Special effects voor theater
Definitie • • • •
verzameling technieken gecontroleerd & veilig nabootsen realiteit of droomwereld spectaculaire gebeurtenissen..
• Beperkt tot live-gebeurtenissen Harry Cole en Chris Van Goethem
Pianofabriek 2003
Opmerking • een deel van het totale effect. • andere factoren (licht, klank, sfeer) werken mee in het geheel. • grondige kennis van de verschillende vakgebieden • goede samenwerking met de diverse vakgebieden beogen.
Grenzen • Tijd
• Opsomming van een aantal bekende effecten
– creativiteit – technisch inzicht – gevoel voor veiligheid
• Mensen – voldoende – juiste
• Geld
De Cursus • Fragmentarisch
• De rest is
– experiment – voorbereiding – repetitie
Veiligheid • risico voor – de uitvoerders – acteurs – publiek.
• Achtergrondkennis • Principes als basis voor het uitwerken van nieuwe of aangepaste effecten.
• gezond verstand
1
Wetgeving • wetgeving niet voorzien op de specifieke toepassingen • naar de geest volgen • vervangende maatregelen
Inhoud • • • • •
Geschiedenis Optische Effecten Verf Rekwisieten Mechanica
• bv. het vliegen van mensen = een lift maken
Planning • Maandag
• • • • • •
Schmink Geluid Diversen Rook, mist en nevel Pyrotechniek Wapens
Planning • Vrijdag
– Geschiedenis – Optische effecten – Verf, rekwisieten
– Rook, pyrotechniek – Wapens
• Zaterdag
• Woensdag – Mechanische effecten – Smink, geluid, diversen
– Praktische toepassing
Geschiedenis • Van zodra de mens speelt
Special effects voor theater • Verhalen Geschiedenis
– geesten – spoken – natuurverschijnselen
2
Geschiedenis (Grieken en Romeinen) • Rijdende wagens (ekkyklêma) • Kranen (mêchanê) – Deus ex machina (de God aan de machine) – 5e eeuw VC
Geschiedenis (15e eeuw) • Zeer populair • Zeer complex – vliegen – vallen – geweldscènes – verbrandingen
• Perceptie publiek
Geschiedenis (15e eeuw) • Geluidseffecten – trommels – kanon – drum
Geschiedenis (17e eeuw) • Perspectief decor
Geschiedenis (16e eeuw) • Sabattini • Changementen – periactoi – coulissen – doeken
Geschiedenis (17e eeuw) • Giacomo Torelli (1641)
– oneindigheid • tuinen • zuilengalerijen
– 3D beeld
• Costieres – palen op wagens
• Standaard in Europa tot einde 19e eeuw
3
Geschiedenis (17e eeuw) • Doortocht door de rode zee
Geschiedenis (17e eeuw) • Eerste projectie
• Zee en golven
Geschiedenis (18e eeuw) • Lanterna Magica – olielamp – dia op glas
Geschiedenis (19e eeuw)
Geschiedenis (19e eeuw) • Eerste elektrisch licht – zoneffect – 1846
Geschiedenis (?)
• Regenboogprojectie met elektrische arcbron
4
Optische Effecten • Projecties
Special effects voor theater • Effecten gebaseerd op optisch bedrog Optische Effecten
Projectie • Parameters – Projectievlak – Afstand – Scherpstelling – Ideale projectiepositie
Projectie (scherpstelling) • Projectie is scherp als • de verhouding tussen
• Effecten gebaseerd op lichtindrukken
Projectie (afstand) • Projectie met objectieven Projectieafstand (m) Brandpuntsafstand (mm) =
Schermbreedte (m)
x Diabreedte (mm)
• Projectie profiels – Op basis van hoek – Grafisch – Op voorwaarde volle beeldgrootte
Projectie (ideale positie) • Haaks op midden projectievlak • Minimale vervorming
– de afstand geprojecteerd voorwerp <> lens en – de afstand lens <>projectievlak
• juist is
5
Projectie (oppervlakken) • Reflectiehoek • Reflecterend vermogen
Vast materiaal, doek • Licht wordt weerkaatst door materiaal • Uitvalshoek = invalshoek • Of difusie
Operafolie, retrodoek • Licht wordt gedifuseerd door materiaal
Hotspots • Veroorzaakt door onjuiste lichtverdeling optisch systeem • of • Veroorzaakt door de lens die in het beeld zichtbaar is • Eventueel afschermen
Autoreflectiedoek • Licht wordt weerkaatst in de richting waaruit het komt • Glasparels • Spiegeltjes
Lucht en rook • Wanneer er zich voldoende stofdeeltjes of rookpartikels in de lucht bevinden kan hierop geprojecteerd worden • Dit geeft (een illusie van ) een driedimetioneel beeld
6
Waterschermen • Scherm kan zeer snel “vallen” • Beperkte scherpte • Windgevoelig
Projectie op vloer, acteurs • Projectie hoeft niet scherp te zijn
Opblasschermen • Vooral gebruikt voor evenementen
Projectie (gobo) • Staalplaatje
• scherpe projectie op vb fond • onscherpe projectie op speelvlak
Colorisers
Wave en colorwave • Brengt diepte in projectie
• Combinatie van – Coloriser – Gobo
• Brengt kleur en diepte in projectie
• Effect is afhankelijk van – Volgorde – Scherpstelling
7
Gobo rotators • Laat toe 1 of meerdere gobo’s te laten roteren – Vaste snelheid – Variabele snelheid • Op toestel
– Regelbare snelheid
Vlammetjes boven kandelaar • Gobo kandelaar in profiel 1 • Gobo vlammetjes in profiel 2 met draaischijf kandelaar
vlammetjes + draaischijf
• DMX
– Indexering • Absolute positionering • DMX
• Door verplaatsen optische doorgang gaan de vlammetjes flikkeren
Projectie (glasgobo)
Imagepro • Gobo via inkjetprocede • Gekoeld
• Dichroide coating
• (voorlopig) alleen geschikt voor laag vermogen – (575 of 1200 bewegend)
Dia • Fotografisch vastgelegd beeld
Projectie (dia) • Beweging – Lange stroken
• Formaat – Home 4 x 3 – Proffesioneel 8 x 8 of 12 x 12
• Glasdia • voorgespannen dia
8
Wet van Scheinpflug • Als alle lijnen van een projectie in 1 punt samenkomen is de projectie overal scherp
Projectie (schijven)
Standaardprojectie
Gobo
Gecorrigeerde projectie
• • • •
wolken water vuur Decor
Lens
Projectievlak
Projectie (schijven) • Animaties – Geven beweging aan beeld – Lineair tov rotators
Projectie effecten • • • •
Waterprojectie Prisma’s Spiegels Gobo rotatie
Video • Projectie van beeldsignaal • 625 lijnen
Data • Projectie computersignaal • Afhankelijk resolutie – 640 x 480 – 800 x 600 – 1024 x 768 – 1280 x 1024
9
Catalist • Moving head voor dataprojectie
Film • Aantal beelden per seconde • Oog ziet vloeiende beweging
• Scherpteregeling • DMX stuurbaar
Overhead • Slides • Mogelijkheid tot – Manipulatie – Beweging – Aanpassing beeld
Episcoop • Of reproprojector • Gebaseerd op principe van reflectie • Voorwerpen worden gereflecteerd via lenzenstel
Reflectieprojectie (peppers ghost) • Geest reflecteert
Reflectieprojectie • Water
• Gaas • Optische spiegeling
10
Rimple tank • Effect van waterreflectie
Schaduwprojectie • Bos zonder gobo
• Draaiende cilinder
Schaduwprojectie (schimmen)
Vlammen op achtergrond • 3 spots met oranje tinten • bewegende linten
Gekleurde schaduwen
TV op achtergrond • 1 spot • 3 running lights • Random effect
11
Blacklight • UV licht • Niet alle wit reflecteert • Vaseline, tonic
Veilige houtvuurtjes • met lampen – TL starter in serie met lamp – At random effect
• met molentje – warmte doet molentje draaien
Glasvezel • Geleid licht, bijna zonder verlies • Licht is enkel op het einde van de vezel te zien.
Lazer • Evenwijdige bundel • Theoretisch oneindig • Beweging d.m.v. spiegelbank
Bliksemlat • 110 V fotolampen op 220 V – zeer wit licht – korte flitsen
Stroboscoop • Beweging vertragen • Storm
• Reeks lampen bevorderd bedrijfszekerheid Kan epilepsie aanvallen veroorzaken
12
Bliksemprofiel • profiel met gobo
Bliksem (laspost) • Mooi blauw wit licht • Zeer levensecht
• lamp is vervangen door flits of stobolamp • Nadeel – gevaar – arbeidsintensief
Combinatie kleur en licht (tegels Annetjelie) • Een vloer wordt in 2 complementaire kleuren geschilderd. • Daarna wordt deze met dezelfde complementaire kleuren uitgelicht. • Je kan dan telkens een gedeelte doen verdwijnen.
Werken met gaasdoek
Gaas • Gedeeltelijk “open” materiaal • Afhankelijk van de weefdichtheid – Meer doorlatend – Meer reflecterend
Werken met gaasdoek
• Als het doek frontaal belicht wordt, wordt het ondoorzichtig. • We kunnen de man achter het doek doen verdwijnen en verschijnen
13
Werken met doorkijkspiegels • Als het donker is achter de spiegel, is het gewoon een spiegel. • Staat er een verlicht persoon of voorwerp achter wordt dit zichtbaar door het spiegelbeeld.
Bewegend licht (Icue) • Eenvoudige versie • Enkel pan & tilt
Bewegend licht (standaard) • Gobo, rotation, strobe, enz. • Volgspot • Helikopter, beweging
Bewegend licht (pars Stap) • standaard bewegend licht = veranderende hoeken • Hoek blijft gelijk • Voeding via stroomrail
Blacklightverf • Kleur of onzichtbaar
Special effects voor theater • UV gevoelig verf
14
Verkleurende verf
Fosfortape
• Svoboda ism Agfa Gevaert
• Laadt licht op
• Witte verf wordt zwart bij blootstelling aan licht
• Straalt licht uit in donker
Kaarsen • Verschillende methoden
Special effects voor theater rekwisieten
Flessen, glas, suikerglas • Vroeger geblazen suiker
– knipper-leds – Flikkerlampjes – Bewegend omhulsel
• Ev. Met black-out schakeling
Veilige sigaren • Sigaar met ingebouwd lampje dat door schakelaar word opgelicht
• Nu kunststof – kleeft niet – beter te contoleren
• Rook d.m.v. talkpoeder
15
Oplichtend boek • Als men het boek opent, wordt de schakelaar gesloten • De condensator laad op en het lampje gloeit langzaam aan.
De kat van Paul van Vliet • Eenvoudige vorm van animatronics • Standaard sturing van modelvliegtuigjes • Risico: openbare golflengte, geen terugkoppeling
Stront • Ingredienten – peperkoek – Water
Special effects voor theater
• Neem een paar plakken peperkoek en week deze in water, omwerken tot een stevige brij ontstaat. • Spuiten met spuitzak in vorm naar behoefte.
Mechanica
Veiligheid bij vallen van voorwerpen • Systeem moet in rust zijn als het voorwerp hangt
Vallen • Eenvoudig • Bedrijfszeker
• Beveiligen tegen onbevoegden • Arbeidsintensief • Bij twijfel NIET gebruiken Voorwerp
16
Vallen (elektromagnetisch) • Eenvoudig
Vallen (Magnetisch) • Elektromagneet houd voorwerp vast tot spanning wegvalt
• Bedrijfszeker
Magneet Metaal
Voorwerp
Risico bij spanningsuitval
• Systeem is in rust
Electromagneet
Voorwerp
Systeem is niet in rust!
Vallen (Kabouki) • Doek wordt aan plaat met ogen bevestigd
Vliegen • Voorwerpen • Mensen
• Plaat met ogen wordt door motor gedraaid tot doek valt
Veiligheid bij vliegen van mensen • Trek wordt lift • Alle onderdelen moeten gekeurd zijn voor professioneel gebruik
Vliegen (materiaal) • • • •
Rails Touw Katrollen Harnas
• Hoger dan 2 m = beveiligen
17
Horizontale vlucht • Rail met vaste verbinding tussen wagen en last • Beweging wordt gestuurd zoals gordijn
Boogvlucht • Nog weinig gebruikt • Last hangt via katrol aan vast punt in het midden.
Theaterstrop • Omgekeerde strop • Schiet los • Staalkabel in touw • Harnas – gekeurd
Schuine vlucht • Idem, maar last hangt via katrol aan vast punt
Variabele vlucht • Last hangt via katrollen aan tegengewicht
Schommel met zandzak • Gewicht van – persoon – zandzak – tegengewicht
is identiek • Trek is altijd in evenwicht
18
De muizenval • Eenvoudig systeem om lichte voorwerpen weg te schieten
Grote muizenval • Principe blijft hetzelfde
• Vb. na revolverschot
Vliegende paraplu Special effects voor theater • Vallende zandzak geeft paraplu snelheid om in de lucht te blijven
Pauze
Bloed Special effects voor theater schmink
• Poeder • Vloeibaar • Scratch • Capsules • Zakjes • Tubes
19
Agnes of God
Wonden en lidtekens • Kleine lidtekens – “Velpon methode”
• Grotere lidtekens – Noze kit
• Krabben – Fresch scratch
Neuzen e.d.
Vaseline (blacklight) • Veilig – voor huid – mag ingeslikt worden
Wind Special effects voor theater Geluid
• Effect word bepaald door het ritme en de snelheid van de de beweging en de spanning op het canvas
20
Lichte regen
Zware regen • Snelheid en het aantal strips bepalen het geluid
Donder • Vaste installatie • canonballen worden langs een geul met hindernissen uit de nok van het theater naar beneden gerold
Trein • Snelheid van de trommel en de druk van de schaats bepalen het geluid
Donder (plaat) • Door de plaat heen en weer te bewegen ontstaat een donderend geluid
Voetstappen • Voetstappen in het grind om een of-stage persoon te duiden
21
Deur
Fluitketel
• Sloten
• Plastic zak zorgt voor juiste opbouw van de luchtdruk
• Kraken • Hendels
Klap • Schoten
Special effects voor theater • Start diversen
• Knal
Druppels
Regen (achter venster)
• Druppeleffect voor vloeistof
• Regelbaar met elektrische kraan
• Baxter met druppelteller en elektrische klep
Baxter
• Eventueel gesloten circuit met vijverpomp Elektrische klep Druppel regelaar
22
Regen (veel) • Principe
Wind • Tot 6 Beauford
– hoge druk – weinig water
• Combinatie van ventilatoren – aanzuiging scheiden
• Drukvat • Sprinklers
Zuigen alles aan wat in de buurt komt!
Zeepbellen • Juiste zeep gebruiken (vlekken)
• Glow bubles
Sneeuwfries • Fries kan gevuld worden met (kunst)sneeuw of andere lichte materialen (pluimen, papiersnippers, bladeren) • Door de voorste trek te bewegen valt het materiaal gelijkmatig
Sneeuwmachine • Schuimvloeistof wordt door een fijn gaas geblazen, zodat schuim ontstaat • Ventilator zorgt voor verspreiding en kleine vlokken
Confettikanon • Lichte voorwerpen – confetti, pluimen, …
• Afstand goed controleerbaar Drukvat
Confetti
23
Blubber • Water met maïzena
Special effects voor theater • Kleurstoffen uit bakkersgroothandel Rook, mist en nevel
Rook of mist Rook • vaste partikels • door verbranding
Mist • Vloeibare partikels • o.a. door verdamping • zo klein dat ze in de lucht blijven zweven
Veiligheidsmaatregelen • Veiligheidsafstand • Slipgevaar ! • Hitte toestel • Corrosie
Is mist schadelijk? • Goedgekeurd product – lichaamseigen bestanddelen – worden afgebroken door het lichaam
• Attest
Olierook • In feite water-glycol oplossing (vroeger paraffineolie) • Oplossing wordt verwarmd en door sproeikop gedrukt • Fijne vloeibare partikels blijven in de lucht zweven – Samenstelling van de vloeistof bepaald tijdsduur
24
Oilcracker
CO² of Droogijs
• Zeer kleine vloeistofdeeltjes worden in de lucht gebracht d.m.v. – trilling of – ultrasoon of – compressie + nozle
Is CO² giftig?
Andere risico’s van CO²
• Nee, maar
• Verbrandingsgevaar • Dus
– drukt zuurstof weg
• Dus
– handschoenen – gereedschap – goede verpakking
– verluchting voorzien – oppassen in laaggelegen ruimtes
IJstunnel • Olierook wordt gekoeld met droogijs • Afstand tussen olierookmachine en koeler zorgt voor luchttoevoer
Rookkoelers • Zelfde principe, maar met koelgas
Droogijs Tunnel in gaas
Toevoer koelgas
Rookmachine
Tunnel met koelspiraal
Luchtaanvoer Isolerende kist
Rookmachine
Luchtaanvoer Isolerende kist
25
Werken met mist • Ventilators
Werken met mist • Geluidsbeperking
– sturen, richting geven, verdelen
– kast rond machine
• Buizen – luchttoevoer nodig – compressie = condensatie
Rook uit spuitbus • Simpel
Rookcapsules • Verbranding ⇒ vaste deeltjes ⇒ risico voor longbeschadiging ⇒ neerslag deeltjes ⇒ juist product kiezen
• Veilig • Duur • Beperkte hoeveelheden
Wierrook • Hazer effect • Mooi maar sterke geur
• Zwarte rook
Mistpoeder • Vroeger “Mistery powder” – zeer schadelijk – sterk kankerverwekkend
• Nu zoutoplossing met lichaamseigen producten • Verbranding op hete plaat
26
Pyro watten, -lont, -papier • Geïmpregneerd materiaal
Special effects voor theater • Vochtig voor transport Pyrotechniek
• Drogen voor gebruik • Sterk ontvlambaar
Ontsteker in de hand • Om pyro-watten te onsteken
Brandpasta • Brandbaar gelachtig product • Wordt gebruikt om oppervlakkige brand te veroorzaken zonder dar de ondergrond beschadigd word
Flashdust • Poeder wordt door luchtdruk naar buiten gestuwd langs de vlam in het deksel en geeft een steekvlam.
Vlam
Poeder
Fakkels • Moeten voor gebruik binnen – zelfdovend zijn – niet lekken
• Systeem afhankelijk van tijdsduur – drenken van wiek in brandbaar product – Lypocodium – Gas (butaan)
27
Vuur
Vuurwerksystemen
• Open vuur en kaarsen
• detonator
• Gas
• ontsteker
• Bengaals vuur
• explosief
Detonator • Veiligheid – sleutel – dodemansknop
• Controle
Ontstekers • gaan af vanaf 15 mA • kleine vlam
– meetsysteem – (niet met multimeter)
• Bedrijfszeker
Wat is een explosie • Snelle verbranding
Zwart kruid • Mengsel van salpeter, solfer en houtskool (niet zelf mengen)
• Druk
• Laag explosief – vlam of hitte nodig
• Bijgevoegde producten
• Grootte korrel bepaald snelheid van verbranding
28
Veiligheid bij behandeling
Veiligheid bij laden
• In gesloten metalen kist
• Sleutel in de hand
• Nooit onbeheerd achterlaten
• Nooit onbeheerd achterlaten
• Uit de buurt van hitte en open vlam
• Uit de buurt van hitte en open vlam
• beperkte hoeveelheden
• min. 10 minuten wachten bij niet afgaan
Veiligheid bij gebruik
Veiligheid bij gebruik
• Voorgeschreven afstanden • Uit de buurt van brandbaar materiaal
Bij twijfel NIET afsteken
• Uit de buurt van hitte en open vlam • Zichtbaar opstellen voor bediener
Wettelijke verplichtingen • Transportvergunning
Standaard vuurwerk • Veilig
– ADR
• Bedrijfszeker • Opslagvergunning • Controleerbaar • Toelating gemeente (gebruik)
– effect – tijd – hoeveelheid
29
Knal • Samendrukken van het explosief • Beperken van de uitgang
Flits • Toegevoegd product – magnesium
– druk komt met knal vrij
Vlam • Toegevoegd product – Lypocodium
Rook • Eventueel kan ook kleur worden toegevoegd
Vonken • Toegevoegd product
Explosie • Luchtdruk doet voorwerp uit elkaar spatten
30
Zelf maken ? • Als niet standaard beschikbaar
Special effects voor theater • Specifieke toepassingen Wapens
• Voldoende kennis
Wapens
Wettelijke verplichtingen
• Noodzakelijk?
• Transportvergunning
• Welk wapen?
• Wapenvergunning
• Welk volume?
• Vergunning oorlogswapens
• Laat je informeren!
Risico’s bij gebruik van vuurwapens • Wadding • Kruitinslag • Geluid
Controle van een wapen Pistool
Revolver • hamer op veilige stand • controle van de trommel
• • • •
hamer op veilige stand clip uit controle clip controle kamer
• “hij had een wapen meneer”
31
Gebruik van een vuurwapen
Bodyshots
• Nooit onbeheerd achterlaten • Nooit de vinger aan de trekker Ontvanger
Zender
• Nooit vuren zonder kogels • Nooit spelen
Alternatieven voor bodyshots • Darm gevuld met bloed • Afgevuurd d.m.v. luchtdruk
Met dank aan Alle collega’s die hun kennis en ervaringen ter beschikking stelden en het op deze manier mogelijk maken steeds mooiere, spectaculaire effecten voor iedereen toegankelijk te maken.
Met dank aan • Phlippo Showlights • Prop cv • Pandora
Special effects voor theater
• SIA • Het Paleis • Froe Froe • Het Toneelhuis
Einde
• Marc Lambert • KVS Voor het uitlenen van materiaal
32
Info op het WWW • http://www.theatron.co.uk • http://www.iwaynet.net/~phantom/theatrelin ks/sfx.htm • http://didaskalia.berkeley.edu/Didintro.html • http://www1.appstate.edu/orgs/spectacle/
Boeken • • • •
Effects for the theatre A & C Black ISBN 0-7136-3985-7 EN
• • • •
How to make Flashes, bangs and puffs of smoke Micky Hades ISBN 0-921298-10-2 EN
33
