DBM DESIGN BUILD
MAINTAIN
INHOUD 1 Wat is publiek-private samenwerking? 2 Wat is DBM? 3 Voordelen van DBM 4 Nadelen van DBM 5 Voor- en nadelen van DBM ten opzichte van DBFM 6 Afweging van voor- en nadelen 7 DBM praktisch
3 4 7 10 13 16 17
1
WAT IS PUBLIEK-PRIVATE SAMENWERKING?
Publiek-private samenwerking, kortweg
kingsverband waarbij publieke en private
PPS, wint aan populariteit. Dat is niet zo
partijen, met behoud van hun eigen iden-
gek, want bij een goede toepassing biedt
titeit en verantwoordelijkheid, gezamenlijk
PPS meerwaarde: betere kwaliteit voor
een project realiseren met als doel meer-
hetzelfde geld, of dezelfde kwaliteit voor
waarde te creëren. Dit wordt bereikt door
minder geld.
van tevoren duidelijke afspraken te maken
Elk contract tussen een overheid (publiek)
over de taak- en risicoverdeling, en door
en een bedrijf (privaat) impliceert een sa-
overheid en bedrijven zo te laten samenwer-
menwerking. De samenwerking in een PPS
ken dat ze elk datgene kunnen doen waarin
gaat echter verder. PPS is een samenwer-
zij het beste zijn.
WAT IS PUBLIEK-PRIVATE SAMENWERKING?
3
2
WAT IS DBM?
Deze brochure gaat over DBM. DBM staat
aan een marktpartij of een consortium van
voor Design, Build en Maintain en is een
marktpartijen.
vorm van PPS, al wordt dat niet steeds zo gezien. In een DBM-project worden het ont-
4
DBM is één van de mogelijke contract vormen. (zie figuur).
werp, de bouw en het onderhoud van een
Aan de klassieke kant van het spectrum
infrastructuurwerk of een gebouw in één
vinden we de aparte aanbesteding en uit-
enkel contract aanbesteed en toevertrouwd
voering van de opeenvolgende projectfa-
zen. De aanbestedende overheid laat eerst
contract geïntegreerd. In tegenstelling tot
door een ontwerpbureau een ontwerp op-
DBFM, wordt de financiering (F) niet bij de
maken. Dan schakelt ze een aannemer in
marktpartij ondergebracht. De aanbeste-
om het ontwerp te bouwen. Het onderhoud
dende overheid trekt zelf financiering aan
wordt weer aan een ander bedrijf toever-
om de ontwerp- en bouwkosten te beta-
trouwd, of met eigen personeel uitgevoerd.
len, net zoals bij een klassieke overheidsop-
Voor de financiering van de werken doet
dracht. Gedurende de onderhoudsperiode
de aanbestedende overheid een beroep op
betaalt de aanbestedende overheid aan de
eigen middelen, op een banklening of een
opdrachtnemer een vaste periodieke onder-
obligatielening.
houdsvergoeding (per maand, kwartaal of
Aan de andere kant van het spectrum vinden we volledig geïntegreerde PPS-con-
jaar) op voorwaarde dat het gebouw of de infrastructuur zich in goede staat bevindt.1
tractvormen zoals DBFM(O). Hierbij worden alle projectfazen (Design, Build, Maintain en waar relevant ook Operate) in één enkel contract aan een private opdrachtnemer toevertrouwd. De private partij staat tevens in voor de financiering van het project. De aanbestedende overheid moet de werken dus niet ineens betalen, maar kan de betalingen spreiden over de looptijd van de PPSovereenkomst (tot 20 jaar en meer). DBM ligt tussen deze uitersten in. Het ontwerp, de bouw en het onderhoud gedurende een bepaalde periode zijn in één
1 Een vaste vergoeding betekent niet noodzakelijk dat het bedrag in euro in elke periode hetzelfde is. Er kan een herziening van de onderhoudsvergoeding in functie van welbepaalde, objectief waarneembare kostenindices voorzien worden. Of de vergoeding kan bepaald worden met een formule in functie van het gebruiksvolume van het gebouw of infrastructuurwerk. Met ‘vast’ wordt bedoeld dat de vergoeding op basis van prestaties (beschikbaarheid, aantal gebruikers,…) bepaald wordt volgens een formule die op voorhand in het contract vastgelegd is, en niet op basis van de werkelijke kosten van de opdrachtnemer.
WAT IS DBM?
5
PROJECTFASE
KLASSIEKE AANPAK: APART AANBESTEDEN OF ZELF DOEN
DBM
PROGRAMMA VAN EISEN (PVE)
De aanbestedende overheid stelt het PvE op (even-
Het PvE is vaak op grond van
tueel met bijstand van een extern studiebureau).
outputspecificaties.
ONTWERP
De aanbestedende overheid selecteert een
De aanbestedende overheid selecteert een
studiebureau om het PvE tot een gedetailleerd
private opdrachtnemer (meestal een aan-
uitvoeringsontwerp uit te werken.
nemer of een consortium van een aannemer en een architect of een studiebureau) voor het ontwerp, de realisatie en het onderhoud van een gebouw of infrastructuurwerk dat aan het PvE voldoet. De kandidaat-opdrachtnemers maken een aanbiedingsontwerp dat ze bij hun offerte voegen.
BOUW
De aanbestedende overheid selecteert een
De opdrachtnemer realiseert het gebouw of
aannemer om de infrastructuur of het gebouw
de infrastructuur volgens het door hem opge-
volgens het uitvoeringsontwerp te realiseren.
stelde uitvoeringsontwerp.
De aanbestedende overheid betaalt aan de
De aanbestedende overheid betaalt aan de
aannemer de in diens offerte voorgestelde aan-
opdrachtnemer de in diens offerte voorge-
nemingsprijs (meestal in schijven in functie van
stelde uitvoeringsprijs voor ontwerp en bouw
de vordering van de werken, met een laatste
(bij de voorlopige oplevering, of in schijven in
saldo bij de definitieve oplevering).
functie van de vordering van de werken, met
Als het uitvoeringsontwerp echter om een of andere reden aangepast moet worden, worden
een laatste saldo bij de definitieve oplevering). De uitvoeringsprijs is vast. Een noodzakelijke
de eventuele daaruit volgende meerwerken in
aanpassing van het uitvoeringsontwerp leidt in
de aannemingsprijs verrekend.
de regel niet tot een verrekening. De opdrachtnemer draagt het risico van overschrijdingen van bouwkosten of –termijn (tenzij ten gevolge van wijzigingen van het PvE door de aanbestedende overheid na de gunning van de opdracht).
FINANCIERING
De aanbestedende overheid financiert de
Er is geen verschil met een klassieke aanpak.
investeringskosten zelf (uit lopende inkomsten of met zelf afgesloten leningen). ONDERHOUD
De overheid onderhoudt het gebouw of de
Er is geen verschil met een klassieke aanpak.
infrastructuur met eigen personeel, of besteedt (delen van) het onderhoud met een apart onderhoudscontract aan een private dienstverlener uit. BEHEER EN EXPLOITATIE
De overheid staat met eigen personeel in voor het beheer en de eventuele exploitatie van het gebouw of de infrastructuur. Specifieke taken kunnen eventueel aan private dienstverleners uitbesteed worden.
Er is geen verschil met een klassieke aanpak.
3
VOORDELEN VAN DBM
DBM kan men vergelijken met een sleutel-
de coördinatie van verschillende aannemers
op-de-deurformule met onderhoudscon-
en onderaannemers en voor de oplossing
tract. De opdrachtnemer neemt net als
van alle praktische problemen die er tijdens
een
de bouw- en onderhoudsperiode optreden.
sleutel-op-de-deuraannemer
tegen
een vaste prijs en volgens een vaste tijdsontwerp tot oplevering voor zijn rekening.
KORTERE AANBESTEDINGS PROCEDURE
Bovendien staat hij, voor een vaste jaar-
Door ontwerp, bouw en onderhoud tege-
lijkse vergoeding, in voor het onderhoud
lijkertijd aan te besteden wordt er tijd be-
van het gerealiseerde gebouw of infra-
spaard. De aanbesteding van een DBM-con-
structuurwerk gedurende een aantal jaren
tract is complexer en vergt daardoor meer
(doorgaans 5 tot 15 jaar). Deze werkwijze
tijd dan die van een eenvoudige aanneming
heeft vele voordelen ten opzichte van een
van werken. Maar in vergelijking met een
klassieke, gescheiden aanbesteding van
aparte aanbesteding van ontwerp, bouw en
ontwerp, bouw en onderhoud.
onderhoud is de totale doorlooptijd meestal
planning het volledige bouwproces van
toch korter.
ONTZORGING De aanbestedende overheid wordt bevrijd
CREATIEVE OPLOSSINGEN
van het management van het bouw- en
In een DBM-aanbesteding definieert de aan-
onderhoudsproces, en kan zich volledig op
bestedende overheid de specificaties waar-
haar kerntaken toeleggen. De aanbesteden-
aan de infrastructuur of het gebouw moet
de overheid heeft voor het gehele project
voldoen (bijvoorbeeld kantoorruimte om
slechts één aanspreekpunt: de opdrachtne-
een bepaald aantal ambtenaren met een
mer. Deze laatste zorgt voor de afstemming
bepaald comfortniveau te huisvesten). De
tussen ontwerp, bouw en onderhoud, voor
kandidaat-opdrachtnemers bedenken ver-
VOORDELEN VAN DBM
7
volgens hoe het te realiseren object er daad-
dacht ontwerp dat tegen lagere kosten
werkelijk uit gaat zien en onderhouden zal
gebouwd en/of onderhouden kan worden.
worden, en stellen dit in hun offerten voor.
Of het gebruik van kwaliteitsvollere mate-
Hierdoor ontstaat er ruimte voor meer ge-
rialen of technische uitrustingen verhoogt
varieerde en creatieve oplossingen die beter
de bouwkosten, maar verlaagt de kosten
aan de wensen en behoeften van de aan-
van onderhoud en herstellingen achteraf.
bestedende overheid voldoen, of die deze
In de klassieke werkwijze zijn ontwerp,
behoeften en wensen tegen een lagere
bouw en onderhoud gescheiden. Daardoor
kostprijs kunnen invullen.
hebben de opdrachtnemers van deze aparte opdrachten zowel minder motivatie als
MINIMALISERING VAN LEVENSCYCLUSKOSTEN
minder gelegenheid voluit dergelijke optimalisaties te benutten.
Door de integratie van ontwerp, bouw
8
en onderhoud kunnen de kandidaat-op-
VASTE PRIJS
drachtnemers zoeken naar mogelijkheden
Het DBM-contract bepaalt een vaste prijs
voor de optimalisatie van ontwerp, bouw
voor de realisatie van de infrastructuur of
en onderhoud met als doel om de totale
het gebouw en een vaste periodieke on-
kosten gedurende de levenscyclus van het
derhoudsvergoeding voor onderhoud en
project te minimaliseren. Bijvoorbeeld: het
herstellingen gedurende de contractperi-
besteden van meer tijd aan het ontwerp-
ode. Slechts in uitzonderlijke, in het con-
werk resulteert vaak in een meer door-
tract gespecificeerde omstandigheden is de
opdrachtnemer gerechtigd om meerkosten
mate waarin voldaan is aan de in het con-
aan te rekenen. Omdat hij dit weet, zal de
tract bepaalde specificaties en kwaliteitsei-
opdrachtnemer in zijn offerte een realis-
sen. Alternatief kan de betaling ook gebeu-
tische prijs aanbieden, en zal hij alle mo-
ren tijdens de bouwfase zoals dat gangbaar
gelijke inspanningen leveren om de risico’s
is bij klassieke opdrachten van werken. De
en de kosten van het project te beheersen.
periodieke onderhoudsvergoeding wordt
De aanbestedende overheid heeft dus op
slechts betaald als de infrastructuur of het
voorhand een veel grotere zekerheid over
gebouw zich in goede staat bevindt en als
de prijs die ze zal moeten betalen, zowel
alle nodige herstellingen tijdig en naar be-
voor de bouw als voor onderhoud en her-
horen uitgevoerd zijn.
stellingen gedurende de contractperiode.
Daardoor betaalt de aanbestedende over-
Ook zijn er veel minder discussies over
heid enkel voor daadwerkelijk geleverde
verrekeningen.
kwaliteit, en is de opdrachtnemer bijzonder sterk gemotiveerd om de infrastructuur of
OPLEVERING OP TIJD EN IN ORDE
het gebouw op tijd en conform de specifica-
De aanbestedende overheid betaalt de uit-
nemer verantwoordelijk is voor onderhoud
voeringsprijs voor het ontwerp en de reali-
en herstellingen achteraf zal hij erover wa-
satie slechts volledig bij de oplevering van
ken dat het gebouwde object aan de voor-
de infrastructuur of het gebouw. Bovendien
opgestelde kwaliteits- en duurzaamheids
is de betaling dan vaak gekoppeld aan de
eisen voldoet.
ties op te leveren. Aangezien de opdracht-
VOORDELEN VAN DBM
9
4
NADELEN VAN DBM
DBM heeft behalve voordelen ook een aan-
op vlak van ontzorging, creativiteit en op-
tal nadelen.
timalisatie van ontwerp, bouw en onderhoud. Maar in vele projecten zijn directe
MINDER DIRECTE CONTROLE EN FLEXIBILITEIT
controle en flexibiliteit niet nodig, zodat
Bij de aanbesteding kan de aanbestedende
de aanvang van de aanbesteding van het
overheid tussen de voorstellen van de kan-
DBM-project de gewenste specificaties van
didaat- opdrachtnemers kiezen. Eenmaal de
de infrastructuur of het gebouw duidelijk
opdrachtnemer geselecteerd is, liggen het
zijn, en de externe randvoorwaarden voor
ontwerp en het onderhoudsniveau echter
de uitvoering van het project (vergunnings-
vast. Kleine, niet ingrijpende aanpassingen
voorwaarden, bodemcondities,…) bekend
kunnen nog uitgevoerd worden, maar fun-
zijn, is er geen behoefte aan ingrijpende
damentele veranderingen zijn niet meer
aanpassingen tijdens de uitvoering van de
mogelijk, tenzij in uitzonderlijke gevallen die
opdracht, en vormen de kleinere directe
in de DBM-overeenkomst strikt omschreven
controle en flexibiliteit bij DBM geen prak-
zijn. In vergelijking met een klassieke aparte
tisch probleem.
aanbesteding van ontwerp, bouw en onder-
Als de aanbestedende overheid echter
houd beschikt de aanbestedende overheid
haar wensen niet in duidelijke specificaties
in een DBM-project dus over minder directe
kan vertalen, of als er bij de aanvang van
controle over het ontwerp en het onder-
de aanbestedingsprocedure nog belangrijke
houdsniveau, en over minder flexibiliteit om
onzekerheden over de externe randvoor-
de specificaties tijdens de uitvoering van de
waarden van het project zijn,
opdracht nog te veranderen.
gebrek aan flexibiliteit wel degelijk een pro-
Minder directe controle en flexibiliteit zijn de keerzijde van de voordelen van DBM
10
het gebrek eraan geen nadeel is. Als bij
vormt het
bleem, en moet er mogelijk van DBM afgezien worden.
FRAGMENTATIE VAN ONDERHOUD
de prijs te kunnen bepalen die de inschrijver in zijn offerte zal aanbieden.
De integratie van onderhoud in opdrachten
De hoge offertekosten hebben een ontra-
voor het ontwerp en de bouw van infra-
dend effect op kandidaat-opdrachtnemers
structuur of gebouwen veroorzaakt een
om aan de aanbestedingsprocedure deel
fragmentatie van het onderhoud. Het on-
te nemen. Daardoor zijn er soms minder in-
derhoud wordt immers op het niveau van
schrijvers en is er soms minder variatie bij de
individuele projecten gecontracteerd. Deze
offertes.
fragmentatie kan tot hogere kosten voor
De aanbestedende overheid kan het ont-
de aanbestedende overheid leiden, vooral
radende effect van de offertekosten tegen-
als het DBM-project onlosmakelijk verbon-
gaan. Eén mogelijkheid is het toepassen van
den is met andere gebouwen of infrastruc-
een beperkte procedure met een preselectie
tuurwerken die door de aanbestedende
van de kandidaten. Slechts een gelimiteerd
overheid beheerd worden. De afstemming
maar toch voldoende groot aantal kandida-
tussen de opdrachtnemers die voor het
ten, geselecteerd op basis van technische
onderhoud van verschillende delen van
bekwaamheid en financiële draagkracht,
het patrimonium verantwoordelijk zijn,
wordt uitgenodigd om een offerte in te die-
brengt extra kosten met zich mee, terwijl
nen. In de meeste gevallen volstaan drie tot
mogelijkheden voor schaalvoordelen in de
vijf kandidaten om voldoende onderlinge
uitvoering van het onderhoud misgelopen
concurrentie en gevarieerde offerten te ver-
worden.
krijgen, terwijl elke kandidaat toch een behoorlijke winstkans heeft en bereid is om in
HOGERE OFFERTEKOSTEN
de opstelling van een kwaliteitsvolle offerte
De kosten van het opstellen van een offerte
te investeren.
voor een DBM-project zijn beduidend hoger neming van werken slaat. De inschrijvers
MINDER CONCURRENTIE DOOR BUNDELING
moeten als onderdeel van hun offerte al een
Bij bijzondere objecten (bijvoorbeeld labo-
ontwerp van het te realiseren gebouw of
ratoria of gespecialiseerde schepen) is het
infrastructuurwerk opmaken, en een onder-
denkbaar dat slechts een beperkt aantal
houdsplan opstellen. Die ontwerpen en on-
marktpartijen in staat is om een bepaalde
derhoudsplannen moeten nog niet volledig
projectfase (bijvoorbeeld de bouw) uit te
in detail uitgewerkt zijn. Maar ze moeten
voeren. De concurrentie die dan in principe
wel al voldoende gedetailleerd zijn om een
wel nog mogelijk is in het ontwerp en het
evaluatie van de kwaliteit door de aanbeste-
onderhoud gaat verloren door de bundeling
dende overheid mogelijk te maken, en om
van de projectfazen in één opdracht.
dan bij een opdracht die enkel op de aan-
NADELEN VAN DBM
11
5
VOOR- EN NADELEN VAN DBM TEN OPZICHTE VAN DBFM
DBM vormt niet enkel een alternatief voor
heidsvergoeding dekt zowel de afbetaling
een klassieke, gescheiden aanbesteding van
van de ontwerp- en bouwkosten als de
ontwerp, bouw en onderhoud, maar ook
onderhoudskosten. De lengte van de over-
voor volledig geïntegreerde DBFM-contrac-
eenkomst wordt meestal afgestemd op de
ten. DBM wordt vaak overwogen als een
afschrijvingsperiode van het project (tot 20
“lichte” vorm van DBFM die toelaat om een
jaar en meer). De opdrachtnemer financiert
groot deel van de voordelen van DBFM te
de ontwerp- en bouwkosten gedurende
verkrijgen en een groot deel van de nadelen
deze periode.
te vermijden. taalt de aanbestedende overheid de ont-
VOORDELEN VAN DBM TEN OPZICHTE VAN DBFM
werp- en bouwkosten van de infrastructuur
Het voordeel van DBM ten opzichte van
of het gebouw volledig (of bijna volledig)
DBFM is het ontbreken van de financierings-
bij de oplevering en soms zelfs reeds ten
component. De integratie van financiering
dele bij de realisatie a rato van de vorde-
in een DBFM-project brengt diverse nadelen
ringen. Gedurende de rest van de looptijd
en kosten met zich mee.
van het contract betaalt ze een periodieke
›› De aanwezigheid van een financierings-
onderhoudsvergoeding. In een DBFM-pro-
component verhoogt de complexiteit
ject betaalt de aanbestedende overheid de
van het contract aanzienlijk. Het contract
opdrachtnemer in periodieke beschikbaar-
moet een veel grotere verzameling van
heidsvergoedingen (maandelijks, trimestri-
contingenties kunnen opvangen, die zich
eel of jaarlijks naargelang de contractuele
tijdens de uitvoering van de geïntegreer-
bepalingen), gespreid over de duur van het
de opdracht zouden kunnen voordoen
contract, vanaf de oplevering van het ge-
en die de aflossing van de financiering
bouw of de infrastructuur. De beschikbaar-
in het gedrang zouden kunnen brengen.
Ter herinnering: in een DBM-project be-
12
Contracten met private financiering ver-
middel van klassieke bankleningen die
gen een veel langere voorbereiding en
de aanbestedende overheid rechtstreeks
onderhandeling. Hierdoor verhogen de
afsluit. De grotere complexiteit van een
kosten van de aanbestedingsprocedure,
dergelijke financiering en het extra risico
zowel voor de aanbestedende overheid
dat de financier ten aanzien van de op-
als voor de kandidaat-opdrachtnemers en
drachtnemer loopt, vertalen zich in een
hun financiers.
hogere interestvoet.2
›› De drempel voor kandidaat-opdracht-
Al deze kosten worden vermeden door
nemers om een offerte in te dienen is
DBM in plaats van DBFM als contractvorm
hoger. De inschrijvers moeten over een
te kiezen.
voldoende sterke financiële draagkracht ring tegen aanvaardbare voorwaarden te
NADELEN VAN DBM TEN OPZICHTE VAN DBFM
kunnen aanbieden. Het regelen van fi-
De nadelen van DBM ten opzichte van
nanciering en de opstelling van het finan-
DBFM vloeien net zoals de voordelen voort
ciële deel van de offerte vereist inputs van
uit het ontbreken van de financieringscom-
juridische en financiële adviseurs, waar-
ponent. Private financiering van het project
beschikken om een langdurige financie-
door de offertekosten stijgen. Als gevolg hiervan zijn er soms te weinig inschrijvers om voldoende onderlinge concurrentie en gevarieerde offerten te verkrijgen. ›› Financiering door de opdrachtnemer in het kader van een DBM- of DBFM-contract is minstens even duur en meestal beduidend duurder dan financiering door
2 Dit is zelfs het geval bij overheden die een grote schuldenlast hebben, en daardoor al een relatief hoge interestvoet moeten betalen. Uiteindelijk wordt het DBFM-project afbetaald door de aanbestedende overheid. De kredietwaardigheid van het DBFM-project kan dus nooit groter zijn dan de kredietwaardigheid van de aanbestedende overheid zelf. Maar door de extra complexiteit en het extra risico ten aanzien van de opdrachtnemer kan ze wel kleiner zijn.
VOOR- EN NADELEN VAN DBM TEN OPZICHTE VAN DBFM
13
brengt immers diverse voordelen teweeg,
bedrag van de resterende onderhoudsver-
die DBM niet kan leveren.
goedingen, heeft de opdrachtnemer er
›› In een DBFM-project betaalt de aanbe-
financieel belang bij om een voortijdige
stedende overheid de kosten van het
beëindiging van het DBM-contract uit te
ontwerp en de bouw gespreid over de
lokken. Dit zal niet altijd gebeuren, want
looptijd van de DBFM-overeenkomst (tot
behalve direct financieel belang speelt ook
20 jaar en meer). Als het gebouw of in-
het reputatieverlies een rol. Maar de kans
frastructuurwerk niet in goede staat zijn,
dat de onderhoudsplicht niet tot het einde
worden de betalingen gekort of zelfs he-
van het contract nageleefd wordt, is niet-
lemaal gestopt. De opdrachtnemer heeft
temin veel groter bij DBM dan bij DBFM.3
dus een zeer sterke motivatie om zijn
›› In een DBFM-project zijn niet alleen de fi-
onderhoudsplicht na te komen en het
nanciële belangen van de opdrachtnemer
gebouw of infrastructuurwerk gedurende
veel groter, maar ook die van zijn finan-
de hele contractperiode in goede staat te
ciers. Als de betalingen wegens tekortko-
houden. In een DBM-project is die moti-
mingen verminderd of stopgezet worden,
vatie veel kleiner, want de opdrachtnemer
kan de opdrachtnemer de financiële ver-
heeft de aannemingsprijs al tijdens de
plichtingen ten opzichte van zijn finan-
bouwperiode en bij de oplevering ont-
ciers mogelijk niet meer nakomen. Om dit
vangen. In geval van tekortschietende
te vermijden zien de financiers nauw toe
prestaties kan enkel de veel lagere onder-
op de prestaties van de opdrachtnemer,
houdsvergoeding ingehouden of vermin-
zowel op vlak van kosten als op vlak van
derd worden. Als er een defect optreedt
kwaliteit. Bij DBM is die controlerende rol
waarvan de herstelling meer kost dan het
afwezig.
3 Ook de kans op opportunistisch gedrag van de kandidaat-opdrachtnemers is groter bij DBM. Een opportunistische inschrijver vraagt in zijn offerte een onrealistisch lage onderhoudsprijs om de opdracht te winnen, maar heeft geen voornemen om het contract volledig uit te voeren. Eenmaal het gebouw of infrastructuurwerk opgeleverd en de aannemingsprijs betaald, stuurt de opdrachtnemer op een voortijdige beëindiging van het contract aan, omdat het vervullen van de onderhoudsplicht als gevolg van de lage gevraagde onderhoudsvergoeding verlieslatend zou zijn.
14
4 ESR staat voor ‘Europees Stelsel van Rekeningen’, waarin regels voor de behandeling van overheidsuitgaven en overheidsschuld opgenomen zijn. Zie ook Steven Ducatteeuw (2005), Publiek-private samenwerking en ESR–neutraliteit, Vlaams Kenniscentrum PPS.
›› DBFM biedt aan de aanbestedende overheid een alternatieve optie voor de financiering van projecten, aanvullend op de klassieke financiering uit eigen middelen of met rechtstreeks afgesloten leningen. Mits aan bepaalde voorwaarden voldaan is, is deze alternatieve financiering bovendien ESR-neutraal.4 Dit betekent dat de investeringskosten van een DBFM-project niet bij de schuld van de aanbestedende overheid geteld worden, en niet meteen in de begroting opgenomen worden. Enkel de betalingen van de periodieke beschikbaarheidsvergoedingen verschijnen in het jaar dat ze zich voordoen in de begroting. Realisatie door middel van DBFM laat dus toe om de begrotingsimpact van een project in de tijd te spreiden. Bij DBM komen de investeringskosten daarentegen meteen ten laste van de begroting (net zoals bij een klassieke overheidsopdracht voor de uitvoering van werken).
VOOR- EN NADELEN VAN DBM TEN OPZICHTE VAN DBFM
15
6
16
AFWEGING VAN VOOREN NADELEN
De aanbestedende overheid heeft de keuze
twee integratiestappen (integratie van ont-
uit een gamma van contractvormen met
werp en bouw, en dan van onderhoud) meer
verschillende graden van integratie tussen
voor- dan nadelen opleveren, maar de extra
ontwerp, bouw, onderhoud en financiering.
kosten van de derde stap (integratie van fi-
DBM bevindt zich tussenin DB, waarin en-
nanciering) de extra baten overtreffen.
kel ontwerp en bouw geïntegreerd zijn, en
Welke mate van integratie tot de beste
DBFM, waarin ook financiering inbegrepen
resultaten leidt, hangt af van de specifieke
is. De bepaling van de optimale contractvorm
kenmerken van het project. Het Kennis-
komt dus neer op de bepaling van de opti-
centrum beschikt over een instrument, de
male mate van integratie, waarbij elke stap
Meerwaardetoets, dat bij de afweging van
van toenemende integratie voor- en nadelen
de voor- en nadelen van de verschillende
heeft. DBM is de beste keuze als de eerste
opties kan helpen.
7
DBM PRAKTISCH
WELKE GUNNINGSWIJZE?
temin is ze aanbevolen als de aanbeste-
Een DBM-opdracht behelst ontwerp, bouw
dende overheid verwacht dat anders een te
en onderhoud. Eén van de voordelen van
groot aantal kandidaten een offerte zal in-
DBM is de ruimte die gecreëerd wordt voor
dienen, met alle nadelige gevolgen van dien
het voorstellen van meer gevarieerde en cre-
zoals: overmatige duplicering van ontwerp-
atieve oplossingen. Dit veronderstelt dat de
kosten, grotere kosten voor de evaluatie en
aanbestedende overheid de offerten zowel
administratieve behandeling van de offer-
op prijs als kwaliteit kan beoordelen.
ten, en een lagere motivatie van de kandi-
De eenvoudige aanbesteding, waarin een
daten om voldoende inspanningen aan de
opdracht enkel op basis van de laagste prijs
offerte te besteden. De wetgeving bepaalt
gegund wordt, is bijgevolg niet geschikt
dat bij een beperkte procedure minimaal vijf
voor een DBM-project. Voor de meeste pro-
kandidaten geselecteerd moeten worden,
jecten is de aangewezen gunningswijze de
voor zover er voldoende kandidaten zijn die
offerteaanvraag. Binnen deze gunnings-
de minimale selectie-eisen nakomen. Vijf
wijze is er een keuze tussen een open (of
kandidaten volstaan in de meeste gevallen
algemene) en een beperkte procedure. In
om een voldoende onderlinge concurrentie
een open procedure mogen alle kandidaat-
en gevarieerde offerten te verkrijgen. Het is
opdrachtnemers die aan de in het bestek
dus meestal niet nodig om een groter dan
gespecificeerde selectie-eisen voldoen, een
het wettelijk minimaal vereiste aantal kandi-
offerte indienen. In een beperkte procedure
daten te selecteren.
is een preselectiefase voorzien. Enkel de
Een bijzondere vorm van de offerteaan-
geselecteerde kandidaten worden uitgeno-
vraag was tot voor kort de wedstrijdofferte-
digd om een offerte in te dienen.
aanvraag. Hierbij stelde de aanbestedende
De invoering van een extra selectiestap
overheid een jury voor de beoordeling van
verlengt de aanbestedingsprocedure. Niet-
de ontwerpen aan. Onder het regime van
DBM PRAKTISCH
17
de Overheidsopdrachtenwet van 15 juni
want de opmaak van het ontwerp wordt
2006 is deze aanbestedingsvorm herdoopt
toevertrouwd aan de opdrachtnemer die
als de ‘werkenwedstrijd’.
het object ook zal bouwen. Daarom is de
Voor meer complexe opdrachten kan
opstelling van het bestek voor de aanbe-
een beroep gedaan worden op de concur-
stedende overheid de meest cruciale fase
rentiedialoog of op de onderhandelings-
van het DBM-project. In het bestek legt de
procedure. Het voordeel van deze pro-
aanbestedende overheid haar behoeften
cedures is dat ze meerdere fazen hebben
en wensen met betrekking tot het project
(respectievelijk dialoog- en onderhande-
vast. Op basis van deze neergeschreven
lingsronden). Er is dus gelegenheid om de
wensen en behoeften zal de opdrachtne-
door de kandidaten ingediende ontwerpen
mer de infrastructuur of het gebouw ont-
nog te verfijnen. De wetgeving legt strikte
werpen, bouwen en onderhouden. De dui-
voorwaarden voor de toepassing van deze
delijkheid en volledigheid van het bestek is
procedures op. De concurrentiedialoog is
de belangrijkste factor die bepaalt in welke
enkel toegelaten voor een “bijzonder in-
mate en tegen welke prijs de aanbeste-
gewikkelde opdracht”, en de onderhan-
dende overheid haar behoeften en wensen
delingsprocedure enkel voor (onder meer)
ingevuld zal zien. Het is dus meer dan de
werken “waarvan de aard of de onzekere
moeite waard om er voldoende aandacht
omstandigheden verhinderen op voorhand
aan te besteden.
een globale prijs vast te stellen”. De concurrentiedialoog en de onderhandelingsprocedure zijn beduidend complexer
Hieronder worden een aantal aandachtspunten bij de opstelling van het bestek belicht.
en nemen meer tijd in beslag dan de offerteaanvraag. Hun toepassing bij de aan-
OUTPUTSPECIFICATIES
besteding van DBM-contracten is daarom
Het belangrijkste onderdeel van het bestek
in principe enkel zinvol als de mogelijkheid
van een DBM-project zijn de outputspeci-
om ontwerpen te verfijnen van wezenlijk
ficaties. Hierin beschrijft de overheid haar
belang voor het project is of als er andere
eisen en wensen met betrekking tot het te
bijzondere redenen voorhanden zijn om een
realiseren object. Die eisen moeten output-
dergelijke procedure te gebruiken.
en functiegericht zijn. Dit wil zeggen dat de outputspecificaties beschrijven welke func-
18
EEN GOED BESTEK IS HET HALVE WERK
ties het object moet kunnen vervullen en
In een DBM-project heeft de aanbeste-
ontwerp mogen opleggen. Dat laatste is
dende overheid geen directe invloed op
immers de verantwoordelijkheid van de op-
het ontwerp van het te realiseren object,
drachtnemer. In het kort: de aanbestedende
met welke kwaliteitseisen, maar dat ze geen
overheid bepaalt ‘wat’ het object moet kun-
te vervallen. Bovendien opent dit de deur
nen doen, de opdrachtnemer bepaalt ‘hoe’.
voor claims voor meerwerken als
tijdens
De outputspecificaties van een DBM-
de uitvoering de specificaties iets moeten
project kunnen in twee delen opgesplitst
wijzigen ten opzichte van wat in het bestek
worden:
staat. Aanbestedende overheden kunnen
›› de specificaties van het gebouw of in-
bij het Kenniscentrum terecht voor advies
frastructuurwerk dat gerealiseerd moet
en documentatie over de opstelling van
worden;
outputspecificaties.
›› de beschikbaarheidseisen waaraan het gebouw of infrastructuurwerk zich gedurende de contractperiode moet voldoen.
RANDVOORWAARDEN DUIDELIJK
Het halen van de outputspecificaties moet
De opdrachtnemer moet het project ont-
evalueerbaar zijn. Ze vormen immers mede
werpen en bouwen voor de vaste prijs en
de basis voor de evaluatie van de offerten
volgens de termijn die hij in zijn offerte
(offerten die niet aan de specificaties vol-
aangeboden heeft. Vervolgens moet hij het
doen, worden uitgesloten), de betaling van
gerealiseerde gebouw of infrastructuurwerk
de aannemingsprijs bij de oplevering (enkel
tegen een vaste periodieke vergoeding tot
een volledige betaling als aan alle specifica-
aan het einde van de contractperiode in
ties voldaan is) en de betaling van de peri-
goede staat houden. De opdrachtnemer
odieke onderhoudsvergoeding (enkel een
draagt dus de risico’s van overschrijdingen
volledige betaling als aan alle beschikbaar-
van de bouwtermijn en van de bouw- en
heidseisen voldaan is).
onderhoudskosten. Hij is bereid en zeer
Het opstellen van outputspecificaties is
goed in staat om deze risico’s te dragen en
niet eenvoudig. Er zijn twee valkuilen. De
te beheersen op voorwaarde dat alle exter-
eerste valkuil is het onvoldoende precies
ne randvoorwaarden van het project duide-
en volledig beschrijven van de specificaties.
lijk zijn. De aanbestedende overheid moet
Het resultaat is dat de door de kandidaten
die duidelijkheid verschaffen voor de aanbe-
aangeboden ontwerpen de verwachtingen
steding van het DBM-project van start gaat.
van de aanbestedende overheid niet inlos-
Twee eerder genoemde externe risico’s
sen (of soms zelfs ongewenste oplossingen
zijn in dat verband bijzonder belangrijk: ver-
aangeboden worden). De tweede valkuil is
gunningen en bodemcondities. De bouw-
daarentegen het te gedetailleerd omschrij-
en milieuvergunningen moeten nog niet
ven van de specificaties, waardoor er geen
verkregen zijn, want de opdrachtnemer kan
ruimte voor de creativiteit van de kandi-
pas na de opstelling van zijn ontwerp deze
daat-opdrachtnemers meer is, en één van
vergunning aanvragen. Maar de aanbeste-
de belangrijkste voordelen van DBM komt
dende overheid moet er wel voor zorgen
DBM PRAKTISCH
19
dat wat ze vraagt vergunbaar is. Dit houdt
belang bij om de gunningscriteria zo dui-
onder meer in dat het te realiseren object
delijk mogelijk te beschrijven.
verenigbaar is met de in voege zijnde ruimtelijke structuur- en uitvoeringsplannen. Als er vermoedens van kostenverhogende
Onderscheid tussen minimumeisen en gunningscriteria
bodemcondities zijn (ongunstige bodem,
Bij de definiëring van haar wensen en be-
vervuiling, aanwezigheid van archeologi-
hoeften moet de aanbestedende overheid
sche resten) moet de aanbestedende over-
een onderscheid maken tussen minimum-
heid het nodige vooronderzoek verrichten
eisen en gunningscriteria. De minimumei-
en de resultaten daarvan in het bestek op-
sen zijn de eisen waaraan de offerte en het
nemen. Anders kan de opdrachtnemer geen
voorgestelde ontwerp in elk geval moeten
goede prijs bepalen.
voldoen. Offerten die niet aan de minimum-
De randvoorwaarden worden op twee
eisen voldoen, zijn niet regelmatig en wor-
plaatsen in het bestek verwerkt. De dwin-
den van de verdere beoordeling uitgesloten.
gende randvoorwaarden worden bij de out-
De belangrijkste verzameling van minimum-
putspecificaties gevoegd (verwoord in out-
eisen zijn de outputspecificaties.
puttermen, zoals “het gebouw moet aan de
De gunningscriteria betreffen wensen en
stedenbouwkundige voorschriften voldoen”).
behoeften waarvan de wijze en mate van
De overige gegevens worden ter kennisge-
invulling in de offerten door de kandida-
ving in het informatiedossier opgenomen.
ten zelf bepaald mogen worden. Ten eerste gaat het om bepaalde outputs waarbij de
20
GUNNINGSCRITERIA
aanbestedende overheid ook in een meer
Naast de outputspecificaties zijn de gun-
dan minimale invulling geïnteresseerd is.
ningscriteria een belangrijk instrument
De minimale eisen worden dan in de out-
waarmee
overheid
putspecificaties gedefinieerd, en de out-
haar wensen en behoeften aan de kandi-
puts boven de minimale eisen vormen een
daat-opdrachtnemers kenbaar maakt. De
gunningscriterium. Voor andere wensen en
gunningscriteria bepalen hoe de offerten
behoeften is het moeilijk om een minimaal
beoordeeld zullen worden. De kandidaat-
niveau van invulling vast te leggen. Deze
opdrachtnemers zullen hun ontwerpen
wensen en behoeften moeten door middel
vormgeven om zo hoog mogelijk op de
van gunningscriteria meegenomen worden.
de
aanbestedende
gunningscriteria te scoren. Op deze wijze
Bij het vastleggen van de minimale eisen
stuurt de aanbestedende overheid de of-
en de gunningscriteria moeten de volgende
ferten, zodat ze zo volledig mogelijk op
punten in acht genomen worden.
haar wensen en behoeften inspelen. De
›› Leg de minimumeisen op een realistisch
aanbestedende overheid heeft er dus alle
niveau. Anders bestaat het risico dat geen
of slechts één inschrijver een regelmatige
werpen met meer aandacht voor de kwa-
offerte indient,heeft de aanbestedende
liteitsaspecten die door de kwaliteitscriteria
overheid geen keuzemogelijkheden en
gemeten worden.
speelt de concurrentie onvoldoende.
Niet alleen de gewichten hebben een im-
›› Overdrijf niet met het aantal gunningscri-
pact op de afweging tussen prijs en kwali-
teria. Leg zoveel mogelijk eisen in de out-
teit, maar ook de wiskundige vorm van de
putspecificaties vast en reserveer de gun-
formule die gehanteerd wordt om de in-
ningscriteria voor de aspecten waarvoor
gediende prijzen te vertalen in punten, die
extra kwaliteit nagestreefd wordt.
vervolgens bij de kwaliteitspunten opgeteld
›› Beschrijf de gunningscriteria in specifieke
worden om de totale score van de offerte te
en evalueerbare termen. Dit betekent
berekenen. Het is aanbevolen dat de aanbe-
niet dat de criteria altijd kwantitatief
stedende overheid bij de opstelling van het
meetbaar moeten zijn. Maar hun defini-
bestek enkele simulaties van de door haar
tie moet voldoende specifiek zijn zodat
gekozen formule uitvoert om te verifiëren
de kandidaat-opdrachtnemers duidelijk
dat de gewichten van prijs- en kwaliteits-
weten hoe de criteria beoordeeld zul-
criteria evenwichtig gekozen zijn. De impli-
len worden, en welke aspecten daarbij
ciete waarde van een kwaliteitspunt in euro
bekeken zullen worden. Dit is niet enkel
moet ongeveer gelijk zijn aan de extra prijs
belangrijk voor de juridische correctheid
die de aanbestedende overheid voor de ex-
van de aanbestedingsprocedure, maar
tra kwaliteit wil betalen.
ook om te bereiken dat de offerten aan de wensen en behoeften van de aanbe-
ONTWERPVERGOEDING
stedende overheid beantwoorden.
De relatief hoge kosten voor het opstellen van een offerte voor een DBM-project
Afweging tussen prijs en kwaliteit
hebben twee gevolgen. Ten eerste hebben
De offerten worden beoordeeld op prijs en
ze een ontradend effect op kandidaat-op-
kwaliteit. Het relatieve gewicht dat bij de
drachtnemers om aan de aanbestedings-
beoordeling aan het prijscriterium enerzijds
procedure deel te nemen. Daardoor zijn er
en de kwaliteitscriteria anderzijds toege-
mogelijk te weinig inschrijvers om voldoen-
kend wordt, zal de offerten sturen. Als de
de onderlinge concurrentie en gevarieerde
prijs een groot gewicht in de beoordeling
offerten te verkrijgen. Ten tweede trachten
heeft, zullen de kandidaat-opdrachtnemers
de inschrijvers de offertekosten zo veel mo-
kostenefficiënte ontwerpen aanbieden die
gelijk te beperken. Dit vertaalt zich in de
juist aan de minimale eisen voldoen. Als de
kwaliteit en de mate van uitwerking van de
kwaliteitscriteria een groter gewicht heb-
ingediende ontwerpen. De onderlinge con-
ben, zal zich dat vertalen in duurdere ont-
currentie stelt wel grenzen aan de bespa-
DBM PRAKTISCH
21
ringen die kandidaten zich op het ontwerp
De ontwerpvergoeding moet niet noodza-
kunnen veroorloven zonder hun winstkan-
kelijk alle ontwerpkosten van de inschrijvers
sen te hypothekeren. De sterkte van dit
dekken. Voor inschrijvers vormen out-of-
tweede effect is dus nauw gerelateerd aan
pocketkosten (bijvoorbeeld het ereloon van
het eerste effect.
externe architecten) een veel grotere belem-
Om de kandidaat-opdrachtnemers te
mering dan interne personeelskosten. De
stimuleren om deel te nemen en een kwa-
hoogte van ontwerpvergoeding kan in func-
liteitsvol ontwerp op te maken, kan een
tie van het vermoedelijke bedrag van deze
ontwerpvergoeding voorzien worden. Dit
out-of-pocketkosten bepaald worden.
houdt in dat de aanbestedende overheid
Het aantal kandidaten waaraan een ont-
een vergoeding betaalt aan kandidaten die
werpvergoeding betaald wordt, moet ook
een geldige offerte ingediend hebben, maar
beperkt worden. Dat kan door het hante-
de opdracht niet gewonnen hebben.
ren van een beperkte procedure (waarin
De betaling van een ontwerpvergoeding
het aantal kandidaten dat een offerte mag
verhoogt de directe kosten van de aanbeste-
indienen, gelimiteerd is), of door in het be-
dingsprocedure voor de overheid. Ze moet
stek te bepalen dat enkel de drie tot vijf best
enkel voorzien worden als de aanbestedende
gerangschikte offerten (na de winnaar) een
overheid een groot belang hecht aan de ont-
ontwerpvergoeding zullen ontvangen. Ont-
werpcreativiteit, of vermoedt dat er anders te
werpen die niet aan de minimale kwaliteit-
weinig kandidaten aan de aanbestedingspro-
seisen voldoen, moeten in ieder geval van
cedure zullen deelnemen. Dergelijk vermoe-
een vergoeding uitgesloten worden.
den kan gebaseerd zijn op signalen uit de markt of op de kenmerken van het project
BETALINGSMECHANISME
(bijvoorbeeld een complex project dat rela-
Het betalingsmechanisme is het instrument
tief veel ontwerpwerk in verhouding tot de
waarmee de opdrachtnemer aangespoord
waarde van de opdracht vraagt).5
wordt om het project tijdig en conform de specificaties uit te voeren. In geval van een DBM-project bestaat de
5 In Nederland beslisten aanbestedende overheden om ontwerpvergoedingen te voorzien nadat bleek dat bij de aanbesteding van PPS-projecten steeds ongeveer dezelfde, vrij beperkte groep van ondernemingen een offerte indienden. Men vond dat de concurrentiedruk en de keuzemogelijkheden onvoldoende groot waren. De invoering van ontwerpvergoedingen heeft inderdaad de belangstelling van inschrijvers voor PPSprojecten gevoelig vergroot. In Vlaanderen wordt op dit moment voor de meeste projecten nog geen gebrek aan belangstelling van inschrijvers ervaren.
22
vergoeding van de opdrachtnemer uit twee onderdelen: een uitvoeringsprijs voor het ontwerp en de realisatie van het gebouw of de infrastructuur, en een periodieke onderhoudsvergoeding. Gedurende de onderhoudsfase is per periode (maand, kwartaal of jaar) een onderhoudsvergoeding verschuldigd. In elke
periode wordt de vergoeding enkel volledig
opdrachtnemer toevertrouwd wordt, moet
betaald als aan alle onderhoudspecificaties
een logisch geheel vormen. Anders ont-
voldaan is. Bij gebreken worden er kortin-
staan er afstemmingsproblemen ten gevol-
gen toegepast.
ge van een gefragmenteerd onderhoud. Als het groot onderhoud bijvoorbeeld de ver-
LENGTE VAN DE ONDERHOUDSPERIODE
antwoordelijkheid van de aanbestedende
De lengte van de onderhoudsperiode moet
door de private opdrachtnemer waarschijn-
afgestemd worden op de beoogde syner-
lijk onder de maat blijven. Immers, als door
gievoordelen tussen ontwerp en bouw
nalatig klein onderhoud er vroeger grote
enerzijds en onderhoud anderzijds.
vervangingsinvesteringen nodig zijn, dan
Als er naar een minimalisering van de levenscycluskosten gestreefd wordt, moet de
overheid blijft, dan zal het kleine onderhoud
zijn die toch voor rekening van de aanbestedende overheid.
contractperiode een voldoende groot deel project bestrijken. Als de contractperiode te
RISICOANALYSE EN -VERDELING
kort is, zullen, net als bij een klassiek of een
In het DBM-contract wordt de risicoverde-
DBf-project, de kandidaat-opdrachtnemers
ling tussen de aanbestedende overheid en
zich vooral op het minimaliseren van de
de opdrachtnemer vastgelegd. Het is eigen
ontwerp- en bouwkosten richten, zonder
aan een DBM-project dat de opdrachtnemer
met de kosten van het onderhoud op lan-
bijna alle ontwerp- en bouwrisico’s op zich
gere termijn rekening te houden. Om de op-
neemt en zo goed mogelijk beheert. Be-
drachtnemer tot een correcte langetermijn-
langrijke risico’s die buiten elke controle van
optimalisatie aan te zetten moet de looptijd
de opdrachtnemer vallen, kunnen echter
van het contract minstens één uitvoering
best bij de aanbestedende overheid blijven.
van groot onderhoud inhouden.
Anders zal de opdrachtnemer hiervoor een
van de economische levensduur van het
Als de onderhoudsperiode vooral dient
dure risicomarge aanrekenen.
om verborgen gebreken aan het licht te
Als onderdeel van de voorbereiding van
brengen en de herstelplicht daarvan bij de
de aanbesteding moet de aanbestedende
opdrachtnemer te plaatsen, volstaat een
overheid de risico’s van het project in kaart
kortere onderhoudsperiode.
brengen, met bijzondere aandacht voor de risico’s die deels of geheel buiten de
SCOPE VAN DE ONDERHOUDSCOMPONENT
controle van de opdrachtnemer vallen. De
Het pakket van onderhoudswerkzaamhe-
ningenproblematiek of de aanwezigheid
den dat in de DBM-overeenkomst aan de
van bodemrisico’s zijn al eerder genoemd.
voorbeelden van een complexe vergun-
DBM PRAKTISCH
23
Bij dergelijke belangrijke risico’s moet de
bouw of infrastructuurwerk. Het feit dat in
aanbestedende overheid bepalen hoe ze
de wet van 20 februari 1939 een onverenig-
hiermee zal omgaan. Zoals al eerder be-
baarheid is opgenomen tussen aannemer
sproken zijn er verschillende mogelijkhe-
en architect staat zoiets niet in de weg.
den: het ondernemen van acties om de
Wel is op dit punt steeds voorzichtigheid
risico’s te verkleinen of op te lossen (bij-
geboden bij het opstellen van het bestek
voorbeeld het uitvoeren van bodemonder-
aan overheidszijde en bij het structureren
zoek); het opnemen van bepalingen in het
van de samenwerking aan private zijde.
DBM-contract die regelen welke partij de
Zo is de architect die bijvoorbeeld met een
gevolgen van de risico’s moet dragen als
bouwpromotor samenwerkt uiteraard niet
ze zich voordoen; of DBM verlaten en te-
ontslagen van de verplichting om zijn taken
ruggrijpen naar een klassieke aparte aan-
in onafhankelijkheid uit te voeren.
besteding en uitvoering van ontwerp en bouw.
Daarenboven kan de aanbestedende overheid desgewenst haar eigen raadgevende architect aanstellen. Deze kan helpen bij
24
ROL VAN DE ARCHITECT
of instaan voor het opstellen van de output-
In een DBM-project staat de opdrachtnemer
specificaties, het evalueren van de offerten
in voor het ontwerp van het te realiseren ge-
en het opvolgen van de werken.
DBM PRAKTISCH
25
COLOFON
››Titel: DBM ››Inhoud en redactie: RebelGroup Advisory Belgium nv – Lange Lozanastraat 112 – 2018 Antwerpen / www.rebelgroup.com ››Grafisch concept, illustraties en vormgeving: Jansen en Janssen cvba – Muinklaan 6 – 9000 Gent / www.jaja.be ››Verantwoordelijke eindredactie en uitgever: Steven Van Garsse, manager Kenniscentrum PPS ››Stafdienst van de Vlaamse Regering – Departement Diensten voor het Algemeen Regeringsbeleid – Vlaams Kenniscentrum PPS Koolstraat 35 – 1ste verdieping – 1000 Brussel
››Tel. 02 553 29 39 – fax 02 553 28 09 – e-mail:
[email protected] ››Depotnummer: depotnummer D/2013/3241/258
www.vlaanderen.be/pps
