De Weense Klassieken Haydn Mozart Beethoven

De Weense Klassieken Haydn – Mozart – Beethoven

College III Dia 1  introductiedia  ♫ Joseph Haydn – Finale: Prestissimo uit Symfonie Nr. 60 in C gr.t. ‘Il distratto’ (Hob. I:60) → voorbeeld van humor in de muziek van Haydn Dia 2  de klassieke symfonie  ontstaansgeschiedenis - [volwassen geworden bij Haydn → ‘vader van de symfonie’] - letterlijk: ‘samenklank’ (Grieks) van instrumenten - voorloper van de klassieke symfonie: o vanaf 1700: 3-delige Italiaanse operaouverture (‘sinfonia’) gebaseerd op de Baroksonate: 1) Allegro 2) kort lyrisch Andante 3) finale op een dansritme (Menuet of Gigue)  konden tevens als zelfstandige composities worden uitgevoerd → zoals de concertsinfonia of de instrumentale inleidingen van Bachcantates - na 1740: de symfonie verdrong het concerto grosso als belangrijkste orkestgenre - vanaf ca. 1765: definitieve 4-delige vorm - veel symfonieën kregen een bijnaam → verwijzing naar de opdrachtgever, de gelegenheid, wat in het werk wordt uitgebeeld / verteld etc. o een bijnaam werd niet altijd door de componist bedacht → kon zelfs vaak veel later worden toegevoegd - Haydn gaf de symfonie zijn (definitieve) klassieke vorm (schreef in totaal > 100 symfonieën) → experimenteerde met vorm, thema’s en instrumenten Dia 3  de klassieke symfonie  Mannheimer Schule - speelde een doorslaggevende rol bij de totstandkoming van de klassieke symfonie - 1743-1778: muziekbeweging in Mannheim gedurende de regeerperiode van keurvorst van de Pfalz Karl Theodor van Beieren (1724-1799) - richtte het (destijds) beste hoforkest van Europa op © F.P. Jansen – De Weense Klassieken: Haydn – Mozart – Beethoven (2013)

1

-

o werd een zeer beroemd en invloedrijk ensemble → door hun expressieve en dynamische manier van spelen maar ook door de ongekende discipline o voor die tijd een groot orkest: 20 violen, 4 altviolen (+ cello’s en contrabassen), 2 fluiten, 2 hobo’s, 2 klarinetten, 2 fagotten, 1 trompet en 2 pauken  ter vergelijk: Haydns orkest was zelden > 25 personen  eind 18e eeuw bestonden de meeste Weense orkesten niet uit > dan 35 musici o trok van heinde en verre grote musici en componisten aan  1777/1778: Mozart in Mannheim → probeerde tevergeefs een vaste aanstelling te krijgen (ontmoette er wel zijn latere vrouw Constanze) oprichter was de Boheemse componist Johann (Wenzel Anton) Stamitz (1717-1757) andere welluidende namen (thans niet meer bij een breed publiek bekend): 1) Franz Xaver Richter (1709-1789) 2) Ignaz Holzbauer (1711-1783) 3) Anton Fils (1733-1760) 4) Christian Cannabich (1731-1798, opvolger van Johann Stamitz als kapelmeester) 5) Carl Stamitz (1745-1801, zoon van Johann Stamitz)

Dia 4  de klassieke symfonie  Mannheimer Schule - brak met de Barokstijl → werd een zeer belangrijke vertegenwoordiger van de style galante en de Empfindsamkeit (significant voorstadium van de Romantiek) o homofonie i.p.v. polyfonie o de melodie in de bovenstem als ‘drager van de expressie’ → vaak gebonden aan de 3-klank o sterke contrasten in thematiek en muzikale invallen o droegen in sterke mate bij aan de verdere ontwikkeling van de sonatevorm en vormgeving van de (klassieke) symfonie - legde de basis voor het klassieke symfonieorkest o solistisch bezette blazers o 1758: introductie van de klarinet in het orkest → alsmede de komst van het soloconcert voor klarinet o na 1760: klavecimbel uit het orkest - ontwikkelde een aantal compositietechnieken die door velen werden overgenomen o gebroken akkoorden o tremolo (Ital. trillend) → een manier van toonvorming door de snaar voortdurend snel achter elkaar aan te slaan of aan te strijken (dit levert vaak een 'spannende' klank op) o zingend Allegro → een snel maar toch heel zangerig stuk o imitatie van vogelgeluiden in bepaalde solopassages o Mannheimer crescendo → een vrij plotseling crescendo door het hele orkest gemaakt © F.P. Jansen – De Weense Klassieken: Haydn – Mozart – Beethoven (2013)

2

-

 idem voor diminuendo → plotseling zachter worden o Mannheimer Rakete → een snelle oplopende figuur (gebroken akkoord in de toonladder) in de melodie vaak gevolgd door een crescendo o Mannheimer Seufzer → accent op de 1ste van 2 noten die door een verbindingsboog bij elkaar horen (korte voorhoudingen, die een klagend / zuchtend effect hebben) o Mannheimer Walze → lange crescendopassage met een diatonische of stijgende drieklank sequens boven een ostinato baslijn o ‘Grand Pause’ → het hele orkest stopt plotseling (totale stilte) om daarna op zeer krachtige wijze verder te gaan  deze kenmerken zijn achteraf beschreven door muziekhistoricus en – theoreticus Hugo Riemann (1849-1919) als de Mannheimer Manieren ♫ Johann Stamitz – Presto uit Symfonie in D gr.t. (opus 3, nr. 2)

Dia 5  de klassieke symfonie  standaard opbouw 1) snel deel in sonatevorm → meestal Allegro: stevige binnenkomer 2) cantabile thema met variaties → Andante, Larghetto: lyrisch en rustpunt in de symfonie 3) dansen → Menuet – Trio – Menuet: luchtig en swingend 4) finale in sonatevorm of rondeau → uitsmijter, vaak in (zeer) snel tempo (Allegro assai, Vivace of Presto) - deze opbouw gold ook voor het strijkkwartet - alsmede voor de pianosonate en het soloconcert → maar dan zonder Menuet & Trio Dia 6  de klassieke symfonie  sonatevorm - [(deels) al begonnen in de 1ste helft van de 18e eeuw bij de klaviersonates van Scarlatti] - groeide uit tot 1 van de belangrijkste muzikale vormen → tot ver in de 19e eeuw (al dan niet aangepast) - werd het standaardbegin van een symfonie, pianosonate, strijkkwartet etc. → in een snel tempo (Allegro, Allegro molto, Allergo assai etc.) - opbouw: A (A) – B – A¹: 1) [langzame inleiding → Adagio – niet altijd het geval] 2) expositie: presentatie van 2 contrasterende thema’s in verschillende toonsoorten die met elkaar verwant zijn [manlijk vs. vrouwelijk] 3) [herhaling expositie] 4) doorwerking: variaties van de thema’s → door elkaar heen, gevarieerd, gedeeltelijk gespeeld, verwarrend effect etc., soms met de toevoeging van nieuw melodisch materiaal 5) reprise: aangepaste herhaling van de expositie → thema’s nu beiden in de hoofdtoonsoort met soms her en der kleine of grote variaties 6) [soms herhaling doorwerking en reprise] © F.P. Jansen – De Weense Klassieken: Haydn – Mozart – Beethoven (2013)

3

-

7) [coda (lett. ‘staart’): afsluitende passage dat delen van het thematisch materiaal bevat] ♫ Wolfgang Amadeus Mozart – Allegro uit Eine kleine Nachtmusik (K.525) → voorbeeld van de sonatevorm (en begin met de ‘Mannheimer Rakete’)

Dia 7  de klassieke symfonie  instrumentatie - strijkers: 1ste en 2e viool, altviool, cello, contrabas - houtblazers: 2 fluiten, 2 hobo’s, 2 klarinetten, 2 fagotten - koperblazers: 2 trompetten, 2 hoorns - slagwerk: pauken o in totaal ongeveer 20 tot 25 musici o samenstelling kon wisselend zijn → afhankelijk wat er aan musici voorhanden was o later (in de 19e eeuw) werd dit aanzienlijk uitgebreid → zie de monumentale symfonieën van Bruckner en Mahler Dia 8  de klassieke symfonie  ♫ Joseph Haydn – Menuet allegretto & Trio uit Symfonie Nr. 85 in Bes gr.t. ‘La Reine’ (Hob. I:85) - het 3e deel van de 4e Parijse Symfonie → waren er in totaal 6 (Hob. I:82-87) o [verwarrende benaming omdat Haydn zelf nooit in Parijs is geweest] o gecomponeerd in de periode 1785-1786 in opdracht van het muzikale genootschap Les Concerts de la Loge Olympique in Parijs  bewijs van Haydns internationale roem o liet zich in deze serie sterk beïnvloeden door de Mannheimer Schule  [veel van zijn werken werden in Wenen en daarbuiten uitgegeven (al dan niet illegaal) → hierdoor werd zijn reputatie gevestigd zonder dat hij Esteráza en Eisenstadt verliet] - bijnaam verwijst naar de Franse koningin Marie Antoinette (1755-1793, van origine een Oostenrijkse prinses) → zij hield erg van deze symfonie en speelde (tijdens haar gevangenschap) het 2e deel (= Romance allegretto) op het klavecimbel - het Menuet en Trio hebben het karakter van een wals → kan opgevat worden als een ‘groet van Wenen naar Parijs’ - andere bekende bijnamen in deze cyclus zijn: o Nr. 82 ‘L’Ours’ → de beer – vanwege de brommende bas in de finale o Nr. 83 ‘La Poule’ → ‘kippengeluid’ in het openingsdeel

© F.P. Jansen – De Weense Klassieken: Haydn – Mozart – Beethoven (2013)

4

Dia 9  Joseph Haydn  de opera - bereikte hiermee niet zijn grootste roem → zeker in vergelijking met Mozart o [was uiteindelijk meer een instrumentale dan een vocale componist] - 1773-1784: schreef de meeste van zijn grote opera’s → deel door brand verloren - uiteraard voor het hof van Esterházy → er was een mooi modern theater met veel technische mogelijkheden voorhanden - talloze uitvoeringen in het slottheater op Esterháza en het operahuis van Eisenstadt o ca. 1200 opvoeringen in 30 jaar (waarvan 88 premières) → vaak 3-maal per week o naast reguliere voorstellingen ook veel t.g.v. bijzondere gebeurtenissen → hooggeplaatst bezoek, huwelijken etc. o de meeste werden door Haydn zelf gedirigeerd Dia 10  Joseph Haydn  de opera - scheef voornamelijk opera buffa of dramma giocoso (+ een enkele opera seria) - bleef hangen in de traditionele conventies → qua thematiek en muzikale vormen o veelal luchtig, grappig, gezellig etc. vaak gecombineerd met eigentijdse liedstijl o kwam daarmee aan de wensen / smaak van het hof tegemoet → was daardoor niet toonaangevend of vernieuwend zoals in Wenen, Parijs of Londen o door zijn geïsoleerde leven bij de Esterházy’s nam hij te weinig kennis van de algemene operaontwikkelingen waardoor hij ‘te behoudend / ouderwets’ bleef o minder karakterologische verdieping als bij Mozart → wel al ensemblezang  [voelde zich ook duidelijk de mindere van Mozart] - repertoire: Haydn en tijdgenoten → zoals Domenico Cimarosa (1749-1801), Giovanni Paisiello (1740-1816), Niccolò Piccini (1728-1800) en Gluck Dia 11  Joseph Haydn  de opera 1) L’infedeltà delusa (Hob. XXVIII:5) 2) Il mondo della luna (Hob. XXVIII:7) [De wereld van de maan] - 1777: huwelijksopera voor Nikolaus’ 2e zoon, ouverture verwerkt in Symfonie Nr. 63 in C gr.t. ‘La Roxelane’ (Hob. I:63) - ♫ finale uit de 3e akte


5

3) -

4) -

5) -

6) -

La vera costanza (Hob. XXVIII:8) [De ware standvastigheid] 1779: toont qua verhaal overeenkomsten met Le nozze di Figaro van Mozart, veel begeleide recitatieven en later ook opgevoerd in Bratislava, Wenen en Parijs L’isola disabitata (Hob. XXVIII:9) [Het onbewoonde eiland] 1779: libretto van Metastasio, beïnvloed door Gluck door de begeleide recitatieven en gebruik van terugkerende thematische motieven → vroege vorm van een Leitmotiv Orlando paladino (Hob. XXVIII:11) naar het beroemde verhaal Orlando furioso (1516) van Ludovico Ariosto (1474-1533) → werd bij leven zijn beroemdste werk dat 30 maal in Esterháza is opgevoerd Armida (Hob. XXVIII:12) 1784: vond dit zelf zijn beste opera, is tot het einde toe serieus en gebaseerd op Gerusalemme liberata (1575) van Torquato Tasso (1544-1595) → vgl. met Händels opera Rinaldo (HWV 7)

Dia 12  Joseph Haydn  ♫ aria van Armida uit de 2e akte: ‘Odio, furor, dispetto’ uit Armida (Hob. XXVIII:12) Dia 13  Joseph Haydn  1785-1790: de laatste jaren bij Esterházy - voelde zich toenemend gevangen en beperkt bij Esterházy → maakte toen al plannen om o.a. naar Engeland te gaan - ging meer muziek voor buiten het hof schrijven o bleef echter daarnaast ook nog gestaag doorcomponeren voor Esterházy → symfonieën, strijkkwartetten, pianosonates etc. - toename van zijn internationale roem: kreeg vele opdrachten uit het buitenland → veel werken werden in het buitenland uitgegeven 1) Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze (Hob. XX) o 1785: oorspronkelijke versie voor groot orkest als tussenspelen bij de Goede Vrijdag viering in de kathedraal in Cádiz (Spanje)  oorspronkelijke titel: Muscia instrumentale sopra le 7 ultime Parole des Nostro Redentore in croce  7 langzame, meditatieve stukken die symbool staan voor de 7 kruiswoorden van Christus o 1787: bewerking voor strijkkwartet → met als mogelijke doel dat het werk een grotere verbreiding kreeg o 1796: bewerking tot oratorium voor solisten en koor → met de bewerkte Bijbeltekst door baron Gottfried van Swieten  ♫ slot ‘Il Terremoto: Presto e con tutta la forza’ → een stuk dat de aardbeving direct na Jezus’ overlijden uitbeeldt [versie voor strijkkwartet] 2) 1787: 6 strijkkwartetten, opus 50 ‘Pruisische Kwartetten’ (Hob. III:4449) → opgedragen aan Wilhelm II van Pruisen (1744-1797) © F.P. Jansen – De Weense Klassieken: Haydn – Mozart – Beethoven (2013)

6

3) 1788-1790: ‘Tost Quartette I-III’ → 12 strijkkwartetten voor de violist Johann Tost ( was een tijdlang violist in Haydns orkest) 1) Opus 54 (Hob. III:57-59) 2) Opus 55 (Hob. III:60-62) 3) Opus 64 (Hob. III:63-68) Dia 14  Joseph Haydn  1785-1790: de laatste jaren bij Esterházy - 1790: Nikolaus en Elisabeth Esterházy overleden - opgevolgd door hun zoon Paul Anton I (1738-1794) o was geen muziekliefhebber maar had meer aandacht voor politiek o koor en orkest werden per direct ontbonden - Haydn bleef wel in dienst (met pensioen) maar had geen muzikale verplichtingen meer → mocht (met toestemming) ook reizen o verhuisde naar Wenen en nam geen nieuwe betrekking bij een hof → wees het aanbod van de koning van Napels af Dia 15  Joseph Haydn  1791-1792: Londen - Johann Peter Salomon (1745-1815) o uitstekend Duits violist en een succesvol en rijke impresario  internationaal georiënteerd: concertmeester bij prins Heinrich (17261802) in Pruisen en had in Parijs gewoond o 1781: werkzaam in Londen als solist en concertmeester bij het belangrijke orkest Academy of Ancient Music (voormalig operaorkest van Händel) en als impresario o eind 1790: ontmoeting met Haydn in Wenen → was op doorreis van Italië naar Engeland o contracteerde Haydn tegen een zeer goede betaling (1.000 gulden) voor:  nieuwe composities → 1 opera , 6 nieuwe symfonieën en 20 andere werken  concerten in Londen - 15 december 1790: 1ste grote reis van Haydn → via München naar Engeland - 2 januari 1791: aankomst in Londen Dia 16  Joseph Haydn  1791-1792: Londen - maakte diepe indruk op hem - werd vrijwel meteen geïntroduceerd in de adellijke en artistieke kringen ondanks de taalproblemen → ging wel Engelse les nemen - ontmoetingen met andere (buitenlandse) componisten: 1) Adalbert Gyrowetz (1763-1850) → Boheemse componist die de Franse Revolutie was ontvlucht 2) Jan Ladislav Dussek (1760-1812) → Boheemse pianist en componist © F.P. Jansen – De Weense Klassieken: Haydn – Mozart – Beethoven (2013)

7

Muzio Clementi (1752-1832) → Italiaanse componist (van vooral pianomuziek), kende Haydn al uit Wenen tevens introductie aan het hof → ontmoetingen met de Prince of Wales (de latere koning George IV, 1762-1830) met bezoeken en muziekavonden in zijn paleis Carlton House 11 maart 1791: 1ste concert in de Hanover Square Rooms o naast vele werken van anderen ook een werk van hemzelf (omschreven als een ‘nieuwe grote ouverture’): Symfonie Nr. 96 in D gr.t. ‘The Miracle’ (Hob. I:96) o werd zeer positief ontvangen en goed gespeeld door een orkest van ca. 40 personen

3) -

-

Dia 17  Joseph Haydn  1791-1792: Londen - verblijf in Londen was door de openheid en de vele mogelijkheden een bron van inspiratie voor Haydn → er waren minder beperkingen dan bij Esterházy - L’anima del filosofo ossia Orfeo ed Euridice (Hob XXVIII:13) o gebaseerd op het klassieke Orfeo-verhaal o door intriges en problemen bij de Engelse opera nooit uitgevoerd o schreef daarna geen opera’s meer  [Haydn werd overigens wél voor de opera betaald] o première: 9 juni 1951 in Florence - mei 1791: woonde een grootscheeps Händel Festival (met ca. 1.000 medewerkenden) bij o maakte voor het eerst kennis met diens muziek → o.a. met Messiah, sacred oratorio (HWV 56) o zette hem later aan tot het schrijven van oratoria o raakte in de ban van Händel en zei over hem:  ‘Hij is ons alle meester.’  ‘Nog nooit in mijn leven ben ik zo die ontroerd als door deze pure en vrome muziek.’ - juli 1791: doctor honoris causa in de muziek te Oxford o voorgedragen door de beroemde muziekgeschiedschrijver Charles Burney (1726-1814) o schreef de 2e versie van Symfonie Nr. 92 in G gr.t. ‘Oxford’ (Hob. I:92) Dia 18  Joseph Haydn  1791-1792: Londen - 2e concertseizoen met een ongekende productiviteit, creativiteit en vele optredens (+ lesgeven) - verbleef veelvuldig in de betere kringen en was uiterst geliefd en populair → was een charmante verschijning o (vermeende) rivaliteit tussen Haydn en Ignaz Pleyel (1757-1831) o Pleyel was een Duits componist en persoonlijk bevriend met zijn voormalig docent Haydn o gold destijds als veelbelovend componist © F.P. Jansen – De Weense Klassieken: Haydn – Mozart – Beethoven (2013)

8

-

 thans bekend als pianobouwer en studiemuziek voor viool o zat bij Haydns concurrerende impresariaat, de ‘Professional Concerts’ → de strijd ging vooral via impresario’s en de media o Haydn en Pleyel bleven persoonlijk bevriend en uiterst correct naar elkaar → wederzijds concertbezoek zomer 1792: terug naar Wenen (de reis viel hem zwaar) via Bonn → had daar een ontmoeting met de jonge Ludwig van Beethoven

Dia 19  Joseph Haydn  Ludwig van Beethoven (1770-1827) - 1790: (mogelijke) 1ste ontmoeting in Bonn → toen Haydn hier op doorreis naar Londen was - zomer 1792: ontmoeting in Bonn → Haydn bood Beethoven compositielessen aan - vanaf 1792: Beethoven in Wenen o nam compositielessen bij Haydn → vond hem te conservatief o was geen goede ‘match’ → karakters botsten en kwamen niet werkelijk nader tot elkaar o [1793: Haydn deed een mislukte (financiële) aanbeveling voor Beethoven bij de keurvorst van Bonn → wekte achterdocht] - Haydn sprak altijd lovend over Beerhoven en schatte zijn talent naar waarde - Beethoven droeg zijn 1ste pianosonates (opus 2) op aan Haydn en eerde persoonlijk hem tijdens een uitvoering van Die Schöpfung in 1808 Dia 20  Joseph Haydn  1794-1795: Londen - 2e reis naar Londen o even succesvol als de 1ste keer → werd een hartelijk weerzien met oude vrienden  concerten niet meer door Solomon georganiseerd maar door de Italiaanse violist Giovanni Battista Viotti (1753-1824) o trof voorbereidingen voor een oratorium in de stijl van Händel  naar het gedicht Invocation to Neptume for the Commonwealth of England van Marchmont Nedham (1620-1670)  moest dit staken vanwege problemen met de Engelse taal o via bewonderende musici in Londen ging zijn muziek al snel naar Amerika  dit waren onder meer James Hewitt (1770-1827) en Christian Gottlieb Graupner (1767-1836) o betrof een aantal symfonieën en Die sieben letzten Worte o 7 februari 1795: voorgesteld aan koning George III (1738-1820) → gevolgd door vele concerten voor de koninklijke familie o 15 augustus 1795: definitief terug naar Wenen → sloeg het aanbod af om zich in Londen te vestigen (had nog steeds verplichtingen bij Esterházy)


9

Dia 21  Joseph Haydn  Londense Symfonieën - Haydns laatste symfonieën → getuigen van een gerijpte stijl en legde hier al zijn kennis en ervaring in - opgesplitst in 2 cycli van 6 symfonieën die samenvallen met zijn 2 bezoeken aan Londen: 1) Nr. 93-98 zijn gecomponeerd tijdens zijn 1ste bezoek aan Londen 2) Nr. 99-104 zijn deels in Wenen en deels in Londen geschreven voor het 2e bezoek - vormen de belangrijkste werken in deze periode → hoogtepunt van de ‘klassieke symfonie’ Dia 22  Joseph Haydn  Londense Symfonieën Nr. 93-104 (1ste cyclus): 1) Symfonie Nr. 93 in D gr.t. (Hob. I:93) 2) Symfonie Nr. 94 in G gr.t. ‚The Surprise’ of ‚Mit dem Paukenschlag’ (Hob. I:94) 3) Symfonie Nr. 95 in c kl.t. (Hob. I:95) 4) Symfonie Nr. 96 in D gr.t. ‚The Miracle’ (Hob. I:96) 5) Symfonie Nr. 97 in C gr.t. (Hob. I:97) 6) Symfonie Nr. 98 in Bes gr.t. (Hob. I:98) Dia 23  Joseph Haydn  Londense Symfonieën Nr. 93-104 (2e cyclus): 1) Symfonie Nr. 99 in Es gr.t. (Hob. I:99) 2) Symfonie Nr. 100 in G gr.t. ‚Military’ (Hob. I:100) - ♫ Allegretto → bijnaam wordt snel duidelijk 3) Symfonie Nr. 101 in D gr.t. ‚The Clock’ (Hob. I:101) 4) Symfonie Nr. 102 in Bes gr.t. (Hob. I:102) 5) Symfonie Nr. 103 in Es gr.t. ‚Drumroll’ of ‚Mit dem Paukenwirbel’ (Hob. I:103) 6) Symfonie Nr. 104 in D gr.t. ‚London’ of ‚Solomon’ (Hob. I:104) Dia 24  Joseph Haydn  vanaf 1795: terug in Wenen en Eisenstadt - schreef composities voor Nikolaus II van Esterházy (1765-1833) → de kleinzoon van Nikolaus I en zoon Anton, die hij in 1794 was opgevolgd o echter alleen nog te Eisenstadt → slot Esterháza was opgeheven o [Haydn was formeel nog kapelmeester en muziekdirecteur maar cellist Joseph Weigl (1740-1820) nam hem lange tijd waar] - Nikolaus had overwegend belangstelling voor kerkmuziek → overduidelijk geen opera of instrumentale muziek - moeilijke relatie tussen Haydn en Nikolaus: weinig waardering voor Haydns muziek © F.P. Jansen – De Weense Klassieken: Haydn – Mozart – Beethoven (2013)

10

-

-

♫ 1796: Trompetconcert in Es gr.t. (Hob. VIIe:1) o geschreven voor de Oostenrijkse trompettist Anton Weidinger (17661852) o voorzag eind 18e eeuw de natuurtrompet van kleppen o hierdoor werd het mogelijk een volledige chromatische toonladder te spelen en in meerdere toonsoorten te componeren ♫ 1797: Strijkkwartet in F gr.t. opus 77, nr. 2, ‚Lobkowitz Quartet’ (Hob. III:82) o opgedragen aan vorst Franz Joseph Maximilian Lobkowitz (1772-1816, kunstmecenas van o.a. Beethoven) o werd 1 van de laatste strijkkwartetten van Haydn → bevat het hele scala aan opgebouwde ervaring door Haydn  Allegro moderato bevat letterlijk een melodie uit de ‘Catalogusaria’ van Leporello uit Mozarts Don Giovanni

Dia 25  Joseph Haydn  1796-1802: zes grote missen voor de naamdag van Maria Hermenegild (17681845, prinses van Liechtenstein en echtgenote van Nikolaus II) - veelal uitgevoerd in de Bergkirche te Eisenstadt 1) Missa in tempore belli in C gr.t. ‘Paukenmesse’ (Hob. XXI:9) o mis in oorlogstijd die geschreven is toen Napoleon de Oostenrijkse grens overtrok (met trompetten en pauken in het Agnus Dei = ongebruikelijk) 2) Missa Sancti Bernardi von Offida in Bes gr.t. ‘Heiligmesse’ (Hob. XXII:10) o zaligverklaring van een kapucijner monnik met een oud kerklied ‘Heilig’ verwerkt in het Sanctus 3) Missa in d kl.t. ‘Nelsonmesse’ of ; Missa in augustiis’ [mis in bange tijden] (Hob. XXII:11) o ten tijde van admiraal Nelsons (1758-1805) overwinning bij Aboukir (slag bij de Nijl) o geen houtblazers maar alleen trompetten en pauken o het Benedictus [met trompetten] kan opgevat worden als de overwinning op Napoleon 4) Missa in Bes gr.t. ‘Theresienmesse’ (Hob. XXII:12) 5) Missa in Bes gr.t. ‘Schöpfungsmesse’ (Hob. XXII:13) o bevat in het Agnus Dei een thema uit Die Schöpfung 6) Missa in Bes gr.t. ‘Harmoniemesse’ (Hob. XXII:14) o opvallend veel gebruik van blaasinstrumenten Dia 26  Joseph Haydn  ♫ Benedictus uit Missa in d kl.t. ‘Nelsonmesse’ (Hob. XXII:11) → militaristische ritmiek


11

Dia 27  Joseph Haydn  oratoria - in navolging van de Händel-oratoria → tonen qua opbouw veel overeenkomsten o al was het genre als zodanig ten tijde van Haydn al enigszins over zijn hoogtepunt heen - schreef uiteindelijk in totaal 3 oratoria 1) 1775: Il ritorno di Tobia (Hob. XX:1) o 1ste (Italiaanse) oratorium → door Haydn in de jaren 1780 herzien en ingekort o is nooit een (publiek)succes geworden → ook tegenwoordig niet o mogelijk te wijten aan het statische en conflictarme verhaal 2) 1798: Die Schöpfung (Hob. XXI:2) 3) 1801: Die Jahreszeiten (Hob. XXI:3) Dia 28  Joseph Haydn  oratoria - Die Schöpfung (Hob. XXI:2) o Duitstalig oratorium in 3 delen o gebaseerd op het epos Paradise Lost (1658-1663) van John Milton (16081674) o vertaald door (de Nederlandse) baron Gottfried van Swieten (1733-1803) o première: 19 april 1798 in Paleis Schwarzenberg te Wenen → in een grote bezetting met koor van o.a. ca. 60 zangers o 28 maart 1800: Engelse première in Covent Garden → in het Engels gezongen  Haydn werkte uitzonderlijk lang aan het werk en had een persoonlijke, diep religieuze betekenis voor hem Dia 29  Joseph Haydn  oratoria - Die Schöpfung (Hob. XXI:2) o verhaal: het traditionele scheppingsverhaal uit Genesis 1 o tekst: Genesis, Psalmen en de vertaalde tekst van Milton o rolverdeling: 3 aartsengelen (Gabriel, Uriel en Raphael) + Adam & Eva en 4-stemmig koor o bevat koren, recitatieven, aria’s en (beeldende) instrumentale tussen- en voorspelen → is daarmee in feite een préromantisch werk o deel 1 en 2: scheppingsdag 1 t/m 6 worden met veel muzikale middelen uitgebeeld en vaak afgesloten door een groots koor o deel 3 bezingt uitsluitend de liefde tussen Adam en Eva


12

Dia 30 & 31  Joseph Haydn  ♫ ‘Und Gott machte das Firmament’  ♫ ‘Mit Staunen sieht das Wunderwerk’ - let in het recitatief op de orkestbegeleiding die zeer beeldend schetst wat daarna gezongen gaat worden Dia 32  Joseph Haydn  oratoria - Die Jahreszeiten (Hob. XXI:3) o wereldlijk oratorium in 4 delen o gebaseerd op The Seasons (1730) van de Schotse dichter James Thomson (1700-1748) o bewerkt en vertaald door baron Gottfried van Swieten  Haydn werkte hier 2 jaar aan → werd gehinderd door zijn afnemende gezondheid o de première was in feite 2 maal: 1) 24 april 1801 in Palais Schwarzenberg in Wenen → voor de aristocratie die het hadden helpen financieren 2) 19 mei 1801 in de Redoutensaal (Hofburg) in Wenen → voor het algemene publiek  werd uiteindelijk minder succesvol dan Die Schöpfung o sluit qua natuurschilderingen en nadruk op het landleven aan bij de filosofie van Rousseau → maar dat is enigszins omstreden Dia 33  Joseph Haydn  oratoria - Die Jahreszeiten (Hob. XXI:3) o verhaal: beschrijving van een jaarcyclus aan de hand van de 4 seizoenen: lente, zomer, herfst en winter o veel beeldende (natuur)schilderingen in de muziek → storm, jachtlied, wijnfeest etc. o rolverdeling: Hanne (sopraan), Lukas (tenor), Simon (bas) en 4stemmig koor Dia 34  Joseph Haydn  1801-1809: de laatste jaren - woonachtig in Gumpendorf (iets buiten Wenen gelegen) - 1803: Strijkkwartet in d kl.t., opus 103 (Hob. III:83) [onvoltooid en uitgegeven in 1806] → was de laatste compositie en bestaat uit 2 delen o behield nog wel muzikale inspiratie → maar voltooide zijn 3e oratorium Das letzte Gericht niet meer (tevens overleed Van Swieten in deze tijd) - 1804: officieel uit dienst bij Esterházy o opgevolgd door Johann Nepomuk Hummel (1778-1837) - afnemende gezondheid en verminderde mobiliteit © F.P. Jansen – De Weense Klassieken: Haydn – Mozart – Beethoven (2013)

13

-

o veel bezoek van belangrijke personen en eerbewijzen uit het buitenland, waaronder admiraal Nelson, Constanze Mozart-Weber (1762-1842), Ignaz Pleyel, Luigi Cherubini (1760-1742) en vorstin Esterházy o het overlijden van zijn beide broers Michael en Johann Evangelist was een zwaar verlies 27 maart 1808: laatste publieke optreden tijdens een uitvoering van Die Schöpfung → in aanwezigheid van de Esterházy’s, Hummel, Salieri, Beethoven e.v.a.

Dia 35  Joseph Haydn  1801-1809: de laatste jaren - 31 mei 1809: overleden in Gumpendorf - 1 juni 1809: in stilte begraven op het Hundtsthurmer Kerkhof in Wenen → vanwege de inname van Wenen door Napoleon - 15 juni 1809: herdenking in de Schottenkriche in Wenen met o.a. het Requiem van Mozart - 1820: herbegraven in de Bergkirche in Eisenstadt → Hundtsthurmer Kerkhof werd ontruimd o [schedel was weggenomen voor ‘wetenschappelijk onderzoek’ en pas in 1954 weer bij het lichaam gevoegd] Dia 36  Joseph Haydn  Haydn en de vrouwen - jaren 1750: Marianne Martinez (1744-1812) o getalenteerde pianiste in het Michaelshaus o werkten nauw samen maar géén relatie - 1760: huwelijk met Maria Anna Keller (1729-1800) o wilde eigenlijk met haar zuster Therese trouwen, die hem afwees o het huwelijk was ronduit slecht en bleef kinderloos - 1779: Luigia Polzelli (1780-?) o Italiaanse mezzosopraan in de kapel van Esterházy die op 19-jrige leeftijd zijn maîtresse werd o Haydn schreef wat muziek voor haar, hielden jarenlang contact maar ze trouwden nooit - 1789: start van de intieme en intensieve relatie met Marianne von Genzinger (?-1793) o [echtgenote van de Weense medicus Genzinger] o Haydn was kapot van haar dood in 1793 maar ze hadden geen liefdesrelatie - [veel vrouwelijke aandacht in de Londense society] - 1791: Rebecca Schroter o weduwe van een Engelse musicus, die hem vurige liefdesbrieven schreef o Haydn zei ‘met haar te trouwen als hij vrijgezel zou zijn geweest’


14

Dia 37  Joseph Haydn  liedrepertoire - bevat ca. 50 liederen [+ 445 bewerkingen van Schotse, Ierse en Welsh folksongs]: 1) Duitstalig (jaren 1780) 2) Engelstalig (jaren 1790, opgedragen aan Anne Hunter) → zgn. canzonettas - zijn zeer eenvoudig, strofisch en niet heel opmerkelijk → lijken eerder op arietta’s met voor-, tussen- en naspelen in de stijl van het Singspiel - klavier heeft een wat uitgebreidere partij ter ondersteuning van tekstinterpretatie → is typerend voor liederen uit Wenen o was zelf een andere mening toegedaan → zou al het andere dat tot dan toe was geschreven door zijn veelzijdigheid overtreffen door de van nature mooie en lichte zang Dia 38  Joseph Haydn  liedrepertoire - ♫ Gott, erhalte Franz den Kaiser! (Hob. XXVIa:43) o [portret van keizer Franz II (1768-1835) → regeerde van 1792 tot 1835)] o geïnspireerd door het Engelse volkslied en schreef eenzelfde lied dat uiteindelijk het Duitse volkslied werd (aangepast)  [van 1826 tot 1918 eveneens het volkslied van het keizerrijk Oostenrijk] o tekst: Lorenz Leopold Haschka (1749-1827) o [1797: ook bewerkt voor zangstem en orkest en in het Strijkkwartet in C gr.t., opus 76, nr. 3, ‘Kaiser-Quartett’, (Hob. III:77)]


15

De Weense Klassieken Haydn Mozart Beethoven

Recommend Documents