Denkhulp voor bestuur en directie
Leermiddelen in het Voortgezet Onderwijs
Inhoudsopgave
Inleiding
2
Algemeen 1 Trends en factoren 2 Algemene vragen over leermiddelen
4 6
Aanvullend 3 Aanvullende vragen over opbrengstgericht werken 4 Aanvullende vragen over digitale leermiddelen 5 Aanvullende vragen over aanbesteden
Colofon
8 9 10
12
Inleiding Groep Educatieve Uitgeverijen Denkhulp voor schoolleiders bij keuzes ten aanzien van leermiddelen De afgelopen twee jaar organiseerde de Groep Educatieve Uitgeverijen (GEU) voor bestuurders en schooldirecteuren in het voortgezet onderwijs twee conferenties over leermiddelenbeleid en digitalisering. Doel van deze conferenties was het faciliteren van een gesprek met en tussen scholen en educatieve uitgeverijen. Een gesprek over de relatie tussen ontwikkelingen op scholen, investeringen in leermiddelen en dienstverlening van educatieve uitgeverijen. Wij merkten tijdens deze conferenties dat schoolleiders behoefte hebben aan concrete handvatten bij het maken van keuzes ten aanzien van leermiddelen. Om hieraan tegemoet te komen hebben wij deze Denkhulp over leermiddelen laten ontwikkelen. Veranderende rol van leermiddelen en educatieve uitgeverijen De vraag naar adaptieve en digitale leermiddelen stijgt. Dit komt door de aandacht voor opbrengstgericht werken en de voortschrijdende digitalisering binnen het onderwijs. Onderwijsinstellingen besteden de ontwikkeling hiervan steeds vaker uit aan educatieve uitgeverijen. Hierdoor krijgen educatieve uitgeverijen een nieuwe rol: die van educatieve dienstverleners. Vanuit deze rol zorgen ze er als partner van het onderwijs voor dat scholen lesmateriaal flexibel en op maat kunnen inzetten. Educatieve uitgeverijen ontwikkelen hiertoe adaptieve leermiddelen en combineren dit met brede dienstverlening aan het onderwijs. Hiernaast werken ze gezamenlijk aan standaarden om scholen eenvoudige toegang tot digitale leermiddelen te verschaffen.
De sleutel tot verandering ligt bij de school Het maken van afgewogen keuzes voor leermiddelen is onderdeel van het proces van kwaliteitsverbetering op scholen. De conferenties leverden hierover de volgende aanbevelingen op: Het ontwikkelen van goede leermiddelen vereist intensieve communicatie tussen onderwijsinstellingen en educatieve uitgeverijen. Door een dialoog kunnen uitgeverijen en scholen van elkaars kunde en kennis profiteren. Belangrijker dan de vraag wat een leermiddel kost, is de vraag wat een leermiddel oplevert. Met andere woorden: leermiddelen zijn een investering, en geen kostenpost. Een duidelijke visie van een schoolleider is essentieel maar pas effectief als deze breed in de school gedragen wordt, dus ook door docenten. De conferenties maakten duidelijk dat schoolleiders een steeds grotere rol spelen in het leermiddelenbeleid. Zoals gezegd willen wij hen hierbij helpen met deze Denkhulp. Wij hopen dat deze Denkhulp schoolleiders in staat stelt goed afgewogen keuzes te maken bij de aanschaf en inzet van leermiddelen. Wij nodigen ze ook uit om bij het maken van de keuzes en de inzet van leermiddelen de educatieve uitgeverijen als partner van de school in te schakelen. Groep Educatieve Uitgeverijen januari 2013
2
Leermiddelen: de springplank voor goed onderwijs Lesmethoden zorgen voor kwaliteitsborging. Kerndoelen, referentieniveaus en eindtermen komen door de leerjaren heen op het juiste niveau aan de orde. Hierdoor kan in verschillende leerjaren de leerstof consistent worden overgedragen in een doorlopende leerlijn, ook bij wisseling van docent, groep of school. Begrippen en vaardigheden worden didactisch verantwoord, consistent en goed gestructureerd aangeleerd. Goede, effectieve leermiddelen zijn altijd meer dan een verzameling lessen: ze houden rekening met doorlopende leerlijnen, verschillen tussen leerlingen, docenten en scholen en periodieke toetsing. Ook zijn ze nauwkeurig afgestemd op eindexameneisen en andere formele onderwijsdoelen. Bovendien zijn leermiddelen didactisch doortimmerd en op basis van gebruikerservaringen en marktonderzoek in de loop der jaren voortdurend verfijnd. Leermiddelen vormen hiermee de ruggengraat en springplank voor goed onderwijs. Vanuit deze ruggengraat kan een docent zijn of haar onderwijs maken. De cruciale rol van leermiddelen werd bevestigd in de SLO Leermiddelen monitor 2012 waarin staat: “De methode blijkt ook dit jaar het belangrijkste hulpmiddel te zijn dat de leraar gebruikt bij het onderwijs”.
Inleiding De Argumentenfabriek Ambitie realiseren door juiste inzet van leermiddelen Hoe kan ik leermiddelen zo inzetten dat ze optimaal bijdragen aan de ambities van de school? Deze vraag is relevant voor iedere bestuurder en directeur (hierna: ‘schoolleider’) in het VO. En lastig te beantwoorden. Want leermiddelen staan niet op zichzelf. Ze zijn verbonden met alle aspecten van het onderwijs: met de inhoud, met de leerlingen en de ouders, en met de eisen die worden gesteld door de overheid. Deze verbindingen zijn, grof gezegd, van alle tijden. De afgelopen jaren is hier een nieuwe verbinding bijgekomen die het nadenken over leermiddelen ingewikkelder en uitdagender maakt. En dat is het verband tussen leermiddelen en de schoolorganisatie. Bij het nadenken over leermiddelen zien schoolleiders steeds scherper een relatie tussen leermiddelen en de competenties, wensen en het innovatief vermogen van docenten; het beschikbare budget; de ict-faciliteiten op school en de mogelijkheden van het schoolgebouw. Een goede vakdocent, een helder boek, en een proper lokaal - dat was tot niet zo lang geleden de voor de handliggende combinatie van factoren. Maar anno 2013 zijn de mogelijkheden groter. Ict heeft zijn intrede gedaan in alle factoren van het leven, met name in dat van de leerlingen. Dat hierdoor het aantal mogelijke combinaties van leermiddelen, docenten, ict-voorzieningen en gebouw groter is geworden, biedt kansen op vernieuwing en verbetering van scholen. Dit maakt het leven voor kinderen, docenten en schoolleiders in potentie mooier. Maar ook ingewikkelder. Want: welke combinatie past het beste bij de situatie van de school? Bij het maken van deze ingewikkelde keuzes kan een beetje hulp bij het denken geen kwaad. Reden voor de GEU om ons dit kaartenboek te laten maken.
Het doel van dit boek is om schoolleiders in het VO te helpen bij het nadenken over leermiddelen, en daarmee over hun school en schoolorganisatie. Hoe zit dit kaartenboek in elkaar? Dit boek begint met een overzicht van trends en factoren die relevant zijn bij het nadenken over leermiddelen(beleid). Hierna komen vier kaarten die in de vorm van vragen aan schoolleiders - de onderwerpen aandragen waar schoolleiders over moeten (willen) nadenken als ze met leermiddelen aan de slag gaan. De vragen zijn voor alle schoolleiders gelijk, de antwoorden op deze vragen zullen voor iedere schoolleider anders zijn. De eerste kaart (pagina 7) bevat de algemene vragen over leermiddelen. Hierna volgen drie kaarten met vragen over specifieke thema’s. Dit zijn: leermiddelen die bijdragen aan opbrengstgericht werken (pagina 8), digitale leermiddelen (pagina 9) en het aanbesteden van leermiddelen (pagina 11). Hoe is dit boek gemaakt? De inhoud van dit boek is tot stand gekomen tijdens diverse denksessies met deskundigen: schoolbestuurders, schooldirecteuren, docenten, onderwijsadviseurs, beleidsambtenaren en uitgevers. De opbrengst van het denkwerk van de deskundigen is door ons geordend, samengevat en aangescherpt. Conceptkaarten zijn voor controle en commentaar nogmaals voorgelegd aan deskundigen. Dit vormgegeven kaartenboek is de eindversie. Wij danken alle deskundigen voor hun inbreng. En wij wensen schoolleiders toe dat deze Denkhulp hen helpt om de kansen die in leermiddelen vervat liggen te zoeken, vinden en benutten. Sara Blink Frank Kalshoven Anouk Mulder januari 2013
3
1
Trends en factoren Waarom deze kaart? Bij het nadenken over leermiddelenbeleid is het nuttig om een idee te hebben wat er gaande is in de wereld van het VO, van leermiddelen en van het beleid. We hebben hierom een inventarisatie gemaakt van de belangrijkste trends en factoren. Hiermee krijgen schoolleiders snel een beeld van (aankomende) zaken om rekening mee te houden bij het nadenken over leermiddelen.
Afschaffing Wet gratis schoolboeken Door het regeerakkoord (oktober 2012) is duidelijk geworden dat de Wet gratis schoolboeken de komende jaren zal worden teruggedraaid. De precieze implicaties hiervan zijn op het moment van verschijnen van dit boek nog niet duidelijk. Wel is aangegeven dat het systeem van inkoop door scholen in stand kan blijven. Leermiddelen zijn het belangrijkste hulpmiddel van de leraar. De GEU is er hierom voorstander van dat besluitvorming over en financiering van de leermiddelen zo dicht mogelijk bij de school blijft. De GEU blijft zich hiervoor inzetten.
Wat staat er op deze kaart? De kaart laat de dynamiek zien waar VO-scholen mee te maken hebben. Scholen hebben zelf eigentijdse ambities zoals maatwerk bieden, door lopende leerlijnen organiseren of een gespecialiseerd aanbod (zoals plusklassen) realiseren. Ook de overheid is ambitieus: Nederland moet hogerop in de PISA-lijst. Mede vanuit deze ambitie stelt de overheid diverse eisen aan scholen, zoals opbrengstgericht werken en verplichte tussentoetsen. Hiernaast hebben ook ouders hun wensenlijstje voor de scholen klaar: uiteraard goede resultaten leveren maar ook aanpalende diensten verzorgen zoals huiswerkbegeleiding. Niet alleen scholen ervaren hierdoor druk, ook docenten zien hun werk veranderen: grote groepen kunnen hanteren én maatwerk aan individuen bieden, goed met ict uit de voeten kunnen en meer eigenaarschap van het onderwijsleerproces laten zien. Hulp bij dit alles komt uit verschillende hoeken. Zoals van educatieve uitgeverijen op de markt van leermiddelen. Deze bieden niet alleen een breed spectrum aan leermiddelen die op diverse manieren kunnen worden geleverd, maar ook ondersteunende diensten, zoals bijscholing of hulp bij innovatie. Ook komt er hulp vanuit de ict-hoek. Automatisering en digitale leermiddelen kunnen bijdragen aan effectieve werkprocessen en tijdsbesteding, aan maatwerk voor leerlingen of aan de communicatie met ouders. Het is aan schoolleiders om binnen deze dynamiek de juiste beslissingen te nemen. Opdat de ambities van de school gerealiseerd kunnen worden.
4
Kaart 1 Trends en factoren
Scholen richten zich steeds meer op de doorlopende ontwikkeling van individuele leerlingen
ONDERWIJSAANBOD
Leerlingpopulaties veranderen Verschillen tussen leerlingen worden groter en dit wordt steeds beter onderkend. Het blijvend boeien van leerlingen wordt steeds lastiger voor scholen.
Leerlingen leren en ontwikkelen zich dankzij digitalisering ook steeds meer buiten de school Leerlingen ontwikkelen hun talenten via school en ook via internet en sociale media. Leerlingen kunnen, doen en leren veel met icttoepassingen (smartphone, computer, tablet). Leerlingen halen zelf ook buiten de school kennis uit allerlei bronnen als internet, tv en social media.
Scholen zijn steeds meer met elkaar in concurrentie Scholen profileren zich, zoals met hun onderwijsconcept, gebouw, leermiddelen of aanvullende diensten. Scholen richten zich op specifieke leerlingen zoals met plusklassen, sportklassen of tweetalig onderwijs.
ONDERWIJSVRAAG
Scholen werken steeds meer opbrengstgericht De overheid vraagt scholen opbrengstgericht te werken om onderwijsresultaten te maximaliseren. Er komen steeds meer leermiddelen op de markt die opbrengstgericht werken faciliteren. Opbrengstgericht werken inspireert scholen om bijles, examentraining en huiswerkbegeleiding te bieden. Opbrengstgericht werken vereist dat docenten leerbehoeften van leerlingen centraal kunnen stellen.
Ouders hebben hoge ambities voor hun kind Ouders baseren hun schoolkeuze steeds meer op de resultaten van de school. Steeds meer ouders laten hun kind(eren) huiswerkbegeleiding en examentraining volgen.
Digitale leermiddelen bieden het onderwijs kansen op verbetering
De overheid heeft hoge verwachtingen van het onderwijs De overheid wil dat het Nederlandse voortgezet onderwijs in de mondiale top 5 (PISAlijst) komt te staan. De overheid vraagt meetbare resultaten zoals vanaf 2014 de verplichte eindtoets rekenen.
Welke trends en factoren zijn voor schoolleiders in het VO relevant bij het vaststellen van hun leermiddelenbeleid?
Steeds meer scholen formuleren leermiddelenbeleid Scholen formuleren leermiddelenbeleid en gebruiken dit als basis voor hun aanbesteding. Door aanpassing van de Wet gratis schoolboeken moeten scholen hun leermiddelenbeleid heroverwegen.
DOCENTEN
Aanbesteden is ingewikkeld maar biedt scholen kans op kostenvoordeel en ondersteuning De meeste scholen maken bij aanbesteding een ingewikkeld proces gebruik van een adviesbureau. Scholen die (binnen of buiten een schoolbestuur) samen aanbesteden kunnen schaalvoordelen benutten. Scholen besteden steeds vaker een totaalaanbod aan zoals leermiddelen, nascholing en ondersteuning.
Scholen willen maatwerk aan individuele leerlingen bieden. Steeds meer scholen werken met doorlopende leerlijnen, van PO naar VO naar vervolgonderwijs.
Met digitale leermiddelen kunnen leerlingen zelfstandig, op eigen niveau, tempo en leerstijl werken. Scholen kunnen met digitale leermiddelen de voortgang van leerlingen gedetailleerd in de gaten houden. Met digitale leermiddelen kan onderwijs goed aansluiten bij de leefwerelden van leerlingen. Scholen kunnen via hun digitale leeromgeving toegang krijgen tot digitaal lesmateriaal van alle uitgeverijen.
Van docenten worden meer en andere vaardigheden gevraagd Van docenten wordt gevraagd de (leer)behoeften van iedere leerling te herkennen en erop in te spelen. Van docenten wordt gevraagd om én maatwerk aan individuen te bieden én met grote groepen te werken. Van docenten worden ictvaardigheden gevraagd en kennis over de didactiek van het werken met ict. Sommige schoolleiders vragen van docenten meer eigenaarschap van het onderwijsleerproces.
Leermiddelen kunnen docenten professionele ruimte bieden Nieuwe leermiddelen bieden docenten kansen zich te ontwikkelen en verder te bekwamen. Op zichzelfstaande delen van methodes geven docenten kans op meer regie over het onderwijsleerproces. Leermiddelen die leerlingen zelfstandig laten werken en feedback geven verlichten werk van docenten.
ORGANISATIE
Het gebruik van digitale leermiddelen en automatisering stelt eisen aan de organisatie van scholen De markt van educatieve leermiddelen is in beweging
Leermiddelen, administratiepakketten en digitale leeromgevingen moeten met elkaar communiceren. Effectief werken met digitale leermiddelen vereist (investeringen in) een goede ictinfrastructuur. Digitalisering vereist dat scholen afspraken maken over beveiliging, privacy, gedrag en gegevensbeheer.
LEERMIDDELEN
Het (leermiddelen)budget van scholen staat onder druk
Uitgeverijen staan steeds meer open om in specifieke behoeften van scholen te voorzien. Uitgeverijen verbreden hun aanbod met bijscholing voor docenten en hulp bij implementatie. Scholen kunnen bij de aanschaf van leermiddelen kiezen uit verschillende leveringsmodellen.
Het aanbod van leermiddelen wordt steeds groter en diverser
De overheid is van plan een ‘efficiencykorting’ toe te passen op het leermiddelenbudget van scholen. Op veel scholen gaat het leermiddelenbudget deels op aan andere kosten zoals personeel en ict. De btw op digitale leermiddelen is 21 procent terwijl dit voor fysieke leermiddelen 6 procent blijft.
Uitgeverijen verbreden hun aanbod met adaptieve leermiddelen en toetsen. Op internet zijn veel open leermiddelen te vinden, steeds meer scholen maken hier gebruik van. Veel scholen combineren leermiddelen van uitgeverijen met eigen en open leermiddelen. Scholen vervangen schoolboeken steeds vaker door digitale leermiddelen of combineren deze met boeken.
5
2
Algemene vragen over leermiddelen Waarom deze kaart? Elke schoolleider wil dat leermiddelen optimaal bijdragen aan de ambities van de school. Dit betekent specifieke eisen aan de leermiddelen bij het kiezen ervan, een beslissing over de manier van verwerven en vervolgens over de wijze van implementeren. Elke schoolleider neemt hierin eigen beslissingen, die passen bij de school. Maar het type onderwerpen waarover schoolleiders een beslissing moeten nemen is gelijk. De kaart hiernaast brengt deze onderwerpen bij elkaar, in de vorm van vragen die schoolleiders voor hun eigen situatie kunnen beantwoorden. Bij sommige vragen zal dit eenvoudig zijn, bij andere vragen zal uitgebreid intern overleg nodig zijn.
Het belang van visie Een visie beschrijft de ambities en ideeën van een school; het geeft aan waar de school voor staat. De kaart hiernaast gaat er vanuit dat een school een expliciete visie heeft. De kaart refereert vooral naar visievragen die verband houden met leermiddelen maar een schoolvisie is breder. Denk aan thema’s als de fysieke inrichting van het schoolgebouw, de invulling van de denominatie, de manier waarop het onderwijskundig leiderschap wordt vervuld, de wenselijkheid van een jaarklassensysteem, de gewenste omgangscultuur op school of de personeelssamenstelling. De visie op al deze zaken beïnvloedt de organisatie van het onderwijs, en hiermee dus ook de keuze van leermiddelen.
Wat staat er op deze kaart? Deze kaart gaat uit van een denkmodel (zie visualisatie hieronder) waarin de visie van de school richting geeft aan beslissingen over leer middelen. Het denkmodel begint hierom met vragen naar de visie van de school. Hierna volgt de analyse van de huidige situatie: in hoeverre dragen de leermiddelen bij aan het realiseren van deze visie? De visie en analyse van de huidige situatie geven richting aan de vervolgens te nemen stappen: het kiezen van leermiddelen, het verwerven ervan en het implementeren ervan. Na het implementeren kan de cirkel opnieuw doorlopen worden, te beginnen met een analyse van de (nieuwe) situatie. Denkmodel DENKKADER Visie
Analyse huidige situatie
IMPLEMENTEREN
KIEZEN
VERWERVEN
Deze kaart gaat in op algemene vragen die bij alle leermiddelen beantwoord kunnen worden. Hierna volgen drie kaarten met aanvullende vragen over specifieke situaties: leermiddelen die bijdragen aan opbrengstgericht werken, digitale leermiddelen en het aanbesteden van leermiddelen.
6
Visie Wat is de visie van onze school? Wat is onze onderwijskundige, levensbeschouwelijke, pedagogische en didactische visie? Welke onderwijsresultaten streven wij na (kennis, persoonlijke ontwikkeling en (sociale) vaardigheden)? Welke overige resultaten streven wij na, zoals tevredenheid van ouders en leerlingen? Welke rol zien wij voor leerlingen, docenten en ouders in het onderwijsleerproces? Op welke manier willen wij onze resultaten behalen? Wat is onze visie op leermiddelen, gezien de resultaten die wij willen bereiken en de manier waarop? Wat is volgens ons op korte en lange termijn de ideale mix van inzet van docenten, leermiddelen en ict?
Kaart 2 Algemene vragen over leermiddelen DENKKADER
Welke eisen formuleert onze school over de inhoud van leermiddelen?
Analyse huidige situatie
KIEZEN
In hoeverre dragen de huidige leermiddelen bij aan het realiseren van onze visie? In welke mate realiseren wij met de huidige (inzet van) leermiddelen de resultaten die wij nastreven? In hoeverre zijn de huidige leermiddelen in staat het maximale uit al onze leerlingen te halen? Hoe waarderen de leerlingen, medewerkers en ouders (de huidige leermiddelen op) onze school? Welke rol vervullen leerlingen, docenten en ouders in het huidige onderwijsleerproces? Wat is onze huidige mix wat betreft de inzet van docenten, leermiddelen en ict?
Welke eisen formuleert onze school over het effect van leermiddelen op (het leren van) onze leerlingen? Hoe dragen leermiddelen bij aan de effectiviteit van het leren door onze leerlingen? In hoeverre bedienen de leermiddelen de verschillende leerstijlen van onze leerlingen? Welke invloed hebben de leermiddelen op de intrinsieke motivatie van onze leerlingen om te leren? In hoeverre bevorderen de leermiddelen de zelfstandigheid van onze leerlingen? In hoeverre sluiten de leermiddelen aan bij de leefwerelden van onze leerlingen? Hoe bieden de leermiddelen onze leerlingen inzicht in hun ontwikkeling?
Zie kaart 3 voor aanvullende vragen over visie op opbrengstgericht werken Zie kaart 4 voor aanvullende vragen over visie op digitale leermiddelen
Inhoud
Wat heeft onze school nodig om de leermiddelen te implementeren?
Welke competenties vragen de leermiddelen van onze leerlingen en docenten? Hoe organiseren wij dat onze leerlingen en docenten tijdig over de juiste competenties beschikken?
Proces
Welke vragen ondersteunen schoolleiders in het VO bij het kiezen, verwerven en implementeren van leermiddelen?
Welke eisen formuleert onze school over het effect van leermiddelen op (het werk van) docenten? In hoeverre ondersteunen de leermiddelen onze docenten bij differentiatie in niveaus? In hoeverre bieden de leermiddelen docenten ruimte om meer regie over het onderwijsleerproces te voeren? In hoeverre ondersteunen de leermiddelen onze docenten bij het formuleren van lesdoelen? In hoeverre kunnen onze docenten met (onderdelen van) de leermiddelen zelf lessen opbouwen? Welk materiaal (zoals voorbeeldproefwerken) bieden de leermiddelen om onze docenten te ondersteunen?
Welke eisen formuleert onze school over het effect van leermiddelen op (de organisatie van) het onderwijs? In hoeverre dragen de leermiddelen bij aan een effectieve benutting van de tijd van onze docenten? In hoeverre zijn de leermiddelen in staat een analyse van de ontwikkeling van onze leerlingen te maken? Hoe sluiten de leermiddelen aan op de leermiddelen in het primair onderwijs en vervolgonderwijs? Hoe sluiten nieuwe leermiddelen aan op de leermiddelen die we nu gebruiken? Hoe sluiten de leermiddelen aan bij onze lessentabel? In hoeverre maken de leermiddelen buitenschools leren mogelijk? In hoeverre zijn de leermiddelen behulpzaam bij het opvangen van lesuitval?
Hoe organiseert onze school het proces van implementatie van leermiddelen?
Welke stappen onderscheiden wij bij het implementeren en hoeveel tijd is er voor elke stap beschikbaar? Wie geven wij welke rol, verantwoordelijkheid en zeggenschap bij het implementeren? Hoeveel tijd geven wij medewerkers voor de aan hen toegewezen taak bij het implementeren? Welke hulp van buiten vinden wij nodig of gewenst bij het implementeren? Zie kaart 3 voor aanvullende vragen over implementatie van leermiddelen die bijdragen aan opbrengstgericht werken
Hoe dragen de leermiddelen bij aan het bereiken van onze onderwijsresultaten? Hoe sluiten de leermiddelen aan op wettelijke vereisten zoals exameneisen? Hoe sluiten de leermiddelen aan op de diverse niveaus (vmbo, havo, vwo) van onze leerlingen? Hoe sluiten de didactische cycli van de leermiddelen aan bij ons onderwijsconcept? Hoe ontwikkelen de leermiddelen metacognitieve vaardigheden van onze leerlingen zoals reflecteren? In hoeverre zijn de leermiddelen aantrekkelijk, boeiend, uitdagend en veilig voor onze leerlingen?
IMPLEMENTEREN
Welke eisen formuleert onze school over de kosten van (werken met) leermiddelen? In hoeverre passen de leermiddelen en bijkomende kosten zoals ictinfrastructuur binnen ons budget? In hoeverre besparen de leermiddelen tijd van onze docenten? Hoeveel bijscholing van docenten is nodig opdat ze met de leermiddelen kunnen werken?
Zie kaart 4 voor aanvullende vragen over implementatie van digitale leermiddelen
Hoe organiseert onze school het keuzeproces van leermiddelen? Inhoud
Wie formuleert de uitgangspunten voor het keuzeproces van leermiddelen? Wie nemen de beslissingen over welke leermiddelen wij gaan verwerven? Hoe ondersteunen wij degenen die beslissen over de te verwerven leermiddelen? Hoe organiseren wij de inspraak op de keuze van leermiddelen, zoals door vakgroepen of de MR? Welke hulp van buiten vinden wij nodig of gewenst bij het kiezen van leermiddelen? Hoe verantwoorden wij de uiteindelijke keuze van leermiddelen aan management, medewerkers en ouders?
Op welke manier wil onze school leermiddelen verwerven?
Zijn wij verplicht of vinden wij het wenselijk de leermiddelen aan te besteden?
Proces
Hoe beslist onze school over de manier van leermiddelen verwerven?
VERWERVEN
Wie nemen op onze school de beslissing over de manier waarop wij leermiddelen verwerven? Welke hulp van buiten vinden wij nodig of gewenst bij het beslissen over de manier van verwerven?
Proces
Zie kaart 3 voor aanvullende vragen over het kiezen van leermiddelen die bijdragen aan opbrengstgericht werken
Hoe organiseert onze school het financiële kader van het verwerven van leermiddelen?
Zie kaart 4 voor aanvullende vragen over het kiezen van digitale leermiddelen
Wat is het budget per leerling dat wij aan leermiddelen willen besteden? Hoe organiseren wij intern de beslissing over het budget voor leermiddelen? Zie kaart 5 voor aanvullende vragen over aanbesteden
7
Kaart 3 Aanvullende vragen in verband met opbrengstgericht werken
3
Leermiddelen en opbrengstgericht werken
Visie Wat is de visie van onze school op opbrengstgericht werken? Welke onderwijskundige visie hebben wij op opbrengstgericht werken? Volgens welke systematiek willen wij onze leerlingen en docenten volgen en toetsen? Hoe willen wij onze onderwijsresultaten verantwoorden richting management, ouders en leerlingen? Hoe wil onze school zijn onderwijsresultaten vergelijkbaar maken met die van andere scholen? Welk percentage slagers, voortijdig schoolverlaters en op en afstromers streven wij na? Welke cultuur binnen de school streven wij na om onze visie op opbrengstgericht werken te realiseren?
Waarom deze kaart? In het VO is opbrengstgericht werken een belangrijke, nieuwe uitdaging. Expliciete aandacht voor de rol die leermiddelen hierbij kunnen vervullen is nog geen gemeengoed. Omdat leermiddelen belangrijk zijn voor opbrengstgericht werken is het nuttig als schoolleiders hierover nadenken. De kaart hiernaast is een hulpmiddel bij dit denkwerk. De vragen op de kaart gaan specifiek over leermiddelen die bijdragen aan opbrengstgericht werken. Ze zijn een aanvulling op de vorige kaart met algemene vragen op pagina 7.
DENKKADER
Analyse huidige situatie In hoeverre dragen de huidige leermiddelen bij aan realisatie van onze visie op opbrengstgericht werken? Volgen de huidige leermiddelen de door ons gewenste systematiek van volgen en toetsen? Kunnen wij met de leermiddelen onze resultaten verantwoorden op de manier die wij willen? Kunnen wij onze resultaten vergelijkbaar maken met die van andere scholen op de manier die wij willen? Welk percentage slagers, voortijdig schoolverlaters en op en afstromers hebben wij?
Wat staat er op deze kaart? De kaart benoemt aanvullende vragen bij drie van de vier denkstappen uit het denkmodel (zie pagina 6). Over de denkstap van het verwerven van leermiddelen is een aparte kaart (zie pagina 11). De kaart begint met het denkkader. Dit is opgesplitst in: visie en analyse van de huidige situatie. Bij visie gaat het om vragen als: Welke opbrengsten streeft onze school na? En: Hoe meten we deze? Bij de analyse van de huidige situatie gaat het om de vraag: In hoeverre dragen de inzet en het gebruik van de huidige leermiddelen bij aan het realiseren van deze visie? De volgende denkstap is het kiezen van leermiddelen: Welke eisen formuleert de school over leermiddelen opdat deze optimaal bijdragen aan (de visie op) opbrengstgericht werken? Hierna volgt de denkstap over het implementeren van de leermiddelen. Deze gaat over de competenties van docenten, die het opbrengstgericht werken met de leermiddelen in de praktijk brengen.
Welke aanvullende vragen ondersteunen schoolleiders in het VO bij het kiezen en implementeren van leermiddelen die bijdragen aan opbrengstgericht werken? Welke eisen formuleert onze school over leermiddelen in verband met opbrengstgericht werken? In hoeverre bieden de leermiddelen de inzichten die wij nastreven in het kader van opbrengstgericht werken? In hoeverre sluiten de toetsingsmethodes aan bij de wijze waarop wij de voortgang willen bijhouden? In hoeverre bieden de leermiddelen inzicht in onderwijsresultaten en aandachtspunten van onze leerlingen? In hoeverre bieden de leermiddelen inzicht in de ontwikkeling en productiviteit van onze docenten? In hoeverre ondersteunen de leermiddelen onze docenten om leerlingen gerichte feedback te geven? In hoeverre ondersteunen de leermiddelen onze docenten om leerlingen gerichte aanwijzingen te geven? In hoeverre kunnen de leermiddelen zich aan tussentijdse uitkomsten van een toets aanpassen? In hoeverre bieden de leermiddelen een analyse van de ontwikkeling(spotentie) van onze leerlingen? Hoe geven de leermiddelen de ‘opbrengstgericht werkeninzichten’ die de Onderwijsinspectie nodig heeft?
Toetsing essentieel bij opbrengstgericht werken In het onderwijs bestaat steeds meer aandacht voor de sterke samenhang tussen lesgeven, leermiddelen en toetsing. Door vanuit deze samenhang opbrengstgericht te werken verbeteren scholen hun resultaten planmatig en cyclisch, zowel op leerling-, groeps- als schoolniveau. Om zicht te krijgen op verbetermogelijkheden worden de onderwijsresultaten van leerlingen systematisch gevolgd. Zo halen scholen het beste uit hun leerlingen. In de visie van de GEU is toetsing essentieel bij opbrengstgericht werken. Het geeft leerlingen, ouders, docenten, schoolleiders en samenleving belangrijke informatie over de voortgang van een leerling en over het bereikte niveau. Hiernaast kunnen uitkomsten van toetsen worden gebruikt om het onderwijsaanbod te optimaliseren. Toetsing stelt de school ook in staat om de ontwikkeling van de leerling doorlopend te volgen. Ten slotte maakt toetsing het ook mogelijk om de eigen inspanningen van de school te evalueren en op basis hiervan de kwaliteit van het primaire proces te verbeteren. Educatieve uitgeverijen bieden scholen maatwerk ten aanzien van de toetsing en toetsingssystematiek. Op die manier leveren ze een belangrijke bijdrage aan opbrengstgericht werken.
Hoe borgt onze school dat docenten opbrengstgericht kunnen werken met leermiddelen? Welke competenties hebben onze docenten nodig om opbrengstgericht met de leermiddelen te werken? Hoe organiseren wij dat onze docenten de juiste competenties hebben om opbrengstgericht te werken?
8
KIEZEN
IMPLEMENTEREN
rs n
n
Kaart 4 Aanvullende vragen in verband met digitale leermiddelen Visie
Digitale leermiddelen
Wat is de visie van onze school op digitale leermiddelen?
DENKKADER
Welke onderwijskundige visie hebben wij op digitale leermiddelen? Welke doelen willen wij met digitale leermiddelen verwezenlijken? Welke onderdelen van het onderwijsproces en welke vakken vinden wij geschikt voor digitale leermiddelen? Wat is in onze visie de ideale verhouding in het gebruik van folio en digitaal?
Analyse huidige situatie In hoeverre dragen de huidige leermiddelen bij aan realisatie van onze visie op digitale leermiddelen? Bij welke onderdelen van het onderwijsleerproces en welke vakken gebruiken wij digitale leermiddelen? Welke digitale leermiddelen gebruiken wij en realiseren wij hiermee de gewenste onderwijsresultaten? Hoe waarderen onze leerlingen, docenten en ouders de huidige digitale leermiddelen? Wat is de huidige verhouding in het gebruik van folio en digitaal?
Welke aanvullende vragen ondersteunen schoolleiders in het VO bij het kiezen en implementeren van digitale leermiddelen?
Wat staat er op deze kaart? De kaart benoemt aanvullende vragen bij drie van de vier denkstappen uit het denkmodel (zie pagina 6). Over de denkstap van het verwerven van leermiddelen is een aparte kaart (zie pagina 11). De kaart begint met het denkkader. Dit is opgesplitst in: visie en analyse van de huidige situatie. Bij visie gaat het om vragen als: Welke doelen wil onze school met digitale leermiddelen bereiken? En: Welke vakken vindt onze school ervoor geschikt? Bij de analyse van de huidige situatie gaat het om de vraag: In hoeverre dragen de huidige digitale leermiddelen bij aan het realiseren van deze visie? De volgende denkstap is het kiezen van digitale leermiddelen. Hierbij gaat het zowel over inhoudelijke als over technische aspecten van digitale leermiddelen. Hierna volgt de denkstap over het implementeren van digitale leermiddelen. Deze gaat over de competenties van docenten en leerlingen, de overgang van folio naar digitaal en het organiseren van de fysieke en ict-omgeving waar digitale leermiddelen om vragen.
Welke eisen formuleert onze school over digitale leermiddelen?
KIEZEN
In hoeverre dragen de digitale leermiddelen bij aan de onderwijsresultaten die wij nastreven? In hoeverre sluiten de digitale leermiddelen aan op onze volg en toetsingssystematiek? In hoeverre brengt het werken met digitale leermiddelen aanvullende kosten met zich mee? Wat is de samenhang tussen de digitale leermiddelen en de leermiddelen in folio? Hoe sluiten de digitale leermiddelen aan op de verschillende besturingssystemen (Apple of Windows)? Hoe sluiten de digitale leermiddelen aan op verschillende werkapparaten (smartphone, laptop, tablet)? Hoe sluiten de digitale leermiddelen aan op icttoepassingen zoals administratiepakketten?
Digitale leermiddelen vragen meer dan een computer neerzetten
Hoe borgt onze school dat docenten en leerlingen kunnen werken met digitale leermiddelen?
Het toepassen van ict- voorzieningen in het onderwijs vindt al decennialang plaats. Onderwijsinstellingen, uitgevers en overheid hebben forse inspanningen geleverd in het ontwikkelen van digitaal onderwijsmateriaal om de docent te ondersteunen en om onderwijs op maat mogelijk te maken. Er is niet alleen geïnvesteerd in technische infrastructuur maar ook in educatieve toepassingen en deskundigheid van docenten. Desondanks blijkt dat veel scholen die de technologie in huis hebben deze niet optimaal weten te benutten. Dit heeft te maken met verschillende factoren, zoals onvoldoende deskundigheid van docenten, haperende infrastructuur of het ontbreken van een duidelijke visie van de school op gedigitaliseerd onderwijs. Om de voordelen van digitale leermiddelen optimaal te benutten zullen scholen dus moeten investeren in een duidelijke visie (zie kaart hiernaast) en investeren in deskundigheid en infrastructuur. Educatieve uitgeverijen kunnen scholen hierbij helpen.
Welke competenties hebben onze docenten en leerlingen nodig om met digitale leermiddelen te werken? Hoe borgen wij dat docenten en leerlingen de competenties hebben om met digitale leermiddelen te werken?
IMPLEMENTEREN
Waarom deze kaart? In het VO is het gebruik van digitale leermiddelen wijd verbreid. Dit betekent niet dat het gebruik ervan optimaal is. Lang niet alle docenten kennen of benutten bijvoorbeeld alle mogelijkheden van digitale leermiddelen. Het is voor scholen dus de kunst om de verleiding van de digitale revolutie te weerstaan totdat ze een consistente visie hebben ontwikkeld op het hoe en waarom van digitale leermiddelen. Immers, digitale leermiddelen zijn geen doel op zich. Deze kaart bevat vragen die schoolleiders hierbij helpen. De vragen op deze kaart zijn aanvullend ten opzichte van kaart 2 met algemene vragen op pagina 7.
Hoe organiseert onze school de (gedeeltelijke) overgang van folio naar digitaal binnen de school? Welke eisen stellen wij aan het tempo waarin vakgroepen digitale leermiddelen gaan gebruiken? Hoe organiseren wij dat onze leerlingen en docenten over het juiste werkapparaat beschikken?
Hoe organiseert onze school de fysieke en ict-omgeving voor digitale leermiddelen? Hoe organiseren wij de juiste internetverbinding en ictinfrastructuur? Hoe organiseren wij de juiste ictondersteuning en ictbeheer: zelf intern organiseren of uitbesteden? Hoe organiseren wij aanpassingen van de fysieke omgeving waar digitale leermiddelen om vragen? Hoe komen wij intern tot afspraken over beveiliging, privacy, gedrag en gegevensbeheer?
9
4
5
Aanbesteden Waarom deze kaart? Vrijwel alle VO-scholen zijn verplicht om hun leermiddelen aan te besteden. En voor vrijwel alle scholen is dit een lastige klus: veel werk, en omdat het maar een keer in de vier jaar moet, is het moeilijk er routine in op te bouwen. Hierom hebben we een kaart gemaakt die schoolleiders helpt bij beslissingen die bij het aanbesteden genomen moeten worden. De vragen op deze kaart zijn aanvullend ten opzichte van de kaart met algemene vragen op pagina 7.
Wanneer aanbesteden? Een school die geheel of gedeeltelijk met overheidsgeld wordt gefinancierd is aanbestedingsplichtig als het inkoopbedrag van leermiddelen over een periode van vier jaar hoger is dan € 200.000. Een school moet dan kiezen hoe hij de aanbesteding inricht. De vragen op de kaart hiernaast helpen hierbij. Aanbestedingen kunnen zo worden ingericht dat naast distributeurs ook uitgeverijen kunnen inschrijven. Dit kan bijvoorbeeld via raamovereenkomsten of dynamische aankoopsystemen. Deze maken het mogelijk dat verschillende partijen worden geselecteerd om een school gedurende vier jaar van leermiddelen te voorzien. Per leermiddelenlijst kan de school dan deelopdrachten bij een leverancier (distributeur of uitgeverij) plaatsen. Deze werkwijze versterkt de marktwerking en biedt scholen veel flexibiliteit.
Wat staat er op deze kaart? De kaart begint met het denkkader uit het denkmodel (zie pagina 6). Dit denkmodel is opgesplitst in twee onderdelen: de visie en de analyse van de huidige situatie. Bij visie gaat het om de vraag: Wat is de visie van de school op aanbesteden? Bij de analyse van de huidige situatie gaat het vooral om te leren van de vorige aanbesteding, voor zover van toepassing. Als eigen ervaringen op het terrein van aanbesteden ontbreken kan het nuttig zijn te kijken naar ervaringen van anderen. Vervolgens komen twee thema’s aanbod. Aan de rechterkant het opstellen van de aanbesteding, waarin het vooral gaat over de inhoud van de aanbesteding. De eerste vraag over de soort leermiddelen kan beantwoord worden na het doorlopen van de kaarten 2, 3 en 4. Aan de linkerkant ten slotte staan de vragen over het organiseren van het opstellen van de aanbesteding, zoals: Wie heeft de regie over het hele proces? En: Hoe wordt de inspraak georganiseerd? Met deze kaart zijn we aan het eind van deze Denkhulp voor schoolleiders gekomen.
De nieuwe Aanbestedingswet In de loop van 2013 treedt vermoedelijk de nieuwe Aanbestedingswet in werking. Deze voert een aantal wijzigingen door, die erop gericht zijn meer partijen de mogelijkheid te geven op een aanbesteding in te schrijven. Een aantal van deze wijzigingen ten opzichte van de huidige wet: De eisen die aanbestedende partijen stellen aan de inschrijvende partijen moeten realistischer zijn; De aanbestedingen moeten eerder worden opgedeeld in percelen; De aanbestedende partijen moeten na afloop van de aanbesteding bekend maken wie erop hebben ingeschreven, wie de aanbesteding heeft gewonnen en waarom. Zie voor details: www.pianoo.nl
10
Kaart 5 Aanvullende vragen in verband met aanbesteden
Welke leermiddelen en diensten wil onze school aanbesteden? Visie Wat is de visie van onze school op aanbesteden?
OPSTELLEN
DENKKADER
Welke meerwaarde kan een aanbesteding voor onze school hebben? Welke wijze van aanbesteden past het beste bij ons gezien de cultuur die wij nastreven?
Volgt uit antwoorden op kaart 2, 3 en 4
Willen wij specifieke informatiedragers of inhoud die flexibel beschikbaar is op meerdere informatiedragers? Willen wij volledige, kantenklare methodes of losse, op zichzelf staande onderdelen van methodes? Hoe willen wij toegang krijgen tot digitale inhoud? Welke extra diensten willen wij aanbesteden, zoals hulp bij implementatie?
Hoe wil onze school dat de distributie en verwerving van leermiddelen georganiseerd is? Hoe willen wij dat de leermiddelen geleverd worden? Willen wij een extern, intern of gefaciliteerd boekenfonds? Willen wij het eigendom of het gebruiksrecht van de leermiddelen?
Analyse huidige situatie In hoeverre kunnen wij onze visie op aanbesteden realiseren?
Welke mate van flexibiliteit wil onze school?
In hoeverre hebben wij bij de vorige aanbesteding(en) onze visie kunnen realiseren? In hoeverre hebben wij bij de vorige aanbesteding(en) de door ons beoogde meerwaarde kunnen realiseren? In hoeverre kunnen wij leren van onze vorige aanbesteding(en), en van die van andere scholen?
Hoeveel procent van de leermiddelen willen wij tijdens de looptijd van aanbesteding kunnen vervangen? Welke afspraken willen wij maken over leermiddelen retourneren en terugkoop door de leverancier? Hoeveel flexibiliteit willen wij, zoals bij wijzigende leerlingaantallen of wisseling van methode? Hoeveel flexibiliteit willen wij om periodiek, zoals jaarlijks, de verhouding folio/digitaal bij te stellen?
Welke aanvullende vragen ondersteunen schoolleiders in het VO bij het opstellen van hun aanbesteding van leermiddelen en het organiseren hiervan?
Welke looptijd(en) wil onze school? Hoe lang hebben wij de leermiddelen nodig? Als wij voor een methode een abonnementsvorm kiezen, welke looptijd willen wij dan?
Welke aanvullende eisen stelt onze school aan leveranciers? Welke eisen willen wij stellen aan de liquiditeit en solvabiliteit van leveranciers? Op welke termijn willen wij dat leveranciers (kunnen) leveren? Stellen wij aanvullende eisen, bijvoorbeeld dat leveranciers maatschappelijk verantwoord ondernemen? Welke aanvullende diensten willen wij dat leveranciers bieden?
Hoe (gedetailleerd) stelt onze school de aanbesteding op? Delen wij de aanbesteding op in onderdelen (‘percelen’) waar los op in te schrijven is? Als wij de aanbesteding in percelen opdelen, hoe doen wij dit dan?
Hoe organiseert onze school de eindcontrole van de aanbesteding? Wie controleert of de aanbesteding in lijn is met onze visie op aanbesteding? Wie controleert of de aanbesteding binnen ons budget blijft? Wie controleert of de aanbesteding aan de wettelijke voorschriften en vormvereisten voldoet? Wie controleert of de aanbesteding zo is ingericht dat zoveel mogelijk partijen kunnen meedoen?
Hoe organiseert onze school het opstellen van de aanbesteding? Bij wie beleggen wij intern de regie over het opstellen (en uitvoeren) van de aanbesteding? Welke hulp van buiten vinden wij nodig of gewenst bij het opstellen van de aanbesteding? Willen wij samen met andere schoolbesturen aanbesteden en zo ja welke? Welke marktpartijen nodigen wij vooraf uit voor overleg? Willen wij ons laten informeren over nieuwe aanbestedingsmogelijkheden en zo ja door wie? Hoe organiseren wij inspraak op de voorgenomen aanbesteding zoals door vakgroepen of de MR?
ORGANISEREN
11
Wat doet de GEU? De GEU (Groep Educatieve Uitgeverijen) is de branchevereniging van de educatieve uitgeverijen. Als branchevereniging behartigt de GEU de belangen van uitgevers die leermiddelen maken voor het primair onderwijs, het voortgezet onderwijs, de beroeps- en volwasseneneducatie en het hoger beroepsonderwijs. De GEU ontplooit activiteiten die bijdragen aan het maatschappelijk debat over de waarde van leermiddelen. De GEU vertegenwoordigt met 34 uitgeverijen een groot deel van de sector. Zie verder www.geu.nuv.nl Dit kaartenboek is gemaakt en uitgebracht door
Inhoud Sara Blink Frank Kalshoven Anouk Mulder Vormgeving Maaike Molenkamp
Wat doet De Argumentenfabriek?
Januari 2013 In opdracht van Groep Educatieve Uitgeverijen
De Argumentenfabriek is een onafhankelijk analysebedrijf dat complexe vraagstukken structureert en inzichtelijk maakt. Dat doen we door allereerst een heldere vraag te formuleren. De antwoorden hierop vinden we door literatuuronderzoek en denksessies met deskundigen. De uitkomsten van dit denkwerk leggen we vast in overzichtelijke kaarten. De Argumentenfabriek is actief op meerdere terreinen waaronder zorg, onderwijs, ruimte en openbaar bestuur. Zie verder www.argumentenfabriek.nl
groep educatieve uitgeverijen
12
groep educatieve uitgeverijen
