drinkwaterinstallatie. In het verleden heeft in hoofdzaak de waterleidingwereld hieN00r 'spelregels' opgesteld. Er is echter een groter wordende belangstelling van andere geinteresseerden voor dit 'distributienetje'. Een goede zaak, waarbij de waterleidingbedrijven als leveranciers van het te distriFOED bueren produkt nauw bij betrokken dienen te blijven. Afb. 4. We dienen er met alle betrokkenen voor te zorgen, dat de kwaliteit van het water zou vrijwel verdwijnen bij aanleg van een bij het tappunt aan de eisen van goed circulatieleiding, maar naast de aanlegkosten drinkwater voldoet. zullen de energiekosten belangrijk toenemen. Voor het bepalen van de plaats van het (de) warmwatertoestel(1en) en het leidingsysteem zal men moeten uitgaan van de situering van het keukentappunt, waar de wachttijd zo kort mogelijk moet zijn. In het bijzonder voor de gesubsidieerde woningbouw, is het van belang vast te stellen welke warmwaterinstallaties als bruikbaar kunnen worden aangemerkt. Normen voor wachttijden - taphoeveelheden - temperatuursschornmelingen etc. zullen moeten worden opgesteld. De Regionale Inspektie Groep Zuid heeft een grafiek opgesteld over de wachttijden volgens welke de maximaal toelaatbare wachttijd mag bedragen bij:
I
- de keukenrkaan 20 sec.; - de wasbakkraan 30 sec.; - de badldouchekraan, was-Ivaatmachine 40 sec.
De Commissie Distributie (KIWA) heeft een groep deskundigen op installatiegebied onder voorzitterschap van ir. G. Schellekens gevraagd of het nuttig is vanuit de waterleidingwereld speurwerk te verrichten in het kader van de warmwatervoorziening in woningen. Deze groep heeft 0.m. de volgende ondenverpen genoemd, die bij een
Leidingnetten bij streekbedrijven
Inleiding Wanneer bij vorige gelegenheden over leidingnetten werd gesproken, waren het vrijwel uitsluitend stedelijke netten die aan de orde kwamen. Aan mij is nu gevraagd eens iets over leidingnetten bij streekbedrijven te vertellen. Het is echter onrnogelijk alle streekbedrijven 0 over CCn kam te scheren. Daarvoor zijn de verschillen in opzet en omvang van de Afb. I . leidingnetten te groot. Ik wil vandaag iets vertellen over de manier waarop bij de WMG de leidingnetten wor-
te bepalen door bij verschillende verbruiken de drukverliezen te meten tussen het pompstation en het eindpunt. Aangezien er een nagenoeg kwadratisch verband bestaat tussen de hoeveelheden en de daarbij optredende drukverliezen kan door extrapolatie de leidingkarakteristiek worden verlengd.
maaivetdhqh
~0mcte8t
Het snijpunt van de leidingkarakteristiek met de Q-H krornme geeft de capaciteit aan van het net bij de aanwezige reinwaterpompen (zie afb. 1). Immers, op dat punt is de druk die het pompstation aflevert (de Q-H krornrne) even groot als de druk die bij het pompstation nodig is om achter in het net de voorgeschreven druk van 20 m te handhaven (de leidingkarakteristiek). Op deze wijze is het mogelijk de capaciteit van het net te bepalen, allCCn door het verrichten van enkele druk- en hoeveelheidsmetingen. Als voorbeeld is in afbeelding 2 CBn van onze kleinere netten afgebeeld. De afstand den geexploiteerd. Bij de WMG werken wij van het pompstation tot het eindpunt is met een groot aantal betrekkelijk kleine circa 15 km. Op punt I11 staat het hele jaar leidingnetten en als zodanig is dat een aareen registrerende manometer. Ook op het dige tegenhanger van het stadsnet. Ik zal pompstation worden het hele jaar de druk daarbij de volgende aspecten bespreken: en de uitgaande hoeveelheid geregistreerd. 1. capaciteitsbewaking; Uit deze registraties halen we de gegevens, 2. berekening van capaciteitsvergrotingen; die staan weergegeven in tabel I. We beginnen altijd met te controleren of 3. kostenvergelijking van plannen; de manometers geen afwijkingen vertonen. 4. aan te houden drukverliezen. Dat doen we door in de nachturen de druk Gezien de tijd die ik heb, zal ik me tot de bij het pompstation te vergelijken met die grote lijn moeten beperken en weinig of niet op het eindpunt bij de kom Voorst. Aangeop details kunnen ingaan. zien er vrijwel geen verbruik is moeten Afb. 2. deze drukken gelijk zijn. Vervolgens is het Capaciteitsbewaking een eenvoudige zaak de drukverliezen bij die bij het pompstation nodig is om op een verschillende verbruiken vast te stellen. Bij de WMG beschikken we over circa 20 bepaald punt in het net een afgesproken Deze drukverliezen zijn verwerkt in afb. 3. pompstations, betrekkelijk gelijkmatig verdruk (bijv. 20 m) te handhaven. Tussen de gemeten waarden is de leidingdeeld over ons concessiegebied. Elk pompstation heeft daarbij zijn eigen voorzienings- Een leidingkarakteristiek behoort dus altijd karakteristiek getekend. Het blijkt, dat de bij C6n punt in het net. capaciteit van het net ca. 500 m3/h is. gebied. Om een orde van grootte aan te Voor de capaciteit van een net is het ongun- Een apart probleem bij ons bedrijf zijn de geven: de spitsverbruiken varieren, behousproeipieken. In warme perioden worden stigste punt maatgevend en met de leidingdens een enkele uitzondering, van circa karakteristiek van dat ongunstigste punt kun wij namelijk geconfronteerd met extreem 500 m3/h tot 1000 m3/h. Tussen de pomphoge uurverbruiken tussen 17.00 en 22.00 je dus de capaciteit van een net bepalen. stations zijn koppelleidingen aanwezig, In vlakke gebieden zal dat ongunstigste punt uur. Deze sproeipieken kunnen aanmerkelijk maar op de grenzen van de voorzieningsin het algemeen het einde van het net zijn. hoger zijn dan de piekverbruiken tussen gebieden staan de afsluiters dicht. Elk De leidingkarakteristiek van een net is dan 7.00 uur en 17.00 uur. pompstation heeft dus een afgesloten gebied; ingeval van leidingbreuken e.d. kan TABEL I. echter bijstand verkregen worden van een ander pompstation. Dat is het algemeen drukverlies beeld van de netten bij ons bedrijf. pompstation Twello in m van kom Voorst - pompstation Bij het bepalen van de capaciteit van dergehoeveelheid in dmk in druk in Twello tot lijke netten komt men altijd het probleem kom Voorst tijdstip tegen of je nu over moet gaan op computer- datum 13 juli 2.00 uur 35 35 40 32 40 berekeninnen - of dat ie kunt volstaan met handberekeningen. 12 juli 19.30 uur 500 56 61 12 juli 18.30 uur 460 60 65 Tot nu toe hebben wij ons nog goed kun375 56 61 jufi 9.00 uur nen redden zonder computerberekeningen 3 iuli 19.00 uur 550 57 62 en we1 door te werken met leidingkarak28 Iuni 8.30 uur 380 56 61 teristieken. rnaaiveld pompstation Twello: 5 mi- NAP Een leidingkarakteristiek geeft de druk weer, maaiveld kom Voorst : 8 NAP ron het P . Z $
O
d
-
Bij het verzamelen van de gegevens worden de sproeipieken apart bekeken. Dat doen we omdat wij van mening zijn, dat de capaciteit van het net niet zodanig moet zijn dat wij tijdens piekverbruiken t.g.v. het sproeien steeds een druk van 20 m moeten kumen handhaven in de eindpunten van het net. Wij accepteren dan bewust een terugval in druk tot ca. 10 m4-m.v. Dit is mogelijk omdat we aan het eind van onze netten altijd met laagbouw te maken hebben. Uit de ervaringen van voorgaande jaren is bij ons de vuistregel ontstaan, dat we bij de vaststelling van de spitsverbruiken, die maatstaf zijn voor onze prognose, rekening houden met het hoogst opgetreden verbruik v66r 17.00 uur en daarbij een vierde deel optellen van de hoeveelheid die de hoogste sproeipiek daarboven uitgaat. In dit geval blijkt het maatgevend uurverbruik dan 410 m3/h te zijn. Uit afbeerding 3 is af te lezen, dat de capaciteit van het net ca. 500 m3/h is. Uit de prognoses is bekend dat de jaarlijkse groei van dit gebied ca. 15 m3/h is. We kumen dus nog vijf jaar voort voordat we tot capaciteitsvergrotingmoeten overgaan. Op deze wijze bewaken we nu a1 een aantal jaren onze netten en het blijkt, dat onze opgaven voor de vijfjaars begrotingen goed kloppen. Tenslotte nog een laatste opmerking en we1 over de situatie tijdens sproeipieken bij een net, dat aan capaciteikvergroting toe is. Gezien de leidingkarakteristiek zou je verwachten, dat tijdens sproeipieken d8n de druk achter in het net erg laag wordt. In de praktijk blijkt dit mee te vallen. Wat gebeurt er namelijk. Tijdens de sproei-uren zakt achter in het net de druk, zodat daar rninder gesproeid kan worden dan de mensen zotiden willen. Het verbruik verplaatst zich relatief gezien naar voren in het net. Het gevolg is, dat de drukken achter in het net minder dalen dan je zou verwachten, zodat we met onze vuistregel geen lagere drukken krijgen dan lOm+m.v. Eigenlijk hebben we hier te maken met een zelfremrnend systeem. Nogmaals, dit systeem is mogelijk, omdat we in de eindpunten van onze netten steeds met laagbouw te maken hebben, zodat bij een druk van 10 m+m.v. niemand zonder water komt. Klachten komen er dan ook niet.
Berekening van capaciteitsvergrotingen Ook de gevolgen van capaciteitsvergrofingen kunnen we met de methode van leidingkarakteristieken redelijk g o d benaderen. Bezien we het net in afbeelding 2, dan plaatsen we op de punten I, 11 en 111 in een warme periode registrerende manometers. Hierdoor krijgt men allereerst een inzicht welke verzwaring van welk leidinggedeelte het meeste effect zal hebben. Stel, dat dit
dan is op eenvoudige wijze een benadering van het betreffende drukverlies te maken. Op dezelfde wijze is het effect van een verzwaring van het 2e en 3e traject te benaderen.
Kostenvergelijking van plannen
Afb. 3.
Bij ons bedrijf hebben wij regelmatig te maken met het tegen elkaar afwegen van verschillende oplossingen voor het zoveel mogelijk geleidelijk uitbreiden van de capaciteit van een bepaalde voorziening. Vooral bij lange-tennijn-planning heb je dan te maken met plannen, waarin projecten voorkomen die 1. verschillende afschrijvingstermijnen (levensduur) hebben; 2. op verschillende tijdstippen tot stand wofden gebracht.
Om in dergelijke gevallen de kosten van verscliillende plannen te kumen vergelijken, I maken we gebruik van de 'contante waardemethode'. Het voert weer te ver om op alle Afb. 4. details in te gaan. Wilt u er meer van weten, dan kunt u uitgebreide informatie vinden in het rapport dat de heer ir. H. Vaessen het eerste traject is, de leiding tussen het over dit onderwerp geschreven heeft op verpompstation en punt I. We maken dan zoek van de werkgroep 'Leidingnetontwerp leidingkarakteristiekenvoor punt I en punt en -berekeningY. III. Deze zien er bijv. uit als in afbeelding 4. Heel in het kort komt het hierop neer. Door nu de drukverliezen die in het traject De contante waarde van een kapitaal, dat pompstation-punt I optreden (a) in minden jaren na het basisjaar vervalt, is het bedrag ring te brengen op de leidingkarakteristiek voor punt 111is een nieuwe leidingkarakte- dat op samengestelde interest uitgezet in n jaar aangroeit tot het benodigde kapitaal. ristiek voor punt 111 te tekenen, die de De contante waarde wordt altij'd uitgesituatie weergeeft, die zal optreden na de rekend t.0.v. een basisjaar. Het basisjaar ligt verzwaring van het eerste traject. v66r het tijdstip waarop de eerste uitgave Hierbij is aangenomen, dat het drukverlies van een bepaald plan plaatsvindt. Voor het in het eerste traject (pompstation-punt I) overige is men vrij in de keuze van het de eerste jaren na de verzwaring te verwaar- basisjaar. lozen klein zal zijn. Is dit niet het geval, E6n van de vraagpunten bij de economische vergelijkingen is steeds welke periode in beschouwing zal worden genomen. Om verAfb. 5. schillende redenen kiezen wij vaak een oneindige periode. Het begrip contante waarde kan worden verduidelijkt aan de hand van afbeelding 5. Wanneer in 1985 een bedrag van f 100.000,moet wor'den uitgegeven, dan is het voldoende in 1980 een bedrag van f 68.000,op de bank te zetten. Bij een rente van 8 % is deze f 68.000,- dan in 1985 aangegroeid tot f 100.000,-. Men zegt dan dat f 68.000,- de contante waarde is in het basisjaar 1980 van de investering van f 100.000,- die in 1985 moet worden gedaan. Dit werken met contante waarden wordt gedaan om investeringen die in verschillende jaren plaatsvinden te kunnen vergelijken. Uit afbeelding 5 is bijv. af te lezen, dat een uitgave van f 125.000,-, te doen in 1990,
I '
in het basisjaar 1980 een lagere contante waarde heeft, nl. slechts f 58.000,-. Ik wil een en ander verder toelichten aan de hand van het voorbeeld dat staat aangegeven in tabel 11. Het betreft CCn van de mogelijke oplossingen, die we in 1970 hadden voor de voorziening van een gedeelte van de Betuwe. Uit technische berekeningen was gebleken, dat om tegemoet te kunnen komen aan de geleidelijk groter wordende verbruiken de in de 2e kolom omschreven investeringen nodig waren. In kolom 3 en 4 staan respectievelijk de afschrijvingstermijn (deze is gelijk aan de geschatte levensduur) en de benodigde investeringen vermeld. De bedragen in kolom 5 geven het kapitaal aan, dat aanwezig moet zijn in het bouwjaar om het betreffende project tot in lengte van jaren te kunnen financieren, d.w.z. dat, wanneer we bijv. voor de eerste investering van f 550.000,- die een geschatte levensduur heeft van 50 jaar, in het bouwjaar een kapitaal van f 580.000,- op de bank hebben staan, we dan in staat zijn het eerste jaar, 5lste jaar, het lOlste jaar enzovoort steeds f 550.000,- op tafel te leggen om een nieuwe leiding te leggen. Daar zit dan nog het jaarlijks onderhoud van 0,25 % van de investering bij in. De berekening van deze bedragen is zeer eenvoudig. Met behulp van wat financiele rekenkunde is nl. af te leiden dat de investering vermenigvuldigd moet worden met een factor annu'iteit onderhoudspercentage rentevoet In kolom 6 zijn de contante waarden uitgerekend van de bedragen in kolom 5, waarbij als basisjaar 1971 is gekozen. Ook bedieningskosten en energiekosten kunnen in de berekening betrokken worden.
+
Tellen we tenslotte de bedragen van kolom 6 op, dan vinden we een bedrag van f 3.372.000,- dat in het basisjaar 1971 aanwezig moet zijn om het totale plan tot in lengte van jaren te kunnen financieren. Het zal duidelijk zijn dat dit bedrag een goede vergelijkingsmaatstaf is bij het beschouwen van verschillende oplossingen. Een laatste opmerking betreft nog te verwachten prijsstijgingen in de loop der jaren. Bij de berekening is aangenomen dat, wanneer na 50 jaar weer een leiding gelegd moet worden, daar dan weer dezelfde investering van f 550.000,- voor nodig is als in het eerste jaar. Gezien de prijsstijgingen in het verleden lijkt dit niet reeel. Echter, onder economen is dit een onderwerp waar veel strijd over is. Ik wil me niet in deze strijd mengen, maar we1 aangeven, dat het rekening houden met prijsstijgingen bij deze methode heel eenvoudig kan worden ingevoefd. Globaal komt het erop neer, dat men van de rentevoet het inflatiepercentage aftrekt en dan met de aldus gevonden rentevoet moet rekenen. Dus bij een rentevoet van 8 % en aangenomen jaarlijkse prijsstijg'ingen van 5 OJo moet men globaal rekenen met een rentevoet van 8 -5 = 3 %. Hierbij is het mogelijk voor verschillende kostensoorten (b.v. investeringen en energiekosten) verschillende prijsstijgingen aan te nemen.
Aan te houden drukverliezen De belangrijkste uitgangspunten voor het ontwerpen en berekenen van leidingnetten zijn: 1. de verbruiken; 2. de brandbluseisen; 3. de toe te laten drukverliezen; 4. de bedrijfszekerheid.
TABEL 11. ann jaar van aanleg
te verrichten werkzaamheden
leiding Zetten-Opheusden, 5,5 km, 0 400 leiding Kesteren-Lienden, 6,5 km, 0 400 leidiig Opheusden-Kesteren, 3,5 km, 0 400 reservoir te Kesteren, 3000 m3 met pornpgebouw uitbreiding pompstation Lent tot 600 m3/h bouw pompstation Marspolder (excl. reservoir en reinwaterpompgebouw) bediening reservoir te Kesteren k f 10.000,- per jaar
afschrijvingstermijn in jaren
investering I in f 1000,-
+o
---x I r bij 8% in f 1.000,-
contante waarde in f 1000,van (5) in 1971
Over de verbruiken heeft de heer ir. D. van Rijsbergen vanochtend gesproken; over de brandbluseisen en de bedrijfszekerheid heb ik wat verteld op de laatste VWN-vergadering; nu zou ik nog iets willen zeggen over de aan te houden drukverliezen. In de loop der jaren hebben wij bij de WMG diverse malen nagegaan welke drukverliezen economisch het m e a t gunstig waren. Daarbij bleek steeds weer, dat het economisch drukverlies hoger was dan het technisch toelaatbare. De praktijk is dan ook geweest, dat we van een maximumdruk van 60 m+m.v. bij het pompstation uitgingen. Aan het eind van het net moesten we een druk van 20 m+m.v. overhouden. Dus het toelaatbare drukverlies was zo'n 30 B 40 m. De lengte van onze netten varieert van 10 tot 15 km. We werken dan ook met toelaatbare drukverliezen van circa 3 m/km. In het kader van de werkgroep 'Leidingnetontwerp en -berekening' hebben we deze materie in de afgelopen maanden nog eens onder de loep genomen. Ik zal het in vogelvlucht vertellen en de berekeningen weglaten, maar wie het na wil kijken kan dit doen in het rapport 'Leidingnetontwerp en -berekening'. De methode, die is gebruikt, is weer de contante waarde-methode. Bij een bepaald verbruik kies je een diameter. Voor die diameter bereken je de contante waarde van de investering en van de energiekosten. Dat kun je voor verschillende diameters doen en die diameter waarbij de som van de contante waarden van investering en energiekosten het laagst is, is dan de meest economische diameter. De bepaling van de contante waarde van de investering is eenvoudig. De bepaling van de contante waarde der energiekosten is bewerkelijk en ingewikkeld. Daarbij is ons gebleken dat we in het verleden enkele factoren over het hoofd hebben gezien. De eerste factor zijn de bedrijfsverliezen en dat kan het beste worden uitgelegd aan de hand van afbeelding 6. In deze af beelding staan weergegeven een leidingkarakteristiek en de Q-H krommen van de reinwaterpompen, die dit gebied voorzien. Afb. 6.
De druk, die het pompstation levert, is te verdelen in
Hnli,= de vereiste minirnumdruk in het net; H, = de wrijvingsverliezen; H h = de bedrijfsverliezen, ofwel de drukhoogteverliezen t.g.v. een bepaalde bedrijfsvoering, waarbij meer druk wordt geleverd dan de som van Hmh Hs.
+
Hn,i,kan buiten beschouwing worden gelaten, omdat deze voor alle situaties gelijk is. De bedrijfsverliezen moeten echter we1 in de berekening worden opgenomen. Dat dit tot nu toe nooit gedaan is, komt omdat de berekeningen altijd gericht waren op transportleidingen waardoor het water naar een reservoir werd gepompt. Bij levering naai- een reservoir is Hb = 0, omdat de pomp werkt op het snijpunt van de Q-H kromme met de leidingkarakteristiek. Bij rechtstreekse levering in een net moet echter we1 met de bedrijfsverliezen worden rekening gehouden. De invloed van de bedrijfsverliezen kan in de berekening worden verwerkt door het invoeren van een ideeel rendement. Dit ideele rendement is voor elke situatie apart te bepalen, maar globaal kan worden aangehouden: T~ = 0,l bij constante druk; qi = 0,2 voor de hoeveelheidsbesturing
met
enkele pompen; qi = 0,6 bij toerenregelbare pompen. Bij de WMG werken wij in het algemeen met een hoeveelheidsbesturing met meerdere pompen. We moeten dan aanhouden een v ivan 0,2 B 0,3. In het verleden was dat bij een dergelijke berekening 0,65. Dat betekent dus dat de energiekosten nu 2 k 3 maal zo zwaar wegen. Een tweede factor is de prijsstijging van de energiekosten. Vroeger hebben wij nooit rekening gehouden met prijsstijgingen, omdat de kwh-prijs gedurende vele jaren gelijk is gebleven. Het lijkt niet reeel daar nu nog mee te rekenen. Omdat we de berekeningen hebben opgezet volgens de contante waarde-methode is. zoals ik a1 eerder heb opgemerkt, op eenvoudige wijze rekening te houden met prijsstijgingen. Wanneer men bijv. bij een aangehouden rente van 9 % rekening wil houden met een jaarlijkse prijsstijging van 6 %, moet gerekend worden met een zgn. ideele rente van 3 %. Ook bestaat de mogelijkheid verschil te maken tussen de prijsstijging van materialen en energiekosten. Een derde probleem is de afnemende belasting, die optreedt in een distributienet. Als voorbeeld nemen we een langgerekt net (zie afbeelding 7). Willen we voor een leiding de meest economische diameter bepalen, dan zijn we gewend bij de belasting van die leiding de energiekosten voor verschillende diameters
dat een hoog drukverlies dan niet economisch is. A B C D E F G H Ik wil u niet vermoeien met formules en rekenwerk, maar u een paar uitkomsten laten zien. Dat kan het best aan de hand van afbeelding 8. Ik moet daarbij nadrukkelijk zeggen, dat aan deze grafiek een aanAfb.7. tal v66ronderstellingen ten grondslag liggen. Het gaat daarom meer om de tendens te bepalen en deze te vergelijken. Dat is dan om de juiste getallen. juist voor het eerste traject A-B, maar niet Lijn A geeft weer de economische diameter, voor de andere trajecten. Immers, a1 het en dus ook het econmisch drukverlies, uitwater dat bij punt A in het net wordt gegerekend voor een aantal verbruiken; hierbij bracht, moet ten minste een druk hebben zijn de energiekosten berekend voor de van: feitelijke belasting van de betreffende leiHmin+HA-~+H~-C+HC-D+HD-E+ -- ding; dat wil dus zeggen, dat deze lijn - +HG-= alleen geldt voor de eerste leiding van een Willen we bijv. de energiekosten berekenen, leidingnet. die door het leidingtraject G-H veroorzaakt worden, dan moeten we de drukverliezen bepalen bij de belasting van G-H, maar voor de hoeveelheden moeten we rekenen met de hoeveelheden die bij het pompstation A in het net worden gebracht. Deze laatste hoeveelheid kan we1 10, 20, ja 100 maal zo groot zijn als de belasting van het stuk G-H, en u zult begrijpen,
Het blijkt, dat bij groter wordende verbruiken het economisch drukverlies lager wordt. Dat is op zich niet zo'n openbaring. Lijn B geeft weer de economische diameter, en dus ook het economisch drukverlies, voor leidingen in een net, waarvan de eerste leiding een spitsverbrulk heeft van 2400 d / h . Deze lijn moet dus van rechts naar links worden gelezen.
Afb.8.
debiet Q in rnyh
1
de zaak en dat is, dat aan lagere drukverliezen ook een aantal technische voordelen zitten en daarorn heeft het, dacht ik, we1 degelijk zin deze zaken door te rekenen en dan niet om te zien of je wat besparen kan, maar om te zien of de extra kosten die verlaging van de drukverliezen met zich meebrengt opwegen tegen de technische voordelen. Ook het zuinig omspringen met energie zal hierbij een steeds belangrijkere factor worden. Daarnaast is, dacht ik, vermindering van de bedrijfsverliezen door over te gaan op een ander pompregime een zaak die de moeite waard is om na te gaan.
debiet Q in m3/h
-
Ajb. 9.
Het blijkt dat, hoe lager de verbruiken worden, d.w.z. hoe verder je naar achteren komt in het net, hoe lager het economisch drukverlies wordt. Dat geldt voor een langgerekt net! Lijn C is hetzelfde geval als lijn B, alleen hebben we nu te maken met een sterk vertakt net. In het algemeen zullen we met een net te maken hebben, dat deels vertakt deels langgerekt is, en zal de werkelijkheid liggen tussen de lijnen B en C (lijn D; voor streekbedrijven, waar de netten toch meer langgerekt zijn). We1 blijkt, dat bij een groter wordend net de economische drukverliezen in alle leidingen snel lager worden, omdat zowel lijn A als lijn D een neerwaartse richting hebben (lijn D begin bij Q = 2400 m3/h en gaat vandaar naar links). Er is nog een tweede punt, dat ik u wilde tonen. Bekijken we afbeelding 9, dan zien we de lijn A van afbeelding 8 hier als de 0 % lijn aangegeven, d.w.2. als de minimum-kostenlijn. Daarnaast staan aangegeven de lijnen, die een kostenverhoging weergeven van resp. 10 %, 20 % enz. Het blijkt, dat het kostenminimum binnen een bepaald bereik niet zo kritisch is. Immers, gaan we voor
een verbruik van 500 m3/h over van 4 m/km naar 1,5 m/km, dan zijn de totale kosten slechts 10 % hoger. Ik kan tenslotte nog zeggen, dat de aangenomen rentevoet erg veel invloed heeft op de ligging van deze lijnen en dus op het economische drukverlies, en dat maakt deze problematiek toch we1 moeilijk bespreekbaar. De meningen over welke rentevoet - en dan bedoel ik rentevoet-inflatiepercentage - je bij dit soort berekeningen moet aanhouden, lopen namelijk nogal uiteen. Ik kan mij voorstellen, dat velen onder u zich zullen afvragen, waar dit hele verhaal voor nodig is, als het allemaal zo zwevend is en als de verschillen in kosten toch maar gering zijn. Bovendien kan nog gezegd worden, dat in het algemeen de energiekosten maar een fractie zijn van de totale kosten en dat het besparen van een fractie op een fractie niet zoveel werk waard is. Daar zit natuurlijk veel waars in. Aan de andere kant hoop ik, hoe kort ik ook ben geweest, u toch een inzicht in deze materie te hebben gegeven. Ons is a1 gebleken, dat we in een bepaalde situatie a1 een andere beslissing hebben genomen dan we een paar jaar terug zouden hebben gedaan. Er zit bovendien nog een andere kant aan
Overheidstoezicht op de drinkwatervoorziening
S 1. Het Overheidstoezicht
Met betrekking tot het begrip: 'milieuhygiene' geeft het Besluit Staatstoezicht De uitoefening van het toezicht op de Volksgezondheid van 16 juli 1958 (Stb. 397) waterleidigbedrijven in het belang van de in artikel2 lid d aan, dat hier bedoeld volksgezondheid is opgedragen aan her wordt: het biologische, chemische en fysiStaatstoezicht op de Volksgezondheid, en sche milieu van de mens. we1 in het bijzonder aan de regionale Sinds 1971 is echter een meer omvattende inspecteurs, belast met het toezicht op de visie op het beleidsterrein van de milieuhygiene van het milieu. hygiene ontwikkeld, waarbij milieuhygiene Voor een goed begrip van de bemoeienis wordt gezien als de bescherming van de van de regionale inspecteurs met diverse kwaliteit van het fysieke milieu met het oog facetten van de openbare drinkwatervoorzieop de mens, de flora en de fauna, tegen de ning zal nader worden ingegaan op de achtergrond van de inpasbaarheid van het algemene taken, werkwijze en organisatie menselijk handelen in een stelsel van evenwicht van mens en milieu. DR. G. C. MOLENKAMP Onfstaan Inspectie Milieuhygizne Inspectievan de VoJksgezondheid V66r 1962 was de farmaceutische inspectie voor de hygiene van het milieu onder meer belast met het toezicht op de voor Zuid-Holland
van de regionale inspecties van de Volksgezondheid belast met het toezicht op de hygiiine van het milieu, verder te noemen: regionale inspecties. Het Staatstoezicht op de Volksgezondhejd
Het StaatstOezicht Op de Vohgaondheid wordt ingevolge artikel38 van de Gezondheidswet (Stbe1956351) uitg*efend door een zevental inspecties van de Volksgezondheid, te weten: de geneeskundige inspectie (de oudste), de inspectie voor de geestelijke volksgezondheid, de inspectie voor de geneesmiddelen, de inspectie voor de levensmiddelen en keuring van waren, de veterinaire inspectie, de inspectie voor de drankwetgeving en tenslotte de inspectie belast met het toezicht op de hygiene van het milieu. Iedere inspectie kent 66n hoofdinspecteur en verschillende regionale inspecteurs.
veelvuldig aan de besturen van gemeenten en provincies over de milieuhygienische aspecten van streek- en bestemmingsplannen, over woonhygiene, de rampenorganisatie enz. Deze ta'ken worden hier expliciet genoemd omdat buiten de Waterleidingwet in een aantal andere wetten raakvlakken bestaan met verschillende facetten van de openbare drinkwatervoorziening. De regionale inspecteur kan hierdoor ongewenste ontwikkelingen bij de openbare drinkwatervoorzienning (bijv. aantasting van watenvingebieden) door gebruik te maken van ziin bevoegdheden 0.g.v. bijv. de ~inderwetmede helpen voorkomen. Zijn bemoeienis met de drinkwatervoorziening richt zich dus ook op andere aspecten dan de waterleidingbedrijven zelf, en ondersteunt ddus het werk van de laatstgenoemde. Deze vorm van activiteit zal in paragraaf 6 worden toegelicht.
hygiene van bodem, water en lucht. De regionale farmaceutische inspecties waren veelal 66nrnansdiensten. Mede gezien de groeiende milieuhygienische problematiek 8 2. D, waterleidinmet werd in 1962 de farmaceutische inspectie gereorganiseerd. Dit in Hoofdstuk II en 111
ontstaan van drie nieuwe inspecties: C6n belast met het toezicht op de geneesniiddelenbereiding, 66n belast met het toezicht op de levensmiddelen en C6n belast met het toezicht op de hygiene van bodem, water en luchk. Aldus ontstond de Inspectie van de Volkstoezicht op de gezondheid belast met h41gi'ine van milieu.
De Waterleidingwet van 6 april 1957, die laaktelijk wefd gewijzigd bij wet van 10 September 1975, voorziet in de regeling van: 1. het toezicht op de waterleidingbdrij~en in het belang van de volksgezondheid (hoofdstuk 11); 2. de reorganisatie van de openbare drinkwatervoorziening (hoofdstuk III).
In hoofdstuk 11van de Wet wordt het Huidige organisatie en werkterrein belang van de volksgezondheid central Door de vele nieuwe milieuhygienische gesteld. ~i~is niet bet gevalin h o o f h a wetten in de afgelopen jaren heeft het III dat een regeling omvat waarbij provintakenpakket &nde bemanning van de ciale besturen plannen dienen vast te stellen regionale inspecties zich aanzienlijk uitgetot reorganisatie van de openbare drinkbreid. watervoorziening in hun provincie voorzover Van Cbnmansdiensten zijn de regionale zulks ter bevordering van de doelmatigheid inspecties het laatste decennium uitgegroeid de v o o ~ e n i n ggewenst is. Dat met reortot diensten met verscheidene, aan de hoof- ganisarie belangen van de volksgezondheid De regionale inspecfeurs belast met het den van &enst toegevoegde, ins~ecteurs, gediend i j n , blijkt uit de ~~~~~i~ van toezicht op de hygizne van het milieu juristen en technisch-hygienische medevan ~ ~ ~ l bij i ~de hlaatste t i herziening ~ ~ Op grond van de Gezondheidswet hebben de werkers. hoofdstuk 111 van de Waterleidingwet, regionale inspecteurs, belast met het toezicht Momenteel zijn in de navolgende wetten w a d t bet volgende wofdt geciteerd: adviserende en toezichthoudende bevoegdop de hygiene van bet d e u , de volgende heden am de regionale inspecteurs opge'Zowel bij de bereiding als bij het transport taken: en de distributie van drinkwater hebben dragen: de Gezondheidswet, de Waterlei1. het houden van toezicht op de handkwaliteitsaspecten een grote betekenis. de Hinderwet, de Wet inzake de dingwet, having van de wettelijke voorschriften met Niet alleen bij de produktie moet voldaan luchtverontreiniging, de Wet verontreiniging betrekking tot de milieuhygiene; woiden aan de eis dat het wder hygieoppervlaktewdteren, de Kernenergiewet, 2. het adviseren en informeren van de de Wet gevaarlijke stoffen, de Afvalstoffen- nisch volstrekt betrouwbaar is, deze eis Minister en Directeur-Generaal; gel& eveneens bij de tapkraan van de wet, de Wet chemische afvalstoffen, de 3. het adviseren van Gedeputeerde Staten, Wet hygiene en veiligheid zwerninrichtingen, verbruiker. Ook bij opslag, transport en de Commissaris der Koningin, gemeentede Wet hygiene kampeerplaatsen (die in een distributie dreigt steeds het gevaar van raden, Colleges van Burgemeester en Wetalgemene kampeerwet wordt ge-inwrporeerd) verontre'diging van het water. Dit gevaar houders en de Burgemeesters in hun ambts- en de Wet op de lijkbezorging. In vele proneemt toe: door het drukker worden van gebied; het 'oadergrondse verkeer' worden de comtiinciale en gemeentelijke verordeningen is 4. het (laten) doen van onderzoek; de regionale inspecteur formeel een advise- plicaties bij het instandhouden van de transpoit- en distributieleidingengroter; 5. het opsporen van overtredingen van de rende taak toebdeeld. wettelijke voorschriften. bij de verbruikers wordt automatische Voorts adviseren de regionale inspecteurs
apparatuur welke voor een veilige werking zorg en onderhoud verlangt steeds veelvuldiger toegepast. Dit brengt mee, dat aan de technische leiding van het bedrijf ook in de distributiesector in het bijzonder voor wat betreft de controle en het toezicht, steeds hogere eisen worden gestelld, die de vermogens van het kleine distributiebedrijf te boven gaan en waaraan veelal alleen door koppeling met het technische potentieel in de ~roduktiesectorzal kunnen worden vol&ny, aldus de Memorie van Toelichting.
Wijziging Waterleidingwet Op het ogenblik zijn een aantal wijzigingen van de Waterleidingwet in voofbereiding omdat: le. een aanta.1 bepalingen veroudefd is en 20. een anticipatie op het van kracht wohlen van de EG-Richtlijn D h k water een ingrijpende wijziging van de huidige wet nodig maakt. Momenteel wofdt gewerkt aan een algemene herziedhg van hoofdstuk I1 van de wet en het Waterleidingbesluit, waarin de meest recente 'inzichten ten aanzien van de drinkwaterkwaliteit worden verwerkt. E6n en ander zal vermoedelijk 0.m. de uitbreiding van het aantal parameters waaraan de dr'hkwaterkwaliteit wordt getoetst irnpliceren. Een tussentijdse wijziging van hoofdstuk 11, waarin een verbod zal worden opgenomen tot het gebruik van oppervlaktewater voor de drinkwatervoorzieningdat diet aan de Richtlijn van de EG van 16 juni 1975 voldoet, is bij de Raad voor de Drinkwatervoorziening in behandeling. Voorts wordt gedacht aan een nieuw hoof&& IV van de wet, dat beoogt een inpassing van de regeling aangaande het Structuurschema Drink- en Industriewatervoorziening in de wet te geven. De bovengenoemde wetswijzigingen zullen in de praktijk enige uitbreiding van de overheidsbemoeienis met zich meebrengen.
8 3. Het overheidstoezichtin bet kader van hoofdstuk 11 van de Waterleidingwet Het toezicht Van de regionale inspecteurs strekt zich uit over de naleving van artikel4, lid 1 van de Waterleidingwet en de naleving van de krachtens het tweede lid van dit artikel gegeven voorschriften, venrat in bet Waterleidingbesluit. Een uitzondering vormen de bepalingen met betrekking tot de gezondheidstoestand van het personeel van waterleidingbedrijven, OP de naleving w a r van de regionale geneakundige ins~ecteurs toezien.
Artikel4 Waterleidingwet Artikel4, lid 1 van de Waterleidingwet stelt dat een eigenaar van een waterleidingbedrijf gehouden is zorg te dragen, dat de levering van deugdelijk drinkwater aan de
verbruikers in zijn distributiegebied gewaar- het wettelijk vereiste minimum alsmede door initiatieven die door de bedrijfstak borgd is in zodanige hoeveelheid en onder en de bedrijven zelf zijn genomen ten aanzodanige druk als het belang der volkszien van het oplossen van technische en gezondheid vereist. hygienische vraagstukken. Ook het wetenIn deze bepaling worden 4 belangrijke schappelijk ondenoek op waterleidinguitgangspunten van de drinkwatervoorziening geformuleerd: deugdelijkheid, hoeveel- hygienisch gebied dat door de samenwerking binnen de bedrijfstak tot stand is gebracht heid, druk en waarborg. dient in dit verband te worden aangegeven. Het voldoen aan het bepaalde in artikel4 vormt de doelstelling van de drinkwatervoorziening. Het nastreven van deze doelstelling betekent Voorzover het Waterleidingbesluitgeen voorschriften geeft, zijn de 'Aanbevelingen' dat niet alleen aandacht geschonken moet van de VEWIN, ook voor de inspectie van worden aan de produktie van voldoende de volksgezondheid in haar bemoeienis met aan: water van goede kwaliteit, de waterleidingbedrijven,van grote waarde - de ZOrg voor de beschermini? van de gebleken. In dit vetband mag eraan hergrondstof; innerd worden dat bij het tot stand komen Van de Waterleidingwet en het Waterleidingbet handhaven van de goede kwaliteit indertijd bewust is gekozen voor het besluit tijdens de distributie; opnemen van algemene formuleringen in de - het waarborgen van de drinkwaterwet en het besluit waarbij de VEWIN deze leverantie, zowel in kwalitatief als kwanti,Aanbevelingen, nader en meer in in tatief op'cht; technische details zou uitwerken. Voor deze - een zodanige organisatie dat voldoende constructie is gekozen om een snelle aanpassing aan de technische ontwikkelingen technische en hygienische c.q. wetenschappelijke kennis aanwezig is om v66rkomende op het waterleidinggebied mogelijk te maken. problemen tijdig te onderkennen, op te lossen en op toekomstige problemen te De bemoeienis van de inspectie met de kunnen anticiperen. waterleidingbedrijven vindt plaats door De inspectie van de Volksgezondheid hecht: zowel het directe contact van de regionale inspecteur met de bedrijven in zijn ambtsaan deze aspecten grote waarde. gebied als door overleg van vertegenwoordigers van de inspectie op landelijk niveau WaterIeidingbesluit met de bedrijfstak. Op basis van artikel4, lid 2 van de Waterleidingwet zijn ill hoofdstuk 1x1van bet Directe Contacten Waterleidingbesluit nadere technische en De belangrijkste formele hevoegdheden van hygienische voorschriften gegeven. Een aan- de regionale inspecteur met betrekking tot tal hiervan hebben s h e e l of gedeeltefijk de waterleidingbedrijven zijn omschreven betrekking de distributie van drinkwater. de art&elen 5,lid 1, 6 en 7 van de Het betreft hier 0.m.: grenswaarden voor Waterleidingwet. bier de verplichting van de concentraties van stoffen in het drinkwater Het die voor de gezondheid nadelig zijn; eigenaar van een waterleidingbedrijf tot het de inrichting, het gebruik en het onderhoud verstreBen van inlichtingen en verlenen van distributiemiddelen; het periodieke van medewerking bij een in te stellen bacteriologische onderzoek van water in ondemoek, een meddelingenplicht in bijzondistI'ibutienet; een meldings~lichtvoOr dere gevallen en de bevoegdheid van de be~aaldeuitkomsten van bacteriologisch regionale inspecteur tot bet voorschrijven ondenoek en bet v66rkomen van risico's van maatregelen. van verontreiniging van drinkwater in het A1, onderzoekinstelling die door de regiodistributienet door aangesloten toestellen nale inspecteurs wordt ingeschakeld dient en leidingen. het Rijksinstituut van de Volksgezondheid (RIV) te worden genoemd. Het RIV verricht Verantwoordelijkheid periodiek ondenoek naar de kwaliteit van In de Waterleidingwet staat de verantwoor- drinkwater dat door de waterleidingbedrijven in Nederland wordt geproduceerd en delijkheid van de leiding van waterleidingbedrijven voor een goede bedrijfsvoering afgeleverd. voorop. De bemoeienis van de rijksoverheid Bij het voorschrijven van bepaalde maatmet de waterleidingbedrijven kan hier niets regelen van meer technische aard kan de regionale inspecteur voorlichting vragen aan aan afdoen. technische deskundigen van bijv. de hoof dDe eigen verantwoordelijkheid wordt in de inspectie milieuhygiene of het Rijksinstituut praktijk duidelijk geillustreerd door het voor Drinkwatervoorziening. gegeven dat vele bedrijven meer doen dan
Overheidstoezicht op de drinkwatervoorziening
Met betrekking tot het begrip: 'milieuhygiene' geeft het Besluit Staatstoezicht De uitoefening van het toezicht op de Volksgezondheid van 16 juli 1958 (Stb. 397) waterleidingbedrijven in het belang van de in artikel2 lid d aan, dat hier becloeld volksgezondheid is opgedragen aan het wordt: het biologische, chemische en fysiStaatstoezicht op de Volksgezondheid, en sche milieu van de mens. we1 in het bijzonder aan de regionale Sinds 1971 is echter een meer omvattende inspecteurs, belast met het toezicht op de visie op het beleidsterrein van de milieuhygiene van het milleu. hygiene ontwikkeld, waarbij milieuhygiene Voor een goed begrip van de bemoeienis wordt gezien als de bescherming van de van de regionale inspecteurs met diverse kwaliteit van het fysieke milieu met het oog facetten van de openbare drinkwatervoonieop de mens, de flora en de fauna, tegen de ning zal nader worden ingegaan op de achtergrond van de inpasbaarheid van het algemene taken, werkwijze en organisatie menselijk handelen in een stelsel van evenwicht van mens en milieu. $ 1. Het Overheidstoezicht
DR. G. C. MOLENKAMP Ontstaan Inspectie Milieuhygizne Inspectie van de Volksgezondheid V66r 1962 was de farmaceutische inspectie voor de hygiene van het milieu Onder belast met tOezicht de voor Zuid-Holland
van de regionale inspecties van de Volksgezondheid belast met het toezicht op de hygiene van het milieu, verder te noemen: regionale inspecties. Het Staatstoezicht op de Volksgezondheid Het Staatstoezicht op de Volksgezondheid wordt ingevolge artikel38 van de Gezondheidswet (Stb. 1956, 51) uitgeoefend door een zevental inspecties van de Volksgezondheid, te weten: de geneeslcmdige inspectie (de oudste), de inspectie voor de geestelijke volksgezondheid, de inspectie voor de geneesmiddelen, de inspectie voor de levensmiddelen en keuring van waren, de veterinaire inspectie, de inspectie voor de drankwetgeving en tenslotte de inspectie belast met het toezicht op de hygiene van het milieu. Iedere inspectie kent C6n hoofdinspecteur en verschillende regionale inspecteurs.
hygiene van bodem, water en lucht. De regionale farmaceutische inspecties waren veelal CCnmansdiensten. Mede gezien de groeiende milieuhygienische problcmatiek werd in 1962 de farmaceutische inspectie gereorganiseerd. Dit resulteerde in het ontstaan van drie nieuwe inspecties: CCn belast met het toezicht op de geneesmiddelenbereiding, CCn belast met het toezicht op de levensmiddelen en CCn belast met het toezicht op de hygiene van bodem, water en lucht. Aldus ontstond de Inspectie van de Volksgezondheid belast met het toezicht op de hygiene van het milieu.
Huidige organisatie en werkterrein Door de vele nieuwe milieuhygienische wetten in de afgelopen jaren heeft het takenpakket itn de bemanning van de regionale inspecties zich aanzienlijk uitgebreid. Van Cknmansdiensten zijn de regionale inspecties het laatste decenniurn uitgegroeid tot diensten met verscheidene, aan de hoofden van dienst toegevoegde, inspecteurs, De regionale inspecteurs belast met het juristen en technisch-hygienische medetoezicht op de hygi2i'ne van het milieu Op grond van de Gezondheidswet hebben de werlcers. regionale inspecteurs, belast met het toezicht Momenteel zijn in de navolgende wetten adviserende en toe~ichthoudendebevoegdop de hygiene van het mileu, de volgende heden aan de regionale inspecteurs opgetaken: dragen: de Gezondheidswet, de Waterlei1. het houden van toezicht op de handdingwet, de Hinderwet, de Wet inzake de having van de wettelijke voorschriften met luchtverontreiniging, de Wet verontreiniging betrekking tot de milieuhygiene; oppervlaktewateren, de Kernenergiewet, 2. het adviseren en informeren van de de Wet gevaarlijke stoffen, de AfvalstoffenMinister en Directeur-Generaal; wet, de Wet chemische afvalstoffen, de 3. het adviseren van Gedeputeerde Staten, Wet hygiene en veiligheid zweminrichtingen, de Commissaris der Koningin, gemeentede Wet hygiene kampeerplaatsen (die in een raden, Colleges van Burgemeester en Wetalgemene kampeerwet wordt ge'incorporeerd) houders en de Burgemeesters in hun ambts- en de Wet op de lijkbezorging. In vele progebied; vinciale en gemeentelijke verordeningen is de regionale inspecteur formeel een adviise4. het (laten) doen van onderzoek; rende taak toebedeeld. 5. het opsporen van overtredingen van de Voorts adviseren de regionale inspecteurs wettelijke voorschriften.
veelvuldig aan de besturen van gemeenten en provincies over de rnilieuhygienische aspecten van streek- en bestemmingsplannen, over woonhygiene, de rampenorganisatie enz. Deze tzdken worden hier expliciet genoemd omdat buiten de Waterleidingwet in een aantal andere wetten raakvlakken bestaan met verschillende facetten van de openbare drinkwatervoorziening. De regionale inspecteur kan hierdoor ongewenste ontwikkelingen bij de openbare drinkwatemoorzienning (bijv. aantasting van waterwingebieden) door gebruik te maken van zijn bevoegdheden 0.g.v. bijv. de Hindenvet mede helpen voorkomen. Zijn bemoeienis met de drinkwatervoorziening richt zich dus ook op andere aspecten dan de waterleidingbedrijven zelf, en ondersteunt aldus het werk van de laatstgenoemde. Deze vorm van activiteit zal in paragraaf 6 worden toegelicht. 2. De Waterleidingwet Hoofdstuk I1 en IIZ De Waterleidingwet van 6 april 1957, die laatstelijk wefd gewijzigd bij wet van 10 september 1975, voorziet in de regeling van: 1. het toezicht op de waterleidingbedrijven in het belang van de volksgezondheid (hoofdstuk II); 2. de reorganisatie van de openbare drinkwatervoorziening (hoofdstuk 111).
In hoofdstuk I1 van de Wet wordt het belang van de volksgezondheid central gesteld. Dit is niet het geval in hoofdstuk 111dat een regeling omvat waarbij provinciale besturen plannen dienen vast te stellen tot reorganisatie van de openbare drinkwatervoorziening in hun provincie voorzover zulks ter bevordering van de doelmatigheid van de voomiening gewenst is. D~~met reorganisatie de belangen van de volksgezondheid 0.k gediend zijn, blijkt uit de Memorie van ~~~li~.~i~~ bij de laatste herziening van hoofdstuk LII van de Waterleidingwet, waaruit bet volgende wordt geciteerd: 'Zowel bij de bereiding als bij het transport en de distributie van drinkwater hebben kwaliteitsaspecten een grote betekenis. Niet alleen bij de produktie moet voldaan wotden aan de eis dat het water hygienisch volstrekt betrouwbaar is, deze eis geldt eveneens bij de tapkraan van de verbruiker. Ook bij opslag, transport en distributie dreigt steeds het gevaar van verontreiniging van het water. Dit gevaar neemt toe: door het drukker worden van het 'ondergrondse verkeer' worden de complicaties bij het instandhouden van de transport- en distributieleidingen groter; bij de verbruikers wordt automatische
apparatuur welke voor een veilige werking zorg en onderhoud verlangt steeds veelvuldiger toegepast. Dit brengt mee, dat aan de technische leiding van het bedrijf ook in de distributiesector in het bijzonder voor wat betreft de controle en het toezicht, steeds hogere eisen worden gesteld, die de vermogens van het kleine distributiebedrijf te boven gaan en waaraan veelal alleen door koppeling met het technische potentieel in de produktiesector zal kunnen worden voldaan', aldus de Memorie van Toelichting. Wijziging Waterleiding~vet O p het ogenblik zijn een aantal wijzigingen van de Waterleidingwet in voorbereiding omdat: le. een aantal bepalingen verouderd is en 2e. een anticipatie op het van kracht worden van de EG-Richtlijn Drinkwater een ingrijpende wijziging van de huidige wet nodig maakt. Momenteel wofdt gewerkt aan een algemene herziening van hoofdstuk I1 van de wet en het Waterleidingbesluit, waarin de meest recente inzichten ten aanzien van de drinkwaterkwaliteit worden verwerkt. ECn en ander zal vermoedelijk 0.m. de uitbreiding van het aantal parameters waaraan de drinkwaterkwaliteit wordt getoetst impliceren. Een tussentijdse wijziging van hoofdstuk 11, waarin een verbod zal worden opgenomen tot het gebruik van oppervlaktewater voor de drinkwatervoorziening dat diet aan de Richtlijn van de EG van 16 juni 1975 voldoet, is bij de Raad voor de Drinkwatervoorziening in behandeling. Voorts wordt gedacht aan een nieuw hoofdstuk IV van de wet, dat beoogt een inpassing van de regeling aangaande het Structuurschema Drink- en Industriewatervoorziening in de wet te geven. De bovengenoemde wetswijzigingen zullen in de praktijk enige uitbreiding van de overheidsbemoeienis met zich meebrengen.
verbruikers in zijn distributiegebied gewaarborgd is in zodanige hoeveelheid en onder zodanige druk als het belang der volksgezondheid vereist. In deze bepaling worden 4 belangrijke uitgangspunten van de drinkwatervoorziening geformuleerd: deugdelijkheid, hoeveelheid, druk en waarborg. Het voldoen aan het bepaalde in artikel4 vormt de doelstelling van de drinkwatervoorziening.
het wettelijk vereiste minimum alsmede door initiatieven die door de bedrijfstak en de bedrijven zelf zijn genomen ten aanzien van het oplossen van technische en hygienische vraagstukken. Ook het wetenschappelijk onderzoek op waterleidinghygieaisch gebied dat door de samenwerking binnen de bedrijfstak tot stand is gebracht dient in dit verband te worden aangegeven.
Het nastreven van deze doelstelling betekent dat niet alleen aandacht geschonken moet worden aan de produktie van voldoende water van goede kwaliteit, maar ook aan:
Voorzover het Waterleidingbesluit geen voorschriften geeft, zijn de 'Aanbevelingen' van de VEWIN, ook voor de inspectie van de volksgezondheid in haar bemoeienis met de waterleidingbedrijven, van grote waarde gebleken. In dit verband mag eraan herinnerd worden dat bij het tot stand komen van de Waterleidingwet en het Waterleidingbesluit indertijd bewust is gekozen voor het opnemen van algemene formuleringen in de wet en het besluit waarbij de VEWIN deze in haar 'Aanbevelingen' nader en meer in technische details zou uitwerken. Voor deze constructie is gekozen om een snelle aanpassing aan de technische ontwikkelingen op het waterleidinggebied mogelijk te maken.
- de zorg voor de bescherming van de grondstof; - het handhaven van de goede kwaliteit tijdens de distributie; - het waarborgen van de drinkwaterleverantie, zowel in kwalitatief als kwantitatief opZicht;
- een zodanige organisatie dat voldoende technische en hygienische c.q. wetenschappelijke kennis aanwezig is om v66rkomende problemen tijdig te onderkennen, op te lossen en op toekomstige problemen te kunnen anticiperen. De inspectie van de Volksgezondheid hecht aan deze aspecten grote waarde.
Waterleidingbesluit Op basis van artikel4, lid 2 van de Waterleidingwet zijn in hoofdstuk III van het Waterleidingbesluit nadere technische en hygienische voorschriften gegeven. Een aantal hieman hebben geheel of gedeeltelijk betrekking op de distributie van drinkwater. Het betreft hier 0.m.: grenswaarden voor concentraties van stoffen in het drinkwater die voor de gezondheid nadelig zijn; de inrichting, het gebruik en het onderhoud S 3. Het overheidstoezichtin het kader van van distributiemiddelen; het periodieke hoofdstuk 11 van de Waterleidingwet bacteriologische onderzoek van water in het distributienet; een meldingsplicht voor Het toezicht van de regionale inspecteurs strekt zich uit over de naleving van artikel4, bepaalde uitkomsten van bacteriologisch lid 1 van de Waterleidingwet en de naleving onderzoek en het v66rkomen van risico's van verontreiniging van drinkwater in het van de krachtens het tweede lid van dit distributienet door aangesloten toestellen artikel gegeven voorschriften, vervat in het en leidingen. Waterleidingbesluit. Een uitzondering vormen de bepalingen met betrekking tot de Verantwoordelijkheid gezondheidstoestand van het personeel van waterleidingbedrijven, op de naleving waar- In de Waterleidingwet staat de verantwoorvan de regionale geneeskundige inspecteurs delijkheid van de leiding van waterleidingtoezien. bdrijven voor een goede bedrijfsvoering voorop. De bemoeienis van de rijksoverheid Artikel 4 Waterleidingwet met de waterleidingbedrijven kan hier niets Artikel4, lid 1 van de Waterleidingwet stelt aan afdoen. De eigen verantwoordelijkheid wordt in de dat een eigenaar van een waterleidingpraktijk duidelijk geuustreerd door het bedrijf gehouden is zorg te dragen, dat de gegeven dat vele bedrijven meer doen dan levering van deugdelijk drinkwater aan de
De bemoeienis van de inspectie met de waterleidingbedrijven vindt plaats door zowel het directe contact van de regionale inspecteur met de bedrijven in zijn ambtsgebied als door overleg van vertegenwoordigers van de inspectie op landelijk niveau met de bedrijfstdk. Directe Contacten De belangrijkste formele bevoegdheden van de regionale inspecteur met betrekking tot de waterleidingbedrijven zijn omschreven in de artikelen 5, lid 1 , 6 en 7 van de Waterleidingwet. Het betreft hier resp. de verplichting van de eigenaar van een waterleidingbedrijf tot het verstrekken van inlichtingen en het verlenen van medewerking bij een in te stellen onderzoek, een mededelingenplicht in bijzondere gevallen en de bevoegdheid van de regionale inspecteur tot het voorschrijven van maatregelen. Als onderzoekinstelling die door de regionale inspecteurs wordt ingeschakeld dient het Rijksinstituut van de Volksgezondheid (RIV) te worden genoemd. Het RIV verricht periodiek onderzoek naar de kwaliteit van drinkwater dat door de waterleidingbedrijven in Nederland wordt geproduceerd en afgeleverd. Bij het voorschrijven van bepaalde maatregelen van meer technische aard kan de regionale inspecteur voorlichting vragen aan technische deskundigen van bijv. de hoofdinspectie milieuhygiene of het Rijksinstituut voor Drinkwatervoorziening.
Overleg op landelijk niveau Naast de directe contacten tussen regionale inspecteurs en waterleidingbedrijven in hun ambtsgebied vindt er ook contact op landelijk niveau met de bedrijfstak plaats in het kader van het (informeel) 'Orgaan van Overleg VEWIN-Inspectie'. In dit orgaan komen algemene problemen aan de orde met betrekking tot het toezicht op de waterleidingbedrijven in het belang van de volksgezondheid. Door dit overleg zal de eenheid van toepassing van de Waterleidingwet en het Waterleidingbesluit kunnen worden bevorderd. Het Orgaan van Overleg is zeer waardevol gebleken voor de signalering en bespreking van diverse problemen op waterleidinghygienisch gebied. Genoemd kunnen worden 0.m. het plaatsen van keerkleppen, de indeling van aansluitingen in gevarenklassen, de ontharding van drinkwater door de aangeslotenen, de problematiek van de loden leidingen en het aansluiten van gevaarlijke toestellen.
Q 4. De bemoeienis van de inspectie van de Volksgezondheid in het kader van hoofdstuk III van de Waterleidingwet Hoofdstuk 111van de Waterleidingwet heeft uitsluitend betrekking op de rwrganisatie van de waterleidingbedrijven. Ik schreef reeds dat bij een reorganisatie van distributiebedrijven, voorzover dit ter bevordering van de doelmatigheid van de voorziening gewenst is, ook de belangen van de volksgezondheid een rol spelen. Uit dit oogpunt bezien heeft de inspectie van de Volksgewndheid grote belangstelling voor de rwrganisatieplannen. In het kader van hoofstuk 111van de Waterleidingwet heeft zij evenwel geen directe taak. Dit wil echter geenzins zeggen dat de regionale inspectie met de reorganisatie van de openbare drinkwatervoorziening geen bemoeienis heeft. Imrners, reorganisatie zal veelal de mogelijkheid bieden om aan aft. 4, dat de levering van deugdelijk drinkwater gewaarborgd dient te zijn, in ruimere zin gestalte te geven. Voorts kan de regionale inspecteur, hetzij door een lidmaatschap van provinciale wmmissies in het kader van de reorganisatieplannen, hetzij door een direct advies aan Gedeputeerde Staten krachtens de Gezondheidswet, zijn inzichten aan het provinciaal bestuur kenbaar maken. Q 5. Bemoeienis met de drinkwaterinstallatie De aard van het aangesloten perceel kan, evenals de inrichting van de daarin aanwezige drinkwaterinstallatie, van invloed zijn op de maatregelen die moeten worden genomen met het oog op: le. het veilig stellen van het leveren van
deugdelijk drinkwater door het waterleiding- waren deze periodieke inspectie overeenkomstig de aanbeveling uit te voeren. bedrijf; Voor een integrale uitvoering van de voor2e. bet hamihaven van een goede drinkgeorganinoemde aanbeveling is een waterkwaliteit tot aan de drinkwaterpunten. seerde en tegen deze taken opgewassen Deze twee aspecten zullen afzonderlijk inspectiedienst bij de bedrijven noodzakelijk. worden bespoken. Hieraan wordt door de inspectie van de Volksgezondheid grote w i r d e gehecht. 1. Beveiliging aansluitingen waterleidingnet N~~~~bet treffen van maatregelen die in In artikel 14 van het Waterleidingbesluit de ambeveling zijn genoemd meet oak met wordt aan de eigenaar van een aan het nadruk gewezen worden op het belang van: leidingnet aangesloten drinkwaterinstallatie de vewchting opgelegd om zorg te dragen - de inspectie en indeling in gevarenklassen dat deze geen gevaar voor verontreiniging Van aansluitingen; van het leidingnet van het waterleiding- een zodanige organisatie van de inspecbedrijf kan o~leveren.Krachtens artikel tiediemten dat tot een periodieke inspectie 15 van dit besluit moeten de waterleidingvan de aansluitingen in de diverse gevarenbedriven crop toezien dat deze bepaling klassen kan worden gekomen (hierbij ware wordt nageleefd. Bij de waterleidingbedrij- te beginnen met inspectie van de hoogste ven wordt dit gerealiseerd door: gevarenklasse); a. in de voorwaarden (bij de privaatrechte- - een zodanige organisatie van de inspeclijke overeenkomst) van levering en aanti&ensten dat wijzigingen in de &inkwatersluiting de Algemene Voorschriften Water- installatie van bestaande aansluitingen leldinginstallaties 1960 en de Regeling (verandering gevarenklasse) tijdig worden Eikenning Waterleidingtechnische Installa- g,ignaleerd (bijv. de hand van ingeteurs van toepassing te verklaren; diende aanvragen van bouwvergunningen b. in de voorwaarden tevem zonodig voor- en hinderwetvergunningen bij gemeenten). schriften op te nemen met betrekking tot de wijze waarop een perceel zal worden aan2. Drinkwaterkwaliteit tappunten gesloten; De kwaliteit van het drinkwater dat door de ~e'bruiker aan de tappunten wordt afgec. toe te zien op de naleving van de voornomen kan door diverse factoren, die bewaarden. trekking hebben op de drinkwaterinstallatie, Voorts wordt, zeker bij nieuwe aansluitinworden be.hvloed: de materiaalkeuze, de gen (voorzover dit nog niet is geschied) wijze van installeren en de aanwezigheid bij tal van bedrijven op het punt van water- van aansluitingen die risico's van verontlevering een keerklep aangebracht. reiniging met zich meebrengen. De inspectie van de Volksgezondheid heeft Uit een oogpunt van volksgezondheid is in overleg met de waterleidingbedrijven aan het van groot belang dat de goede kwaliteit dit aspect veel aandacht besteed. Dit moge van het drinkwater tot aan het tappunt blijken uit de medewerking die zij heeft ver- gehandhaafd blijft. De feitelijke verantleend bij het totstandkomen van de VEWIN- woordelijkheid van het waterleidingbedrijf voor de waterkwaliteit wordt geacht aanbeveling 'Indeling in gevarenklassen en beveiliging van aansluitingen op het waterniet verder te gaan dan tot het einde van de leidingnet' die op 18 december 1975 door de dienstleiding, d.w.z. tot de watermeter of ledenvergadering van het VEWIN werd hoofdkraan. Er is geen op de Waterleidingaanvaard. wet als zodanig gebaseerde verplichting dat de houder van de drinkwaterinstallatie deze De inspectie van de Volksgezondheid kan zich d m ook met de gemaakte indeling en de zo moet inrichten dat redelijkerwijs mag daarbij behorende toelichting verenigen, zij worden aangenomen dat het aan de taphet dat aan een positievere aanbeveling tot punten afgeleverde water blijft voldoen aan het plaatsen van keerkleppen in de percelen dezelfde eisen waaronder het waterleidingvan de gevarenklasse A (woningen) de voor- bedrijf verplicht is water te leveren. Toch voelen de waterleidingbedrijven zich keur zou zijn gegeven. Uit een door de regionale inspecverplicht op grond van de overeenkomst tot teurs ingesteld onderzoek blijkt dat waterlevering zodanige voorschriften te de aanbeveling door de meeste bedrijven geven, dat bij opvolging daarvan de consuwordt opgevolgd. Hierbij moet echter worment kan vertrouwen op een goede drinkden aangetekend dat vrij veel bedrijven waterkwaliteit tot aan het tappunt. Het is ten aanzien van de met de uitvoering van de van groot belang dat door deze voorschriften aanbeveling samenhangendeperiodieke ook in de laatste fase van de distributie van inspecties van drinkwaterinstallaties, drinkwater de volksgezondheidsbelangen restricties hebben gemaakt waaruit bleek voldoende worden gewaarborgd. Vanuit deze optiek bezien is ook de inspecdat hun inspectiediensten nog niet in staat
tie van de Volksgezondheid zeer ge'interesseerd in de naleving van de AVWI. In de eerste plaats zijn hiervoor de aangeslotenen zelf verantwoordelijk. Daarbij blijven er echter punten van zorg. Dit betreft onder meer : 1. de aanzienlijke doe-het-zelf activiteit door de aangeslotenen; niet alleen door de eigenaren of huurders van woningen maar ook door de technische diensten van fabrieken, laboratoria, ziekenhuizen en andere inrichtingen van gezondheidszorg etc.; 2. de aansluiting van toestellen die hygienische risico's voor het leidingwater kunnen opleveren (onthardingsapparaten, zonnewarmtecircuits, laboratoriurntoestellen e.d.); 3. zgn. wanverbindingen met andere, a1 dan niet onder druk staande, vloeistofsystemen. Vaak zijn de aangeslotenen zich niet of nauwelijks bewust van de risico's voor de gezondheid die aan het een en ander zijn verbonden. De hierbovengenoemde problemen kunnen zich ondermeer voordoen bij ziekenhuizen, laboratoria, fabrieken en andere objecten. Het risico van verontreiniging van het water in de drinkwaterinstallatie ten gevolge van het aanzuigen of terughevelen van verontreinigde vloeistoffen kan hier door de vele zelf gemaakte aansluitingen van gevaarlijke toestellen groot zijn. Een adequate controle hierop door de betrokken waterleidingbedrijven zal in de praktijk moeilijk zijn gezien de uitgebreidheid van dergelijke netten en installaties en de regelmatige wijzigingen die daarin plegen te worden aangebracht. De betrokkenheid van de inspectie bij deze problematiek blijkt ondermeer uit de in 1975 via de Geneeskundige inspectie van de Volksgezondheid aan alle directies van ziekenhuizen en andere imichtingen van gezondheidszorg toegezonden publicatie over de controle op drinkwaterinstallaties, waarin de veranwoordelijkheid van de aangeslotenen voor een goede interne drinkwatervoorziening onder de aandacht wordt gebracht.
5 6. Raakvlakken tussen het algemene milieuhygienisch toezicht en de openbare drinkwatervoorziening In het werkterrein van de inspectie milieuhygiene bestaan vele raakvlakken met de drinkwatervoorziening buiten het kader van de Waterleidingwet. De bemoeienis in dergelijke gevallen is erop gericht door toezicht, advies en gebruik van de wettelijke bevoegdheden bij te dragen aan de oplossing en het voork6men van milieu-hygienische problemen voor de openbare drinkwatervoorziening. Hoewel in dit verband in eerste instantie het beschermen van de grondstof voor drinkwater (bescherming waterwingebieden,
bescherming oppervlaktewaterkwaliteit) naar voren komt, heeft dit ook betrekking op enkele facetten van de distributie van drinkwater. Ik wil mij dan ook tot de raakvlakken met de distributie beperken. Genoemd kunnen worden de bemoeienissen in het kader van: a. De Hinderwet De Hinderwet beoogt het gevaar, schade en hinder van inrichtingen voor de omgeving te voorkomen en te beperken, door middel van een vergunningsysteem voor bepaalde categorien van inrichtingen (bedrijven). De uitvoering van de wet ligt bij de lagere overheid (gemeente, provincie). De regionale inspecteur adviseert de vergunningsverlenende instanties en ziet op een juiste uitvoering van de wet toe. In het kader van deze wet wordt door de regionale inspecties 0.m. aandacht besteed aan (potentioneel) gevaarlijke, schadelijke en hinderlijke invloeden die vergunningplichtige aktiviteiten uit kunnen oefenen op in de nabijheid gelegen kwetsbare distributievoorzieningen zoals hoofdtransportleidingen, reinwaterbergingen, opjaagstations e.d. Als voorbeelden van inrichtingen waarop dit van toepassing zou kunnen zijn, kunnen genoemd worden: opslagen van brandbare, explosieve of agressieve stoffen (zowel ondergronds als bovengronds), stortplaatsen voor huisvuil of puin, grote chemische bedrijven e.d. b. De Ruimtelijke Ordening Door hun lidmaatschap van de Provinciale Planologische Cornmissie zijn de regionale inspecteurs betrokken bij de problematiek van de ruimtelijke ordening en brengen zij advies uit aan Gedeputeerde Staten (evt. via de PPD). Daarnaast kan een afionderlijke advisering aan gemeenten in het kader van bestemmingsplannen plaatsvinden. Ook in het kader van de ruimtelij'ke ordening wordt getracht om ongewenste ontwikkelingen met implicaties voor de drinkwatervoorziening in goede banen te leiden. Meer in het bijzonder vragen daarbij vraagstukken m.b.t. de bescherming van watenvingebieden de aandacht. Wat betreft de drinkwaterdistributie is van belang dat door de inspectie een adequate zonering tussen kwetsbare distributie-voorzieningen en ruimtelijke elementen die (potentiele) risico's voor deze voorzieningen met zich mee kunnen brengen (bijv. pijpleidingen voor gevaarlijke stoffen), wordt bevorderd. c. Kernenergiewet In het kader van de Kernenergiewet (Radioactieve stoffenbesluit) heeft de regionale inspecteur 0.m. bemoeienis met inrichtingen waar radioactieve stoffen
worden toegepast: isotopenlaboratoria, ziekenhuizen, centra voor nucleaire geneeskunde etc. Door de Kernenergiewet en het Radioactieve stoffenbesluit worden regels gesteld ten aanzien van het werken met en zich ontdoen van radioactieve stoffen om bestraling of besmetting van personen en de verspreiding van radioactieve stoffen in het milieu zoveel mogelijk tegen te gaan. De regionale inspecteur is krachtens de wet bevoegd nadere eisen te stellen. Hierbij wordt ook aandacht geschonken aan het voork6men van besmetting van drinkwater in de drinkwaterinstallatie en het distributienet. Andere raakvlakken met de drinkwatervoorziening zijn: Stadsvernieuwing en Woonhygiene (bevordering sanering loden binnenleiding in renovatieprojecten; bevordering aansluiting woningen op het distributienet), kampeerhygiene (drinkwaterinstallaties kampeerplaatsen en andere recreatieinrichtingen) en de rampenorganisatie (drinkwaterdistributie onder noodomstandigheden). Met het voorgaande heb ik duidelijk willen maken dat de regionale inspecteurs, meer nog dan andere instanties, een overzicht hebben van, alsmede over mogelijkheden beschikken tot bijsturen van ontwikkelingen die (mede) van invloed zijn op de drinkwatervoorziening. Een goede comrnunicatie tussen waterleidingbedrijven en de regionale inspecteurs is dan ook van groot belang om dergelijke ontwikkkelingen tijdig te signaleren en bij te sturen.
5 7. Enkele problemen uit de praktijk Door de waterleidingbedrijven wordt in het algemeen aan een goede distributie van drinkwater veel zorg besteed. Desondanks komen in de praktijk soms problemen naar voren. Deze problemen kunnen de regionale inspecteurs langs verschillende wegen bereiken: door de directie van het betrokken waterleidingbedrijf, uit klachten van particulieren ten aanzien van de waterlevering, of door eigen onderzoek. In voorkomende gevallen wordt contact opgenomen met de directie van het betrokken waterleidingbedrijf om tot een oplossing te geraken. Zonodig wordt nader overlegd met de betrokken gemeente- of provinciale besturen, met name indien de problemen van meer structurele aard zijn en ingrijpende maatregelen voor een definitieve oplossing noodzakelijk worden geacht. In dergelijke gevallen betekent de bemoeienis van de inspecteur vaak een ondersteuning van het directiebeleid. Dit kan met name van invloed zijn in situaties waarin het waterleidingbelang, in de bestuurlijke afweging met andere belangen (bijv. binnen een gemeentelijke structuur), in het gedrang dreigt te komen.
Overleg op landelijk niveau Naast de directe contacten tussen regionale inspecteurs en waterleidingbedrijven in hun ambtsgebied vindt er ook contact op landelijk niveau met de bedrijfstak plaats in het kader van het (informeel) 'Orgaan van Overleg VEWIN-Inspectie'. In dit orgaan komen algemene problemen aan de orde met betrekking tot het toezicht op de waterleidingbedrijven in het belang van de volksgezondheid. Door dit overleg zal de eenheid van toepassing van de Waterleidingwet en het Waterleidingbesluit kunnen worden bevorderd. Het Orgaan van Overleg is zeer waardevol gebleken voor de signalering en bespreking van diverse problemen op waterleidinghygienisch gebied. Genoemd kumen worden 0.m. het plaatsen van keerkleppen, de indeling van aansluitingen in gevarenklassen, de ontharding van drinkwater door de aangeslotenen, de problematiek van de loden leidingen en het aansluiten Van gevaarlijke toestellen. $4. De bemoeienis van de inspectie van de Volksgezondheid in het kader van hoofdstuk III van de Waterleidingwet
Hoofdstuk LII van de Waterleidingwet heeft uitsluitend betrekking op de reorganisatie van de waterleidingbedrijven. Ik schreef reeds dat bij een reorganisatie van distr-butiebedrijven, voorzover dit ter bevordering van de doelmatigheid van de voorziening gewenst is, o0k de belangen van de vohgezondheid een rol s~elen.Uit dit 0%punt bezien heeft de inspectie van de Vohgezondheid grate belangstelling voor de reorganisatieplannen. In het kader van hoofstuk I11 van de Waterleidingwet heeft zij evenwel geen directe task. Dit wil echter geenzins s g g e n dat de regionale inspectie met de reorganisatie van de openbare drinkwatervoorziening geen bemoeienis heeft. Immers, reorganisatie zal veelal de mogelijkheid bieden om aan aft. 4, dat de levering van deugdelijk drinkwater gewaarborgd client te zijn, in ruimere zin gestalte te geven. Voorts kan de re&nale inspecteur, hetzij door een lidmaatschap van provinciale cornmissies in het kader van de reOrganisatie~lannen,hetzij een direct advies aan Gedeputeerde Staten krachtens de Gezondheidswet, zijn inzichten aan het provinciaal bestuur kenbaar maken.
3 5. Bemoeienis met de drinkwaterinstallatie De aard van het aangesloten perceel kan, evenals de inrichting van de daarin aanwezige drinkwaterinstallatie, van invloed zijn op de maatregelen die moeten worden genomen met het oog op: le. het veilig stellen van het leveren van
deugdelijk drinkwater door het waterleiding- waren deze periodieke inspectie overeenkomstig de aanbeveling uit te voeren. bedrijf; Voor een integrale uitvoering van de voor2e. het handhaven van een goede drinknoemde aanbeveling is een goed georganiwaterkwaliteit tot aan de drinkwaterpunten. seerde en tegen deze taken opgewassen Deze twee aspecten zullen afzonderlijk inspectiedienst bij de bedrijven noodzakelijk. worden bespoken. Hieraan wordt door de inspectie van de Volksgezondheid grote waarde gehecht. 1. Beveiliging aansluitingen waterleidingnet Naast het treffen van maatregelen die in In artikel 14 van het Waterleidingbesluit de aanbeveling zijn genoemd moet ook met wordt aan de eigenaar van een aan het nadruk gewezen worden op het belang van: leidingnet aangesloten drinkwaterinstallatie de verplichting opgelegd om zorg te dragen - de inspectie en indeling in gevarenklassen van bestaande aansluitingen; dat deze geen gevaar voor verontreiniging van het leidingnet van het waterleiding- een zodanige organisatie van de inspecbedrijf kan opleveren. Krachtens artikel tiediensten dat tot een periodieke inspectie 15 van dit besluit moeten de waterleidingvan de aansluitingen in de diverse gevarenbedrijven erop toezien dat deze bepaling klassen kan worden gekomen (hierbij ware wordt nageleefd. Bij de waterleidingbedrijte beginnen met inspectie van de hoogste ven wordt dit gerealiseerd door: gevarenklasse); a. in de voomaarden (bij de privaatrechte- - een zodanige organisatie van de inspeclijke overeenkomst) van levering en aantiediensten dat wijzigingen in de drinkwatersluiting de Algemene Voorschriften Waterinstallatie van bestaande aansluitingen leidinginstallaties 1960 en de Regeling (verandering gevarenklasse) tijdig worden Eikeming Waterleidingtechnische Installa- gesignaleerd (bijv. aan de hand van ingeteurs van toepassing te verklaren; diende aanvragen van bouwvergunningen b. in de voonvaarden tevens zonodig voor- en hinderwetvergunningen bij gemeenten). schriften OD te nemen met betrekking - tot de 2. Drinkwaterkwaliteit tappunten wijze waarop een perceel zal worden aangesloten; De kwaliteit van het drinkwater dat door de verbruiker aan de tappunten wordt afgeC. toe te zien op de naleving van de voornomen kan door diverse factoren, die bewaarden. trekking hebben op de drinkwaterinstallatie, voortswordt, zeker bij nieuwe aansluitin- worden be'invloed: de materiaalkeuze, de wijze van installeren en de aanwezigheid gen (voor~overdit nog niet is geschied) bij tal van bedrijven op bet punt van water- van aansluitingen die risico's van verontreiniging met zich meebrengen. levering een keerklep aangebracht. Uit een oogpunt van volksgezondheid is De inspectie van de Volksgezondheid heeft in overleg met de waterleidingbedrijven aan het van groot belang dat de goede kwaliteit van het drinkwater tot aan het tappunt dit aspect veel aandacht besteed. Dit moge blijken uit de medewerking die zij heeft ver- gehandhaafd blijft. De feitelijke verantleend bij bet totstandkomen van de m N . woordelijkheid van het waterleidingbedrijf aanbeveling '=deling in gevarenklassen en voor de waterkwaliteit wordt geacht niet verder te gaan dan tot het einde van de beveiliging van aansluitingen op bet waterleidingnet' die op 18 december 1975 door de dienstleiding, d.w.z. tot de watermeter of Er is geen op de Waterleidingledenvergaderhg van bet V E werd~ ~ hoofdkraan. ~ wet als zodanig gebaseerde verplichting dat aanvaard. de houder van de drinkwaterinstallatie deze De inspectie van de Volksgezondheid kan met de gemaakte indeling en de zo moet inrichten dat redelijkerwijs mag zich ha daarbij behorende toelichting verenigen, zij worden aangenomen dat het aan de tapdat aan een positievere aanbeveling tot punten afgeleverde water blijft voldoen aan bet plaatsen van kmrkleppen in de percelen dezelfde eisen waaronder het waterleidingvan de gevarenklasse A (woningen) de voor- bedrijf verplicht is water te leveren. keur zou zijn gegeven. Toch voelen de waterleidingbedrijven zich verplicht op grond van de overeenkomst tot Uit een door de regionale inspecwaterlevering zodanige voorschriften te teurs ingesteld onderzoek blijkt dat geven, dat bij opvolging daarvan de consude aanbeveling door de meeste bedrijven ment kan vertrouwen op een goede drinkwordt opgevolgd. Hierbij moet echter worwaterkwaliteit tot aan het tappunt. Het is den aangetekend dat vrij veel bedrijven ten aanzien van de met de uitvoering van de van groot belang dat door deze voorschriften ook in de laatste fase van de distributie van aanbeveling samenhangende periodieke drinkwater de volksgezondheidsbelangen inspecties van drinkwaterinstallaties, voldoende worden gewaarborgd. restricties hebben gemaakt waaruit bleek Vanuit deze optiekbezien is i o k de inspecdat hun inspectiediensten nog niet in staat
tie van de Volksgezondheid zeer ge'interesseerd in de naleving van de AVWI. In de eerste plaats zijn hiervoor de aangeslotenen zelf verantwoordelijk. Daarbij blijven er echter punten van zorg. Dit betreft onder meer: 1. de aanzienlijke doe-het-zelf activiteit door de aangeslotenen; niet alleen door de eigenaren of huurders van woningen maar ook door de technische diensten van fabrieken, laboratoria, ziekenhuizen en andere imichtingen van gezondheidszorg etc.; 2. de aansluiting van toestellen die hygienische risico's voor het leidingwater kunnen opleveren (onthardingsapparaten, zonnewarmtecircuits, laboratoriurntoestellen e.d.); 3. zgn. wanverbindingen met andere, a1 dan niet onder druk staande, vloeistofsystemen. Vaak zijn de aangeslotenen zich niet of nauwelijks bewust van de risico's voor de gezondheid die aan het een en ander zijn verbonden. De hierbovengenoemde problemen kunnen zich ondermeer voordoen bij ziekenhuizen, laboratoria, fabrieken en andere objecten. Het risico van verontreiniging van het water in de drinkwaterinstallatie ten gevolge van het aanzuigen of terughevelen van verontreinigde vloeistoffen kan hier door de vele zelf gemaakte aansluitingen van gevaarlijke toestellen groot zijn. Een adequate controle hierop door de betrokken waterleidingbedrijven zal in de praktijk moeilijk zijn gezien de uitgebreidheid van dergelijke netten en installaties en de regelmatige wijzigingen die daarin plegen te worden aangebracht. De betrokkenheid van de inspectie bij deze problematiek blijkt ondermeer uit de in 1975 via de Geneeskundige inspectie van de Volksgezondheid aan alle directies van ziekenhuizen en andere inrichtingen van gezondheidszorg toegezonden publicatie over de controle op drinkwaterinstallaties, waarin de veranwoordelijkheid van de aangeslotenen voor een goede interne drinkwatervoorziening onder de aandacht wordt gebracht.
S 6. Raakvlakken tussen het algemene milieuhygienisch toezicht en de openbare drinkwatervoorziening In het werkterrein van de inspectie milieuhygiene bestaan vele raakvlakken met de drinkwatervoorziening buiten het kader van de Waterleidingwet. De bemoeienis in dergelijke gevallen is erop gericht door toezicht, advies en gebruik van de wettelijke bevoegdheden bij te dragen aan de oplossing en het voork6men van milieu-hygienische problemen voor de openbare drinkwatervoorziening. Hoewel in dit verband in eerste instantie het beschermen van de grondstof voor drinkwater (bescherming watenvingebieden,
bescherming oppervlaktewaterkwaliteit) naar voren komt, heeft dit ook betrekking op enkele facetten van de distributie van drinkwater. Ik wil mij dan ook tot de raakvlakken met de distributie beperken. Genoemd kumen worden de bemoeienissen in het kader van: a. De Hinderwet De Hindenvet beoogt het gevaar, schade en hinder van inrichtingen voor de omgeving te voorkomen en te beperken, door middel van een vergunningsysteem voor bepaalde categorien van inrichtingen (bedrijven). De uitvoering van de wet ligt bij de lagere overheid (gemeente, provincie). De regionale inspecteur adviseert de vergunningsverlenende instanties en ziet op een juiste uitvoering van de wet toe. In het kader van deze wet wordt door de regionale inspecties 0.m. aandacht besteed aan (potentioneel) gevaarlijke, schadelijke en hinderlijke invloeden die vergunningplichtige aktiviteiten uit kunnen oefenen op in de nabijheid gelegen kwetsbare distributievoorzieningen zoals hoofdtransportleidingen, reinwaterbergingen, opjaagstations e.d. Als voorbeelden van inrichtingen waarop dit van toepassing zou kunnen zijn, kunnen genoemd worden: opslagen van brandbare, explosieve of agressieve stoffen (zowel ondergronds als bovengronds), stortplaatsen voor huisvuil of puin, grote chemische bedrijven e.d. b. De Ruimfelijke Ordening Door hun lidmaatschap van de Provinciale Planologische Comrnissie zijn de regionale inspecteurs betrokken bij de problematiek van de ruimtelijke ordening en brengen zij advies uit aan Gedeputeerde Staten (evt. via de PPD). Daarnaast kan een afzonderlijke advisering aan gemeenten in het kader van bestemrningsplannen plaatsvinden. Ook in het kader van de ruimtelijke ordening wordt getracht om ongewenste ontwikkelingen met irnplicaties voor de drinkwatervoorziening in goede banen te leiden. Meer in het bijzonder vragen daarbij vraagstukken m.b.t. de beschenning van watenvingebieden de aandacht. Wat betreft de drinkwaterdistributie is van belang dat door de inspectie een adequate zonering tussen kwetsbare distributie-voorzieningen en ruimtelijke elementen die (potentiele) risico's voor deze voorzieningen met zich mee kunnen brengen (bijv. pijpleidingen voor gevaarlijke stoffen), wordt bevorderd. c. Kernenergiewet In het kader van de Kernenergiewet (Radioactieve stoffenbesluit) heeft de regionale inspecteur 0.m. bemoeienis met inrichtingen waar radioactieve stoffen
worden toegepast: isotopenlaboratoria, ziekenhuizen, centra voor nucleaire geneeskunde etc. Door de Kernenergiewet en het Radioactieve stoffenbesluit worden regels gesteld ten aanzien van het werken met en zich ontdoen van radioactieve stoffen om bestraling of besmetting van personen en de verspreiding van radioactieve stoffen in het milieu zoveel mogelijk tegen te gaan. De regionale inspecteur is krachtens de wet bevoegd nadere eisen te stellen. Hierbij wordt ook aandacht geschonken aan het voorkdmen van besmetting van drinkwater in de drinkwaterinstallatie en het distributienet. Andere raakvlakken met de drinkwatervoorziening zijn: Stadsvernieuwing en Woonhygiene (bevordering sanering loden bimenleiding in renovatieprojecten; bevordering aansluiting woningen op het distributienet), kampeerhygiene (drinkwaterinstallaties kampeerplaatsen en andere recreatieinrichtingen) en de rampenorganisatie (drinkwaterdistributie onder noodomstandigheden). Met het voorgaande heb ik duidelijk willen maken dat de regionale inspecteurs, meer nog dan andere instanties, een overzicht hebben van, alsmede over mogelijkheden beschikken tot bijsturen van ontwikkelingen die (mede) van invloed zijn op de drinkwatervoorziening. Een goede communicatie tussen waterleidingbedrijven en de regionale inspecteurs is dan ook van groot belang om dergelijke ontwikkkelingen tijdig te signaleren en bij te sturen.
7. Enkele problemen uit de praktijk Door de waterleidingbedrijven wordt in het algemeen aan een goede distributie van drinkwater veel zorg besteed. Desondanks komen in de praktijk soms problemen naar voren. Deze pro blemen kunnen de regionale inspecteurs langs verschillende wegen bereiken: door de directie van het betrokken waterleidingbedrijf, uit klachten van particulieren ten aanzien van de waterlevering, of door eigen onderzoek. In voorkomende gevallen wordt contact opgenomen met de directie van het betrokken waterleidingbedrijf om tot een oplossing te geraken. Zonodig wordt nader overlegd met de betrokken gemeente- of provinciale besturen, met name indien de problemen van meer structurele aard zijn en ingrijpende maatregelen voor een definitieve oplossing noodzakelijk worden geacht. In dergelijke gevallen betekent de bemoeienis van de inspecteur vaak een ondersteuning van het directiebeleid. Dit kan met name van invloed zijn in situaties waarin het waterleidingbelang, in de bestuurlijke afweging met andere belangen (bijv, bimen een gemeentelijke structuur), in het gedrang dreigt te komen.
cipatie op planologische ontwikkelingen die consequenties hebben voor de drinkwatervoorziening noodzakelijk.
bezoeken komen soms situaties naar voren die in verband met de risico's ervan voor de drinkwatervoorzieningzorgelijk zijn (bijv. bij chernische bedrijven, slachthuizen, 3. Onvoldoende aanpassing van het distribu- galvanische bedrijven, levensmiddelentienet aan het transportleidingensysteern bedrijven, laboratoria). Deze situaties worden uiteraard onmiddellijk ter kennis Verandering in de wijze van waterlevering aan een distributiegebied (bijv. door inkoop gebracht van het betrokken waterleidingvan water van andere waterleidingbedrijven kdrijf teneinde dit in de gelegenheid te stellen de nodige maatregelen te treffen. of het ingebruik nemen van andere pompIn een enkel geval komen de regionale stations) zonder dat het distributienet op inspectie verontreinigingen van het distrideze wijze van voeding is berekend, is butienet ter kennis die veroorzaakt ziin gebleken mede CCn van de oorzaken van door terugstromen van verontreinigingen druk- en waterkwaliteitsklachtendoor vanuit gevaarlijke aansluitingen welke in vefbruikers te zijn. le. Kwetsbaarheid van de distributie. onvoldoende mate zijn beveiligd. 2e. Onvoldoende dimensionering van De signaleiing hiervan vindt meestal plaats 4. Corrosieproblernen hoofdtransportleidingen. In oude, onvoldoende inwendig beschermde, door klachten van particulieren over de gietijzeren of stalen leidingen doen zich vaak smaak en reuk van het drinkwater. 3e. Onvoldoende aanpassing van het corrosieproblemen voor waardoor enerzijds Gesteld kan worden dat in dergelijke gevaldistributienet op het transportleidingenlen niet is voldaan aan het voorschrift van de kwaliteit van het drinkwater ongunstig systeem. artikel 15 van het Waterleidingbesluitwaarin wordt be'hvloed (roestdeeltjes),anderzijds 4e. Corrosieproblemen. de eigenaar van een waterleidingbedrijf de door aangroeiing de capaciteit van hoofdverplichting wordt opgelegd erop toe te 5e. Bacteriologische verontreiniging van het leidingen zodanig wordt gereduceerd dat zien dat op het waterleidingnet aangesloten drinkwater. drukproblemen bij de gebruikers ontstaan. leidingen en toestellen redelijkerwijs geen Een goed en systematisch inspectie-, 6e. Gevaarlijke aansluitingen. gevaar voor verontreiniging van het onderhouds- en spui-programma voor het k u ~ e opleveren. n leidingnet gehele distributienet is van groot belang 1. Kwetsbaarheid van de distributie om op den duur problemen te voorkomen. Zoals reeds is gesteld zijn de bovengenoemHet probleem onder dit punt ban worden Hierin past ook een saneringsplan voor de enaringen vooral bezien vanuit een herleid tot de waterlevering aan distributie- oude leidingen die bij voortduring kwaliZuid-Hollandse optiek. gebieden door enkelvoudig uitgevoerde teitsproblemen geven. Niet uit het oog mag worden verloren dat transportleidingen, waarbij na leidingbreuk onvoldoende resenecapaciteit aanwezig was 5. Bacteriologische verontreiniging van het een deel van de daarmee verband houdende problematieken moeten worden bezien in om ernstige onderbrekingen in de waterdrinkwater het licht van de historische ontwikkeling voorziening, resp. een aanzienlijke verMet een zekere regelmaat doen zich in van de watervoorziening in Zuid-Holland laging van de waterleidingdruk te voordistributienetten bacteriologische verontdie wordt gekenmerkt 'door een grote verkomen. reinigingen voor die het noodzakelijk maken snippering op waterleidiiggebied. Deze In dit verband is het goed nog eens te het water soms voor lange perioden te ontwikkeling heeft uiteraard ook zijn benadrukken dat het uit een oogpunt van desinfecteren. invloed gehad op de huidige watervoorveiligheid van groot belang is om distributie- De oorzaak van de besmetijing blijkt niet ziening, die met problemen wordt gecongebieden via meerdere hoofdtransportaltijd te achterhalen, hetgeen op zich uit een fronteerd waarvan de kiem soms in het leidingen te voeden, hetzij uit het pompoogpunt van volksgezondheid uiterst verre verleden is gelegd. Daarnaast zij opgestation van het eigen bedrijf, dan we1 via bedenkelijk is. Soms wordt de oorzaak merkt dat de situatie in Zuid-Holland op koppelleidingen met naburige bedrijven. gevonden in: kruisverbindingen, onvolvelerlei gebied (demografisch, planologisch, doende gedesinfecteerde nieuwe leidingen, bestuurlijk etc.) soms voor dit gebied 2. Onvoldoende dirnensionering van het etc. Problemen die zich, vooral bij kleine specifieke problemen met zich meebrengt, transportleidingensysteern bedrijven, bij het desinfecteren kunnen ook voor de drinkwatervoorziening. Het komt meermalen voor dat door e n voordoen zijn ondermeer: het niet beschikonvoldoende dimensionering van het trans- ken over een desinfectie-installatie, het portleidingsysteem meer of minder ernstige vinden van geschikte doseringspunten en drukproblemen bij de verbruikers van het regelen van de dosering van desinfecMet deze voordracht heb ik enig inzicht wilwater ontstaan. Twee oorzaken treden tans. Dit kan de uitvoering van de deslen geven in de wijze waarop de overheidshierbij op de voorgrond. infectie soms vertragen en bemoeilijken bemoeienis in het belang van de volksIn de eerste plaats een onvoldoende aanhetgeen uit een oogpunt van volksgezondgezondheid met de drinkwatervoorzieningpassing van de watertransportcapaciteit heid ongewenst is. en met name met de distfibutie-aspecten en de reinwaterberging aan het geleidelijk daarvan -plaatsvindt. Enkele voorbeelden stijgend waterverbruik (uitbreiding dorpen, 6. Gevaarlijke aansluitingen uit de praktijk zijn aangehaald zoals die, In het kader van 0.m. de Hinderwet worden gezien vanuit de gezichtshoek van de regiowijken). In de tweede plaats ernstige verdoor de regionale inspectie milieuhygiene tragingen van planologische aard of met nale inspectie naar voren kunnen komen. betrekking tot de verkrijging van zakelijke veelvuldig bedrijven bezocht. Hierbij wordt Met het aanstippen van deze problemen, rechten bij de aanleg van nieuwe leidingen, niet alleen aandacht besteed aan Hinderwet- die op zich misschien van betrekkelijk waardoor deze in een te laat stadium gereed- aspecten maar ook aan de beveiliging van elementaire aard lijken, is geenszins beoogd komen. gevaarlijke toestellen die op de drinkwater- te suggereren dat aan de distributie van drinkIn dit opzicht is een zeer vroegtgdige antiinstallatie zijn aangesloten. Tijdens deze water in het algemeen weinig zorg zou worHet is wellicht voor u interessant nader op enkele praktijkproblemen in te gaan. De hier gekozen voorbeelden dienen slechts ter illustratie, zij zijn niet gekozen met het doe1 een volledig overzicht van alle mogelijke praktijkproblemen te geven waarmee een regionale inspecteur wordt geconfronteerd. Voorts moet worden opgemerkt dat ondergetekende, gezien zijn achtergrond, is uitgegaan van problemen die wellicht in Zuid-Holland meer spelen van in de overige provincies. De hier genoemde problemen zijn als volgt onder te verdelen:
dat het voor de grotere diameters aangegeven aantal stot'ingen te hoog is. Bodem-omstandigheden, ouderdom, materiaal en verkeersbelasting kunnen het aantal storingen beinvloeden. Door de mogelijkhdd geschikte materialen en zonodig goede bekledingen toe te passen, kan bij niieuwe netten het aantal storingen drastisch vermhderen. De duur van de stoiing is uiteraard van groot belang. Reparaties aan kleinere lejdingen tot en met 300 mm Q) kunnen onder normale amstan'digheden in enkele uren worden uitgevoerd. Reparaties aan grotere leidingen en bijzondere constructies vergen beilangrijk meer tijd. Indien geen kwetsbare afnemers in een geuied zijn, kan in het algemeen een wegvdlen van de watervoorziening voor enkele uren we1 worden geaccepteerd. Dahalve dienen eerst boven de &amekr van 300 mrn extra maatregelen voor de bedrijfsvdiligheid te worden getroff en.
a *)
x I I3
= .a * . mx
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000 8760 aantal uren per j a a r dat een bepaald uurverbruik i s overschreden
Afb. 1.
De werkgroep Leidingnet-berekening heeft getracht de invlod van een bedrijfsstoring of een tijdelijlk tekort in de watervoorzien'ing te bepalen. Uitgaande van een veibdkspatroon van een b e ~ a d dvoonieningsgebied kan een zgn. overschrijdhgs-krommeworden vastgesteld. De heer Stofberg heeft in zijn voot'dracht tijdens de najaars-vergadering van VWN de overschrijd!dgs-krommen getooad van een kleSne aantal bedrijven (iie afb. 1). De Antwerpse Waterleiding Mij blijkt 8.400 uur een leverling b hebben van 54 % en meer. Een en ander als gevolg van de contractueel afgesloten nachtleveringen. Amsterdam heeft een zeer vlakke verbruikskromme, waardoor nog 160 uren een leveringvan 90 % en meex tegenover de ovehge waterleiding-bedrijvenvan 30 & 40 uur per jaar. Uit de afbeelding volgt duidelijk hoe zwaar een capaciteitsvermindering, tengevolge van een stoiing, weegt. In het algemeen zal een storing slechts een deel van het gehele voonieningsgebied beinvloeden. Bovendien m o d worden bedacht dat tengevolge van een tijdelijke drukvermin'dering in het net, ook een dal'ing in de afname zal optreden, waardoor het werkelijke ltekort minder is, dan uit leidingnetberekeningen valt af te le'iden. Bij de besprekhg van het ontwerpen van leidingnetten zal daarop nader worden ingegaan. Ook heeft de werkgroep getracht een indruk te vormen van de frequentie van het aantal storingen in een leidingnet. Gebaseerd op een aantal gegevens, komt men tot een storing per 3 & 5 km per jaar. De gegevens zijn echter niet geheel vergelijkbaar, omdat niet steeds
Art. 5 van het Waterleidirg~luitste1.t.dat - met bepaalde beperhgen - de eiigenaar zorg moet dragen dat het distributienet zo is ingerlicht, dat gebreken redelijk kumen woiden opgeheven onder zo gering mogelijke belemmering van de dfs'tributie. Door db VEWIN zijn daarbij de volgende aanbevelingen, betreffende de inrichting van de bedrijfs-onderdelenvan waterlei'dingbedrijven, gegeven. In het dgemeen wordt daarbij gesteld, dat het wat'erldidingbedrijf de bedrijfszekerheid Z0 hoOg'behoOrt te voeren als in vermet daafbij betrakken belang econOmisch verantwoO*d Ten aanzien van de letdingen geldt dat:
dezelfde begrippen worden gehanteerd. Zo is on'der doringen soms alleen lekken en buisbreuk begrepen, andere bedrijven rekenen daarbij ook bedrijfsonderbrekingen door wijzigingen in het net. Laat men a o h g e n , waarbij de afnemers timg kumen worden gewaarsc.,uwd, bdten beschouwing, komt aanM stofingen per 10 km belangrijk lager te Eggen. Op het 9e Internationale Waterleiding Congres te N~~ York werd een grafiek gepresenteerd van bet aantal doringen per 10 km per jaar, gedifferenkrd naar de Iddingdiameter (zie afb. 2).
1. de wateraanvoer naar een belangrijk verbruikscentrum door meer dan Cbn transportleiding behooft te geschieden;
De werkgroep acht op grand van bepaalde gegevens, dA ddezegrafiek vooral voor de kleinore diameters bruikbaar is voor de Nederlandse ornstandigheden, doch meent
2. de transportleidingen om de 3 B 4 km
Afb. 2.
-GEGEVENS VAH EEH RMITAL FRANSE UATERLEIDINGBEORIJVE!l -GENIDDELDEN OVER EEN AANTAL JAREN
per 10 krn per jaar
0
50 100
200
300
400
500
600
700
800
diameter i n m
100 en 150 mm weergegeven voor CBn- en twee-zijdige aanvoer naar een brandkraan volgens N 947 en een bran'dkraan met gereduceerde capaciteit (60 m3/h bij 10 m drukverlies). Ove2igens is het toelaten van een bepaalde druk in een gedeelte van het leidingnet, een beslissing, die in de beldds-shr van het waterleiidingbedrijf ligt. Ten aanzien van de brandblusvoorfiening is het naar onze mening stetk te ontraden een extra belasting voor brandbluswater op te nemen bij het vaststellen van de ontwerp-capadi'teit.We1 zou op basis van een grafiek overeenkomstig afb. 5 achteraf kunnen wofden nagegaan wdke brandbluswaterhoeveelheden op bepaalde punten in het net 'beschikbaar zouden kunnen worden gedteld.
VOORBEELDSTAD 1OOooo I N .
d ~ k v a l l r sbij spdzidmting
Drukzones Het rapport van de werkgroep drukzones in stdelijke gebieden van de Cornmissie Disvibutie is gepubficeerd als mededeling nr. 35 van het KIWA. De conclusies in dat rappoft zijn:
Afb. 4.
Zoals bekend, worden de huis-aansluitingen tegenwoordig dikwijs voorzien van zgn. hygienische keerkleppen om het leidingnet te beveiligen tegen wan-verbindingen in de drinkwater-installaties. Daar de mogelijkheid b h t , dat na een lange standtijd een klenh percentage van deze keerkleppen mind& goed afdicht, kan geen voiledige beveiliging van het net worden bereikt. Voor de potentieel -voor de gezondheid gevaarlijke aansluiting wordt danook een o n d e f i r e h g door middel van een reservoir verlangd. B e publicatie Beveiliging tegen het brinneddringen van vreemde stoffen in waterldidingen, samengesteld door de Commissie Kruisverb'indhgen van het KIWA. Een daling van de druk bij de uitmondfng van de brandkraan tot straat-niveau zal in stedelijke gebieklen meestal slechts een klein deel van het net beihvloeden. Zie afb. 4. De kans dat een defecte k d e p en een effectieve wanverbinding gelijktijdig optreedt, is g e h g . De aansluitingen,welke worden voonien van een keerklep, zijn voorts geclassificeerd als niet gevaarlijk voor de gaondheid. Omdat de leidingen tijdens de drukdahg bovendien worden doorspoeld door het brandbluswater, lijkt het alleszins toelaatbaar de druk ter plaatse van de brandkraan zonodig sterk te laten dalen. Een onderdruk bij de uitmonding van de brandkraan kan daarbij worden voorkomen door brandslangen te gebruiken, die dichtkhppen bij het optreden van vacuum in de slang. Door het drukverfies in de brand-
kraan zal in het leidingnet ter plaatse van de brandkraan nog een bepaalde voordruk nodig zijn. Zelfs bij een atrnosferische druk bij de uitrnonding van de brandkraan zal daardoor een bepaalde overdruk in het leldingnet ter plaatse van de brandkraan heersen. B e afb. 5. In deze afbeelding zijn de leiding-karaktetist!ieken van leidingen met diameters van
1. dat C6n centrale drukverhogings-installatie voor meerdere gebouwen slechts voordeliger is dan C6n dienstinstallatie per gebouw, iddien de extra leidhglengte in m minder is dan het aantal gebouwen min CBn, vermenigvdd'igd met 65; 2. bij een centrale - ketelloze -drukvefhogings'installatievoor BBn of meer
Afb. 5. netdruk= 25 mwk
------.-.-
olOOmm k=O,Olmm ol5Ornrn k=O.O2mm
brandkraankarakteristisk
gebouwen is het voordeliger alle woningen (ook de laagste) daarop aan te sluiten.
I
Wordt de technische grens van 50 m druk overschreden, dan moeten de betrokken verdiepingen worden aangesloten op het stadsnet in de volgeride gevallen: indien er slechts CCn drukverhog'ingsinstallatie per flatgebouw is; indien kie totale, dubbele, leiding-lengte gedeeld door het aantal op het stadsnet aan te slu'iten woningen Mein is. In de overige gevallen moeten reduceerveritielen worden toegepast. In de meeste gevallen zullen de gebouwen van verscuende eigenaren zijn. Mede door tijdsverschillen in het gereedkomen van die gebouwen, kunnen bij het doorberekenen van de kosten voor de centrale drukverhoging van die gebouwen, grote problemen ontstaan. Of tot centrale drukverhoging kan worden overgegaan, hangt derhalve af van de plaatselijke omstan&igheden. Ontwerp en berekening van een nieuw leidingnet Het bouwen van geheel nieuwe steden komt zoak opgemerkt weinig voor. We1 kunnen Afb. 6. door u'itbreidirig van steden, nieuwe wijken worden gebouwd, die voor kleine steden niet diameter leiding goedkoper is, dan twee behoeven onder te doen. leidingen met dezelfde diameter. Na'dat de lay-out van het Iddingnet is vastOntwerp van het leidingnet Door de planologen en sted&ouwkundigen worden de plannen opgesteld voor een ,o,tadsuitbreiding, waarbij hoofd-, zij-wegen en woonerven worden geprojecteerd, de nodige openbare voorzieriingen worden aangegeven, het aantal inwoners wordt vastgesteld en deze inwoners over de wijk worden verdeelci. Het is daarbij noodzakelijk dat reeds in een zeer vroeg stadium overleg met de nutsbedrijven plaats vindt over de trac6's van de belangrijkste transportleidingen, etc. Nadat de 'lay-out' van de wijk is vastgesteld en de vorengenoemde gegevens bekend zijn, kan - uitgaaride van geschikte aansldtingen met het bestaande netwerk - het leidingnet worden ingetekead. Toekomstige hoofdleidingen moeten bij voorkeur langs de hoofd-aders van het wegennet worden geprojecteerd. Bij te brede wegen moet aan beide zijden een leiding worden geprojecteerd. Als vuistregel geldk dat straten met een 'rij' breedte van meer dan 20 m, beter voo&ien lcunnen worden door twee leidingen ter weerszijde van de weg. Daafbij moet - zoals ook door de werkgroep leiding-net berekening is onderkend - worden bedacht, dat bij gelijke transport-capaciteit een combinatie van een grote- met een Meine
gateld - mede gebaserd pfinoipe: de kortste weg naar de afnemer en het zoveel mogelijk vermijden van dOde einden - kan de dimemionering Van de leidingen worden aangepakt. Berekening van her leidingnet Er zijn uiteraard versch'illende manieren te bedenken om een leidingnet te dirnensioneren. Men kan met een - try and error systeem, diameters vaststellen en met behulp van een computer nagaan, of de optredende drukverliezen bij de aangenomen belasting, acceptabel zijn. Deze methode is weinlig efficient en leidt niet noodzakelijkenvijs tot de beste oplossing. Een m.i. zeer goede manier voor het bepalen van de diverse leiding diameters is de zgn. equivalentie methode. Deze methode is ontwlikkeld door ir. Wijntjes. De methode is de eenvoud zelve. Men berekent nl. het aantal inwoners, dat door een bepaalde leiding lcan worden voorzien van water, reke~inghoudendemet de ongelijkmatigheid in die afname. De ongelijkmatigheid wordt groter naarmate minder inwoners zijn aangesloten op CCn leiding. De ongelijkmatiigheid kan worden uitgdrukt in een factor, gebaseerd op het
lnwoners
gerniddeld uur-verbruik: Qmom = £mom . Qgem = gem. dagverbruik per inw. fmom
24 Voor een stad met 10.000 inwoners en vrijwel uitsluitend hdishoudelijk vefbruik kan fmomrona3 bedragen, tenvijl voor een klein aantal inwoners, aangesloten op CCn Idding, tie factor fmo, kan oplopen tot meer dan 50. De heer Wijntjes heeft a1 eerder een ongelijkmatigheidskromme getoond, gebaseerd op waarnemingen in Den Haag. De werkgroep Momentane Waterverbruiken van de C o d s s i e Distributie is reeds geniime tij'd 'bezig met het venverken van een groot aantal metingen van het momentane waterverbniik bij diverse objecten, welke in de afgelopen jaren zijn uitgevoerd. Uit een voorlopig rapport blijkt, dat de gevoriden ongelijkmatigheids-factorenredelijk overeenstemmen met de door de heer Wijntjes aangegeven kromrne. In afb. 6 is het verloop van een dergelijke ongelijkmatigheids-kromme aangegeven. Deze kromme dient uiteraard te worden beschouwd als een voorlopig resultaat van metingen in bepaalde voorzieningsgebieden en is hier slechts als een voorbeeld bedoeld. De werkgroep heeft in hoofdzaak gegevens verzameld, waarbij maximaal enkele honderden woningen waren betrokken. Het
In de equivalentistabellen I en I1 is voor de Wit de tabellen blijkt onder meer dat een versch!ilIenkle tliameters de transport100 rnm diameter leiding, vergeleken met capaciteiit (afvoer) aangegeven voor een een 400 mm Q) leldling, slechts 2 O/o kan bepaald verhang en de k waarde van de bijdragen 'in de transportcapaciteit. leidingen. In &t verband kan worden opgemerkt, In de grafiek (afb. 6) zijn de afvoeren van dat de toleranties in de ontwerpgegevens de le'idingen met een diameter van 70 tot belangrijk groter kunnen zijn dan 2 %. 300 mm aangegeven. Uitgezet op de Daacarulit kan de conclus'ie worden getrokken kromme van het maximum momentane dak het did zinvol is in ldidingnet-berekewatewefiruik, kan de capaciteit van de ningen alle voorkomende leidingdiameters lelding dtgekhkt in het aantal inwoners op te nemen, doch Tlat het noodzakelijk is direct worden afgelezen. In de tabellen een selectie toe te passen. zijn He relatieve capaclteiten van de In de afbeelding is ook het maximum ldidingen aangegeven t.0.v. de capaciteit momentane watewerbruik aangegeven, van een 100 mrn ldidiing. indien de ongelijkmatigheidsfactorconstant TABEL I
-
I
verhang in m/km
diameter leiding i n mm
Equivalentie, gebaseerd op 200 I/inw./dag. k-
waerde
transport capacitsit (aPvosr) i n mX/uur
snelhsid in m/sec
onregslmatigheidsPactor P-mom.
Qmax i n l/uur/inu
lsidingcapaciteit i n aental inwonere
relatieve capaciteit leiding t.0.v. leiding
idills dismstsr t.0.v. P7eonst.
D;
reduetisPactor diam.
D; /D
Afb. 7 .
verdient derhalve aaabevehg voor een voorzienbgsg&ied het verloop van de ongelijkmaaghelds-kromme- voor zover nodig -na'der vast te stellen, gebaseerd op de in dat gebied heersende bedrijfsomstand'ighdden. In afb. 6 h tevens het maximum momentane watewerbruik bij een dag-verbntik van 200 1 per inwoner aangegeven. Gemakshalve is aangenomen, dat bij dit hogere verbniik t.0.v. het dag-verbruik bij de metingen, 0 5 1 p l a s t i c klsina leidingen de ongelijkmatigheidsfador in relatie met 0.02 g l a d d e asbest-cement b u i s 0.05 PVC g r o t - d i a m e t e r het aantal inwoners, niet verandert. 0 . 1 AC-geaePalteerde G I 3 Dit maximum momentane verbruik kan 0.2 spanbeton 0.5 g e c e n t r i f u g e e r d e oemsntbekleding b e t o n b u i s zoals reetls aangegeven, worden berekend door de ongelijkmatighdidsfactorbij een aanM inwoners te vermenigvuldigen met het gemiddeld vefbruik per inwoner per uur TABEL I1 - Equivalentie, gebaseerd o p 120 l/imv./dag. en het aantal 3inwoners. d i a m s t e r vechang t r a n s p o r t anel- onrsgslQmax i n relatisvs ididle leidingkleiding in uearde c a p a c i t s i t heid matigl/uur/inw c a p a c i t s i t c a p e c i t e i t d i a m e t e r Qmom= fmom Qgemx aantal inwoners. i n mm m/km (afvoer) hsidsin i n eental leiding t.0.u. I
De gestippelde lijn geeft het m a h u m momentane verbruik weer bij een dagverbniik van 120 1per inwoner. Op grond van de overweging dat in stedelijke netten ldidingen met kleinere diameter geen grote lengte overbruggen, kan een groter verhang worden toegelaten, naarmate 'de leiding-diameterkleiner is. Zo kan voor een 70 mm 0 leiding een verhang van 6 m/km aanvaardbaar worden geacht. Bij een voding van twee zijden is bij een leihglengte van 300 m, het totale drukverlies nog slechts 0,3 m, hetgeen uit afb. 7a 'blijkt. Een 800 m Q) leiding, met een in hoofdzaak doorgaand transport, heeft daarentegen - bij een lengte van 4 km en een verhang van 1 m/km - een totaal drukverfies van 1,56 m. Zie af b. 7c.
i n m3/uur
D 70
6
0,Ol
m/seo
0,6
Pactor P-mom.
inwonsrs
t.0.v. leiding 6 1 0 0 mm
reductiefactor diam.
P-conat.
Dj
Di/D
32,s
250
0.3
50
0,71 0,75
80
5
0,Ol
8.1 10,s
0,6
5.4
27.0
389
4
0.01
16,8
0,6
4,2
21,O
800
0,s 1
60
100
85
0,85
150
3
0,02
41.5
0,7
3,2
16,O
2590
3.2
0193
200
80,s
0,7
5370
0,l
125
0,7
3,0 2.88
15.0
250
2.5 2
140 195
14,4
8680
250
1.00
300
2
0.1
205
0,8
2,88
14.4
14240
18
300
1.00
400
2
0,l
435
1,O
2,88
14,4
30200
38
400
1,OO
500
2
0,l
785
1.1
2.88
16,4
54500
68
500
1.00
600
2
0.2
1240
1,2
2,88
14,4
86000
108
600
700
1,s
0,2
1560
1.1
2,88
14.4
108000
135
700
1,OO 1,OO
800
1
0.2
1820
1.0
2,88
14.4
126000
158
900
1
0,s
2270
1,0
2,88
14,4
158000
198
800 9DO
1.00 1.00
I000
1 1
0,s 0,s.
2950
1,1
2.88
14,4
205000
256
1000
1200
4800
2,88
14,4
333000
416
1200
1,OO 1.00
1500
1
0.5
8850
1,2 1.4
2.88
14,4
615000
769
1500
1.00
0,05
051 0.02 0.05 0.1 0.2 0.5
6,s
6 ~ 7 11
p l a s t i c k l e i n s leidingen g l a d d e esbeat-cement b u i s PVC g r o t e d i a m s t s r AC-gsasPalteerde G I 3 apanbeton 9 e c e n t r i P u g e a r d s cemsntbeklsding b e t o n b u i e
0,98
zou worden gehouden voor het gehele voorz'ienings-gebied. Daarbij valt onmiddellijk op, dat een 200 mm Q) leidling,met een verhang van 2,5 m/km - rekening houdende met de variabele ongelijkmatigheidsfactor dezelfde inwoners-capaciteit heeft, als bij een verhang van 2 m/km met constante ongelijkmatigheidsfactor. Vooral bij de kleinere diameters is er een opvallend verschil. De wnclusie kan worden getrokken dat, ondanks een groter toegelaten verhang, de leiding-diameters toch groter zullen uitvallen, indien rekening wordt gehouden met de variabele ongelijkmatighdds-factor. Met behulp van de equivalente tabel is het nu betrekkdijk eenvoudig een ontwerp van een leidingnet nader te dimensioneren. Ondanks de eenvoud, is uiteraard enige enraging nodig om tot goede resultaten te komen. Zoals gezegd, heeft de zgn. equivalentiemethode als uitgangspunt dat de voeding van de onderhavige leiding vanaf twee zijden plaabvindt. Het net wordt daarbij min of meer opgebouwd als de schubben van een vis, waafbij de 'omlopen', naarmate de afstand tot de voedingspunten groter wordt, steeds kleinere diameters bevatten. Een andere opvatting is het leidingnet in sectoren te verdelen en op te bouwen volgens het boom systeem. Achteraf kan dan worden bepaald, welke doorverbindingen moeten worden gemaakt, om de bedrijfszekerheid van het net op het gewenste peil te brengen. In feite worden met dat systeem hogere drukverliezen geintroduceerd door het verlaten van de tweezijdige voeding. Dit systeem leidt dan ook - zij het met verder gaande concessies aan de bedrijfszekerheid dan de tweezijdige voeding - tot een goedkoper net. Na het vaststellen van de leiding-diameters, verdient het - in hoofdzaak bij het samengevoegde bomen systeem - aanbeveling CCn en ander met behulp van de dig'itale computer te controleren. In een betrekkelijk klein net met leidingdiameters tot max. 200 m, is het noodzakelijk t.b.v. de berekening correcties aan te brengen in vefband met de ongelijkmatigheids-factor. In de leidingnet-berekeningen kan nl. veelal slechts worden uitgegaan van CCn ongelijkmatigheids-faotor, waardoor de belasting van de leidingen met kleinere diameters te gunstig wordt genomen. Immers de invoer moet ten alle tijde overeenkomen met de afname. De afwijking van de ongelijkmatigheidsfactor bij een gering aantal inwoners, t.0.v. deze factor voor het gehele net, lcan evenwe1 eenvoudig worden verdisconteerd in een zgn. ideele diameter van de leiding.
Afb. 8b.
Afb. 8a.
verband tussen de verlaging van de netdruk Bijv. voor een leiding van 100 mm 9) geldt een ongelijkmatigheids-factor bij vollast van en de totale afname niet qua'dratisch. Derhalve zouden langs empirische weg de 5,5 (f,,,), zie tabel I. correcties van de afname moeten worden De algemene ongelijkmatigheids-factor is vastgesteld. volgens dezelfde tabel 2,88 (fnet). Men maakt echter geen grote fout, indien U'itgaande van de formule: bijv. voor een wijk met 3 woonlagen, we1 Q2 een quadratisch verband wordt genomen. AH= h L . C Uit een en ander volgt dan een - grotere D5 ideele diameter is het drukverlies AP
D,=Dd5(1--) Zoals gezegd kan in verband met de totale aanvoer Q,,, niet in de computerberekeningen worden ingevoerd en moet Qmas= Fnet. Qgeu,worden gebruikt. Teneinde toch het juiste drukverllies te berekenen, kan dan een correctie van de diameter worden toegepast. Irnrners:
waaruit volgt:
nu is: Qmax
=Fnet
. Qgem
en Qmom = F m o m
Qgem
Derhalve is:
In tabel I is in de laatste kolom de reductiefactor gegeven voor de leiding-diameter bij volle belasting. Het spreekt vanzelf, dat bij andere belastingen de betreffende fmom (zie grafiek, afb. 6) moet worden ingevoerd. In verband met het vaststellen van X (tijdrovend) kan de iddle diameter veel beter langs grafische weg worden bepaald met behulp van de bekende stromingsweerstand grafieken van prof. Huisman. Op analoge wijze zou de verrnindering van de afname door een tijdelijke verlaging van de druk in het leidingnet kunnen worden betrokken. Tengevolge van de verschillende hoogte van de tappunten boven straatniveau is het
XI -
Hnet waarin Ap de drukverlaging en Hue, de gemiddelde druk in het leidingnet is. Witeraard moet dan in het computerprograrnrna de berekening van de ideele diameter op grond van de in de voorgaande iteratie berekende drukverlaging worden opgenomen. Opbouw net volgens boomsysteem
Een voorbeeld van een wijk, waar het boomsysteem is toegepast, is gegeven in afb. 9. De wijk is gescheiden in twee delen door een vrij belangrijke waterloop. De gehele wijk is door een grote autoweg geschieden van het stadsnet. De afbeelding geeft het leidingnet, dat - zonder overleg vooraf - in het onworpen wijkplan moest worden geprojecteerd. Nadat volgens de equivalentie tabel de leiding diameters waren vastgesteld, werd met behulp van de computer het stromingsen drukpatroon bij max. belasbing berekend. Zie afb. 10. De max'irnum drukval is daarbij 1,5 m. Daarna zijn verschillende ongevals-scenario's doorgerekend. Het meest ongunstige bleek een breuk tussen de knooppunten 5 en 13. De totale drukval in het net was daarbij 6,50 m. Zie af b. 11. Opbouw net volgens twee- of meer-zijdig voedings-systemen
Bij het consequent doorvoeren van de equivalentie-methode met 2- of meer-zijdige aanvoer, is de behoefte niet zo groot om het leidingnet daarna met behulp van de computer door te rekenen. Hoewel het wellicht interessant zou zijn de
I
Afb. 12.
Afb. 9.
stromings- en drukpatronen te bepalen, mede in verband met brandbestrijding, is dit voorzover mij bekend, voor dergelijke netten nog niet uitgevoerd. Het is derhalve niet mogelijk berekeningsvoorbeelden van een geheel leidingnet, bepaald volgens de equivalentie-methode,te geven. Afb. 10.
In verband
zijn de voofbeelden beperkt tot enkele eenvoudige afbeeldingen met twee- en driezijdige voedingspunten. In afb. 12 is een net met twee voedingspunten gegeven. In elk blok zijn 540 inwoners gedacht, gelijkmatig verdeeld over de omtrek.
Het is volgens de equivalentie-methode de voedingspunten te koppelen door leidingen van voldoende capaciteit. Het totale inwonerstal is 4 x 540. Per leid'ing moeten 1080 inwoners worden v00rZien. Volgens de equivalentie-tabelI is dan een Afb. 11.
I
uitgevoerd. Daarmee is clezelfde oplossing als bij afb. 13-1 verkregen. Zoals opgemerkt, is het de bedoeling hier nieuwe inzichten naar voren te brengen. De laatste jaren zijn door collegae vele belangrijke facetten, die een rol spelen bij een ldding-ontwerp, diepgaand 'bestudeerd. Daarbij zijn goede gereedschappen vervaardigd voor een meer wetenschappelijke benadering van de problemen. Bij het hankren van deze nieuwe gereedschappen, blijven echter bepaalde bedrijfsinzichten en situaties hun invloed uitoefenen. Een en ander kan leiden tot de conclusie, dat het grootste nieuws is, dat er weinig nieuws is. Enerzijds is dat toch ook een pluim op de hoeden van onze voorgangers in de waterleiding-techniek,die wellicht meer gevoelsmatig te werk gingen, tenvijl anderzijds de hulidige deskundigen grote waardering verdienen voor de wijze, waarop zij deze aanpak een meer wetenschappelijke basis geven.
Afb. 13.
koppelleiding van 150 mm 0 nodig. In afb. 12-1, 12-2 en 12-3 zijn drie trac6's van de koppellelding aangegeven. In afb. 12-1 moet de leiding AEFGB 13 x 135 inwoners voorzien. De capaciteit van de 13 x 135 leiding moet dan = ca. 880 inwo2 ners zijn, zodat een leiding van 150 mm $3 nodig is (maximum 1.380 inw.). Voor de leiding EHJCG is een diameter van 100 mm voldoende (5 x 13512 = ca. 340 'inw.) (max. 365 inw.). De leidingen JF en FD kunnen resp. vanuit HJC -EFG en EFG -ADB worden gevoed (2 x 13512 = 135 inw.). Hiervoor is een 80 mm 0 leiding (max. 154 inw.) voldoende. Uiteraar'd kan uit andere overwe&gen ook een 100 mm 0 leiding worden toegepast. Bij verder uitwefken van de drie situaties blijkt duidelijk dat de koppeling van de voedingspunten door een leiding volgens 12-2 de voorkeur verdient. In afb. 13 is een situatie gegeven met drie voedingspunten. Ook hier blijkt afb. 13-2 de beste oplossing te geven. Ogenschijnlijk kunnen in de situatie volgens af b. 13-3,100 mm 0 leidingen worden 3 x 720 toegepast: = 360 inw., maar bij 6 verdere uitwerking blijkt dan een tekort aan capaciteit bij A-D-B-G-Cen moeten ook DF en FG in 150 mm 0 worden
Waterverbruik : een kwantitatieve beschouwing
Inleiding
ons land toen ca. 13,8 miljoen inwoners telde, komt dit wereen met een hoofdelijk verbmik van 78,6 m3/ jaar of 215 l/'dag. Deze cijfers geven echter een misleidend beeld omdat enerzijds niet alle door waterlei'dingbedrijven geleverde water voor huishoudens is b e s t e d en an'derzijds ook door andere dan waterleidhgbedrijvenwater wordt gewonnen en gebruikt. EnSg inzioht in deze beide aspecten kan worden ontleend aan rap. de waterleidingstatistiek en de enquEte 'De watesvoordedng van Nederland en van de industrie in het bijzondex' gehouden door het CBS. Enige relevante uitlcomsten van de laatste enquhe (ontleend aan de voorlopige cijfers over 1976 en de resultaten van de vofige enquktm) zijn in tabel I weergegeven.
van een waterleidingbedrijf is het uiteraard van belang enig h d c h t te hebben in de ont'wikkeling van het watemerbruik in de toekomst. Zaals bekend zijn ide&n over de omvang van de Nederlandse bevolking in 2000 de laatste tien jaren herhaaidelijk herzien. De laatste prognase komt uit op 14,3 rniljoen zielen bij voortzettingvan de trend van de laatste jaren en op + 15,2 B 15,3 miljoen zielen wameer de mchtbaarheid zich 'herstelt'. Enige, zij het wdicht een geringe, stijging als gevollg van een toeneming van de bevolking is dus we1 te verwachten. Regionad kan dit zelfs een aanzienlijke stijging zijn maar ook een daling ah gevalg van sprdding van de bevolking. IR. D. VAN RIJSBERGEN Een stijging van h& water~dbruikals geNV Waterleidingmij. volg van een grder duritingspercentage Oost-Brabant TABEL I - Waierverbruik door indusirie is niet te verwahten omdat dit zoals in nliljoenen ms. bekend reeds bijna 100 O/o bedraagt. Veel 1967 1972 1976 moeilijker is het aan te geven hoe het Leidingwater 168 218 194 hooMelijk vefbruik dch zaZ ontwikkelen. dat dit deugdelijk drinkwater moet zijn. waarvan koelwater 55 49 Deze materie is onderwerp van studie in de Aan dit aspect zal in het kader van deze Grondwater 473 515 369 (289) door RID en VEWIN ingestelde Cornrnissie cursus aandacht worden besteed in de waarvan koelwater 275 317 232 (167) waterverbruik en drie werkgrOe~en voor resp. huishoudelijk verbruik, industrieel voordrachten van de heren Van Puffelen en Van der Kooij. Een volgend element uit Oppervlaktewater 2085 2678 2599 verbruik en comrnercieel, openbaar, agrahet genoemde artikel is dat het water onder waaNan koelwater 1896 2528 2530 risch en recreatief verbruik (COAR). voldoende druk moet worden geleverd. Totaal 2726 3411 3162 In afb. 1 is het verloop aangegeven van het Dit aspeot zal ongetwijfeld aandacht krijgen waarvan koelwater 2900 2811 niet-zakelijkvefbruik (inclusief lekverlies, in de voordrachten van de heren Mink, ( ) zoet grondwater eigen verbruik en gebruik voor openbare Stofberg en Hoogstmn. Tenslotte is in het doeleinden) in Nede+nd sin& 1960 in liters Du?delijk blijkt hiem& de grate hxvedheid per h o o per genoemde artikel bepadd dat de levering ~ Een d ~ d ~ f idjging jk~ koelwater die de industrie nodg heeft. in voldoende howeelbeid moet geschieden. is waarneembaar van ca. 2,3 O/o per jaar. Dawbij client bdacht te worden dat tevens E, z.jn In deze v o o r d r d t wordt enige aandacht aafld factoren te nomen waaraan dit aspect b e ~ t d . grde hOeveelhden m e r voor keeling van door dae &jgiing wordt veroorza&, zeals: elektrische central= worden gebruikt die - ,tijging van de welvaart en daar'door Hoewel een onondefbroken levering van niet in deze cijferszijn weergegeven. minder d g h e i d met water; hygi'airch water in principe In 1972 was dit 7898 miljoen ms, uiteraard - toegenomen penetratiegraad van waterdus ondm omstandiglleden gewaarvrijwel allemaal oppervlaktewater. O v a het verbruikende apparaten zeals wasmaohioa, borgd 'jn3 OOk in oflawere cijfer voor 1976 beschik ik nog niet. Dit water vaamasmachines etE.; perioden van hoog verb& en zel'fs wanword't niet vefiruikt maar na ope neer door stopingen bet leveringsvenwiw weer voor hergeloosd en is daarna is vednderd, kan bier tach geen absolute Afb. 1 - Ontwikkeling van het niei-mkelijk af te gebruik geschikt, u i t de cijfers is gesteld. Een geringe kans gebruik sinds I960 (in I/hoofd/dag). leiden h t bet totale indbstrikle watertekortsdhieten bijv. 1 mad per 10,20,50 of verbruik,zowel kod- als procesWater I./ h o o f d l d a g 100 jaar wordt daarom g = v t e d afhan- rniinder is dan jaren gelden, hetgeen 130 kelijk van het type bedrijf en de ve~angendevemoedelijk zijn oorzaak vindt in de mogelijkheden. Om de onderdelen van mn 120 economische recessie en in matregelen waterleidingbedrijf te lcunnen dimensioneren 110 de heffing van reini&ngs- of lozingszullen daarom behaltre het gemickleld water- rechten. 100 verbruik ook de variaties van moment tot Een belangrijke categorie wat betra de 90 moment, dus per seizoen, maand, week, eigen winning is voorts de agrarische sector. 80 dag, uur en voor sedge onderdelen van valgens inventarisa~edoor de wmkgroep het bedrijf zelfs per minuut bekend moeten ,Enqu6te beregews- en b e v l o e i i n g ~ a l 70 zijn. Voorts is de kans op storingen mede60 laties 19763 bedroe de totale hoeveelheid bepalend voor de dimensionering. 50 voor de genoemde doekinden in dat jaar + 769 miljoen m3 in Nederland, waarvan 40 Levering door openbare vooniening ca. 70 % oppe~laktewateren ca. 30 O/o 30 eigen winning grondwater. Regionaal is hier het beeld 20 uiteraard zeer verschillend' In 1976 werd door 106 waterleidingbedrij10 ven in tohall085 miljoen m3 water geleo Ontwikkeling van het verbruik verd. Daar het aansluitingspercentagein 1960 1965 1970 1975 1980 Nederland nagenoeg 100 O/o bedraagt en Voor de dimensionering van de ondefdden .. Ingevolge art. lid van de Waterleidingwet is de eigenaar van een waterleidingbedrijf gehouden zorg te dragen, dat de levering van deugdelijk de verbruikers in zijn distributiegebied is gewaarborgd in zodanige hoeveelheid en onder mdanige druk ats bdang der volksgezondPleid vereist. In deze bep&g vallen een aantal elementen op. Mereerst dat de eigenaar van waterleidingbedrijf de levering van water moet waarborgen in belang der volksgezondheid. Voorts
*
I
J
-
-
'A
TABEL I1 - Waterverbruik voor huishoudelijke doeleinden in l/hoofd/dag.
}
voedselbereiding afwassen toilet baden/douchen/persoonlijke verzorging wassen tuinbesproeiing overig (icl. lekverlies)
}
15
15
i!
30
30
45
23
25 10 5 15
65 20 10 25
l2
- betere sanitaire inrichthg van de wonin-
gen met wastafels, cimches en baden. Bovendien kunnen de prijs van he2 water en de bemetering invloed hebben gehad maar clan vermoedelijk een remmende, hoewel de invloed, van bdde niet erg duldelijk is, ook niet op basis van recent onderzoek (bijv. onderzoek van RID en WMN te Utrecht). Omdat ook lelrverliezen in de gegeven oijfers zijn verwerkt, kan dit ook invloed hebben gehad op de toeneming van het hoof delijk verb&. Immers het leidingnet van de Nederlandse waterleidingbedrijven is in de beschouwde periode ook aanzienlijk uitgebreid en tevens verouderd. Ook het aantal aansluitingen is toegenomen. Welke invloed dit op het hoofdelijk verbruik heeft is moeilijk aan te geven.
Merkwaardigerwijze bestaat er nauwelijks TABEL I11
- Invloedmam'x
inzicht in de wijze waarop het waterverbruik per hoofd voor huishoudelijke dodeinden is samengesteld. In tabel I1 zijn enige cijfers over dit onderwerp, ontleend aan verschillende bronnen, weergegeven. Ook is de raming voor het jaar 2000, ontleend aan het Structuurschema Drink- en Industriewatervoorziening 1972 vermeld. Voor alle onderdelen van het huisl~oudelijkwaterverbruik wordt een meer of minder grote stijging verwacht:
den schaal een zgn. tappuntenonderzoek uit te voeren.
Een overzicht van & factoren die het huishoudelijk waterverbruik in de ogen van de eerdergenoemde werkgroep mogelijk beinvloeden en de onderdelen van dat huishoudelijk verbruik is gegeven in de invloedmatrix van tabel 111. Voor elk van de factoren kan worden aangegeven in welke mate die invloed heeft op de onderdelen van het huishoudelijk waterverbruik. Op deze - voor voedselbereiding en afwassen hoofdzakelijk door de venvachte toeneming wijze is een richtlijn verkregen op welke punten verdergaand onderzoek en bestudein het gebruik van a h m a c h i n a s ; ring van reeds beschikbare literatuur het - voor toiletspoeling door het meerdere meest efficient kunnen plaatsvinden. Het gebruik van laaggeplaatste stortbakken en onderzoek van de werkgroep richt zich spoelkranen; thans op een aantal onderwerpen, nl.: - voor persoonlijke verzorging door de 1. Een onderzoek naar het verband tussen betere sanitaire voorzieningen; waterverbruik en een aantal factoren zoals - voor wassen door het toenemende aantal gezinsomvang, gezinssamenstelling of -fase, wasmachines en het frequentere gebruik urbanisatiegraad etc. Een deel van het huisdaarvan; houdelijk verbruik is immers woninggebonden, een ander deel persoons- en gains- voor tuinbasproeiing als gevolg van de gebonden. Dit onderzoek wordt uitgevoerd toegenomen welvaart; bij openbare nutsbedrijven Enschede, - voor overige doeleinden door meer Waterleidingmaatschappij Gelderland en autowassen en hoger lekverlies. Waterleidingmaatschappij Oost-Brabant en binnenkort ook bij Stichting DrinkwaterHet geringe inzicht in de opbouw van het leiding 'De Tien Gemeenten', bij elk huishoudelijk waterverbruik, die het ook ca. 6000 percelen. Daarbij zullen ook de moeilijk maakt een prognose voor de resultaten worden betrokken van onderzoek toekomst te geven is voor de werkgroep huishoudelijk waterverbruik aanleiding voor te Lelystad door RID en Rijksdienst IJsselde ontwikkeling van plannen om als onder- meerpolders, alsmede het onderzoek onder medewerkers van RID, =WIN en KIWA. deel van haar werkgrogramma op beschei-
huishoudelijk waterverbruik.
Tevens zal bij een deel van de onderzochte percelen aandacht worden geschonken aan een eventueel verband met het elektriciteitsverbruik, het woningtype en het type warmwatemoorziening. De betrokken verbruikers zijn voorshands nog niet van het onderzoek op de hoogte maar zullen wellicht in een later stadium voor een deel d.m.v. een enqu&tedaarbij worden betrokken. De eerste resultaten wijzen op een samenhang tussen woningbezetting en gemiddeld watemerbruik, omvang huishouden en gemiddeld waterverbruik, urbanisatiegraad en gemiddeld waterverbruik. Deze gegevens moeten echter nog verder worden uitgewerkt.
TABEL V - Specifieke waterverbruiken in enkele bedrijjsgroepen van de Nederlandse industn'e (exclusief koelwater uit oppervlakte~vater).
Voedings- en genotmiddelenindustrie slachterijen vleeswarenindustrie pluimveeslachterijen zuivelindustrie suikerindustrie groente en fmitverwerkende industrie
mS/slachting mB/ton vleeswaren m3/ton geslacht gewicht malton ontvangen me& malton bieten malton verwerkt produkt
Papierindustrie papier- en kartonindustrie malton mwe olie Basis metaalindustrie ruwijzer- en staalindustrie
2. Het reeds genoemde ta~~untenondenoek. Metaal en elektrotechnische industrie
m3/ton staal 234
3. Het waterverbruik van diverse typen wasmachines, afwasmachines en toiletten, alsmede de verwachte penetratiegraad daarvan en de gebruiksfrequentie.
Daar a1 deze ondenoekingen eerst recent zijn begonnen zijn helaas thans verder nog geen uitkornsten beschikbaar.
Industrieel verbruik Een tweede component van het waterverbruik is het industrieel verbruik. Een indruk van de verhouding daaman ten opzichte van andere verbruikscategoridn geeft tabel IV. In deze tabel vallen een aantal dingen op, nl.: TABEL IV - Waterverbruik door bevolking en indusm'e in Nederland. Afb. 2 - Ontwikkeling van het verbruik per ajnenler in enkele verbruikerscategoriei;n. huishoudelijk verbmik 513 eigen verbmik f lekverlies
- de stijging van het hoofdelijk huishou-
481
delijk waterverbruik incl. eigen verbruik van de waterleidingbedrijven, zoals reeds 69 besproken; industrie 1 168 218 (55) 194 (49) de vrijwel gelijkblijvende hoeveelheid overig niet-huishoudie door waterleidingbedrijven aan de delijk verbruik 54 190 222 industrie wordt geleverd; totaal 735 958 1085 - een ten opzichte van 10 jaar geleden Industrie 1 2558 3193 (2845) 2968 (2762) nauwelijks hogere eigen industriele winning; - een duidelijke stijging in het overig nietI/hoofd/dag 1967 1972 1976 huishoudelijk verbruik dus cornmercieel, openbaar en agrarisch verbruik. Op dit Waterleidingbedrijven: laatste aspect wordt nog nader terughuishoudelijk verbmik 111 98 115 gekomen.
+ lek-
industrie 1 overig niet-huishoudelijk verbruik totaal Industrie 1 1
volgens CBS
( ) koelwater
ma/werknemer
veelheden bedrijfswater te verkrijgen en de toenemende zuiveringskosten. Studies van het verwachte watemerbruik in verschillende branches uitgevoerd door het RID geven aan dat deze ontsvikkelingvan teruglopend verbruik zich in vele branches zal voortzetten en zelfs bij toenemende produktie veelal tot teruglopende waterbehoeften leidt. Voor enkele onderzochte branches wordt een geringe stijging van de waterbehoefte verwacht, terwijl het verloop van de behoefte in andere bedrijfstakken bijv. de aardolie-industrieuiterst onzeker is, omdat omtrent de oliebehoefte sterk uiteenlopende prognoses bestaan. Het zal dan ook interessant zijn wat hierover in het eerstvolgend ontwerpstructuurschema drink- en industriewatervoorziening zal worden vermeld.
Overig verbruik
Waterleidingbedrijven:
eigen verbmik verlies
203
14
18
36
45 (11)
39 (10)
12
41
44
159 554
196 653 (582)
215 589 (548)
Ook in andere sectoren is een duidelijke ontwikkeling in het waterverbruik gaande. Zo geeft a%. 2 een beeld van de ontwikkeling van het waterverbruik sinds 1965 in enkele categorien verbruikers binnen het voorzieningsgebied van de NV Waterleidingmaatschappij Oost-Brabant, waarbij de contractanten, dus de echte grote afnemers buiten beschouwing zijn gelaten. Hierbij vallen een aantd verschijnselen op.
- Het verbruik door bedrijven, dat zijn
dus kleine industrien, is constant gebleven; dit stemt overeen met het eerder geschetste beeld van een stagnerend industrieel waterverbruik. Een ander interessant gegeven omtrent het - Het verbruik door instellingen (bejaarindustriele watemerbruik wordt gevormd door het verloop van het waterverbruik per denhuizen, kloosters, scholen etc.) het zgn. eenheid, tabel V. Behalve in de ruwijzer- en zalcelijk verbruik is geleidelijk toegenomen staalindustrieis het waterverbruik per eenin deze periode; deze ontwikkeling verloopt ongeveer parallel met de ontwikkeling van heid voortdurend teruggelopen. Hierbij spelen natuurlijk econornische overwegingen het huishoudelijk verbruik zoals te verwach0.a. zuiveringsheffingen een rol, alsmede de ten was. - Het verbruik door boerderijen is tussen toenemende moeilijkheid om de grote hoe-
TABEL VI - Specificatie in procenten van de in 1965 en 1976 gestegen van ruirn 300 tot afgeleverde hoeveelheden water in het eigen ongeveer 850 m3/afnemer; een overeenkom- 1976 voorzjeningsgebied voor enige bedrijven. stige stijging vertoont het verbruik door de HuisNietEigen specialistische agrarische bedrijven, ook we1 hou- huishoudelijk ververedelingsbedrijven genaamd. delijk lijk verbmik bruik
De toeneming van het verbruik bij de laatste categorie hangt tamen met het aantal dieren per bedrijf dat in de loop der jaren steeds groter is geworden. Dit is ook bij gewone boerderijen het geval, zodat het veibruik voor veerdrenking per bedrijf is gestegen tenvijl bovendien de laatste jaren steeds meer wordt overgegaan op melkkoeltanks, waardoor de melk minder vaak behoeft te worden opgehaald. Het automatisch reinigen van deze tanks verhoogt eveneens het waterverbruik op de boerderijen. Deze ontwikkeling in de agrarische sector heeft voor het dstributienet duidelijke gevolgen. Met name de streekbedrijven worden dan ook in toenemende mate geconfronteerd met de gevolgen van deze ontwikkeling en vemaring van bestaande leidingen, zowel dienst- als hoof dleidingen om deze reden komt reeds regelmatig voor. In de agrarische sector wordt eveneens water verbruikt voor beregeningsdoeleinden. Een stijging van dit verbruik is te verwachten, maar hierin wordt in toenemende mate door eigen winning door de agrariers zelf voorzien. Hoewel het bovenstaande hoofdzakelijk werd gmustreerd met gegevens van E n bedrijf en hieruit geen algemene conclusies mogen worden getrokken zal de tendentie die er uit spreekt bij vele waterleidingbedrijven kunnen worden teruggevonden.
Verschillen tussen de bedrijven
-
De in het voorgaande voor Nederland geschetste ontwikkeling is uiteraard niet voor alle bedrijven gelijk. Een indruk van de verdeling van het verbruik per bedrijf kan worden verkregen uit tabel VI, afgeleid uit de waterleidnastatistiek. Hier is onderscheid gemaakt in vier gebruikscategorien, nl. het huishoudelijk verbruik, het niet-huishoude lijk verbruik van meer dan 10.000 m3/jaar, dat is dus hoofdzakelijk industrieel verbruik, het overige niet-huishoudelijkverbruik, dat zal hoofdzakelijk agrarisch, zakelijk en recreatief verbruik zijn en tenslotte het eigen verbruik en lekverliezen. Allereerst vallen de bedrijven met een groot industrieel verbruik op zoals Rotterdam, Amsterdam, Eindhoven, Nijmegen en ZuidWest-Nederland. Bij de k l e b r e nid-huishou&lijke verbruikers vallen de bedrijven Noord-WestBrabant, Overijssel, Tilburg, Oost-Brabant en Oostelijk Gelderland op. In het geval van Tilburg zal dit vermoedelijk voornamelijk door zakelijk (klein-industrieel) verbruik worden veroomakt, bij de ge-
ver- <10.000>10.000 en lekbruik m3/jaar m3/jaar verlies Rotterdam 41,3 Amsterdam 48,6 PWN 68,2 Midden-Nederland 61,7 Oost-Brabant 46,8 Limburg 56,s Overijssel 47,O Zuid-West-Nederland 29,9 Friesland 65,7 Gelderland 75,3 Noord-West-Brabant 45,9 Waprog 57,4 's-Gravenhage 63,4 Oostelijk Gelderland 51,2 Drenthe 50,l Eindhoven 49,5 Veluwse Nutsbedrijven 53,8 Groningen Gem. 58,2 Tilburg 62,2 Nijmegen 49,6 Alblasserwaard 62,4 's-Hertogenbosch 60,6 Gouda 60,9
noemde streekbedrijven speelt ongetwijfeld de eerder geschetste ontwikkeling in het verbruik in de agrarische sector een grote rol. Met betrekking tot het huishoudelijk verbruik komen eveneens grote verschillen voor varierend van ca. 30 % (Zuid-WestNederland) tot ca. 75 % (Gelderland) van het totale verbruik. Een betere indruk van de verschillen in d a e categorie herleid tot hoofdelijke verbruiken wordt verkregen uit tabel VII. Deze is ontleend aan de door de bedrijven ten behoeve van het tienjarenplan voor de drinkwatervoorzieningverstrekte gegevens over 1974. De cijfers lopen uiteen van 92 l/h/dag in 's-Gravenhage en TABEL VII - Verbruiken < 1000 ms per aansluiin 1974 in I,hoofdldag voor hge Rotterdam Amsterdam PWN Midden-Nederland Oost-Brabant Liburg Overijssel Zuid-West-Nederland Friesland Gelderland Noord-West-Brabant Waprog 's-Gravenhage Oostelijk Gelderland Drenthe Eindhoven Veluwse Nutsbedrijven Groningen Gem. Tilburg Nijmegen Alblasserwaard 's-Hertogenbosch Gouda
-
Eindhoven, via 120 B 130 l/h/dag voor verschillende streekbedrijven tot 141 l/h/dag in Amsterdam. Het hoofdelijk huishoudelijk verbruik varieert dus tussen wijde grenzen. De laatste kolom van tabel VI geeft het uit de door de genoemde bedrijven verstrekte gegevens afgeleide aandeel van eigen verbruik en lekverlies. Ook dit gegeven loopt sterk uiteen van 3,9 % in Tilburg via 4,6 % in Amsterdam en 's-Gravenhage, 10 k 15 % voor de meeste streekbedrijven tot 18,4 % voor de Alblasserwaard en Vijfheerenlanden. De verschillen zullen door een aantal factoren worden veroorzaakt. Genoemd kunnen 0.m. worden: - de kwaliteit van de ondergrond; bij slechte ondergrond zullen uiteraard meer venakkingen en dus lekken voorkomen; - de ouderdom van het net; in oude distributienetten zullen vanzelfsprekend meer lekken voorkomen; - de mate waarin werken door derden worden uitgevoerd; vele lekken worden door anderen bij de uitvoering van werkzaarnheden veroonaakt; - meer spuiverliezen bij streekwaterleidingbedrijven door meer dode uitlopers; de spuiverliezen bij Oost-Brabant liggen in de orde van grootte van 0,s %. De bepaling van eigen verbruiken is redelijk mogelijk, die van lekverliezen een moeilijke zaak. De meest toegepaste methode is de bepaling van het minimale nachtverbruik. Voor bedrijven met CCn pompstation is dit op eenvoudige wijze mogelijk. Voor bedrijven met meerdere produktie-eenheden,zoals streekwaterleidingbedrijven,en wanneer de distributiegebiedenonderling veibonden zijn heel wat ingrijpender en daarom slechts met grote tussenpozen toegepast. Intussen wordt we1 een indruk verkregen van de ontwikkeling van het nachtverbruik en dus ook het lekverlies door deze metingen tenminste bijv. jaarlijks te doen.
Variatie van het waterverbruik Zoals reeds opgemerkt is het waterverbruik niet constant maar wisselend van moment tot moment, van uur tot uur, van dag tot dag, van jaar tot jaar. Een illustratie ciaarvan wordt gegeven door afb. 3 waarin het verloop van de per kalendermaand gedurende de laatste drie jaren door de pompstations van de N V Waterleidingmaatschappij Oost-Brabant afgeleverde hoeveelheid water (incl. engrosverkopen) is weergegeven. Op andere wijze weergegeven ontstaat het beeld van afb. 4; op ieder punt van de bovenste lijn is hier de afgeleverde hoeveelheid water in de voorafgaande periode van twaalf maanden (voortschrijdende twaalf maandelijkse som) weergegeven. Uiteraard valt het extreme verbruik in 1976 op.
-
1 A#&. 3 Verbop van de a f g e l e d e hoeveelheid Afb. 5 Verloop van de voortschn'jdende zevandaagse som van de afgeZeverde hoeveelheid Jn f per Mmdennaand in de jaren 1975 t/m 1977 door NV Waterleidingmaatschappij O o ~ t - ~ ~ a b ~ n r . 1975 1977.
-
.
-
I
aflevertng pompstati~ns kleinverbrufk grootverbruik
-
Afb. 4 VmEoop van d s voortschrjdmde tw,aalf~ueandelijhessom van de in htaal afgeleverde k o ~ f l h e i den arm groatverbruihs (meer dan 15.000 msljaar), middenverbruikers (d.200 15&Qi? nzt/imqJ en k2ainverbruiker.v (mind* dun 1.200 msliaar) b de jaren 1970 f/m 1977.
-
Wameer dit buiten beschouwing wordt gelaten, valt het up dat de nomale trend zicb voortzet in 1977. Uit deze af beelding is t m n s te den dat het verbmik &or afnemers die elb:meer d m 15.000 ma/jaar garanderen*het grootverb e de laatste jaren U t . Dat is in owreenstemmingmet & landelijke ontwikkelias die ik eerder Uet zien. s t rniddenverbruik -dat is de categorie mbmik-ers m&een jmlijlcse afname van 1200 tot 15.000 m3 -vertoont em vrij stenke stijging, Ook dgt is ewdw vemeld Da stijging in dp,tatale eeleverde hoeveelheid wonit VriJjwsl gehed veroomdct &or het zgn.Meinverbruik.
Em andere illmtmtie wordt gevomd door het vdoop van de voortschrijdende weektotalen (&. 5); op iedere dag is de afgelwerde hoeyeelheid in de voorafgaande z m n dagen uitgewL Hieruit is een duidelijk verband met het k h a a t te constatem, Wit afb. 6 blijkt &t nog duideIijker. Bij hog3 temperaimen m t het waterverbruik toe; bovendien valt te constateren dat het & a t afneemt wameer hat g a t regenen. Uit~faardis het verbruik ook over de week niet gelijkmatig verdeeld. Dit wonk ge-
-
Afb. 6 Verlosop van de voats~hrijdendezevendaagse som van de afgdeverde hoeveelhefd i n 1976, de gemiddelde dugtempwahrur en de neerslag te Gernsrr.
de overeenkmtige week van 1977; het
-
Afb. 8 Duurlijn van hst watmerbuik per dag in procenien van de gemiddlllde lerering over de psnpsnode 1969 1975 voor het vuordenrenrngsgebied van de W Waterleidingmaatschappij 0651Brabant.
-
- -
dfb. I Afgeleverde hwwerheden in a ' e p&oden van 27 jjuni 3 jtrli 1976 en 26 jum' 2 juli 1977.
-
jillustreerd door afb. 7.In ons vooriieniqp~ treedt het hoogste verbmik op op maandag in een wilSekmige week in juni (de onderste blokken); bet laagste verbmik treeelt nitemrd op zoadag op. Dit zeIfde patroon blijft odc bij e x t r m verb& ongeveer gehandhaafd; de bovehpte blokken even de dgeleverde hoeweelheden in de maximum week in 1976,dezo bedragen onpveer het dubbele van het ver& in
I
0
40
so
t2!3
IW
MO
?a0 320 SBDdam
I
Afb. 9 - Overschrijdingskans van het dagelijks waterverbruik over de periode 1969 - 1975 en 1969 - 1976 voor het voorzieningsgebied van de NV Waterleidingmaatschappij Oost-Brabant.
Frequentiebeschouwing Om een betere indruk van het dagverbruik te verkrijgen is in afb. 8 een duurlijn gegeven van het waterverbruik per dag in O/o van de gemiddelde levering voor de periode 1969 t/m 1975. Weergegeven is het aantal dagen waarop een bepaald percentage van de gemiddelde levering is overschreden. Deze lijn kan ook op waarschijnlijkheidspapier worden weergegeven, dan wordt het beeld van af b. 9 verkregen. De puntjes geven het resultaat over de periode 1969 t/m 1975, de getrokken lijn diezelfde resultaten wanneer 1976 ook in de beschouwing wordt betrokken. Dat maakt aanmerkelijk verschil. Naarmate de beschouwde waarnemingsperiode langer is mag verwacht worden dat steeds meer de rechte lijn wordt benaderd. Uit de &eelding kan nu worden afgelezen hoe vaak een bepaalde verhouding tussen maximum en gemiddeld dagverbruik zal worden overschreden. Uit deze afbeelding blijkt dat dat voor ons voorzieningsgebied, uitgaande van de beschouwde periode, het beeld geeft van tabel VIII. nzax. dug
- Overschrijdingskans van gettz. dag periode 1969 - 1975 voor het voorzie-
TABEL VIII
over de ningsgebied van de NV Waterleidingrnaatschappij Oost-Brabant (uit duurlijn).
Verbruik in % van gemiddelde 187 183 178 173 168 158 129
Overschrijding gemiddeld 1 maal per 100 50 20 10 5 2 1
jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar
azaxi~naledug
in de jaren I957 - 1976 gemiddelde dug voor het voorzieningsgebied van de NV Waterleidingrnaatschappij Oost-Brabant.
Afb. I0
-
Cumulatieve frequentieverdeling van de verlzouding
D m cijfers zijn alleen ter illustratie gegeven. Het zal duidelijk zijn dat voor het afleiden van ontwerpnormen van langere reeksen moet worden uitgegaan. Het is ook mogelijk uitsluitend uit te gaan van de in ieder jaar optredende maximale afgeleverde hoeveelheid op enige dag. Ook deze gegevens kunnen op waarschijnlijkheidspapier worden uitgezet. In afb. 10 is dat gedaan. Daar is een cumulatieve frequentieverdeling - voor de periode 1957 t / m 1976 weergegeven vmr ons voonieningsgebied, wanneer de hoogste en laagste waarneming (1976 en 1965) buiten beschouwing worden gelaten kan de getekende lijn worden getrokken. Hieruit kan de overschrijdingskans van een bepaald verbruik worden afgeleid (zie tabel IX). Weergegeven is welk verbruik wordt overschreden op tenmimte BBn dag in BBn jaar van het aangegeven aantal jaren. Alle weergegeven cijfers hebben uiteraard uitsluitend betrekking op het voorzienings-
gebied van de NV Waterleidingrnaatschappij Oost-Brabant. Grote verschillen tussen verschillende bedrijven kunnen voorkomen, hetgeen wordt ge'illustreerd door tabel X. Wat het maximale verbruik betreft, liggen Rotterdam en Amsterdam laag, vermoedelijk door het aandeel van het industriiele verbruik. Bij andere bedrijven komt weer een veel grotere verhouding voor door tuinbesproeiing. Het verbruikspatroon zal voor elk TABEL X - Verhouding van maximunz en minirnutn dagverbruik tot gemiddeld dagverbruik voor enige bedrijven in 1976.
Rotterdam Amsterdam PWN Midden-Nederland Oost-Brabant Liburg Overijssel Friesland max. dug Gelderland TABEL IX - Overschrijdingskans van - Noord-West-Brabant gem. dug Waprog over de periode 1957 I976 voor het voorzie's-Gravenhage ningsgebied van de W Waterleidingn~aatschappij Oostelijk Gelderland Oost-Brabant (uit cumulatieve frequentieverdeling). Drenthe Eindhoven Overschnjding gemiddeld Verbmik in % van Veluwse Nutsbedrijven gemiddelde 1 maal per Groningen Gem. Tilburg Nijmegen 10 jaar 5 jaar Alblasserwaard 2 jaar 's-Hertogenbosch 1 jaar Gouda
-
max. dag
min. dag -
gem. dag
gem. dag
1,23 1,31 1,45 1,65 1,91 1.62
0,79 0,74 0,70 0,68 0,63 0,67 0,75 0,75 0,66 0,73 0,62 0,70 0,66 0,72 0964 0,58 0,64 0,50 0,62 0,64 0,59 0,69
veroonaakt door tuinsproeien en een groter verbruik voor hygienische doeleinden, zoals baden en douchen. Tenslotte valt op dat het verbmik ook gechrrende de nachtelijke uren veel hoger is dan n o m * kennelijk werden er 's nachts ook nog tuinen gesproeid. Uit dit soort afleveringsgegevens over langere perioden kunnen grootheden worden afgeleid die voor de dimemionering van & produktie en distributiewerken van een wakrleidingbedrijf noodzakelijk zijn. In tabel XI zijn d a e gegevens voor o m
zijn op het maximaal uur op de maximum dag, in 1976 was dat ruim 3,s maal zoveel als gemiddeld Als pompvermogen is in 1976 bijna het viervoudige nudig van het gemiddelde, namelijk het maximale verbruik per minuut op de maximale dag. Dit hangt uiteraard we1 af van de aanwezigheid van resmoirs in het voorzieningsgebied. Hoe langer de periode waarover gebufferd wordt hoe lager bet pompvermogen kan zijn. Welke grootte gekozen wordt, ha@ van economische overwegingen a£.
-
-
Afb. I 1 Voorzieningsgebied van de NV Waterleidingmaatschappij Oost-Brabant.
voorzieningsgebied afmnderlijk moeten worden bepaald. In de loop van de tijd kunnen bovendien wijzigingen in het verbmikspatroon optreden. Ook gedurende de dag fluctueert het waterverbruik uiteraard. Ter illustratie daarvan het verloop van de aflevering door de pompstations Haaren en Vlijmen van ons bedrijf. De ligping is aangegeven in afb. 11. Het verloop op de maximale dag in 1976 (zaterdag 2 juli) is weergegeven in afb. 12. Ter vergelijkiig is het verbruik op een willkeurige zaterdag in oktober 1976 (dus na de zomer) eveneens weergegeven. Het verbruik overdag was op 2 juli bijna t w e d zo hoog als in oktobw. Voorts valt uiteraard de enorme piek in de avonduren op. Op 2 juli zijn de verbmiken in de avondbren veel hoger dan normaal en d a e hoge verbruiken houden bovendien praktisch de geheIe avond aan, Dit. wordt natuwlijk
TABEL XI Overzicht diverse verbruiken Hamen en Vlijmen a gehele voorzjeningsgebied van de NV Waterleidingmaatschappij OostBrabant. Haaren & Vlijmen
1976 -
-
gem. uur in max. jaar gem. uur in ma& maand gem. uur in max. week gem. uur op max. dag max. uur op max. dag rnax. minuut op max. dag
totaal voorzie zieningsgebied
-
928 m3 100%
6600 m3 100%
1270 m3 137%
7120 m3 108%
1690 m3 182% 11500 m3 174% 1760 m3 191% 12020 m3 182% 3420 m3 369% 60 m3 388%
bedrijf vermeld, voor het jaar 1976. Zoals reeds eerder vermeld, was dit jaar echter zodanig uitzonderlijk, dat dit niet als uitgangspunt voor het ontwerp kan worden gekozen. Uit de gegewens blijkt dat op de maximale dag bijna tweemaal zoveel moat worden geproducead als gemicsdeld. De tranportleidingen zullen uiteraard berekend moeten
-
Afb. I2 Verloop van de door de pompstafions Haaren en Vlijmen geulmenlijk afgeleverde hoeveelheid op 2 juli en 8 oktober 1976.
Tenslotte wordt nog ingegaan op de benodigde capaciteit en het waterverbruik bij brandblussing. Belangrijke gegevens hierover kunnen worden ontleend aan het rapport 'Normen voor bluswatervoorzie ning' van de werkgroep Brandweereisen van de Commissie Distributie van het KIWA. Dit water kan in principe worden onttrokken aan: - brandkranen op het waterleidingnet; - open water, zoals havens, vaarten, sloten, vijvers; - geboorde putten; - reservoirs, waaronder ook tankwagens. Algemene voorscbrif ten waamit het bluswater moet worden betrokken, bestaan in Nederlmd niet. D e genoemde werkgroep kwam tot de wnclusie dat het opstellen van aen uniform pakket van eisen ten behoeve van de bluswatervoorzieningniet mogelijk is. Iedere brandweer en iedw waterleidingbedrijf heeft zijn eigen inbreng, getoetst aan & omstandigheden ter plaatse; deze omstandigheden kunnen vaak verschillend zijn (bijv. hoog- en laagliggende gebieden). Ovefigem is dit een internationaal verschijnsel, hetgeen blijkt uit tabel XII. Deze is ontleend aan een paper voor het IWSAwngres 1976 te Amsterdam en gee& een overzicht van de situatie in verschillende landen. De minimaal vmeiste hoeveelheid biuswater bij een brand blijkt in alle beschouwde Europese landen ca. 60 m3/uur te zijn. Dit debiet sternt overeen met de meestvoorkomende opbrengst van brand-
-
TABEL XU Eisen voor brandblussing in verschillende landen. Vereiste Brandkraan- Mi. hoareelheid afstand diameter
2juli 1976
Nederland 60-360 USA 227-2725 1-150 Belgi5 > 50 lO0/200 > 60 200-300 Frankrijk -Xx60 Engeland 901140 Zwitserland 54-216 80-120 Duitsland 24-> 192
Tijd
100/150 150/209 4-10 lOO/lSO 2 = inlaat 2 1,s-2
TABEL XI11 - Vereiste hoeveelheden en brandkraanafstanden per risicogebied.
Risk
Flow per fire
Risk A 360 m3/h Risk B 270 m3/h Risk C 180 m3/h Risk D 120 m3/h 90m3/h RiskE 60 m3/h Risk F
Average surface area per Average dishydrant of tance between 60 m3/h flow hydrants 0,5 ha 0,7 ha 1,0 ha 1,s ha 2,O ha 4,O ha
70 m 80 m 100 m 125 m 140 m 200 m
TABEL XIV - Aanfal sprinklers, sproeitijd en watervoorraad per risicoklasse.
Risicoklasse
L NI N 11 N 111 N IV H (procesrisico) H (opslagrisico)
Minimum sproeidichtheid in l/min/m2
Maximum aantal in werking tredende sprinklers
2% 5 5 5 5 7%-10-12% 7% . . 30
4 6 12 18 30 op 260 m2 op 260, 300 of 400 ms
. .
Maximum sproeitijd
K
uur 1 uur 1 uur 1 uur 1 uur 1 uur 1% uur
Minimum watervoorraad in m3 bij een gebouwhoogte h<15 m h<30m h<45 m 9 55 105 135 160
10 11 70 80 125 140 160 185 185 150-185-230 2 2 5 . . . . 1175
spuiten en s t a t ook overeen met de opbrengst van een brandkraan op een leiding van de meest voorkomende diameter Q) 100mrn. Door de KIWA-werkgroep worden hoeveelheden bluswater genoemd die door de brandweer worden verlangd per gebeurtenis over verschillende punten verdeeld en voor gebieden met verschillend risico. D a e gebieden lopen uiteen van een bebouwing met een zeer uitzonderlijk brandrisico, zoals havengebieden in grote havensteden met pakhuizen (A-risicogebied) tot landelijke bebouwing met een matig brandrisico, zoals boerderijen (F-risicogebied). In het eerdergenoemdepaper voor het IWSAcongres wordt vastgesteld dat voor een gebied met groot risico de brandkraanafstand kleiner zou moeten zijn en e k e brandkraan bij gelijke capaciteit dus een kteiner gebied zou kunnen bedienen. Een overzicht daarvan geeft tabel XIII. De eerdergenoemdewerkgroep kwam nog tot de volgende richtlijnen met betrekking tot het onttrekken van brandbluswater aan het waterleidingnet: Afb. 13 - Overzicht deel leidingnet Oss, plan Ruwwerd. - Bij voldoende capaciteit van het leidingnet dienen brandkranen te worden geplaatst om aan de bluswaterbehoefte zover als mogelijk is tegemoet te komen. - Een mogelijke aanspraak op het gebruik van drinkwater als bluswater is afhankelijk van het aanbod aan water en de capaciteit van het leidingnet ter plaatse. In overleg met de brandweer kunnen de brandkranen worden geprojecteerd. - De bluswaterbehoefte is vastgelegd in hoeveelheid per uur en gerelateerd aan het brandrisicobeeld. - Een bepaalde drukverlaging in het leidingnet is tijdens het onttrekken van bluswater aanvaardbaar. Verhoudingsgewijs komt waterafname ten behoeve van brandblussing uit het leidingnet vergeleken met het continuproces van waterlevering weinig voor. Afname van een grote hoeveelheid bluswater kan verlaging van de bedrijfsdruk veroorzaken; een drukverlaging van minimaal10 meter mag aanvaardbaar worden geacht. In hoeverre men dit ook werkelijk I I wil of kan toestaan is een beleidsaangeAfb. 14 - Geschematiseerd verloop van de afgeleverde hoeveelheid door pompsfations Macharen en Loosbroek op 8 en I5 oktober 1977. legenheid.
Bedrijfsvoering bij waterleidingbedrijven
TABEL XV - In werking tredend aantal sprinklers bij branden.
Inleiding
Bedrijfsvoering is een dusdanig veelomvattend onderwerp, dat in het kader van deze VAR. LASTEN vakantiekursus slechts een paar facetten aangestipt kunnen worden. Het ligt daarom in mijn bedoeling u methoden aan de hand te doen waarmee u bedrijfsvoeringsproblemen kunt aanpakken. KAP. LASTEN transport Wij hebben in de afgelopen jaren enige Volledigheidshalve wordt onderstaand ook methoden ontwikkeld die enigszins afwijken van de tot nu toe gebruikelijke. aandacht gegeven aan het watemerbruik Wij stellen er prijs op u deze methoden door sprinklerinstallaties, dat zijn dus brandblusinstallatiesmet gesloten sprinklers voor te leggen en wij hopen van harte dat Afb. 1 - Procenfuele opborc~vexploiiatielasrc~~ W M Z 1976. die tengevolge van de warmte-ontwikkeling van een brand alleen ter plaatse van de brand in werking treden. Door deze instalDaarom zal hier dan voornamelijk worden laties wordt maar zelden de maximale ingegaan op methoden om inzicht te krijgen capaciteit benut en dan nog geleidelijk. in een zo doelmatig funktioneren van Tabel XIV geeft een overzicht van risicotransportsystemen. klassen van de bebouwing, &mad aantal in werking tredende sprinklers waarop moet Opzet van een transportsysteem worden gerekend volgens de geldende Om inzicht te krijgen in de werking van een sprinklervoorschriften en de benodigde hieruit een konstruktieve diskussie zal transportsysteem dient dit tot een model wate~oorraad.Bij aansluiting op het ontstaan. te worden herleid. waterleidingnet zullen de genoemde hoeBedrijfsvoering moet zo ekonomisch moge- Het model moet opgebouwd zijn uit de veelheden in 6611 uur geleverd moeten lijk verlopen, vooral met het oog op de in belangrijkste onderdelen van het systeem, kunnen worden. De werkelijke verbruikte de toekomst stijgende variabele kosten, zoals buizen, pompen, watertorens en hoeveelheden zijn veel geringer. Blijkens zoals die van energie en lonen. Wij moeten kelders. een onderzoek naar voorgekomen branden niet vergeten dat waterleidingbedrijven een Selektief kunnen er buizen worden wegin gesprinklerde objecten tussen 1961 en dienstverlenendesektor van de samengelaten die de transportfunktie in het 1970 is gemiddeld 98 % van deze branden leving zijn en dat zij daarom moeten systeem niet of nauwelijks beinvloeden. door de sprinklerinstallatie bedwongen. trachten de afnemers tegen een zo laag De punten waar buizen van diameter verDe daarbij gebruikte aantallen sprinklers mogelijke kostprijs te voorzien van volanderen of waar koppelingen tussen buizen zijn vermeld in tabel XV. doende water en dit met een toereikende aanwezig zijn worden knooppunten geTer illustratie van het voorgaande volgen noemd. Ook daar waar waterverbruiken druk. onderstaand edge gegevens omtrent een gesitueerd zijn, worden knooppunten aangrote brand die op zsterdag 15 oktobr '77 gebracht, plaatsvond te Oss. Daarbij ging het winkelWat is bedrijfsvoering van een leidingnet Een groot aantal leidigen spelen in het centrum 'De Ruwwerd' met 16 winkels, systeem geen rol en worden verwaarloosd. 2 supermarkten, 3 banken, een snackbar en en wat zijn biervoor de randvoorwaarden Bedrijfsvoering van een leidingnet is in In afb. 2 is het transportmodel weergegeven een restaurant geheel verloren. De schade feite niets anders dan het bijhouden van met de belangrijkste verbruikspunten. wordt geschat op 10 B 20 miljoen gulden. Verder wordt uiteraard gebruik gemaakt Met het oog op brandblussing is het winkel- het huishoudboekje van een transportmiddel om de gebruikers van water te van de relaties tussen druk en stroming in centrum uitermate gunstig gelegen zoals het net. blijkt uit afb. 13. De brandweer heeft zeven voorzien. De exploitatielasten moeten daarom zo laag Belangrijke faktoren bij het opstellen van brandkranen kunnen gebruiken, waarvan een model zijn ondermeer: maximaal zes gelijktijdig. De waterlevering mogelijk worden gehouden. Wat zijn nu deze lasten in bet algemeen? vindt normaal plaats vanuit pompstation - het waterverbruik; Macharen (zie afb. 11). In verband met de - vaste lasten, kapitaalslasten; - het wrijvingsverlies bij stroming van brand heeft pompstation Loosbroek assiswater door leidingen. onderhoudskosten van het transporttentie verleend van ca. 8.30 tot ca. 9.30 uur systeem; en met verhoogde druk gedraaid. Uit de Het waterverbruik afleveringsgegevens van beide pompstations - energiekosten. is de grafiek van afb. 14 geconstrueerd, Water wordt in de loop van de dag niet Afschrijvingen en onderhoud vormen waarin tevens de aflevering over de voorgelijkmatig afgenomen. Het verbruikshierbij het grootste deel van de jaarlijkse gaande zaterdag is weergegeven. Voor de patroon is afhankelijk van de verbruikerskosten. De energiekosten spelen in de blussingswerkzaamheden is een capaciteit groep. van maximaal 1050 m3/uur gebruikt, terwijl kosten van het watertransport een geringe De volgende hoofdgroepen op Walcheren rol (afb. 1). een uur lang ten minste 500 m3/uur werd kunnen worden onderscheiden: gebruikt. De totale afname voor deze brand Gezien de thans sterk stijgende energie- huishoudelijk verbruik; prijzen, begint deze post echter steeds wordt geschat op ca. 2000 m3. Helaas rekreatief verbruik; hebben de gunstige omstandigheden voor de zwaarder te wegen. Wij zullen daarom overige verbruiken. moeten gaan wennen aan de gedachte dat bluswatervoorr;iening er niet toe kunnen watertransport tevens een vorm van leiden het winkelcentrum geheel of gedeelEr kunnen nog meer groepen worden energie-overdracht is. telijk te behouden. -
42,4 % bedwongen 333 % bedwongen 14,O qo bedwongen 4,3 % bedwongen 2,O % bedwongen 2,7 $6 bedwongen 1,l % bedwongen
door 0- 3 sprinklers; door 3- 7 sprinklers; door 7-13 sprinklers; door 13-19 sprinklers; door 19-31 sprinklers; door 3 1 4 9 sprinklers; door meer dan 49 sprinklers.
verschil tussen het patroon in een warme, droge zomer, zoals die van 1976, en een normale zomer, zoals die van 1975 (zie afb. 4). Hieruit volgt dat een transportsysteem (geheel van transportmiddelen) voor een bepaald gebied niet statisch is. Het is een niet-statisch gebeuren, doordat het verbruik op elk moment en op elke plaats in het net voortdurend varieert. Er kan dus niet volstaan worden met het bekijken van enkele stationaire toestanden in het transportsysteem (zoals alleen het maximum uur). Men heeft te maken met een dynamisch funktionerend systeem gedurende een bepaalde periode. En deze dynamiek moet in het model tot uiting komen. Dus moet ook de relatie worden ingevoerd welke bestaat tussen de pure transportmiddelen (de buizen), en de pompstations, opjagers en watertorens.
Ajb. 2
- Model
van her transportleidingnet Walckeren.
Bij stroming van water door buisleidingen treden energie-verliezen op door de wrijving van het water met de buiswand. Dit verschijnsel zal niet uitputtend behandeld worden. Er wordt volstaan met een korte uiteenzetting van de meat gebruikelijke benaderingsmethode. Veelal zal het stromingsbeeld van water door een transportleiding een turbulent karakter hebben. Voor de berekening van de wrijvingsweerstand geldt, dat
onderscheiden, maar voor de benadering van de werkelijkheid in een model zijn deze drie grote groepen voldoende genuanceerd. Hoe het verbruikspatroon per etmaal kan zijn, blijkt uit afb. 3, waarin weergegeven is de spreiding van de verbruiken van de genoemde kategorien over het maximum etmaal van 1976.
Hierbij moet we1 vermeld worden dat het huishoudelijk verbruik (bovenste arcering) enigszins afgevlakt is door de levering aan de Gemeentebedrijven van Middelburg met haar eigen buffers. Ook klimaat en seizoen zijn van invloed op het verbruik. Zoals op de volgende illustratie te zien is, bestaat er een groot
Afb. 3 - Spreiding van het uurverbruik over het etntaal.
Afb. 4 Efmaalverbruik W M Z over de jaren 1975, 1976.
I
-
I
8
12
16
20
24 UUR -+
4 +
zomer
----------
Hierin vertegenwoordigt X de weerstandscoefficient. De wandruwheid in waterleidingbuizen is dusdanig van grootte, dat veelvuldig een turbulent strorningsbeeld optreedt in het overgangsgebied tussen hydraulisch gladde en ruwe wand. Colebrook heeft op een empirische wijze een verband afgeleid voor technische buizen tussen X en de andere parameters zoals D. k en Re. Met name in het overgangsgebied blijkt deze benadering erg goed te voldoen. De benadering van A:
is een gekompliceerde formule waarbij X door middel van iteraties verkregen moet worden. Vooral bij leidingnetberekeningen bij bepaling van wrijvingsverliezen in de buizen maakt de benadering van Colebrook het rekentechnisch ingewikkeld. Het wrijvingsverlies bij stroming van water door een buis is afhankelijk van de parameters: - diameter; - snelheid; - wandruwheid; - lengte van de buis. Dit verband kan ook op de volgende wijze geschreven worden: AH=~.L.DP.QY.~~ waarin a,p, y en S nog te bepalen konstanten zijn. Voor de meest voorkomende k-waarden en debieten zijn voor twee groepen diameters: < 0 400 mm en 2 @ 400 mm met behulp van de methode der kleinste kwadraten, waarbij de uitkomsten van de empirische formule van Colebrook gebruikt worden als waarnemingen, twee formules af geleid. Van te voren is de vrijheidsgraad van de formule van 4 teruggebracht naar 3 door y gelijk aan 2 te stellen. De formules voor beide kategorieen met hun randvoorwaarden zijn: Formule 1: H = 0,1255 D-5,2501 k0,1695 Q2 met de randvoorwaarden: 0,050 < D 5 0,400 (D in meters) o,oi < k 5 2,o (k in mm) 0,2 < V 5 3 , 0 (Vinmjsec.) Formule 2: H = 0,1241 D-5,1980 k0,1645 met de randvoorwaarden:
42
Ter illustratie zijn de beide formules voor twee diameters en een k-waarde (0,2) uitgerekend en uitgezet op een grafiek, welke u eveneens vindt in het boek 'Stromingsweerstanden in buisleidingen' van prof. Huisman. Hierop is te zien dat de afwijkingen met name in het werkingsgebied met de stroomsnelheden 0,3 tot 3,O m/sec. verwaarloosbaar zijn (afb. 5). Opmerking: De in de formule gebruikte eenheden zijn: diameter, in meters; wandruwheid, in mm; debiet, in 103 m3/uur; drukverschil, in meters
Problemen en vragen welke de bedrijfsvoering van een leidingnet behvloeden Zoals gezegd, moet men bij de exploitatie van een transportsysteem de vraag stellen: - Hoe kan ik met zo min mogelijk kosten het water van de produktie-eenheid naar de klant transporteren?
Onnodig te zeggen dat het vinden van een antwoord op de eerste vraag, die van de laagste kosten, rekening houdend met alle genoemde aspekten, een uiterst ingewikkelde zaak is. De ontwerper heeft de taak a1 deze facetten tegen elkaar af te wegen en de beste oplossing te kiezen. Teneinde het ontwerpen rationeler en doelgerichter te maken, is gezocht naar eenvoudige hulpmiddelen om dit ingewikkelde probleem aan te vatten. Van belang is de ontwerper te ontlasten van routinewerk en de ontwerpkosten zo laag mogelijk te houden.
Om een inzicht te krijgen in de bedrijfsvoering van een leidingnet moet men gebruik maken van hulpmiddelen, dat wil zeggen instrumenten. Hiervan zijn de meat gebruikelijke: - handberekening; - empirische benadering; - computertechaieken en wel: a. maasvereffeningsmethode, b. knoopvereffeningsmethode.
Handberekening Deze vraag roept echter weer een hele reeks andere vragen op, zoals: - Wat is de optimale net-dirnensionering in relatie tot pompen? - Welke rol spelen de energiekosten in deze dimensionering? - Hoe groot moeten de buffers zijn en waar moeten ze in het systeem liggen? - Wanneer worden de geplaatste pompen te klein? - Hoe moeten de pompen geschakeld worden om een zo optimaal mogelijke exploitatie te verkrijgen? - Heeft de bouw van opjagers voordelen, en zo ja, waar? - Welke rol speelt de watertoren in een systeem?
De handberekeningsmethodevoldoet het best in boomachtige transportsystemen. Maasachtige strukturen zijn met deze methode ook we1 te berekenen, maar dat is een zeer tijdrovende bezigheid, gezien de veelvoud van vergelijkingen en randvoorwaarden. Bij deze methode wordt het snelst resultaat verkregen door uit te gaan van de eerder besproken formules die het verband aangeven tussen wrijvingsverlies en debiet in buizen, dus: voor diameters kleiner dan (3 400 mm: H = 0,1255 D-5,2501 k0,1695 42;
voor diameters groter of gelijk aan 0 400 mm: H = 0,1241 D-5,1980 kOP45 4%. Voor de in het systeem voorkomende buizen worden nu de betrekkingen: Afb. 5 - Vergelijking rvrijvingsverZies volgens Colebrook en volgens de gehanteerde b e ~ d e ~ n g . H,, = fn . Qn2 I I vastgesteld. Het verbruikspatroon van de afnames onderweg c.q. aan het eindpunt wordt bekend verondersteld. Een eenvoudig voorbeeld is het transport St. Jansteen - Braakman, dat bier schematisch is weergegeven (afb. 6). In de afbeelding is C6n van de bovengenoemde relaties aangegeven. Bekend zijn: Q inname Braakman; Q uitgaand St. Jansteen.
Empiische benadering
-
-
Afb.6 - Vereenvoudigd transportsysteem
-
St. Jansteen Braakman.
De enige onbekenden zijn Q1 en Q2 die bepaald kunnen worden met de betrekkingen: A&-6-6 Q1
+ QZ
- 7 = A a - 8 - 9 - 7
= Q~raakman
Allerlei gebruikspatronen kunnen met behulp van dit eenvoudige model worden nagebootst. Op deze wijze kan berekend worden hoe het systeem reageert ten aanzien van de verbruiksdynamiek.
Netkarakteristieken kunnen ook bepaald worden met behulp van waarnemingen in het systeem zelf. Deze methode is echter sterk afhankelijk van de vorm en de struktuur van het betreffende systeem. Bij vermaasde netten kan op empirische wijze een vrij nauwkeurige indruk worden verkregen van netkarakteristiek en spreidingsgebied. Deze methode is echter we1 beperkt tot bestaande netten, omdat anders geen waarnemingen kunnen worden gedaan. Ook is het mogelijk zowel op empirische als de handmethode tegelijk bij een transportsysteem toe te passen als bijv. een deel van het systeem moeilijk met de hand te benaderen is.
Computertechnieken
Naarmate transportsystemen ingewikkelder worden en het aantal mazen toeneemt, wordt handberekening steeds tijdrovender, zo niet onuitvoerbaar. De empirische benadering wordt ook steeds moeilijker, Door enkele gevallen door te rekenen, te meer omdat men geen indruk verkrijgt lcrijgt men een aantal resultaten waarin hoe de waterstromen zich intern in het net een verband aanwezig is tussen Q-inname, verbruik, Q-uitgaand en het wrijvingsverlies. verdelen. Hier brengt de computer uitkomst. Met zo'n hulpmiddel kan zeer snel Deze resultaten kunnen in een grafiek (enkele minuten) een groot net worden worden verwerkt en dat is dan de netkarakteristiek van het systeem St. Jansteen - doorberekend en bepaald worden hoe de waterstromen zich verdelen. Braakman. De grote rekensnelheid maakt het mogelijk Deze grafiek geeft geen BBnduidige relatie de computer iteratief een oplossing te laten aan tussen de startdruk en de uitgaande vinden. Alternatieven kunnen nu snel naast hoeveelheid St. Jansteen vanwege de wisselende verbruiken op geografisch verschil- elkaar worden gelegd, bijv. voor netverbeteringen, kalamiteitennabootsingen, leidinglende plaatsen. Er ontstaat een spreidingsnetontwerpen en waarnemingen voor het gebied waarbinnen alle resultaten zullen ontwerpen van een besturing of het testen vallen (afb. 7). van bestaande c.q. te ontwerpen besturingen. Dit is een eenvoudig voorbeeld. Voor meer Er bestaan een aantal programma's waaringewikkelde transportsystemen met mee een leidingnet met diverse randvoordezelfde struktuur kunnen zo ook evenveel waarden min of meer doorgerekend kan vergelijkingen worden opgesteld als er worden. Maar voordat we die programma's onbekenden zijn. Voor deze systemen kan nader gaan bekijken, is het misschien nuttig altijd een netkarakteristiek met de eventuele na te gaan waar men in de waterleidingspreiding worden vastgesteld. wereld behoefte aan heeft. Om te beginnen is het duidelijk dat men in de meeste gevalAfb.7 - Netkarakteristiek St. Jansteen - Braakman. len geen behoefte heeft aan waterdrukken in cm nauwkeurig en debieten in liters per uur. Wat we willen weten is of er overal genoeg druk is en of er onder normale en bijzondere omstandigheden nog voldoende water geleverd kan worden. Hoe moet een programma er uitzien dat varbruik / een leidingnet met gegeven verbruiken doorrekent?
/.,.
verbruik
- De methode moet dusdanig flexibel zijn, dat allerlei bedrijfsomstandigheden op eenvoudige wijze nagebootst kunnen worden. - Alle bedrijfsmiddelen die voorkomen in een leidingnet moeten als randvoor-
waarden meegegeven kunnen worden. (Onder bedrijfsmiddelen wordt verstaan: pompen, watertorens, afsluiters, kelders). - De kans op introduktie van fouten bij het formeren en muteren van bestanden moet zo klein mogelijk zijn. - De nauwkeurigheid van de eindresultaten mag niet groter zijn dan de uitgangsgegevens. - De gevolgde rekenmethodiek en het gebruik van het programma moet zo opgezet zijn, dat dit door waterleidingtechnici zonder verdere bestudering van de methodiek bruikbaar is om praktijkproblemen op te lossen. - Het programma moet de mogelijkheid hebben een verbruiksprognose in te voeren voor een aantal verbruikskategorieen. - De mogelijkheid moet aanwezig zijn om in CBn berekening een periode van een van te voren vastgelegde grootte, onderverdeeld in een bepaald aantal tijdstappen, in Bkn run door te rekenen. Te denken valt hierbij aan een dag onderverdeeld in 24 uur. De meeste programma's zijn gebaseerd op CBn van de twee nu volgende methoden: - maasvereffeningsmethode; - knoopveref feningsmethode.
Maasvereff eningsmethode Deze methode berust in hoofdzaak op het principe dat Hardy Cross a1 voor de 2e wereldoorlog had aangegeven, namelijk via debietvereffening in mazen. In een leidingnet moeten hiertoe de mazen opgespoord worden. Een bezwaar van deze methode is dat elke maasvormige netstruktuur meer mazen heeft dan er in feite onbekenden zijn. Het komplete aantal vergelijkingen omvat dan ook een aantal 'identieke' vergelijkingen. Het is mogelijk de representatieve mazen van te voren te bepalen of door middel van een sub-routinete laten selekteren. Als het juiste aantal mazen in aantal en afmetingen bekend is, volgt het iteratieproces waarbij de stromen in de buizen en de daarbij behorende drukken proberenderwijs worden opgelost. Bij het invoeren in het model van variabele randvoorwaarden zullen deze maasgebonden ingevoerd moeten worden. Samenvattend kan gesteld worden dat de maasvereffeningsmethode, zoals die momenteel in de meeste programma's verwerkt is, goede rekenkundige resultaten geeft, maar als grote nadelen heeft de geringe flexibiliteit en de vrij grote voorbereidingstijd voordat een resultaat wordt bereikt.
Knoopvereffeningsmethode Deze methode heeft tot nu toe maar zelden navolging gevonden. Het uitgangspunt is dat in elk knooppunt van een leidingnet de waterbalans sluitend moet zijn. Nu zijn meestel de drukken in knooppunten onbekenden. In deze methode, die dus geheel niets met mazen te maken heeft, wordt de druk in elk knooppunt per iteratie zodanig gekorrigeerd dat er met de omringende knooppunten een stromingsevenwicht wordt bereikt. Door dit proces een aantal keren voor het gehele net te herhalen, wordt een netevenwicht verkregen. Bovendien kunnen op eenvoudige wijze flexibele gegevens worden ingebracht zoals een pomp of een serie pompen. Ter verduidelijking het volgende: een buis is een verbinding tussen twee lcnooppunten in een leidingnet met de relatie H=f.Q2 waarin: Q = debiet tussen deze twee knopen; f = weerstandsfaktor; H = drukverschil tussen deze twee knopen. Een pomp wordt meestal gekenmerkt door een pompkromme die de relatie aangeeft tussen de opvoerhoogte H van de pomp en het verpompte debiet Q. De meeste pompkrommen zijn parabolisch van vorm en kunnen dus als volgt beschreven worden: H=AQ2+BQ+C We zien dat deze relatie veel overeenkomst vertoont met die voor de waterstroom door een buis. Een pomp zou dus niet anders behoeven te worden gezien dan als een bijzondere buis met een heel bijzondere relatie tussen H en Q, waarbij de zuig- en perszijde van de pomp worden weergegeven als een zuig- en persknoop. Zo kan een reele pomp in het model worden nagebootst. In veel pompstations en opjagers wordt gestuurd op druk, debiet of het produkt ervan, Q x H, dus energie. Bovenstaande benadering maakt het mogelijk een werkelijk besturingsmechanisme van bestaande pompen in te brengen (bijv. besturing op hoeveelheid) en deze te toetsen aan de energie (afb. 8).
I
-
I
Afb. 8 Voorbeeld van een pontpenbesfuting op hoeveelheid.
ningsmethode heeft voor de iteraties wat meer tijd nodig, maar de maasvereffeningsmethode heeft weer meer rekentijd nodig voor het ordenen en het selektieprogramma van de mazen. Tegen elkaar afwegend moet gesteld worden dat voor een groot aantal problemen de knoopvereffeningsmethode de voorkeur zal moeten krijgen, gezien de grotere eenvoud en de flexibiliteit. Eenvoud en veelzijdigheid moeten uiteindelijk de kriteria zijn van een goed programma.
Gebruik resultaten
Al de besproken methoden zijn instrurnen-
ten om het gedrag en het funktioneren van een leidingnet onder dynamische omstandigheden te onderzoeken. De resultaten van uitgevoerde berekeningen zijn waardevol om inzicht te verkrijgen in de hoeveelheden energie die nodig zijn om het water bij de afnemer te brengen. De noodzakelijke hoeveelheden energie kunnen dienen om de besturingsorganen te ontwerpen en/of te toetsen op hun rentabiliteit. De berekeningsresultaten bestaan uit drukken in de knooppunten en stromingsgrootheden in de buizen. Tevens vindt men de uitgaande drukken en hoeveelheden van de pompstations onder verschillende omstandigheden. Al deze resultaten kunnen verwerkt worden in een per pompstation op te stellen netkarakteristiek welke het verband aangeeft tussen Q, de uitgaande hoeveelheid, en H, de uitgaande druk. Hetzelfde is mogelijk met meerdere pompAfhankelijk van de netstruktuur en het stations of opjagers in een leidingnet, gedrag van het verbruik heeft deze netterwijl ook andere randvoorwaarden op karakteristiek een nauwe of een brede soortgelijkewijze kunnen worden ingebandbreedte. bracht. Als meerdere pompstations een leidingnet Vergelijken we nu de maasvereffeningsvoeden, is het duidelijk dat de pompmethode met de knoopvereffeningsmethode stations elkaar onderling zullen en kunnen dan zien we dat de vereiste computertijd beinvloeden. ongeveer gelijk zal zijn. De knoopvereffeBij het ontwerpen c.q. toetsen van een
besturing van de waterstromen is natuurlijk nodig een zodanig optimum te vinden in het samenwerken van deze pompstations dat men zo weinig mogelijk energie aan het water toevoegt. Uiteraard dient dit gebonden te zijn aan kapaciteitsvoorwaarden zoals de maxirnale produktie van een pompstation. Heeft men voor alle betrokken pompstations een dergelijke netkarakteristiek gekonstrueerd, dan moeten, als volgende stap, de optima worden vastgesteld. Om de problematiek niet te ingewikkeld te maken, volgt hier aan de hand van een algemeen, maar we1 vereenvoudigd, voorbeeld een mogelijk te volgen werkwijze (afb. 9). Uitgangspunten zijn: - alleen netkarakteristieken worden in beschouwing genomen; - in het net wordt een minimum druk gehandhaafd van H mwk. Zoals bekend geldt bij stroming van water door een buis: wrijvingsverlies = f . Q2 Een net is niets anders dan een samenstelling van buizen. Als netkarakteristiek moet dan ook een dergelijke relatie geschreven kunnen worden. In feite doen wij dus niets anders dan de vastgestelde netkarakteristiek te benaderen door: Hpompstation = A Q2pompstation + C Laten wij nu terugkeren tot het vereenvoudigd model van een leidingnet. Wij hebben hier een leidingnet dat gevoed wordt door drie pompstations 1 , 2 en 3. De afzet van elk pompstation wordt Qi genoemd. Bij beschrijving van dit systeem volgt dan als van zelf dat voor elk uur moet gelden, dat: Ql Qz Q3 = dverbruik (1) Voor elk pompstation kan de uitgaande druk nu geschreven worden als funktie van de parameters:
+ +
-
A f b . 9 Vereenvoudigd leidingmodel welke gebruikt wordt bij energie-optimalimtie.
- uitgaande hoeveelheden van de pompstations; - plaatshoogte van het pompstation t.0.v. een referentieniveau; - minimaal vereiste netdruk.
Vergelijking (2) wordt dan: HI = AlQ12 H -HI1
+
(6)
De totaal energie wordt dan: Etotaa~= p {A1Q13 + A2Qz3 + A3Qs3 + v .H -QIHI' -Q2H2' -Q3W) (8)
Voor het geval dat alle pompstations op een gelijk niveau liggen, impliceert dit een verregaande vereenvoudiging tot 1 p. = (17) 3 A,
Voor pompstation (1) heeft deze funktie dan X /Vervang Q , door pi . V n=l A, de vorm Uit deze benaderingswijze volgen voor de Etota,, = p {(AIPI~ + A2pz3 & ~ 3 ~ ) HI=AIQI~+A~'Q~~+&'Q~~+H (2)- H ~ ' V3+lH. V -plVH19 -p2VH2;' -p3VH3') diverse pompstations hun procentuele Hierin zijn: (9) inzetten t.a.v. verschillende etmaal- of uurAI, As', A31 = konstanten uit netkarakterisEr ontstaat een vergelijking in pl, pz. p3, V, verbruiken. Deze gegevens samen met de tiek; opvoerhoogte bepalen nu hoe van uur tot QI, . . .Q3 = afzetten van de diverse pomp- H, HI7, H2' en W. uur de schakeling van de pompen in een stations m3/h; pompstation en van de pompstations t.0.v. Het van de totaal energiefunktie H = minimum netdruk t.0.v. NAP (m); vindt men nu door partiele differentie naar elkaar zou moeten zijn. HI' = plaatshoogte pompstation t.0.v. Indien CCn van de pompstations gevoed PI en p3 met substitutie van NAP (m); wordt door de andere twee, kan op een HI = pompdruk t.0.v. maaiveld (m). (lo) soortgelijke wijze een optimum oilossing Voor elk pompstation kan men een dergeEartiele differentie naar p l en substitutie van verkregen worden. In de algemene oplossing leidt dit tot een lijke vergelijking opstellen. p2 = 1 -PI- p3 levert: andere faktor voor pompstation twee, 3Alp12V2-V(HlY-H2') - 3A2p9V2=0 Nu blijft de vraag hoe moet elk pompper slot van rekening meet dit water station kwantitatief ingezet worden om te tweemaal verpompt worden. Partiele differentie naar ps en substitutie van De benaderingswijze, zeals hies geschetst, voorzien in het verbruik met een zo laag p2 = 1 -p1- p3 geeft: mogelijk totaal energieniveau? geeft m.b.v. een statistische verwerking De totaal energie van elk uur kan geschreinzicht in het 3 ~ ~ -~ vw3. ~ -2H ~ ~3 2) ~ ~ ~ ~ 2 van ~ 2de =berekeningsresultaten 0 ven worden als: (12) funktioneren van een leidingnet. Tevens ban men in deze methode de Vergelijking (11) kan ook ornschreven rendementen van de machines verwerken. (p is een ornrekeningsfaktor naar kw). worden als: Er zal ook een optimalisatie plaats kunnen Ook kan men de Q van elk pompstation A2 HI' -Hz' vinden tussen bijvoorbeeld vaste pompinp12 = -~ 2 + (13) stelling/toerenregelbaremachines. % vervangen door een procentuele inzet, AI 3A3V Ik hoop dat u met deze uiteenzetting te bijv. bij pompstation (1): hebben laten zien dat het dynamisch funktiVergelijking (12) wordt: Q1= PI .Vtotanl oneren van een leidingnet in a1 zijn facetten (voorwaarde: p l pa 4- ps = 1) (4) &'-Hz' A2 (bezien ook de toekomst) geen ingewikkeld p32 = -P 9 + De vergelijking (3) gaat dan over in: (I4) probleem hoeft te zijn. A1 3A3V Voor wat betreft de statistische verwerEt0taa,=p { P I H I + P ~ H ~ + P ~ & V)(kw) (5) Door toepassing van de reeksontwikkeling kingsmethode die hier geschetst is, zou ik Indien men in (5) voor elk pompstation van Taylor en gebruik van de eerste twee nog op willen merken dat dit CCn van de de druk H i (zie vergelijking 2) en termen uit deze reeks: mogelijk te volgen methoden is. Qi = pi .V substitueert, resteert een h4ijn bedoeling om u dit hier te presenteren b vergelijking in PI, pl, p3, V. HI', HZ', is geweest u een benaderingswijze mee te /(a+b) = ,/a en H. geven om de problemen aan te kunnen a ,/a Het minimum totaal energieniveau voor (a = f (a,b), afhankelijk van de grootte van pakken. dit leidingnet bij de gegeven omstandigHet is geen pasklare oplossing. a en b) heden kan nu bepaald worden door subHet is slechts een aanzet om gezamenlijk stitutie van bijv.: en vervolgens pl uit vergelijking (13) en p3 een goede oplossing van deze problemen te uit vergelijking (14) te substitueren in (10) p2 = 1 -p l -p3 en partiele differentie vinden. verkrijgt men een vergelijking alleen in pz. naar pl en p3. Tot slot zou ik vanaf deze plaats graag a1 De algemene oplossing van pi heeft dan mijn kollega's en vooral de heren Van der Het oplossen van een dergelijk stelsel verde vorm: Velde en Van Gremberghe willen bedanken gelijkingen is een wislcundig probleem, 1 1 voor hun bijdrage aan het tot stand komen waarvan op dit moment nog geen werkp. = van deze lezing. bare oplossing bij ons bekend is. 3 A, 3 A, Het is echter we1 zo, dat een aantal fakto2 2 ,/2X ,/ren die de oplossing van dit stelsel ingen=l A, n = l A, wikkeld maken vaak verwaarloosd kunnen 3 Ai 3 H,'-Hi' worden. ( Z ,/-)(X 1 De vergelijking (2) opgesteld voor CCn n=l A,, n = l a / A , pompstation kan vaak sterk vereenvoudigd . {{I-4 { worden. 6V ,/A, De be'invloeding van andere pompstations (16) speelt namelijk in sommige gevallen een te a = f (a, b) afhankelijk van de absolute verwaarlozen rol. grootte van a en b.
+
+
e'
+
+
>
Kwaliteitsverandering van drinkwater als gevolg van de groei van micro -organismen in het distributiesysteem
1. Inleiding Micro-organismen kunnen een belangrijke rol spelen bij het optreden van kwaliteitsveranderingen van drinkwater tijdens het verblijf in het distributiesysteem. De door micro-organismen veroorzaakte kwaliteitsveranderingen leiden echter vrijwel nooit tot een vennindering van de hygienische betrouwbaarheid van het drinkwater. We1 kunnen de veranderingen van dien aard zijn, dat ze tot klachten van consumenten aanleiding geven. De voornaamste klachten over de kwaliteit van het drinkwater hebben
betrekking op de smaak van het water, de Ideur van het water (met name door de aanwezighdd van roestdeeltjes) of de aanwezigheid van met het blote oog zichtbare organismen (Windle Taylor, 1965). Door Burman (1965, 1973) is onderzoek uitgevoerd naar het optreden van smaakverslechtering van het drinkwater en de aanwezigheid van bepaalde micro-organismen in het distributiesysteem. Hoewel smaakstofproducerende actinomyceten en schirnrnels in het drinkwater konden worden aangetoond, was een relatie tussen deze aanwezigheid en het optreden van smaakverslechtering onduidelijk. Bovendien bleek dat genoemde micro-organismen niet in het drinkwater konden groeien (Burman, 1965). Ook uit door de auteur bij het KIWA uitgevoerd onderzoek is tot nu toe nooit duidelijk gebleken dat bepaalde actinomyceten of schirnmels de oorzaak waren van het optreden van smaakverslechtering van het drinkwater tijdens verblijf in het leidingnet. De aanwezigheid van roestdeeltjes in &inkwater kan een gevolg zijn van een aerobe of anaerobe aantasting van gietijzeren en stalen leidingen. Bij de anaerobe corrosie spelen sulf aatreducerende micro-organismen, behorende tot de species Desulfovibrio desulfuricans, een belangrijke rol zoals onder meer is uiteengezet door Von Wolzogen Kiihr (1951). Het is niet uitgesloten dat deze sulfaatreducerende rnicro-organismen de smaak van het water ongunstig beinvloeden door de produktie van zwavelwaterstof. Een andere vorm van aantasting van Iddingmaterialen, namelijk die van rubberen af dichtingsringen, werd door Leef lang (1963, 1968) onderzocht, die vaststelde dat deze aantasting door bepaalde actinomy-
ceten werd veroorzaakt. Deze waarnemingwas in overeenstemming met de bevindingen van Rook (1955), die als eerste aantoonde dat gevulcaniseerde natuurrubber kon worden afgebroken door Streptomyces soorten. Waterleidingbedrijven worden soms geconfronteerd met klachten van zeer speciale aard. Zo is in de Literatuur melding gemaakt van het optreden van slijmvonning in een industrieel proces, waarbij uit het drinkwater afkomstige Pseudomonas soorten een rol speeliden (Poynter and Mead, 1964). Ook kunnen bepaalde bacterien, afkomstig uit drinkwater, een rol spelen bij voedselbederf (Windle Taylor, 1969-1970).Een bijzonder probleem, veroorzaakt door in leidingwater aanwezige micro-organismen is vermeld door Kelstrup et al. (1977), die constateerde dat het watertoevoerkanaal van tandartsapparatuur door bacterieaangroei verstopt raakte. Van meer belang is de aanwezigheid in drinkwater van bacterietypen die onder bepaalde omstandigheden ziekteverwekkend kunnen zijn. Tot deze zgn. opportunistische pathogenen behoort met name Pseudomonas aeruainosa. Vertegenwoordigers van deze soort zijn slechts uiterst zelden in drinkwater aanwezig. Hierop wordt nog nader ingegaan. Een in het leidingnet optredende vermeerdering van met het blote oog zichtbare organismen wordt, in tegenstelling tot reeds genoemde problemen, niet door speciale micro-orgadsmen veroorzaakt maar door allerlei in hygienisch opzicht onschadeliike bacteriesoorten die zich in het bereide drinkwater vermenigvuldigen. Deze zgn. 'nagroei' kan tevens leiden tot het optreden van plaatselijke anaerobic in de leidingen, waardoor de anaerobe corrosie wordt versterkt. Een ten gevolge van de nagroei voortdurend groot bestand aan mioro-organismen in het drinkwater rnaakt bovendien de koloniegetalbepalingen ongeschikt voor het vaststellen van verontreinigingen van het leidingnet door invloeden van buiten a£, tenvijl tevens het water ongeschikt is voor bepaalde medische toepassingen in verband met het optreden van pyrogene reacties, veroorzaakt door bacteriemateriaal (Strobel, 1972). In het hiernavolgende wordt achtereenvolgens ingegaan op het meten, de betekenis en de oorzaken van het ootreden van nagroei van micro-organismen in drinkwaterdistributiesystemen. 2. Microbiologische bepalingsmethoden
2.1. Algemeen Voor het verkrijgen van informatie over de aanwezigheid en het gedrag van microorganismen in drinkwater tijdens het verblijf in het leidingnet kumen selectieve en niet-selectieve methoden voor het tellen
TABEL I - De toepassingstrlogelijkhedett van eett aantal bepalingstnethoden bij de beoordeling van de ~vaterkwaliteiten bij onderzoek nuar het gedrag van tnicro-orgatlistr~en in het distributiesysteetrl. Hygi& Besmetnische ting van beoor- het lei- Nadeling dingnet groei
22 OC-koloniegetal 37 OCkoloniegetal -
(+)
+
++ ++ + (+)
fecale coli-bacterien fecale streptococcen P.aeruginosa (+) sdfiet-reducerende clostridia (+I aerobe spore vormers actinomyceten schimmels pseudomonassen sulfaat-reducerende bacteriin -
++2
+
-
(+)
-
(+I
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
+
Speciale problemenl
+
+ -
+ + + + + + +
Toepassingsmogelijkheid afhankelijk van de aard van het probleem. 2 Voor het voorstellen van de mate van nagroei heeft de strijkplaatmethode de voorkeur boven de gietplaatmethode. niet bmikbaar, (+) overbodig of onzeker. en goed resp. als enige bepaling te gebmiken. 1
-
+ ++
van deze micro-organismen worden gebruilct. In tabel I zijn in dit verband de toepassingsmoelijkheden van een aantal bepalingsmethoden aangegeven. De genoemde methoden hebben alle betrekking op aerobe en anaerobe heterotrofe microorganismen. Voor de bepaling van autotrofe bacteriesoorten, zoals bijv. de nitrificerende bacterien, bestaan echter eveneens selectieve telmethoden (bijv. Matulewich et al., 1975). 2.2. De betelcenis van het 22 "C-eiz het 37 OC-lcoloniegetalbij de Icwaliteitsbeoordeling van drink~vater Nadat Koch in 1881 het gebruik van bouillongelatine voor de bepaling van het aantal bacterien in water introduceerde werd aanvankelijk aangenomen dat deze methode bruikbaar was bij de hygiensche beoordeling van drinkwater. A1 spoedig bleek echter, dat vrijwel alle bacterien die met bouillongelatine in drinkwater werden geteld, tot onschadelijke soorten behoorden (Frankland and Frankland 1885, Haenle 1903, Kayser 1900, Lustig 1893, Van der Sleen 1894 en Z i m e r m a n 1890-1900). Koch (1893) stelde we1 vast dat het door middel van langzaamzandfiltratie gezuiverde rivierwater vrij van ziektekiemen was indien het koloniegetal op bouillongelatine kleiner dan 100 per ml was. Enkele jaren geleden hield Miiller (1972, 1974) een pleidooi voor het opnemen van een grenswaarde voor het 22 "C-koloniegetal in de Duitse wet als maat voor de kwaliteit van drinkwater.
Een dergelijk gebruik van dit koloniegetal is echter niet in overeenstemrning met de bevindingen van Koch (1893), die slechts aantoonde dat het koloniegetal als maat voor de bacterieverwijderende werking van de zuivering kon worden gebruikt. In de huidige Trinkwasserverordnung (1975) is echter voor het 22 "C-koloniegetal van drinkwater een richtwaarde (100 kolonievormende eenheden per rnl) en geen grens~vaardeaangegeven. Voor verpakt drinkwater is in deze Verordnung we1 een grenswaarde gesteld, namelijk van 1000 kolonievormende eenheden per ml. In het Nederlandse normblad N 3043 (1956) en in de Aanbevelingen van de VEWIN (1960) is, naast de coli-norm, voor vers bereid drinkwater voor het koloniegetal een norm van 100 per rnl genoemd. Deze norm is eveneens als richtwaarde bedoeld.
onvoldoende zuivering van het drinkwater of het optreden van een besmetting tijdens distributie, bijv. ten gevolge van reparatiewerkzaamheden, maar kan ook een gevolg zijn van bacterienagroei. Over de hygienische betrouwbaarheid van het water in deze situaties lcan echter alleen op basis van de coli-bepaling een uitspraak worden gedaan.
2.3. De samenstellit~gvan de koloniegetallen Om meer inzicht te krijgen in de betekenis van het 37 "C-koloniegetal van het drinkwater in allerlei situaties is door de KIWAprojectgroep Microbiologie een groot aantal 37 "C-koloniegetalbepalingen in verschillende drinkwatertypen verricht en werden een duizendtal isolaten voor nadere determinatie verzameld. Voorlopige resultaten van het onderzoek wijzen uit dat ca. 25 O/o van de verkregen reincultures tot het geOver de betekenis van het 37 "-kolonieslacht Bacilllts behoort. Vertegenwoordigers van dit geslacht kunnen niet groeien in getal van drinkwater bestaat eveneens verdrinkwater (Frankland and Frankland 1894, schil van mening. In het normblad N 3043 (1956) werd gesteld dat in deugdelijk drink- Schubert 1975), waarmee wordt bevestigd water het aantal op bouillonagar bij 37 "C dat een belangrijk deel van het 37 "Cgekweekte bacterien niet groter mag zijn koloniegetal inderdaad een gevolg is van dan 50 per ml. In de Aanbevelingen van de een onvoldoende zuivering of een besmetVEWIN is gesteld, dat voor drinkwater ting. Naast de bacilli werden herhaaldelijk bacterien behorende tot de geslachten bereid uit grondwater het 37 "C-koloniegetal (a£ pompstation) Meiner dan 20 per ml Aerotnonas en Pseudomonas aangetroffen. Van een deel van de isolaten is de identiteit en bij drinkwater bereid uit oppervlaktewater kleiner dan 50 per ml behoort te zijn. nog niet bekend. Het 22 "C-koloniegetal van drinkwater kan Voor drinkwater in het distributiesysteem werden geen aanbevelingen gedaan, terwijl in sterke mate door nagroeiende bacterien in het Waterleidingbesluit (1960) in het worden gevormd. Een uitspraak over de geheel geen eisen ten aanzien van het mate waarin dit het geval is, kan alleen 37 "C-koloniegetal van drinkwater werden worden gedaan als men inzicht heeft in de genoemd. Dat over de betekenis van de koloniegetallen op meerdere plaatsen in het genoemde koloniegetallen nog steeds vervoorzieningsgebied en op meerdere tijdschil van mening bestaat bleek bij het in stippen. EEG-verband formuleren van het 'Voorstel Over de samenstelling van het 22 "Cvoor een richtlijn betreffende de kwaliteit koloniegetal bestaan nauwelijks kwantitatieve gegevens, omdat de identiteit van de van water bestemd voor menselijlte consumptie' (1976). Gelukkig werd bijtijds meeste in drinkwater aanwezige bacterien onbekend is. Een aantal bacterietypen, die gerealiseerd dat het vaststellen van grenswaarden voor de koloniegetallen van kunnen bijdragen in het 22 "C-koloniegetal, zijn onder andere bacterien behorende tot de drinkwater niet wenselijk was en wefd voor deze parameters het begrip 'richtgeslachten Flavobacterium (Miiller 1972, niveau' ge'introduceerd. De voorgestelde Schalekamp 1969), Alcaligenes, Achromoniveaus voor het 37 "C-koloniegetal en het bacter, Xanthomonas, Cytophaga (Selenka 22 "C-koloniegetal zijn resp. kleiner dan 10 en und Meissner 1971), Arthrobacter (Vickleiner dan 100 per rnl drinkwater. toreen, 1969), Corynebacterium (Graf und De venvarring over de betekenis van het Bauer, 1973), Bacillus (Schubert, 1975), 37 "C-koloniegetal is voor een belangrijk Aeromonas (Leclerc et Buttiau, 1962; deel een gevolg van het ontbreken van geSchubert, 1976; Van der Kooij, 1977) en gevens over de aard van de bacterien die Pseudomonas, namelijk P.fluorescens, bijdragen in dit koloniegetal. Geheel ten P.putida en P.alcaligenes (Selenka und omechte bestaat nog de mening dat een Meissner, 1971; en Windle Taylor, 1969belangrijk deel van deze bacterien 1970). potentiele ziektekiemen zijn, omdat Uit eigen onderzoek is inmiddels gebleken ze bij 37 "C kunnen groeien. Over de dat bacterien behorende tot het geslacht mogelijke aanwezigheid van ziektePseudomonas weliswaar bijna altijd aankiemen geeft echter in eerste instantie de toonbaar zijn in 100 ml drinkwater, maar coli-bepaling uitsluitsel. Een hoog 37 "Cdat ze vrijwel steeds minder dan 10 O/o en koloniegetal kan echter we1 wijzen op een vaak rninder dan 1 O/o van het koloniegetal
vormen. P.aer14ginosawerd in het geheel niet aangetroffen. (Van der Kooij, 1977). Bovendien is gebleken dat de zgn. 'gele kiemen', waartoe onder andere vertegenwoordigers van de geslachten Flavobacterium, Xanthomonas, Cytophaga, Caulobacter en Arthrobacter behoren, meestal slechts een kleine rninderheid van het 22 "C-koloniegetal vormen. Met de op standaardwijze uitgevoerde 22 "C-koloniegetalbepaling wordt slechts een zeer gering gedeelte van het aantal aanwezige levende heterotrofe bacterien geteld. Dit is onder meer een gevolg van het feit dat veel bacterien slechts na een lange incubatiduur zichtbare kolonies vormen (Geldreich, 1975). De bacterien, die na 72 uren zichtbare kolonies vormen behoren dus voornamelijk tot snelgroeiende soorten. Bovendien zijn veel bacterien niet bestand tegen het overbrengen van een milieu arm aan voedingsstoffen naar een milieu rijk aan voedingsstoffen. Ook het mengen van het watermonster met de warme bouillongelatine of -agar leidt tot het afsterven van veel bacterien. De bepaling van het koloniegetal door rniddel van het uitspreiden van een hoeveelheid water op reeds gestolde en afgekoelde platen levert in de regel dan ook hogere koloniegetallen op dan de standaard-bepaling. Dit geldt vooral voor het 22 "C-koloniegetal. Door de genoemde bezwaren kan de toepassing van de gestandaardiseerde 22 "Ckoloniegetalbepaling slechts beperkte informatie opleveren. Duidelijke informatie over aanwezigheid en gedrag van bacterien in distributiesystemen kan we1 door toepassing van asngepaste methoden en selectieve media worden verltregen. 3. Nagroei-bepalende factoren 3.1. Algemeen De mate van bacterie-nagroei in een distributiesysteem wordt in afwezigheid van desinfectiemiddelen vooral be'invloed door de aard en hoeveelheid aanwezige assimileerbare verbindingen, de watertemperatuur en de verblijftijd van het water in het leidingnet. De aard van de nagroeiende baoterien wordt eveneens door deze factoren bepaald. 3.2. Assimileerbare organische koolstof (AOC) Hoewel een aantal bacterietypen in staat is bepaalde anorganische verbindingen (bijv. amtnoniak of zwavelwaterstof) als energiebron benutten, hebben de bacterien die bijdragen in de eerdergenoemde koloniegetallen, organische verbindingen nodig als energiebron en als koolstof bron. De hoeveelheid en de aard van de assirnileerbare koolstofverbindingen bepalen in belangrijke
mate het aantal en de aard van de nagroeiende micro-organismen.Het begrip 'assimileerbare koolstof' zal vanaf nu worden aangeduid met AOC. Onder invloed van verschillendewaterbehandelingen en vooral na een biologische zuivering zal het AOC-gehalte in drinkwater doorgaans zeer gering zijn. Dat een zeer geringe hoeveelheid AOC a1 voldoende is voor de groei van een groot aantal bacFerien blijkt uit de volgende berekening: Een bacteriecel met een volume in 1 pm3 en ca. 20 O/o droge stof heeft een droog gewicht van ca. 2 x 10-10 mg. Uit de gemiddelde bruto-samenstelling van celmateriaal, die luidt C5H7N02P1130 blijkt dat ca. 50 O/o van de droge stof uit koolstof bestaat. Daar bij de opname van 1 gewichtshoeveelheid organische koolstof ca. 50 O/o wordt omgezet in COz en 50 O/o in celmateriaal betekent dit, dat voor de produktie van 1 bacteriecel ca. 2 x 10-10 mg AOC nodig is. Voor 104 cellen per rnl water is dus een AOC-concentratie van 104x 103 x 2 x 10-10 mg = 2 pg AOC per liter nodig. Uit de samenstelling van het celmateriaal kan vervolgens worden afgeleid dat de benodigde hoeveelheden assimileerbare N en P nog veel kleiner zijn dan de benodigde hoeveelheid AOC. De verhouding waarin C, N en P nodig zijn, is namelijk 120 : 14 : 1, waardoor de AOC-concentratie vrijwel steeds de groeibepalende factor zal zijn in drinkwater. De relatie tussen de AOC-concentratie en het maximaal bereikbare nagroeiniveau (aantal bacteriecellen per milliliter) maakt het mogelijk om met een in principe eenvoudige microbiologische methode het AOCgehalte in drinkwater te bepalen. Deze methode berust op het onder geconditioneerde omstandigheden meten van de groeicurve van een bacterie-reincultuur in het te onderzoeken water. Het maximum van de groeicurve verschaft informatie over het AOC-gehalte en kan met behulp van een ijklijn (afb. 1) worden uitgedrukt in pg ijkstof-C, bijv. acetaat C, die, indien aanwezig, eenzelfde groeirnaximum zou geven. Uit een aantal op deze wijze uitgevoerde experimenten is inrniddels gebleken dat het AOC-gehalte van een aantal drinkwatertypen in Nederland varieert van enkele micro-grammen tot enkele tientallen micrograrnmen per liter. Daar de AOC uit verschillende verbindingen zal zijn samengesteld, kumen deze in drinkwater slechts aanwezig zijn in concentraties van enkele tienden tot enkele microgrammen per liter water, hetgeen verklaart waarom deze verbindingen, die goed in water oplosbaar zijn, zo moeilijk chemisch aantoonbaar zijn. In het drinkwater kunnen alleen bacterietypen zich nog vermenigvuldigen, die de
te lezen als groeisnelheid Door V en V, (hr-1) en maximale groeisnelheid (hr-1) ,or .--, -- a~----op een bepaald substraat kan formule (1) -. . .. . -. -. op bacterien worden toegepast. In afb. 2 is de betekenis van verschillen in substraataffiniteit 6,) en maximale groeisnelheid ( V ,) voor twee hypotetische bacterietypen bij verschillende substraatconcentraties (S) geillustreerd. Een interessante consequentie van formule (1) is dat de groeisnelheid rechtevenredig is met de substraatconcentratieS (reactie van de eerste orde) als S << K,, terwijl als S >> K,, dan is V = V, en onafhankelijk van S (reactie van de nulde orde). Toepassing van de relatie tussen substraatconcentratie en groeisnelheid bij het verklaren van het optreden van bacteriegroei in drinkwater als gevolg van de aanwezigacetate - C. p g per lme heid van assimileerbare organische koolstof Afb. 1 - De relatie tussen maximum kolonieis helaas nog nauwelijks mogelijk. Dit is getallen van een P.fluorescens-stant en verschilmet name een gevolg van het feit dat aard lende concenh-aties Nu-acetaat in drinkwater. en hoeveelheid van de verbindingen die bijdragen in de AOC per watertype sterk aanwezige verbindingen ook bij zeer lage varieren en met chemische methoden concentraties nog goed kumen opnemen. zeer moeilijk te meten zijn. Bovendien zijn Deze bacterien beschikken over een grote van in het drinkwater nagroeiende bacterien 'substraataffiniteit'. Dit begrip 'substraatin het geheel geen K, en Vma,-waarden affiniteit' is afkomstig uit de biochemie en bekend, terwijl ook van allerlei bekende en werd in 1913 door Michaelis en Menten belangrijke bacterietypen, bijv. Escherichia ge.htroduceerd. coli, slechts K,waarden van enkele substraDeze onderzoekers stelden vast dat tussen ten bekend zijn. De beschikbare K,-waarden de activiteit van een enzym en de substraat- van een bepaald bacterietype ten opzichte concentratie (S) de volgende relatie bestaat: van een bepaald substraat verschillen boven(1) dien onderling vaak zeer sterk en zijn V = V,, . SlW, S). dus niet bruikbaar. Dit wordt geillustreerd In deze formule is Vmaxde maximale met de K,-waarden die bij E.coli ten enzymactiviteit die bij hoge substraatconcentraties wordt bereikt. K, is de TABEL II - Enkele K -waarden voor de groei o f Michaelis-Menten-constante, ofwel de opname van glucose &or Escherichia coli. substraataffiniteit voor een bepaalde enzymreactie en uit de formule blijkt dat als K, temperaOrgaS = K, dan geldt: V = % v,,' waarmee (fig se - Cp) OC &me Auteur(s) het begrip 'substraataffiniteit' is gedefinieerd. 27 30 E.coli Sheata and Marr, 1971 Monod (1949) ontdekte dat tussen de 72 37 E.coli Von Meijenburg, groeisnelheid van micro-organismen en de 1971 -..concentratie van het groeibeperkende sub3200 20 E.coli Jannasch, 1968 straat eenzelfde relatie bestaat als Michaelis 5040 30 E.coli Sheata and Marr, 1971 en Menten bij enzymen waarnamen. . -
-
,
-
+
-
Afb. 2 De invloed van de subsh-aatconcentraties(S) o p de groeisnelheid (V) van twee bacterietypen met verschillende Vmas en K,. I
I
4
substraatconcentratie
IS)
-
TABEL I11 Nagroei (NT)van fwee bacterietypen A en B bij Wee verschillende AOC-gehalten en 4 verschillende verblijffijden.
opzichte van glucose zijn gemeten (tabel 11). 3.3. D e watertemperatuur De omgevingstemperatuur heeft een grote invloed op de groeisnelheid van microorganismen. Een verhoging van de temperatuur binnen redelijke gremen leidt in het algemeen tot een versnelde groei. De invloed van de temperatuursverhoging op de groeisnelheid kan voor een bepaald microorganisme kwantitatief worden weergegeven door de Qlo, die wordt gedefinieerd als het quotient van de groeisnelheden van het organisme bij twee temperaturen die onderling 10 "C verschillen. Deze Qlowaarde bedraagt bij temperaturen tussen 10 en 35 "C in de regel 1,s B 25. Door de meestal lage watertemperatuur zijn die bacterien, die zich bij 10 B 15 "C nog snel kunnen vetmenigvuldigen in het voordeel. Deze bacterien behoren tot de psychrofiele of psychrotrof e micro-organismen, waarvan de eerstgenoemdeeen temperatuursoptimum bij ongeveer 15 "C hebben, terwijl de laatstgenoemde hun temperatuuroptimumbij 25 B 28 "C hebben (Morita, 1975). Vooral de psychrotrofe bacterien dragen bij in het 22 "C-koloniegetal In hoeverre echte psychrofielen in drinkwater voorkomen is onbekend Naast psychrotrofe micro-organismen kunnen ook mesophiele bacterien in drinkwater aanwezig zijn. Deze zijn minder g o d aan lage temperturen aangepast, maar groeien we1 gwd bij temperaturen van 37 B 45 "C. Enkele bekende mesophiele bacterietypen zijn Escherichia coli en Pseudomonas aerugin osa. In afb. 3 is de invloeid van de temperatuur op de groeisnelhdd van de mesof iele E. coli en de psychrotrofe P.fluorescens in bouillon aangegeven. Duidelijk blijkt dat E.coli zelfs in dit rijke medium zeer langzaam groeit bij 10 B 15 "C. Naast het vermogen om bij lage temperatuur nog snel te groeien, b6invloedt de eigenschap om zich vast te hechten op oppervlakken in belangrijke mate de aanwezigheid van bepaalde bacterien in drinkwater. Een deel van de nagroeiende bacterien kan zijn oorsprong in voorfilters of nafilters hebben, waarin hechtende bacterien domineren In het leidingnet zijn de hechtende bacterien in het voordeel omdat door hechting aan de buiswand uitspoelen wordt voorkomen, terwijl de deling gewoon door kan gaan. Mogelijk is ook de substraataanvoer naar hechtende bacterien groter dan naar zwevende bacterien (Victoreen, 1969).
3.4. Rekenvoorbeeld De invloed van de voornaamste factoren, die de mate van nagroei bepalen is in een volgend rekenvoorbeeld ge'illustreerd.
Bacterietype A (K, = 100)
AOCll
* temp (OCI
-
-
I
Afb. 3 De invloed van de tenlperatuur op de delingstiyd van een psychrotroof (P.fluorescens) en een mesophiel bacferietype (E.coli) in bouillon. Ontleend aan Zngraham (1958).
10 a g
Bacterietype B
(K, = 100) 25 pg 10 pg 25 fig
Groeimaximum (zie afb. 3).
weergegeven situatie, kan worden geconcludeerd dat de K,-waarden van nagroeibacterien in drinkwater i n d e h a d zeer laag zijn. 4. Bestrijding van de nagroei
Het tegengaan v m de bacteriegroei is zoals Bij dit rekenvoorbeeld wordt van twee watertypen met AOC-gehalten van 10 en 25 uit de voorgaande hoof dstukken is gebleken noodzakelijk voor de kwaliteitsbeheersing Crg/luitgegaan, en van twee bacterietypen van drinkwater tijdens het verblijf in het A en B, met Kg-waarden van 10 en leidingnet. Het gegeven rekenvoorbeeld 100 ~g AOC/l. De Kg-waardenhebben illustreert nog eens duidelijk welke factoren betrekking op de AOC also£ deze slechts voomamelijk de mate van nagroei bepauit 66n bepaalde verbinding bestaat. len. Hieronder zijn, zonder verder op de De watertemperatuur bedraagt 15 "C. praktische toepassing in te gaan, een aantal De minimale generatietijd van beide bacterietypen op deze verbinding waaruit de maatregelen voor de bestrijding van naAOC bestaat is gesteld op 2,s uur (bij 15 "C). groei weergegeven. Een bepaald aan4al groeiende bacterien 1. Verlaging van het AOC-gehalte van het neemt toe met het verstrijken van de tijd drinkwater door verbetering van de zuivevolgens: NT=No.e&.T ( a ringen dbor verwijdering van leidingmaterialen die AOC afgeven. De verwaarin: betering van de zuivering kan tot standNT = aantal bacterien op het tijtijdstip T; komen door toepassing van een waterNo = aantal bacterien op tijdstip nul; behandelingsprow, waarvan met behulp T = tijd (uren) verstreken sinds T = 0; van de AOC-bepaling is aangetoond, dat e is het grondgetal van het natuurlijke deze een optimale AOC-reductie veroorlogaritmestelsel en P is de specifieke groeizaakt. De AOC-bepaling kan ook bij het snelheid (uren-1). onderzoek naar AOC-afgifte door bepaalde Tussen de groeisnelheid en de substraatleidingmaterialen goede diensten bewijzen. concentratie bestaat de al eerder gegeven relatie: 2. Verkorthg van de reistijd T, bijv. door P = %ax. S/O(s + S) (1) verbetering van de structuur van het leidingnet of door spuien. Uit (1) en (2) volgt: NT = No. w a s . S/(Ks+S). T 3. Verlaging van No door dosering van een Daar bovendien gel& Pmax = 0,693 x snel-verdwijnend desinf ectiemiddel. minimale regeneratietijd wordt (3): NT = No. e037. SMKsi-S).T (3) 4. Transport van drinkwater met een In tabel 111 is weergegeven welke kolonie- blijvende restconcentraatie van een getallen (NT) na de verschillende reistijden desinfectiemiddel. T van het water door de bacterietypen A en B bij 2 verschillendeAOC-gehalten en Voor een optimale bestrijding van de nauitgaande van No = 10 per ml kunnen zijn groei zijn met name de on& 1 en 2 gevormd. Uit deze tabel blijkt duidelijk genoemde maatregelen van belang. dat de bacteriepopulatie st& meer uit bacterie A gaat bestaan, naannate de reistijd Literatuor van het water, wadin NoA = NOB= 10 Burman, N. P. 1965. Taste and odour due to was, langer wordt. stagnation and local warming in long lengths of piping. Proc. Soc. Wat. Treatm. Exam. 14: Daar nagroei-waarnemingenin de praktijk 125-131. overeenkomen met de onder bacterietype A Burmaq, N. P. 1973. The occurrence and slgnifi-
cance of actinomycetes in water supply. In G. Sykes and F. A. S k i e r (eds.), actinomycetales, characteristics and importance, 219-230.LondonNew York. Frankland, P. and Frankland, P. 1894.Microorganisms in water. Their significance, identification and removal. London, Longmans, Green, and Co. Geldreich, E. E., Nash, H. D., Reasoner, D. J. and Taylor, R. H., 1975. The necessity o f controlling bacterial populations in potable waters, bottled ivater and emergency water supplies. J. Am. Wat. Works Ass. 67: 117-124. Gr3, W. und Bauer, L., 1973. Roter Bakterienaufwuchs (Corynebacteriunt rubrum n. spec.) in Leitungwassersystemen. Zbl. Bakt. Hyg., I. Abt. Orig., B 157, 291-303. Haenle, 0. 1903. Die Bakterien-flora der Metzer Wasserleitung. Strassburg, Heitz. Ingraham, J. L., 1958. Growth of psychrophilic bacteria. J. Bacteriol. 76: 75-80. Jannasch, H. W., 1968. Competitive elimination of Enterobacteriaceae from seawater. Appl. Microbiol. 16: 1616-1618. Kayser, H., 1900. Die Flora der Strassburger Wasserleitung, Kaisers Lautern. Kelstmp, J., Funder-Nielsen,T. D., and Theilade, J., 1977.Microbial aggregate contamination o f water lines in dental equipment and its control. Acta Pathol. Microbial. Scand. Sect. B. Microbiol.
hygienischen Wasserbeurteilung. Zentralbl. Bakteriol. Hyg. I. Abt. Orig. b. 160: 155-162. Schubert, R., 1976.Der Nachweis von Aeromonaden der 'Hydrophila-Punctata-Gruppe' im Rahmen der hygienischen Trinkwasserbeurteilung. Zentral-bl. Bacteriol. Hyg. I. Abt. Orig. B. 161:
482-497. Selenka, F.,Meissner, R., 1971. Unterschiedliche
Erfassung von Keimgmppen auf Niihrboden bei der Bestimmung der Keimzahl im Wasser. Arch. Hyg. 154: 488-499. Sheata, T. E.,and Man, A. G., 1971. Effect o f nuirient concentration on the growth of Escherichia coli. J. Bacteriol. 107: 210-216. Sleen, N. van der, 1894.Sur I'examen bacteriologique qualitatief de I'eau. Archives du Mush Teyler. Ser. 11, Vol. IV, 3me Partie, Haarlem. Strobel, K., 1972. Pyrogenuntersuchungenan Inhalationwassern bei intravenoser Injektion und Inhalation. Dtsch. Gesundh. wesen 27: 1618-1623. Trinkwasser-Verordnung. 1975. Verordnung iiber Trinkwasser lcnd iiber Brauchwasser fiir Lebensmittelbehiebe (Trinkwasser-Verordnung). Die T~kwasser-Verordnung,213-227,Schmidt, E. Berlin. VEWIN, 1961. Aanbevelingen terzake van het bepaalde in artikel4, lid 2 van de Waterleidingwet. Vermande Zonen, IJmuiden. Victoreen, H. T., 1969.Soil bacteria and color problems in distribution systems. J. Am. Wat. Works Ass. 61: 429-431. 85: 177-183. Waterleidigwet. 1957. Wet van 6 april 1957, Stb. Koch, R., 1893. Wasserfiltration und Cholera. 150, houdende regelen met betrekking tot het Gesammelte Werke, Bd 2,Teil 1, Leipzig, toedcht op waterleidingbedrijven en tot de organiGeorg Thieme, 1912. satie van de openbare drinkwatervoorziening. Kooij, D. van der. 1977. The occurrence o f Vermande Zonen, IJmuiden. Pseudomonas spp. in surface ivater and in tap Waterleidingbesluit. 1960. Besluif van 7 juni 1960, water as determined on citrate media. Antonie Stb. 345, koudende tecltnische, hygienische, van Leeuwenhoek 43: 187-197. geneeskundige en administratieve uilvoeringsLeclerc, H. et Butiaux, R., 1962. Friquence des ntaatregelen van de Waterleidingwet. Voorschriften Aeromonas duns les earcx d'alimination. Ann. Volksgezondheid, Vermande Zonen, IJmuiden. Inst. Pasteur 103: 97-100. Leeflang, K. W. H., 1963. Microbiologic degrada- Windle Taylor, E. 1965.Symposium on consumer complaints: Introduction. Proc. Soc. Wat. Treatm. tion of rubber. J. Am. Wat. Works Ass. 55: Exam. 14: 99-101. 1523-1535. Windle Taylor, E., 1969-1970.Aerobic sporing Leeflang, K. W. H., 1968. Biologic degradalion o f bacilli, fungi, and actinomycetes in slow filters. rubber gaskets used for sealing pipe joints. Rep. Res. Bactenol. Chem. Biol. Exam. London J. Am. Wat. Works Ass. 60: 1070-1076. Wat. 44: 16-22. Lustig, A., 1893. Diagnostik der Bakterien des Widle Taylor, E.,1969-1970.The growth, survival Wassers. Jena, Gustav Fischer. and distribution o f fluorescent pseudornonads in Matulewich, V. A., Strom, P. F., F i t e i n , M. S., water. Rep. Res. Bacteriol. Chem. Biol. Exam. 1975.Length of incubation for enumerating London Wt. 44: 27-38. nitrifying bacteria present in vmious environments. Wolzogen Kiihr, C. A. H. von, en Wugt, L. S. van Appl. Microbiol. 29: 265-268. der, 1951. Aerobe en anaerobe ijzercorrosie in Von Meijenburg, K., 1971. Transport-limited waterleidingbuizen. Water, 24: 3-11. growth rates in a rnutant o f Escherchia coli. Zimmerman, 0. E. R., 1900.Die bakterien unserer J. Bactenol. 107: 878-888. Trink- und Nutzwasser, ins besondere des Monod, J. 1949. The growth of bacterial cultures. Wassers der Chemnitzer Wasserleitung. Chemnitz, Ann. Rev. Microbiol. 3: 371-394. Carl Brunner. Miiller, G., 1972. Koloniezahlbestimmungen im Trinkwasser. Gas-Wasser-Fach, 113: 52-100. Miiller, G., 1974. Vorkomnten und Bedeutung technisch tmenviinschter Bakterien in der Trinkwasserversorgung. Zentralbl. Bakteriol. Hyg. I. Abt. orig. A. 227: 50-55. Morita, R. Y.,1975. Psychrophilic bacteria. Bacteriol. Rev. 39: 144-167. N3043, 1956. Bacteriologisch onderzoek van drinkwater, KIWA, Rijswijk. Poynter, S. F. B. and Mead, G. C., 1964. Volatile organic liquids and slime production. J. appl. Bacteriol. 27: 182-195. Publ.bl. E.G. 18, 1975. C214: 10 en gewijzigd vlgs. R/2736/76(ENV. 123): 27. Rook, J. J., 1955. Microbiological deterioration of vulcanized rubber. Appl. Microbiol. 3: 302309. Schalekarnp, M., 1969. Untersuchungen zur Abkliirung des Phiinomem der Wiederverkeinlung in Rohrnetzen im Zusamnzenhang mit Ozonung. Gas Wasser Abwasser 49: 253-257. Schubert, R. H. W., 1975. Der Nachweis von Spuren der BacillusSpecies in Rahmen der
Chemische kwaliteitsverandering van drinkwater in distributienetten en binnenleidingen
1. Inleiding Onder chemische kwaliteitsverandering van het drinkwater versta ik elke verandering in de samenstelling van de stoffen in het water ten opzichte van de samenstelling vanaf het pompstation gerekend tot aan de tapkraan. Iedere verandering is daarbij natuurlijk niet even belangrijk. Een afweging zal plaatsvinden op basis van de gevolgen voor de consurnent en de normen die er zijn of in EG-verband zullen komen voor drinkwater.
rapport verschijnen waarin het gebruik van koper onder bepaalde voorwaarden werd toegestaan en in 1942 werd het gebruik van koper volledig toegelaten. Na de oorlog is daar ook nog het alternatief van buizen van kunststof bijgekomen. Duidelijk is in ieder geval, dat de ook vandaag nog twee grootste problemen als gevolg van chemische kwaliteitsverandering van drinkwater bepaald geen nieuwe problemen zijn.
in het distributienet kumen steeds minder door een onvoldoende zuivering worden verklaard. Nadere studies onder andere ter verbetering van de inzichten is daardoor nodig gebleken. Nagroeiverschijnselen vallen hieronder. 3. Het roestprobleem
Onder het roestprobleem versta ik het feit dat vele consnmenten die hun drinkwater 2.2. Recent via een gietijzeren distributienet verkrijgen U kunt zich nu afvragen of er eigenlijk soms roestig bruin, troebel water uit hun we1 iets nieuws is te vertellen over dit kraan krijgen en daarvan overlast onderonderwerp en ik maar niet beter naar vinden. Deze overlast treedt vooral op bij IR.J. VAN PUFFELEN publikaties kan verwijzen. het gebruik als waswater. Tot voor kort Duinwaterleiding van 's-Gravenhage Mijn mening is dat er de laatste jaren zeer werd de klagende consument voorgehouden duidelijk vernieuwde belangstelling is voor dat het ijzerroest in het water niet schadekwaliteitsveranderingen in het distributienet lijk voor de gezondheid is, maar sinds en ook door onderzoek over de gehele waargenomen is dat roestdeeltjes soms in wereld nieuwe inzichten zijn verkregen. bepaalde omstandigheden verhoogde conDe redenen hiervoor zijn velerlei, onder centraties aan metalen zoals lood en cad2. Overzicht problematiek andere kan ik u noemen: mium kunnen bevatten, kan dat niet meer worden volgehouden. De consumenten, die a. Het ontdekken van een bepaalde relatie klagen over bedorven wasgoed wordt het Het probleem van de kwaliteitsverandering tussen het optreden van hart- en vaatadvies gegeven het nog natte wasgoed van drinkwater bij distributie is even oud ziekten en een waterkwaliteitsfactor. Aandirekt opnieuw een gewone wasbeurt te als de openbare waterdistributie zelf. In de vankelijk dacht men vooral aan de hardheid geven. Dit advies is gebaseerd op onderRomeinse tijd a1 was er sprake van het van water, maar later is meer nadruk zoek bij de Duinwaterleiding van gebruik van loden buizen en werd er reeds gelegd op verschillende metalen die uit 's-Gravenhage naar het wassen van lapjes gewezen op de gevaren van het verhoogde distributie- en binnenleidingen kunnen wor- met roestvlekken met diverse wasmiddelen loodgehalte van het drinkwater door afgifte den opgenomen. Wereldwijd onderzoek is in vergelijking met het tot voor enkele jaren van de loden buizen. In het zeer lezensop dit punt gaande en de hoeveelheid aanbevolen zuringzout. Daarbij bleek het waardige boek van K. W. H. Leeflang literatuur hierover is zeer groot. gebruik van deze incowante stof niet echt 'Ons drinkwater in de stroom van de tijd' nodig en het nat houden erg belangrijk te uitgegeven in 1974 ter gelegenheid van het b. Men is in EG-verband a1 enige jaren zijn. Uit dit onderzoek is tevens gebleken 75-jarig bestaan van de VWN staan bezig met het opstellen van nieuwe uitgedat zichtbare bruinkleuring van wasgoed diverse andere voorbeelden vermeld. breide normen voor drinkwater. Deze pas optreedt bij 7 - 8 mg ijzer/l of meer en In 1887 had men in Rotterdam a1 veel last normen zullen gelden voor het water bij dat in een glas getapt drinkwater pas iets van troebel, ijzerhoudend water uit de hoofdkraan of eventueel zelfs de tapkraan, zichtbaar wordt bij 1 - 2 mg ijzerll. Ook is kraan en werd een commissie ingesteld om waardoor de kwaliteitsveranderingen in het het een ervaringsfeit, dat de grootte van dit probleem op te lossen. Ontdekt werd distributienet en eventueel binnenleidingen het roestprobleem niet alleen kan worden dat ijzerbacterien een belangrijke rol van groot belang worden voor de levering afgemeten aan het aantal klachten. Na speelden bij deze roestproblemen. In het van goed drinkwater. Met name de loodintensivering van de voorlichting door uiteindelijlce advies werd onder andere ook norm zal worden verscherpt tot 0,05 mg/l, middel van advertenties in de Haagse dagsterk afgeraden hout te gebruiken op waaraan lang niet altijd kan worden volbladen over het spuiprogrmarnrna van de plaatsen die in kontakt met het water daan. Daarom zijn diverse studies verricht hoofdleidingen om deze van l o s e roestkomen. Daarna traden op vele andere en is onderzoek vooral ook in Nederland deeltjes te ontdoen, daalde het aantal plaatsen deze roestproblemen als gevolg gaande. klachten geweldig, zonder dat er wezenlijk van de corrosie van gietijzeren buizen op, iets verbeterde. hetgeen onder andere leidde tot de studies c. De uit de twintiger jaren stammende Ik wil nu met u wat nader ingaan op dit van Tillmans over het kalk-koolzuurevenvoor het verklaren van kalk-roattheorie roestprobleem. Bij de Duinwaterleiding wicht * in de twintiger jaren. verschillen in roestproblemen is door enkele wordtal sinds jaren ingezien, dat dit proWat betreft dienst- en binnenleidingen nieuwe onderzoekingen aan enige twijfel bleem in twee delen uiteenvalt, namelijk: werd tot 1930 vrijwel algemeen lood onderhevig geworden. Waarschijnlijk zijn gebruikt als materiaal vooral door het a. De eigenlijke corrosie van gietijzer en de andere factoren dan de kalkagressiviteit ontbreken van goede alternatieven. corrosiesnelheid, die moeilijk te bepalen is meer bepalend voor het optreden van In 1930 brak in Leipzig een grote endeen van vele factoren onder andere de waterroestproblemen. mische loodvergiftiginguit als gevolg van de samenstelling af hangt. opname van lood, hetgeen de stoot gaf tot d. Door de steeds verdergaande verbetering b. Het transport van'de corrosieprodukten het gebruik van koperen buizen. In 1934 ofwel het roest, dat sterk afhangt van de van de zuiveringsprocessen is de kwaliteit liet de 'Koperen Buizen Coinmissie' het lokale strorningscondities. Het optreden van van het op de pompstations afgeleverde roestklachten wordt vooral door transportwater verbeterd. De nog steeds grote en nu *) Onder het ingeburgerde woord kalk zal steeds meer opvallende kwaliteitsverslechteringen verschijnselen beheerst. calciumcarbonaat worden verstaan.
Een probleem bij de kwantificering van het roestprobleem is, dat de wrrosiesnelheid niet bekend en moeilijk vast te stellen is, omdat moeilijk te kwantificeren factoren deze snelheid kunnen beivloeden. Toch is het gewenst enig inzicht te verschaffen over het belang van verschillende factoren ten opzichte van elkaar. In het volgende zal dit worden geprobeerd op basis van enkele literatuurgegevens. Hierbij moet worden opgemerkt, dat de hoeveelheid literatuur over wrrosie van ijzer en gietijzer weliswaar zeer groot is, maar dat inzichtverdiependeliteratuurgegevens schaars zijn [o.a. 2,4 en 101. De literatuur bestrijkt het spectrum van zuiver theoretische beschouwingen [I, 13, 141 tot praktijkbeschrijvingen [7,9, 111, waarbij de invloeden van de verschillende factoren niet zijn te scheiden. Door deze grote verscheidenheid van invloeden zijn oorzakelijke relaties zeer moeilijk aan te geven. Het corrosieproces kan chemisch, elektrochemisch of bacteriologisch verlopen. De chemische corrosie verloopt volgens de sornreactie: 4Fe 302 6 HzO + 4 Fe(OH)3 De plaatselijke corrosie, die zichtbaar wordt door de vorming van roestknobbels, begint meestal als elektrochemisch proces, waarbij door inhomogeniteit in het buiswandoppervlak anodisch en kathodischplaatsen optreden (Evans elementen). Aan de anode gaat ijzer in oplossing: 2Fe + 2Fe2+ 4e- (anodische reactie). Aan de kathode wordt zuurstof gereduceerd tot hydroxylionen: 0 2 2H20 4e- + 40H(kathodische reactie). De elektronen (elektrische stroom) bewegen zich door het metaal van anode naar kathode. Het gevormde ijzer I1 kan met zuurstof in het water dooroxyderen tot ijzer 111, dat vanwege de geringe oplosbaarheid precipiteert, uiteindelijk als roest (anodische volgreactie): 4F&+ O2 2H20 80H-+ 4Fe(OH)3
+
+
+
+
+
+ +
+
Uit het vorenstaande kan direct a1 worden geconcludeerd, dat zuurstof een dominante rol speelt in zowel de chemische als de elektrochemischecorrosie van ijzer. Op vele literatuurplaatsen kan men vermeld vinden, dat de snelheid van transport van zuurstof vanuit de bulk van het water naar de buiswand de corrosiesnelheidsbepalende stap is. De corrosieremmende werking van afgezette corrosieprodukten wordt, ook als er geen echt afsluitende lagen worden gevormd, geweten aan de vertraagde zuurstoidoorvoer.
kathodische plaatsen, de zogenaamde Evens-cellen (zie afb. 1) [3]. De grootte van deze cellen wordt bepaald door de dikte van de laminaire diffusielaag bij de buiswand. Boven een bepaalde stroomsnelheid wordt dit laminaire laagje zo dun, dat de grootte van de Evans-cellen tot nu1 nadert, waarbij alleen nog gelijkmatige corrosie op kan treden en de vorming van egale laagjes mogelijk is. Andere verklaringen zijn ook mogelijk bijvoorbeeld een invloed van de stroomsnelheid op de wijze van kristallisatie. Behalve deze voorwaarde zijn er andere, die veelal liggen in de samenstelling van het water. Het is in het algemeen bekend dat een hoge pH, bepaalde organische stoffen, waterstofcarbonaationen, fosfaten, polyfosfaten en silicaten de vorming van beschermende laagjes bevorderen en dat chlorideionen, In de praktijk van strorning van drinkwater sulfaationen en nitraationen deze vorming door gietijzeren buizen zal de snelheid van belemmeren [6, 121. chemische, elektrochemische of bacterioHiermee komen wij dan op de invloed van logische corrosie vrijwel altijd sterk het chlorideion en het zoutgehalte van afhangen van de aanwezigheid van meer of drinkwater op de corrosiesnelheid van het minder beschermende laagjes op de buisgietijzer. De invloed van het chloride moet wand. Wat betreft de samenstelling van volledig worden gezocht in een specifieke deze laagjes werd aangenomen dat het gaat werking door de grote beweeglijkheid van om kalk en roest, waarbij de kalk de roesthet zeer kleine ion bij penetratie in de deeltjes als het ware 'aaneenmetselt'. Deze beschermende roestlaagjes; in vergroting hypothese is de laatste jaren aan enige van de oplosbaarheid en de elektrische twijfel onderhevig geraakt [3, 4, 81, omdat geleidbaarheid daarvan. De laagjes worden regelmatig in beschermende laagjes geen of minder dicht, waardoor de diffusie van vrijwel geen calcium is aangetroffen. In zuurstof en/of sulfaat sneller kan veel gevallen bestaan de afgezette corrosieverlopen [6]. produkten vrijwel uitsluitend uit meer of De laatste tijd is een drietal publikaties minder geoxydeerde en gehydrateerde ijzergesignaleerd, die ingaan op de invloed van oxyden (roest). Goede bescherming door chloride op het ijzergehalte van het water onderste laagjes van ijzer I1 carbonaat is in het distributienet [7, 111 en op de aangetoond. Zeer goed beschermende corrosiesnelheid [lo]. calcietdeeltjes, die bijvoorbeeld veelvuldig Heck, directeur van het waterleidingbedrijf in warmwatertoestellenworden aangevan Hannover, vermeldde tijdens het IWSAtroffen, komen in het distributienet niet of congres in 1974, dat in een bepaalde straat vrijwel niet voor. in Bremen is geconstateerd, dat bij verandering van de watersoort in 1964 het ijzerEen belangrijke voorwaarde voor de vorgehalte 'volgens S. Madsen' daalde van ming van dichte, afsluitende laagjes van ongeveer 0,3 m a r 0,l mg/l. De twee waterwelke samenstelling dan ook lijkt de stroomsnelheid te zijn [3, 51. De theoretische soorten hadden een chloridegehaltevan respectievelijk 350 mg/l en 30 mg/l (zie verklaring van deze uit de praktijk voortafb. 2). Heck gaf aan, dat er sprake is van gekomen voorwaarde is gezocht in het een significante correlatie tussen het voorkomen van gescheiden anodische en chloridegehalte en het ijzergehalte. Dat wil natuurlijk nog niet zeggen, dat bij een overAfb. I - Evans-eel met gescheiden anodische en kathodische plaatsen. gang naar een totaal andere watersoort met ongetwijfeld vele verschillen in kwaliI _ . . . . . . . . . . . . . _ . . . .... teit juist het chloridegehalte de verandering in het ijzergehalte verklaart. Dit geldt ook voor de gevonden correlatie tussen de maandgemiddelden van het ijzeren het chloridegehalte in het rivier-duinwaterdistributiegebiedvan de Gemeentewaterleidingen van Amsterdam [I 11. De ijzergehalten varieerden daarbij van 0,04 tot 0,10 mg/l en beneden 150 mg/l chloride zal
Von Wolzogen Kiihr (2), PWN-bacterioloog, heeft indertijd voor het eerst aangetoond dat corrosie ook zonder zuurstoftoevoer kan optreden. De functie van elektronenacceptor van zuurstof wordt dan dank zij sulfaatreducerende bacterien door sulfaat overgenomen. De beschikbaarheid van assirnileerbare organische stoffen kan bij sulfaatreduktie bepalend worden. Uit onze eigen praktijk is gebleken, dat deze bacteriologische corrosie in de roestknobbels op de buiswand zeker niet is te verwaarlozen. Deze roestknobbels, die ontstaan uit Evans-elementen, groeien van binnenuit aan vooral via sulfaatreduktie en kunnen spontaan of bij wijziging van de stromingscondities (spuien) openbarsten. Het gevormde H2S en ijzersulfide komen vrij en geven onder andere het roest een zwart aanzien [2].
mqll
Fe Iota1
Fe dissolved
A f b . 2 - IJzergehalte, pH en chloridegehalte van drinkwater in het distributienet van Brernen van 1959 tot en met 1965.
pompstations varieerde de gemeten corrosiesnelheid slechts weinig. Gemeten werd een gemiddelde snelheid van 6,5 pm/jaar ofwel0,65 rnm in 100 jaar. Samenvattend kan worden gesteld dat diverse recente onderzoekingen tot enige andere inzichten hebben geleid wat betreft de factoren, die van belang zijn voor de corrosiesnelheid van gietijzeren buizen, waardoor drinkwater wordt gedistribueerd. De vorming van beschermende laagjes is essentieel, waarbij kalk een veel minder grote rol speelt dan veelal wordt aangenomen en de corrosiesnelheid niet gelijk nu1 wordt. Een minimale stroomsnelheid is essentieel voor de vorming en instandhouding van deze vooral uit ijzeroxides bestaande laagjes.
van de laagjes zijn belangrijke factoren. Welke maatregelen kunnen worden genomen om het roestprobleem te verminderen of op te heffen?
Algehele vervanging van het gietijzer is de beste maar ook de duurste oplossing. In Nederland was per 3 1 december 1974 [I 81 nog bijna 20.000 km gietijzeren leiding aanwezig en vemanging is onbetaalbaar en ook niet nodig. De laatste tijd is het cementeren van bestaande leidingen weer in de belangstelling gekomen [19], hetgeen ook een zeer goede oplossing is, maar niet zoveel goedkoper dan vemanging. Een gecombineerde aanpak is de meest voor de hand liggende werkwijze, waarbij roestprobleemgebieden worden gelokaliseerd, eventuele discontindteiten in de stroming en lange reistijden van het water worden opgeheven De werkelijk beschermende laag bestaat en indien nodig bepaalde gedeelten vooral uit Fe I1 verbindingen, die tegen zuurstof uit het water moeten worden vervangen of gecementeerd. In hoeverre afgeschermd door andere laagjes. van wijziging in de waterkwaliteit Zuurstofdiffusie, sulfaatdiffusie en reduktie, verandering mag worden verwacht is nog aanwezigheid van bepaalde organische stof- een punt van nader onderzoek in KIWAfen en bei'nvloednig van de oplosbaarheid verband.
er geen verdere verlaging van het ijzerAjb. 3 - Hoofdleidingen in de wijk Marlot nnet de lijnen van constante reistijd van het water op grond -aehalte meer ootreden. Een op de dri&aterproblematiek gericht 'Ian zOutiniecties' onderzoek naar de invloed van chloride en 1 andere ionen op de corrosiesnelheid van ijzer is verricht door W. Nissing [lo]. Hij heeft proeven verricht met ongebuf ferd modelwater, waaraan respectievelijk 20,50, 100 en 250 mg/l chloride werd toegevoegd. Ter beoordeling zijn onder andere stroomdichtheidsmetingen verricht om de weerstand van beschermende laagjes vast te stellen. Bij oplopend chloridegehalte nam deze weerstand af, maar herstel was mogelijk door 100 mg/l waterstofcarbonaat toe te voeren. Dit kwam overeen met de resultaten van doorstroomproeven waarbij werd geconstateerd dat bij gebufferd water 'een toevoeging van 200 mgll chloride geen sifnificante invloed had op de corrosiesnelheid, de kinetiek van de vorming van beschermende lagen en op de oppervlaktestructuur van de afzettingen' [lo]. Dit stemde overeen met de metingen van Hatch [16], die bij een waterstofcarbonaatgehalte van 100 mg/l geen invloed van een verhoging van het chloridegehalte lieten zien. Zeer interessant is het onderzoek van W. Kolle van Stadiwerke Hannover naar de vorrning van beschermende laagjes in gietijzer. Zijn goed met de praktijk overeenkomende metingen van de corrosiesnelheid 1 UUR REISTIJD in een laboratoriumopstelling geven belangZOUTINJECTIE 2 .. rijke informatie over de invloed van de -.r-3 waterstroomsnelheid en de watersamen-4 r . stelling [17]. Ondanks 5 sterk in kwaliteit verschillende soorten drinkwater afkomstig van 5 (9.
-----
18
.I
"
'1
Ik wil dit hoofdstuk over het roestprobleem besluiten met een voorbeeld uit eigen ervaring bij de Duinwaterleiding, Dit betreft de villawijk Marlot, die a1 tientallen jaren bekend staat als een probleemgebied wat betreft de roestoverlast in het drinkwater. Marlot is gebouwd omstreeks 1925. De aanvoerleiding was een circa 1.500 meter lange gietijzeren hoofdleiding die was gelegen in de Bezuidenhoutseweg tussen de Carel Reinierszkade en de Hofzichtlaan ( 8 0,15 m). Dat de wijk Marlot vanaf het begin reeds een bijzondere plaats imam in het distributiegebied blijkt we1 uit het feit dat aanvankelijk in verband met drukklachten en later ook in verband met roestklachten de brandkranen in Marlot met een klein spuistuk (opzetstuk met een 8 30 rum messing buis) werden gespuid. In 1959 is in de Bezuidenhoutsewegtussen de ringleiding bij de Reigersbergenweg en de Hofzichtlaan een betonnen leiding @ 380 mm gelegd, waarna in 1967 voor het leidingnet in Marlot een tweede aanvoerleiding naar de hoek Bezuidenhoutseweg-Hofzichtlaanwerd gelegd (zie afb. 3). De hinder die een aantal bewoners in Marlot had van het door roest verontreinigde drinkwater, werd hiermee echter niet weggenomen. Reeds vanaf het begin was het duidelijk dat de slechte doorstroming in Marlot de hoofdoorzaak moest zijn van de problemen. Om het water sneller door de buizen te laten stromen en daarmee de contacttijd tussen water en buiswand te verkorten is een aantal malen gebruik gemaakt van een zogenaamd spuieind. Dit is een van het hoofdleidingnet aftakkende leiding van klein kaliber die zodanig is uitgevoerd dat deze met een constante hoeveelheid van enkele honderden liters per minuut wordt doorstroomd, welke hoeveelheid naar het riool wordt afgevoerd. Zo is in verband met roestklachten, voornamelijk uit de Hoogwerflaan achterin in het net een spuieind gemaakt. Dit gaf geen merkbaar resultaat. Later is voor perceel Hoogwerflaan 21 een spuieind gemaakt, wat voor de percelen in de onmiddellijke nabijheid daarvan een duidelijke verbetering te zien gaf. De klachten van de bewoners in de Hoogwerflaan bij de Marlotlaan bleven. Het was duidelijk dat naar andere technieken moest worden gezocht om aan deze slepende problematiek een einde te maken. Voordat echter aan andere oplossingen kon worden gedacht was het noodzakelijk, dat wilden deze enige kans van slagen hebben, eerst een beter inzicht in de stromingsrichting en verblijfstijden van het water in deze wijk werd verkregen.
Afb. 4 - IJzergehaltes van water J t t a p en brandkranen o p verschillende afstanden van het voedingspunt van Marlot. Afb. 5
- Hoojdleidingen in de wijk Marlot nret aangegeven de gesloopte gedeelten.
MARLOT
'\..
2,7 m3 ('schoon' gerekend) of circa 8,4 OJo van de totale leidinginhoud van ongeveer 32 m3. De betekenis van het slopen van de gietijzeren leidingdelen was meer gelegen in het feit dat daardoor het strorningspatroon en daarmee de plaats van de waterscheidingen was veranderd, dan in het feit dat daardoor een verkorting van de reistijd en daarmee een verlaging van het ijzergehalte werd verkregen. Het is duidelijk dat hiermee de problemen werden verplaatst en niet opgelost.
'\,
,
, >
,
Y.. ,
. -,
'+0
,--\
'\
0
'.
\\
\\
\
'\ \
Daarom werd besloten de gietijzeren leidingen, waarin het water de langste reistijd had, te vervangen door asbestcementen leidingen. Nadat de percelen die op de betreffende leidingdelen waren geaard op een vervangende aardingsinstallatie waren aangesloten, werden de leidingdelen zoals die in afb. 8 zijn aangegeven vervangen door asbestcementen leidingen. I UUR REISTIID Op 5 juni, 9 oktober en 4 november 1975 ---2,. ,, ----3 ,, werden in de Hofzichtlaan en Hoogwerflaan -3# W R u*Xlwut weer monsters genomen (nu alleen aan de tapkraan), waarvan het ijzergehalte werd bepaald. In afb. 9 zijn de gemiddelde waarden van de ijzergehalten die bij deze drie metingen zijn verkregen grafisch Afb. 6 - De wijk Marlot met de liinen van constante reistiid nu het slopen van hoofdleidinggedeelten. uitgezet. Dat bet maximum ijzergehalte niet hoog is, is voor een deel het gevolg van de gesloopte leidingen duidelijk veranvan de lage aanvangsconcentratie. Om het stromingspatroon in de wijk te Belangrijker is echter dat de vorm van de weten te komen is een methode ontwikkeld derd en daarmee ook de plaats van de grafiek duidelijk is veranderd. De sterke waterscheidingen. Van een aanzienlijke waarbij het chloridegehalte van het aantoename van het ijzergehalte aan het eind verkorting van de reistijd was echter geen gevoerde water gedurende enige tijd met van de leiding is hier niet aanwezig. Dat sprake. circa 100 mg/l werd verhoogd. De verhierbij het ijzergehalte na het punt waarop plaatsing van dit water met een verhoogd Dit kon ook eigenlijk niet worden verwacht. het gietijzer overgaat in asbestcement chloridegehalte in het leidingnet is nauwnagenoeg constant blijft, is nauwelijks als keurig vast te stellen door het meten van de De inhoud van de gesloopte @ 100 rnm geleidbaarheid. gietijzeren leidingen bedraagt imrners slechts toeval aan te merken. Op 21 december 1972 is de eerste zogenaamde zoutproef uitgevoerd. Afb. 7 - lJzergehaltes van water uit tap- en brandkranen nu het slopen van hoofdleidinggeleelten. In figuur 3 is het stromingsgebied geschetst dat aan de hand van de gemeten reistijden -- --- G M m M **H DE TEFXBAH kon worden samengesteld. De ijzergehalten -GEWJ3ll #I DE BRldWM die daarbij aan de tapkraan van de diverse 0.7percelen en aan de brandkranen (na vijf minuten doorstroming) werden gemeten, zijn als functie van de afstand tot het injectiepunt aangegeven in afb. 4. WI 4011 RK W5 en '+COZ De lange verblijfstijd van het water in het +. leidingnet werd als grote boosdoener EOS7.ILHTW(Ui < u.4aangemerkt. 27 2I* 14 11 Y 7 In januari-februari 1973 zijn daarom de in o,=. afb. 5 aangegeven gietijzeren hoofdleidiigen geruimd en vervangen door niet doorlopende koperen leidingen van een aanzien0.~. lijk kleinere diameter. In maart 1973 is de tweede zoutproef uitge- .-..-. o,)~ -_.__-..__.voerd. Het resulterende stromingspatroon EK 9315 x;i;lt is aangegeven in afb. 6. De aan de tapkranen en brandkranen gemeten ijzer,Do PM bFSTrn0 I,, & Y > ~h 7471 gehalten zijn grafisch uitgezet in afb. 7. Het stromingspatroon was onder invloed
--
II
LO
L)
r l
_
L 7
IW
4. De afgifte van lood en koper aan drinkwater MARLOT
A f b . 8 - Hoofdleidingnet van Mmlot met aangegeven de door asbest-cementen leidingen vervangen gedeelten.
Afb.9 - Gemiddelde ijzergehaltes van water aan tapkranen als functie van de afstand van het voedingspunf van Mmlof na de vervanging van gietijzer door asbest-cement.
Naast het roestprobleem is vanouds het probleem van de loodafgifte door loden buizen aan drinkwater het grootste probleem wat betreft de chemische kwaliteitsverandering van drinkwater. Tot 1930 is bijna uitsluitend lood gebruikt voor diensten binnenleidingen, hetgeen betekent dat in de oude stadswijken nog vrijwel uitsluitend loden leidingen zijn aan te treffen. Statistische gegevens over het aantal ontbreken, maar een schatting leert dat het om ongeveer 1,4 miljoen loden dienstleidingen en 1,5 miljoen binneninstallaties met loden buizen zal gaan. Vervanging is in ieder geval uiterst kostbaar zoniet onmogelijk. Het is dus van groot belang om door verbetering van het inzicht in de wisselwerking tussen de componenten in het water en het lood, de stromingscondities en de tapgewoonten van de consument maatregelen te kunnen nemen. In hoeverre dergelijke maatregelen nodig zijn hangt af van de aard en grootte van het loodprobleem. Daar nu eerst enige toelichting op. Zoals reeds vermeld kenden de oude Romeinen reeds het verschijnsel van loodvergiftiging. Ten Berg [21] heeft vele massaal opgetreden gevallen van loodvergiftiging via het drinkwater beschreven en onderzocht met name in Nederland in Helden-Panningen waar het eigen voorzieningen uitgevoerd in lood betrof. De WHOIFAO stelt de grens van maximale wekelijkse inname via lucht, water en voedsel op 3 mg lood per volwassen persoon. Deze norm slaat niet op kinderen, die als 'high risk' groep worden aangeduid. Op de norm 3 mg lood per week gebaseerd en onder aanname van een bepaald aandeel van het drinkwater in het totale aanbod is in EG-verband de norm van 0,05 mg/l voor drinkwater af tapkraan voorgesteld. De formulering van deze norm is zodanig, dat onder alle omstandigheden eraan voldaan zou moeten worden. Gezien echter het vrijwel altijd waargenomen feit dat na stilstandperiodes tijdelijk verhoogde gehaltes worden waargenomen die meestal boven 0,05 mg/l liggen, is dit in Nederland een niet of nauwelijks haalbare kaart. Beter is het om licht verhoogde gehaltes gedurende korte tijd toe te staan mits het gehalte van het water, dat ook werkelijk geconsumeerd wordt gemiddeld maar niet boven de norm van 0,05 mg/ komt. Dit kan zeer goed, omdat bij enige doorstroming de waargenomen gehaltes vaak lager dan 0,05 mgjl zijn. Een dergelijke werkwijze werd in Nederland in de dertiger jaren a1 ingevoerd door de loodnorm te stellen op 0,l mg/l, maar 0,3 mg/l lood toe te staan na 16 uur stilstand
in een loden leiding van 10 m lengte. Deze normen zijn gefundeerd op toxicologisch onderzoek en later aan een kritische studie van de Gezondheidsraad onderworpen. Er zijn de laatste tien jaar nieuwe nadelige aspecten van loodakkumulatie waargenomen, die een bijstelling zoals in EG-verband wordt voorgesteld rechtvaardigen, maar het is toch ook zinvol een hogere norm na een stilstandperiode te handhaven. Het KIWA is in samenwerking met het RID en waterleidingbedrijven een landelijk onderzoek begonnen naar de dagelijkse imame van lood via drinkwater. Ook in Engeland is een dergelijk onderzoek gaande [23],waarbij niet een integraal verzameld monster water maar een geheel zogenaamd 'lood-profiel' wordt gemeten. Dit is de relatie tussen het loodgehalte en de hoevelheid getapt water. Dergelijke 'lood-profielen' zijn ook een aantal malen bij de Duinwaterleiding van 's-Gravenhage bepaald. In beide gevallen is we1 gebleken, dat deze 'lood-profielen' zeer verschillend kunnen zijn, zodat moet worden geconcludeerd, dat de tot nu toe gehanteerde bemonsteringswijze in de percelen een verkeerd beeld kan geven van de feitelijke situatie wat betreft loodgehaltes in het getapte drinkwater. N@deronderzoek is gaande. De vraag is in hoeverre men door wijzigingen in de waterkwaliteit af pompstation de loodafgifte kan verminderen. Tot ongeveer 1930 was het standpunt dat indien de hardheid groter dan 1 m.mol/l (ca. 6 OD) was er geen problemen met te hoge loodgehaltes op zouden treden. Bij lagere hardheden diende men loden buizen met tinvoering te gebruiken. Rond 1930 ontdekte men diverse gevallen waarbij een hoge hardheid gepaard ging met hoge loodgehaltes in het drinkwater (onder ander in Heerenveen). Het standpunt dat de hardheid van primair belang was is toen verlaten. De meest gangbare opvatting tot voorkort was, dat het drinkwater licht kalkafzettend behoort te zijn om de afgifte van lood en andere metalen te verminderen. In het 'Rapport inzake het onderzoek van loden en gelegerd loden buizen [24] van 1950 staan a1 gegevens die erop wijzen dat kalkagressief water niet zonder meer tot hoge loodgehaltes leidt. Dit is bevestigd in een jarenlang onderzoelc bij 4 waterleidingbedrijven, waarbij sterk kalkagressief water een nagenoeg gelijk loodoplossend vermogen blekk te hebben als volledig vergelijkbaar watek dat licht kalkafscheidend was. Graveland heeft in verband met het opstellen van een 'Advies inzake Centrale Waterontharding' van de Gezondheidsraad een aantal relevante gegevens uit het genoemde 'lood-
watersamenstelling beveelt Campbell [6] een pH tussen 8 en 8,s aan. Er zijn verdere aanwijzingen, dat het waterstofcarbonaatgehalte bij koper van meer belang is dan bij loden buizen [29].Hoewel er dus in het algemeen we1 sprake is van een verhoogd kopergehalte van het drinkwater na het passeren van koperen leidingen is er geen sprake van een probleem. Dit geldt dan zolang de huidige normen van 1 mg/l en 3 mg/l na 16 uur stilstand niet veranderen.
Afb. 10 - Relatie tussen het loodgehalte van het water aan de tapkraan en de pH volgens gegevens uir het 'loodrapport' van 1950.
rapport' van 1950 [24] samengevat. Uit figuur 10 blijkt dat de pH een belangrijlce factor is, hetgeen ook door Drost [21] wordt aangegeven en overeenstemt met de tendens van de oplosbaarheidsgegevensvan verschillende loodzouten zoals die door Hem en Durum [25]worden vermeld. De KIWA cornmissie Centrale Onthardingsmethodieken komt zo tot de aanbeveling een pH van 8 - 9 en bij voorkeur van 8,s - 9 aan te houden voor het drinkwater af pompstation ten einde de loodafgifte van loden leidingen zo laag mogelijk te houden [26].Deze richtlijn kan overigens bij harde drinkwatertypen alleen worden gerealiseerd indien tot een gedeeltelijk centrale ontharding wordt overgegaan. De invloed van andere componenten in het drinkwater op de loodafgifte moet aanwezig zijn, omdat de in de praktijk gevonden waarden hoger liggen dan de theoretische uit oplosbaarheidsgegevens te berekenen waarden. Met name kumen bepaalde organische stoffen (fulvine zuren) waarschijnlijk een rol spelen. Ik wil nu van het loodprobleem afstappen en kort ingaan op de afgifte van koper, dat voor de mens veel rninder schadelijk is dan lood. De afgifte van koper door koperen buizen, die sinds de tweede wereldoorlog op grote schaal worden toegepast voor dienst- en binnenleidingen, aan drinkwater is weliswaar niet te verwaarlozen, maar de VEWIN aanbevelingen op dit punt worden meestal niet overschreden [27].Alleen bij nieuwe leidingen gedurende korte tijd en in bijzondere gevallen zoals bij het optreden van een lage pH of een zeer hoge pH bij zacht water na passage door nieuwe asbestcementen buizen is er sprake van een verhoogd kopergehalte tot boven 3 mg/l. In een overzichtsartikel betreffende de relaties tussen corrosie, metaalafgifte en
In EG-verband is een norm van 0,05 mg/l voorgesteld [30] gebaseerd op de grote gevoeligheid van waterorganismen voor koper, die we1 tot grote problemen in de praktijk zal leiden. De waargenomen gehaltes aan de tapkraan liggen namelijk niet zelden boven deze waarde en zijn bijvoorbeeld in Den Haag gemiddeld ongeveer 0,l A 0,2 mg/l bij doorstroming. Literatuur
1. Theorie van de elektrochemische corrosie. W. A. Sohultze, Polytechnisch Tijdschrift, 17 (1975), 550. 2. Aerobe en anaerobe ijzercorrosie in waterleidingbuizen. C. A. H. von Wolzogen Kuhr en L. S. van der Vlugt, Water, 24 (1951), 273. 3. Ursachen und Erscheinungsformen der Korrosion in Installationssystemen, H. Kaesche, Werkstoffe und Korrosion 26 (1975), 175. 4. Maatstaven en richtfijnen voor de materiaalkeuze in verschillende milieus. B. A. Rijkens, Polytechnisch Tijdschrift, 20 (1970), 790 - 797. 5. Stahlrohre fur Transport und Vereilung von Trinkwassern. W. Schwenck, Tijdschrift HzO, 7 (1974), 187. 6. Corrosion, water composition and water treatment. H. S. Campbell, Journal of Soc. Water Treatment and Examination, 1971, 11 - 34. 7. Deterioration in the physical and chemical quality of water in the distribution system. R. Heck, IWSA congress, Brighton 1974. 8. Aufbau und chemisohe Zusammensetzung von Rosten in eisenen Rohrleitungen. G. Weidmann, Gas- und Wasserfach, 111 (1970), 713. 9. Deterioration of water quality in distribution systems. J. T. O'Connor, L. Hash, A. B. Edwards, JAWWA (1975), 113 - 116. 10. Zur Korrosion des Eisens in salzbaltigen gepufferten Wassern. W. Nissing, Gas- und Wasserfach, 117 (1976), 267 - 271. 11. Chemisch en bacteriologisch onderzoek laboratoriumwagen 1974. R. C. Lindhout, Gemeentewaterleidingen Amsterdam. 12. Towards longer pump l i e Australian report on alleviation of corrosion in pumps, Aqua, ISWA, 1976. 13. Taschenbuch des MetaIlschutzes (1960), Ph. W. Wiederholt, J. Elze. 14. Corrosie en haar beskijding (1%2), H. J. Zelders. 15. Water voor de Industrie. Uitgave van de Vereniging van Gebruikers van Stoomketels en krachtwerktuigen, Amersfoort, 1971. 16. G. B. Hatch and 0. Rice, JAWWA, 51 (1959), 719 727. 17. Untersuchungen zur Sohutzschichtbiidung in Gussrohren. W. Kijlle en H. Sontheimer, Vom Wasser, 65 (1977).
-
-
Aanleg, beheer en onderhoud van het distributienet; materiaalkeuze
18. VEWIN (1974) Statistisch overzicht der Waterleidingen in Nederland (Rijswijk). 19. Arnsterdamse drinkwaterleidigen worden gereinigd en gecementeerd en Provincie NoordHolland begomen met cementeren van gietijzeren leidingen. A. J. van Eeden en C. A. de Water, Tiidshrift H20 10 (1977), 209 212. 20. Onderzoek mar verschijnselen van loodvergiftiging als gevolg van loodhoudend drinkwater. J. A. G. ten Berg, 1941. NV Dekker en Van &e Vegt, Utrecht, Nijmegen. 21. Nader onderzoek naar zuurgraad-wrrectie gewenst. G. Drost, Tijdschrift HzO, 9 (1976) 6, 131 - 132. 22. Proefonderzoek naar de dagelijkse inname aan enkele metalen via drinkwater door de bevolking van Hoensbroek en Brussum. RID-mededeling 77-2, maart 1977. B. J. A. Haring, W. V. Delft en J. D. F. Habbema. 23. Lead in drinking water. J. M. Carter, Water, september 1977, 2 - 6. 24. Rapport inzake het ondenoek van loden en gelegeerd loden buizen. KIWA, 1950 Studie Comrnissie metalen leidigen. 25. Solubiity and occurence of lead in surface water. J. D. Hem en W. H. D u m , JAWWA, 65 (1973), 8, 562 - 568. 26. Kwaliteitseisen in verband met de stabiiteit van het te distribueren drinkwater. KIWAmededeling nr. 54, 1977. 27. Waterleidingwet, Waterleidingbesluit en VEWIN Aanbevelingen ter zake van het bepaalde in artikel 4, lid 2 van de Waterleidingwet; 1957 en 1960; IJmuiden, Vermande en Zonen. 28. Ons drinkwater in de stroom van de tijd. K. W. H. Leeflang, VEWIN-uitgave 1974. 29. Het kopergehalte van drink- en gebruikswater. H. J. Boorsma en C. H. J. Elzenga. TNO-Nieuws, 27 (1972), 9, 442 - 443. 30. Voorstel voor een richtlijn van de Raad van de Europese Gemeenschappen betreffende de kwaliteit van water bestemd voor menselijke consumptie. Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen, 18 (1975) nr. c. 21413.
-
aan de hand van drie maatstaven:
I. Inleiding
Teneinde op ieder moment goed drinkwater - de doelstelling van het bedrijf; te leveren, is een effektief en betrouwbaar distributienet een essentiele voorwaarde. Om aan die voorwaarde te voldoen vinden in een waterleidingbedrijf voortdurend - op elkaar afgestemde - activiteiten plaats. De componenten in dit samenspel worden gevormd door de aanleg, het beheer en het onderhoud van het distributienet, waartussen derhalve duidelijke en evenwichtige verhoudingen moeten bestaan. Op de lange duur genomen, zal een goede
IR. H. W. STRUIKSMA Gemeentewaterleidingen (Amsterdam)
afstemming groeien. De verhoudingen kunnen echter aanzienlijk wijzigen, indien van buitenaf ingrijpende veranderingen optreden, bijv. door structurele maatschappijwijzigingen. Deze veranderingen vereisen aanpassingen in de structuur van het waterleidingbedrijf en met name van de distributiesector. Voorbeelden van dergelijke aanpassingen kunnen worden ontleend aan de recente ontwikkelingen in Amsterdam. Op de relatief evenwichtige toestand aldaar van de na-oorlogse jaren volgde een periode van grote stadsuitbreidingen, gecombineerd met een sterk stijgend waterverbruik. In deze periode met grootschalige projekten, werd van de distributiesector een drastische vergroting aan de aanlegcapaciteit geeist. Daarop volgende sociale ontwikkelingen alsmede het feit, dat de stadsgrenzen werden bereikt, veranderden de aard van de bouwaktiviteiten, zoals blijkt uit de buurtrenovaties - kleinschalige projekten met een nadruk op het behoud van het bestaande. Voor de structuur van de distributiesector had deze ontwikkeling tot gevolg, dat weer een evaluatie moest plaatsvinden van de verhouding tussen de componenten. Gedurende de veranderingsprocessen moest er ook voortdurend en nauwlettend op worden toegezien, dat het vervullen van de eigen bedrijfstaak voldoende gewaarborgd was. Er ontstond derhalve een proces van verwerken van maatschappelijke invloeden tegenover het funktioneren van het waterleidiigbedrijf, waarbij op elk beslissingsmoment het doe1 en de middelen moesten worden gewogen tegen de ervaring en de gezichtspunten van het ogenblik en die op lange termijn. Deze situatie was aanleiding om de waterleidingfunctie nader uit te werken en we1
- de uit de doelstelling voortvloeiende
taken;
- de onderlinge verhouding van de componenten.
De doelstelling van de organisatie Er moet worden voldaan aan de bedrijfsdoelstelling, te weten 'het voortdurend leveren van voldoende hoeveelheden water onder voldoende druk en van voldoende kwaliteit, e.e.a. met inachtname van de eisen van de economic'. In het Waterleidingbesluit en in de Aanbevelingen behorende bij de Waterleidingwet, worden voor sommige elementen uit de doelstelling grenswaarden en richtlijnen gegeven, bijv. voor de waterkwaliteit en de druk. Binnen dit kader kunnen de bedrijven zelf nadere grensvoorwaarden vaststellen. Van groot belang zijn daarbij de ervaring en de gezichtspunten. Zo heeft het vaststellen van de maximale tijdsduur van sluitingen van distributieleidingen d.w.z. de tolerantie van de continuiteitseis gevolgen intern in het bedrijf - de tijdsduur van reparaties, het leidingnetontwerp- alsmede sociale repercussies -het ongemak voor de verbruikers. Dit ongemak kan door het bedrijf worden verlicht door goede serviceverlening en in bepaalde gevallen door technische voorzieningen, zoals een bedrijfszekere aansluiting of een tussenreservoir. De keuzen kunnen per bedrijf verschillen, daar zij afhankelijk zijn van de aard van het bedrijf en de behoeften van het distributiegebied. Het gaat bij de keuzen om beleidsbeslissingen, die in de distributiesector vervuld dienen te worden: De taken Uitgaande van de doelstelling dient ervoor gezorgd te worden, dat tijdig de benodigde installaties te weten het leidingnet en de opvoerwerktuigen gereed zijn en dat deze goed worden onderhouden. Uit deze voorwaarden vloeit een aantal taken voort, die in de distributiesector vervuld dienen te worden: - de bouwende taak (aanleg, sanering).
Het tijdig gereedmaken van de installaties, alsmede de aanpassing daarvan bij ontwikkelingen;
- de beheerstaak. Het zich vergewissen van het fungeren van de installatie overeenkomstig de gestelde kriteria, alsmede het open bijstellen van de operationele normen en de daarbij behorende middelen en regelingen; - de onderhoudstaak. Het verzekeren, dat de installaties bij onveranderde omstandigheden blijven fungeren. Gekozen moet
worden tussen preventief en repressief onderhoud. (Een tussenvorm is het verbinden van het onderhoudsprogramma aan dat van de wegbeheerder in het verband met de hoge kosten van bijkomende werken aan de wegverharding); - de ontwikkelingstaak. Het ontwikkelen
van nieuwe methoden, konstrukties en middelen alsmede het verbeteren van de bestaande. In het volgende hoofdstuk wordt wat dieper ingegaan op deze taken van de distrbutiesector. De verhouding tussen de componenten van de organisatie Eerder is gesteld, dat in een stabiele organisatie een goede afsternming met duidelijke en evenwichtige verhoudingen tussen de componenten bestaat. Geschetst is, hoe door invloeden van buitenaf op tamelijk korte termijn daarin veranderingen kunnen optreden. Ook, indien dergelijlce storingen zich niet voordoen, zullen door groeiprocessen, die in elk levend bedrijf optreden, de verhoudingen zich op langere termijn wijzigen. Een voorbeeld van deze processen in de distributiesector is het plaats maken in de van huis uit ambachtelijke werksfeer, voor rationaliteit en standaardisatie (afb. 1 en 2). Door de groeiprocessen wijzigt de structuur van de organisatie voortdurend, waarmede een permanent veranderen van de verhouding tussen de componenten gepaard gaat. Bij dit veranderen moet steeds bedacht worden, dat het gaat om mensen in een zich wijzigende werksituatie. Een goede begeleiding op gedragswetenschappelijke basis is daarbij vereist.
11. De taken van de distributie-afdeling
In de inleiding is geschetst hoe de bedrijfsdoelstelling leidt tot taken voor de distriAfb. 1 - Rationaliteit en standaardisatie.
Afb. 2
- Rationaliteit
en standaardisatie.
tot leidingstroken of leidingstraten. Tegen deze ligging bestaan bezwaren. De leidingen transporteren verschillende soorten vloeistoffen, waardoor een waterleiding naast bijv. een olieleiding kan komen te liggen. Een interaktie van de vloeistoffen ten De bouwende taak gevolge van een miniscuul, doch langlopend lek, kan ernstige gevolgen hebben Een projekt kan op verschillende wijzen voor het waterleidingbedrijf. ontstaan, bijv. uit beheersgegevens, uit onderhoudsbehoeften dan we1 door wensen Een ander bezwaar, met name geldend voor de leidingstraten, is dat het track van van derden. Teneinde tot een doelmatig de straat in de praktijk de verbinding ontwerp te komen, dienen deze primaire vormt tussen twee industriegebieden. gegevens te worden aangevuld met aanVoor de waterleiding kan zo'n track tot wijzingen uit andere informatiebronnen, zoals de situatie, kredieten, etc. Het verdient -kostbare - omwegen leiden. aanbeveling alle gegevens te verzamelen op In leidingstroken blijft de bestemming van de grond ongewijzigd. Het leidingontwerp een kaart, die als legger van het projekt moet aan de bestemming worden aangepast, fungeert (afb. 3). Bij het bepalen van een leidingtrack spelen hetgeen eveneens kostbaar kan zijn (bouweisen van ruimtelijke ordening een grote rol. land met drainage, slootkruisingen, e.d.). In stedelijke gebieden zullen distributieIn landelijke gebieden worden de trac6's leidingen zoveel mogelijk in de voetpaden van belangrijke leidingen veelal gebundeld worden gelegd; de doorgaande leidingen volgen veelal het hoofdwegenpatroon. In beide gevallen kan een opeenhoping van kabels en leidingen ontstaan, waardoor in een later stadium het werken aan de waterleiding zeer bemoeilijkt wordt (afb. 4). Een belangrijke ervaring is, dat tijdens het leggen van een leiding het plan niet zelden plaatselijk moet worden gewijzigd. Het in de breedte uitgroeien van kabelbedden het ontbreken van betrouwbare revisietekeningen en andere afwijkingen van butiesector. In dat verband werd het belang genoemd van ervaring en gezichtspunten bij het nemen van beslissingen. In dit hoofdstuk worden enkele praktijkemaringen vermeld.
A f b . 3 - Legger bij het projekt.
A ~ D4. - upeennopmg van kabe~sen leidingen.
De onderhoudstaak Indien leidingen om de een of andere reden hun functie niet meer naar behoren verd e n , doch we1 kunnen worden gehandDe beheerstaak haafd, wordt door het plegen van onderhoudsvoorzieningen de kwaliteit van de Het beheer kan worden onderscheiden in passief en aktief beheer. Het passief beheer leidingen zoveel mogelijk hersteld. Een voorbeeld van onderhoud is het verwijderen is gericht op het beschermen van de van de roestlaag aan de bjnnen-buiswand leidingen tegen werken van derden, bijv. van leidingen. Door deze roestlagen kan tijdens het renoveren van een gebouw vlak naast een distributieleiding of bij het bouwen het transporterend vermogen van de van een viaduct nabij een belangrijke hoofd- leidingen achteruitgaan. Ook wordt de waterkwaliteit aangetast door losrakende leiding. Passief beheer heeft een preventief roestschilfers en biochemische processen in karakter. Het aktief beheer bestaat uit de controle op de roestlaag geven aanleiding tot roest- en smaakbezwaren. de goede werking van de leidingen met de Maatregelen ter bestrijding zijn: bijbehorende appendages, alsmede het nemen van maatregelen bij storingen van de A f b . 5 - Pijnlijke verrassing. waterlevering. Het aktief beheer werkt derhalve korrigerend. Een voorbeeld van het laatste zijn de voorzieningen, die werden getroffen tijdens het cementeren van leidingen.
- spuien, - spoelen met water en lucht,
trouwd. Ook wordt acht gegeven aan werken van derden, waarbij waterleidingen worden blootgegraven.
Tijdens het uitvoeren van zo'n werk kan vaak de waterlevering worden gecontinueerd met behulp van hulpleidingen, die via kelderramen e.d. worden verbonden met binnenleidingen. In Amsterdam waar, door het ontbreken van kelders, hulpleidingen bezwaarlijk zijn toe te passen, werden andere voorzieningen getroffen zoals het plaatsen van water- en toiletwagens als het - als geste - uitreiken van een plastic jerrycan aan de omwonenden. Veel zorg werd besteed aan een goede en vooral ook vroegtijdige voorlichting. Deze begeleiding van de werkzaamheden werd door het publiek positief gewaardeerd.
- reinigen met borstels of proppen, - reinigen of schrapen, - reinigen door rniddel van hoge druk
spoeling,
- bet aanbrengen van een nieuwe beschermende laag aan de binnen-buiswand. Het spuien is een routinematige zaak, die gerekend moet worden tot de beheerstaak. Er kan gekozen worden tussen passief en aktief beheer naar mate het spuiprogramma preventief of repressief is. De andere maatregelen hebben een meer projektmatig karakter. Welke maatregel gekozen wordt,
hangt af van de aard en de ernst van het bezwaar, dat wordt ondervonden. De verschillende reinigingsmethoden hebben gemeen, dat zij geen van allen definitief soulaas bieden, zodat zij a1 dan niet periodiek moeten worden herhaald. Bovendien kunnen resterende lagen van de oorspronkelijke bescherming worden aangetast. Het sterkst spreekt dit bij de hoge druk spoeling, die dan ook in de praktijk gezien moet worden als een inleiding tot het cernenteren van leidingen (zie afb. 6). Het cementeren is een oplossing, die voldoende zal zijn voor de resterende levensduur van de leidingen. In Amsterdam werden ernstige roestbezwaren ondervonden door de veranderde drinkwaterkwaliteit als gevolg van de verslechtering van het rivierwater in de Rijn. Tengevolge van deze verandering werd de stabiliteit van beschermende roestlagen, die zich in de loop der jaren hadden gevormd, sterk aangetast. In enkele gebieden bezwaken de lagen onder normale bedrijfsomstandigheden, waardoor grote hoeveelheden zeer fijn roest in het drinkwater terecht kwamen. In andere gebieden werden ernstige storingen ondervonden bij wijziging van het regiem in de leidingen. Ter bestrijding van deze roestbezwaren zijn de eerdergenoemde reinigingsmethoden stuk voor stuk beproefd. De bevindingen daarbij en de ervaringen in de komende jaren zullen de basis vormen van een op te stellen onderhoudsprogramma.
In verband met de eerder genoemde ligging van kabels en leidingen vlak naast of zelfs 6p de waterleiding, dient de inbouwlengte van het nieuwe werk zo kort mogelijk te zijn. Voorts moeten lekken in een leiding snel kunnen worden gerepareerd, dat wil zeggen de reparatiestukken moeten eenvoudig te monteren zijn waarbij -mede ter beperking van de inbouwlengte - zo weinig mogelijk van het bestaande werk moet worden gesloopt. De eisen ten aanzien van aanleg, latere inbouw en reparatie leiden ertoe, dat voor ieder type leiding een volledige range van buizen, hulpstukken en reparatiemateriaal aanwezig moet zijn. Deze voorwaarde leidt tot normalisatie, standaardisatie - dus type beperking - en het hebben van montagevoorschriflen.
Afb. 6 - Gecementeerde buis.
Voor de aanleg van nieuwe leidingen geldt, dat de indusirie (handel) een zo groot scala van buizen en hulpstukken in diverse materiaalsoorten op de markt brengt, dat in iedere situatie een doelmatige keuze mogelijk is. Bij de keuze dient er op gelet te worden, dat op een later tijdstip nieuw werk in de leiding moet kunnen worden ingebouwd. Deze eis houdt in, dat de normen voor de rondheid van de buis niet De ontwikkelingstaak slechts moeten gelden voor de mof en voor Deze taak dient te worden gezien als een stedunctie voor andere taken, met name de de spie, maar voor de gehele buislengte. bouwende- en de beheerstaak. Hierbij gaat Afb. 7 - Buigen of barsten. het om ontwikkelen van processen. De bouwende taak heeft behoefte aan technisch materiaalonderzoek (bijv. specificaties, voorschriften, rapportering praktijkgegevens, keuringsonderzoek) alsmede marktonderzoek (marktonderzoek en kostenvergelijking). Een ander onderzoek kan zijn de rubricering van faktoren, weke de materiaalkeuze beinvloeden (toepassingsmodeilenmet de volledige range van verbindingskonstrukties, hulpstukken en reparatiemethoden). In het beheer kan de ontwikkeling steun bieden bij het bepalen van de nodige meetgegevens, bijv. kwaliteitsbepalingin het net en het ontwikkelen van een registratiemethodiek, teneinde deze gegevens te herleiden tot een operationeel plan. 111. Materiaalkeuze Ook de materiaalkeuze kan worden benaderd vanuit het bouwende en vanuit het ontwikkelingsaspect. De ervaring en de gezichtpunten spelen bij het doen van de keuze andermaal een grote rol.
Een ander aspect bij de materiaalkeuze is het bezwijkpatroon van het materiaal. Taai materiaal scheurt in de regel. Door een korte scheur stroomt een relatief geringe waterhoeveelheid weg. Heeft het lek een lange tooptijd, dan kan toch een aanzienlijk zandtransport ontstaan, dat tot gevaarlijke gaten onder de wegverharding kan leiden. Ook kan - in het bijzonder bij gesloten wegdekken - het lekwater zover van het lek verwijderd aan de oppervlakte komen, dat de opsporing van het lek moeilijk en tijdrovend wordt. Brosse materialen barsten meestal over grotere lengte uiteen (zie afb. 7). Bij belangrijke leidingen kunnen daardoor in korte tijd grote waterhoeveelheden uittreden, waardoor aanzienlijke overlast aan de omgeving kan worden toegebracht. Van groot belang bij het omgaan met de diverse materiaalsoorten is de registratie van de ervaringen die worden opgedaan. Deze registratie is van belang voor de materiaalkeuze in de toekomst en vooral ook voor de leveranciers van de materialen, zodat de laatsten de aangeboden produkten kunnen aanpassen, resp. nieuwe produkten kunnen ontwikkelen. In het overleg speelt de ontwikkelingstaak een grote rol. Deze taak kan, betrokken op het onderwerp materiaalkeuze, worden omschreven als het opstellen van een beleidsplan. In dit plan verdient het aanbeveling te denken in grote gehelen door de buizen, hulpstukken met de daarbij behorende verbindingen in verband te brengen met de omstandigheden,waarin ze worden toegepast. Bijzondere aandacht verdient de overgang van het ene materiaal op het andere. Bij het beslissingsvoorbereidende onderzoek wordt gebruik gemaakt van de ervaringen opgedaan tijdens de bouwende, beherende en onderhoudswerkzaarnheden en van fundamenteel materiaalonderzoek en toepassingsonderzoek.
Inhoud
De toekomst van de waterdistributie -ir. W. C. Wijntjes 5 Over Meetinrichlingen - ir. M. Luiten
13
Kwaliteitseisen en kwaliteitsbeoordeling van waterleidingartikelen -
ir. J. Schilperoord 1 7 Drinkwaterinstallaties - ing. C. Marees 22 Leidingnetten bij streekbedrijven - ir. A. H. Stofberg 28 Overheidstoezicht op de drinkwatervoorziening - dr. G. C. Molenkamp 33 Algemene opzet en ontwerp van stedelijke distributienetten -ing. C. J. Mink
38
Waterverbruik: een kwantitatieve beschouwing -ir. D. van Rijsbergen 47 Bedrijfsvoering bij waterleidingbedrijven -ir. K. Hoogsteen 55 Kwaliteitsverandering van drinkwater als gevolg van de groei van micro-organismen in het distributiesvsteem - ir. D. van der Kooij 61 Chemische kwaliteitsverandering van drinkwater in distributienetten en binnenleidingen - ir. J. van Puffelen 66 Aanleg, beheer en onderhoud van het distributienet; materiaalkeuze ir. H. W. Struiksma 73
--
