Dr.
A L B E R T
H E P P N E R
D E V R E E M D E LOOPBAAN VAN DEN PSEUDO-VAN D E V E N N E
n
D E V A N
V R E E M D E
D E N
L O O P B A A N
P S E U D O - V A N
D E
V E N N E
H e t a n o n i e m e heeft d o o r z i j n g e h e i m z i n n i g h e i d steeds iets a a n t r e k k e l i j k s . H e e f t i e m a n d het g e v o e l g e h a d , dat de g r o o t e v r a a g , d i e d o o r het b e s t a a n v a n een n a a m l o o z e k u n s t e n a a r s p e r s o o n l i j k h e i d o p k o m t , z i c h tot h è m heeft g e r i c h t , d a n k o m t hij er niet z o o g e m a k k e l i j k w e e r v a n l o s . H a a s t t w a a l f j a a r g e l e d e n m o c h t s c h r . als zijn eerste b i j d r a g e a a n een k u n s t h i s t o r i s c h t i j d s c h r i f t een h y p o t h e s e p u b l i ceeren ter o p l o s s i n g v a n het P s e u d o - V a n de V e n n e r a a d s e l . 1 H e t w a s een h y p o t h e s e en, d i t d i e n t e r k e n d , het is een h y p o these g e b l e v e n . D e a n o n y m u s liet z i c h , o n d a n k s v e r s c h e i d e n e o v e r t u i g e n d l i j k e n d e v o o r s t e l l e n , tot o p d e n d a g v a n h e d e n niet met a b s o l u t e z e k e r h e i d i d e n t i f i c e e r e n . V o o r a l w a t z i j n a f k o m s t a a n g a a t is m e n geen stap v e r d e r g e k o m e n . E é n d i n g echter is z e k e r , bij het o n d e r z o e k n a a r d e n l e v e n s l o o p v a n een z ó ó e i g e n a a r d i g e n m e e s t e r k o m t m e n er niet met de r e d e n e e r i n g : het g a a t te v e r i n een z o o t y p i s c h V l a a m s c h e n s c h i l d e r een H o l l a n d e r te w i l l e n z i e n 2 — een u i t i n g , die op de d o o r s c h r i j v e r v e r o n d e r s t e l d e i d e n t i f i c a t i e met S i m o n de V l i e g e r slaat. W a n t w i e z o u o o i t g e d a c h t h e b b e n , dat een z o o t y p i s c h e O s t a d e - v o l g e l i n g als V i c t o r i j n s een V l a m i n g z o u z i j n en hoe is het feit te v e r k l a r e n , dat de P s e u d o - V a n de V e n n e steeds m a a r w e e r met A d r i a e n v a n de V e n n e o f B e n j a m i n C u y p w o r d t v e r w a r d . . als hij t o c h zoo u i t e r m a t e V l a a m s c h is? H e t A n t w e r p s c h e b r a n d m e r k op p a neelen v a n d e n Z i g e u n e r - s c h i l d e r — het w e r d o v e r i g e n s i n het o p s t e l v a n 1930 u i t d r u k k e l i j k g e m e m o r e e r d — is feitelijk e n k e l een b e w i j s , d a t de b e t r o k k e n s c h i l d e r s t u k k e n g e w r o c h t z i j n d o o r i e m a n d , die o p dat o o g e n b l i k te A n t w e r p e n w e r k z a a m w a s . W i e eens i n de S c h e l d e s t a d s c h i l d e r d e , behoeft d a a r o m n o g niet v a n d a a r a f k o m s t i g te z i j n , n o c h is hij g e n o o d z a a k t Oud-Holland 1930 (XLVII) blz. 78. G . Glück in Oud-Holland 1932 ( X L I X ) vlamischer Kopist Adriaen van Ostades". 1
2
blz. 72:
„Victorijns —
ein
1
P S E U D O - V A N
D E
V E N N E
De Doornenkroning (Verz. Paul Brandt, Amsterdam)
er v o o r g o e d te b l i j v e n . J a n L i e v e n s bijv., de g e b o r e n L e i d e naar, v e r t o e f d e een tijdje i n E n g e l a n d , g i n g d a n te A m s t e r d a m bij L a s t m a n studeeren, w a s v e r v o l g e n s g e d u r e n d e bijna tien jaar l i d v a n het A n t w e r p s c h e s c h i l d e r s g i l d e ( w a a r hij o.a. o o k o n d e r B r o u w e r s b a n g e r a a k t e ! ) en w e r k t e v o o r de rest v a n z i j n l e v e n te A m s t e r d a m en D e n H a a g ! G e s t e l d n u , w i j k e n d e n L i e v e n s ' n a a m e n p e r s o o n l i j k h e i d niet, z o u m e n h e m d a n w e l v o o r een „ t y p i s c h e n H o l l a n d e r " of v o o r e e n , , t y p i s c h e n V l a m i n g " h o u d e n , w a n n e e r op eenige v a n zijn te A n t w e r p e n o n t stane p a n e e l e n het b e k e n d e b r a n d m e r k v a n het g i l d e d i e r s t a d voorkwam? D e P s e u d o - V a n de V e n n e w a s v o l s t r e k t niet h o n k v a s t , dat k a n de s t i j l k e n n e r z o n d e r meer u i t z i j n w e r k o p m a k e n e n het z a l n o g b l i j k e n , dat hij a a n z w e r f l u s t v o o r L i e v e n s niet o n d e r d e e d ; w a s het m i s s c h i e n d e z e k a r a k t e r t r e k , d i e zijn b e l a n g s t e l l i n g v o o r de Z i g e u n e r s , deze z w e r v e r s p a r excellence, d e e d ontstaan? T r o u w e n s o o k de laatste p r o e v e eener i d e n t i f i c a t i e , die V a l e n t i n e r , de i n t i e m e k e n n e r v a n H o l l a n d s k u n s t , p u b l i c e e r d e : i , b e t r o f e e n meester, w e l i s w a a r g e b o o r t i g uit A n t w e r p e n , d i e echter later i n H o l l a n d s h o o f d s t a d w e r k z a a m w a s : H a n s v a n H o u t e n . O f s c h o o n deze i d e n t i f i c a t i e , g e b a s e e r d o p een i n d e r d a a d v e r r e g a a n d e gelijkenis, niet o v e r t u i g e n d e r lijkt d a n d i e met S i m o n de V l i e g e r , pleit zij er o n g e t w i j f e l d v o o r , dat de stijl v a n d e n k u n s t e n a a r d i e n w i j P s e u d o - V a n de V e n ne n o e m e n w e r k e l i j k e e n m e n g s e l is v a n V l a a m s c h e e n H o l l a n d s c h e i n v l o e d e n . W i e i n h e m e e n g e b o r e n H o l l a n d e r ziet gaat z o o d o e n d e niet ,,te v e r " en w i e h e m v o o r een V l a m i n g h o u d t e v e n m i n . D e g e e n die letterlijk ,,heel v e r " g i n g w a s hij zelf, de r a a d s e l a c h t i g e z w e r v e r P s e u d o - V a n de V e n n e ! V ó ó r op deze o m z w e r v i n g e n nader w o r d t ingegaan, mogen n o g eenige a a n v u l l i n g e n o p het oeuvre v a n d e n a n o n y m u s ger e g i s t r e e r d w o r d e n . V a n de diverse thema's w a a r v o o r hij een b i j z o n d e r e v o o r k e u r h a d , z i j n s i n d s de p u b l i c a t i e v a n 1930 nog tal v a n karakteristieke exemplaren opgedoken: Z i g e u n e r k a m p e n 4 , m u z i k a n t e n 5 en h e r b e r g - t a f e r e e l e n . B o v e n d i e n z i j n Oud-Holland 1938 ( L V ) blz. 215. ' Een pittoresk Zigeuner-kamp van het geweldig formaat der stukken in Brunswijk en Pommersfelden was in het bezit van Ir. J. A . van Brabant, Brussel (doek 112:177 cm). " Een orgelman met een jongen, die een hond kunstjes laat maken werd 5-2-1941 bij Lempertz te Keulen geveild (nr. 117). :l
3
P S E U D O - V A N
D E
V E N N E
De Venter aan de Deur (Verz. S t ö c k e r , Amsterdam)
4
n o g enkele a n e c d o t i s c h e s t u k k e n b e k e n d g e w o r d e n , d i e v a a k i n het r e p e r t o i r e v a n de V l a a m s c h e b o e r e n s c h i l d e r s w o r d e n a a n g e t r o f f e n : , , D e S a t e r bij d e n B o e r " l l , „ H e t D r i e k o n i n g e n of B o o n e n f e e s t " T , „ D e B o e r bij d e n T a n d a r t s " s , , , D e V e n t e r a a n de D e u r " ! ' ( a f b . 2.) en , , D e B l i n d e n v a l l e n i n de S l o o t " l n . H e t meest interessante gedeelte v a n z i j n oeuvre — a f g e z i e n v a n het l e v e n d e r Z i g e u n e r s — z i j n de r e l i g i e u z e o n d e r w e r p e n . W e r d e n v r o e g e r slechts z i j n , , H . C h r i s t o f o r u s " , z i j n , , H . H i e r o n y m u s " en zijn „ T w a a l f j a r i g e Jezus i n d e n T e m p e l " genoemd, t h a n s is de lijst u i t g e b r e i d e r g e w o r d e n . V o o r a l is het v a a k behandelde thema der „ V e r z o e k i n g v a n den H . A n t o n i u s " uit de c o l l . B e h r , M ü n c h e n te n o e m e n , w a a r b i j een T e n i e r s - m o n o g r a m a l s v a l s c h e v l a g de l a d i n g d e k t e 1 1 . D e P s e u d o - V a n de V e n n e b e d e n k t h i e r een v r e e m d soort m a s s i e v e , m o n s t e r l i j k e gestalten, w a a r b i j hij sterk v a n J e r o e n B o s c h a f w i j k t , d i e n o c h tans z i j n v o o r b e e l d w a s . Z i j n f a n t a s t i s c h e beesten l i j k e n w a a r a c h t i g o p d e v e r s c h i l l e n d e „ s a u r i ë r s " w a a r m e d e de h u i d i g e gel e e r d e n de p r a e h i s t o r i e a a n v u l l e n . I n deze i r r e ë e l e w e r e l d b r e n g t de a n o n y m u s a l s uiterst r e a l i s t i s c h m o t i e f e e n o u d e h e k s , d i e d e n H . A n t o n i u s een w e l g e v u l d e b e u r s presenteert. E e n a n d e r e versie v a n h e t z e l f d e o n d e r w e r p b e v i n d t z i c h i n het H o l b u r n e M u s e u m te B a t h ( E n g l a n d ) . O p een t e n t o o n s t e l l i n g i n het R i j k s m u s e u m te A m s t e r d a m k w a m een „ D o o r n e n k r o n i n g v a n C h r i s t u s " v o o r 1 - , die d a a r o m b e l a n g w e k k e n d is, o m d a t h i e r een v a n de meest a a n g r i j p e n d e B i j b e l s c h e v e r h a l e n d o o r o n z e n meester w e r d b e h a n d e l d ( a f b . 1 ) . H e t d i e n t e r k e n d , dat de p l a s t i s c h o v e r t u i g e n d w e e r g e g e v e n f i g u r e n i n h u n actie „ b l i j v e n s t e k e n " , a l is de m i m i s c h e u i t d r u k k i n g h i e r s t e r k e r a l s ergens a n d e r s i n z i j n w e r k . T e n a a n z i e n v a n het e x p r e s s i e v e v a n de u i t z o n d e r l i j k g e s c h a p e n g e z i c h t e n lijkt o n z e s c h i l d e r eerder een h e r r e z e n Jeroen B o s c h d a n een B r o u w e r - o f Teniers-imitator. " Museum Hermanstadt, Kat.-nr. 1206. 7 Veiling Lepke Berlijn 6-12-1934, nr. 108. 8 Part. collectie, Amsterdam, paneel 41 : 34 cm. " Als Benjamin C u y p geveild door V a n Marle & Bignell, den Haag 26-2-1941, nr. 12; thans bij den heer S t ö c k e r te Amsterdam. 1 0 Coll. P. J. Cels, Londen (toeschrijving Sir R. Witt, Londen). 1 1 Geveild door Helbing, M ü n c h e n 27-6-1933, nr. 233. 1 2 „Bijbelsche Kunst" 1939, nr. 109d, eig. P. Brandt, Amsterdam. Daar op deze expositie slechts Noord-Nederlandsche kunst tentoongesteld was, zou men moeten veronderstellen, dat de inrichters zich met een Hollandsche afkomst van den Ps.—V. d. V . konden vereenigen.
5
ITALIAANSCHE
STILLEVENSCHILDER
EN PSEUDO-VAN DE V E N N E ? Slagerswinkel (Tentoonstelling Brussel, 1937J
M i s s c h i e n stamt een „ M a t t h e u s met d e n E n g e l " i n het M u seum te D i j o n 1 ; i uit e e n r e e k s v a n E v a n g e l i s t e n - p o r t r e t t e n , zooals d i e d o o r de V l a a m s c h e meesters d e r 17e e e u w g a a r n e w e r d e n g e s c h i l d e r d . H e t is een k e n m e r k e n d w e r k v a n d e n a n o n y m u s , d a t o o k hier w e e r a a n B e n j a m i n C u y p w o r d t toeg e s c h r e v e n . M e n ziet d u i d e l i j k h o e m o e i l i j k de P s e u d o - V a n de V e n n e het v o n d e e n l i e f l i j k e v e r s c h i j n i n g — a l s de e n g e l — tot z i j n r e c h t te l a t e n k o m e n . D e m a r k a n t e t r e k k e n v a n het s c h e r p e p r o f i e l v a n d e n E v a n g e l i s t l a g e n meer i n zijn l i j n . H e t is a l e e r d e r o p g e v a l l e n , dat t a l r i j k e w e r k e n v a n d e n Z i g e u n e r - s c h i l d e r , z o o a l s het l a a t s t g e n o e m d e stuk, z i c h i n F r a n k rijk b e v i n d e n ; o o k i n D u i t s c h l a n d k o m t m e n v e e l v a n z i j n w e r k tegen, t e r w i j l w e i n i g i n de N e d e r l a n d e n g e b l e v e n is. M e n moet h i e r u i t niet c o n c l u d e e r e n , d a t er een l e v e n d i g e e x p o r t v a n z i j n s c h i l d e r s t u k k e n heeft plaats g e h a d , w a n t d i t z o u slechts d a n het g e v a l z i j n , i n d i e n de P s e u d o - V a n de V e n n e i n zijn tijd een b e k e n d e f i g u u r w a s geweest. M e n k o m t eerder tot het v e r m o e d e n , d a t hij n a i n A n t w e r p e n g e l e e f d te h e b b e n o o k Z u i d e l i j k e r gelegen l a n d e n b e z o c h t en d a a r w e r k heeft a c h tergelaten. E e n h o o g s t m e r k w a a r d i g s c h i l d e r i j , i n 1937 te B r u s s e l geë x p o s e e r d 1 ' , doet ons v e r m o e d e n , dat de o m z w e r v i n g e n v a n d e n P s e u d e - V a n de V e n n e h e m tot i n I t a l i ë h e b b e n g e b r a c h t (afb. 3 ) . H e t is een groot, o n g e v e e r o v a a l doek v a n 114 : 85 c m , w a a r o p groote g e v i l d e s t u k k e n v l e e s c h , o p en b o v e n een s l a g e r s - t o o n b a n k , het meest de a a n d a c h t t r e k k e n . H e t is d u s een soort , , b o d e g o n e " - s t u k , zooals d i e i n de 17e e e u w v e e l i n S p a n j e v o o r k o m e n ; d o c h m e n v i n d t z u l k e s t u k k e n o o k i n de I t a l i a a n s c h e k u n s t en de vettige, losse en b r e e d e toets doet d a n o o k e e r d e r a a n I t a l i a a n s c h e s t i l l e v e n - s c h i l d e r s uit d i e n tijd d e n k e n l r > . O p d i t doek k o m e n n u b e h a l v e het v l e e s c h e n de o p s p r i n g e n d e h o n d j e s n o g d r i e m e n s c h e l i j k e f i g u r e n v o o r : een g r i j s a a r d , b e z i g iets af te w e g e n , een o u d e v r o u w , d i e t o e k i j k t e n — geheel o p d e n v o o r g r o n d — een k l e i n e j o n g e n , d i e a a n de h o n d j e s v l e e s c h - a f v a l v o e r t . 1 : i Uit de in het museum opgenomen collectie Maurice Magnin te Parijs, gepubliceerd door Jeanne Magnin ,,Un cabinet d'amateur Parisien en 1922" nr. 126 bis. 1 1 ,,66 tableaux de m a ï t r e s anciens" Palais des Beaux-Arts", nr. 43. 1 5 Het schilderij was ook gecatalogiseerd als ,,Ecole Italienne, XVIIe siècle".
7
M e n realiseert z i c h s p o e d i g , d a t s t i l l e v e n e n s t o f f a g e niet v a n é é n h a n d z i j n , allereerst w e g e n s het s t y l i s t i s c h v e r s c h i l , m a a r evenzeer o m d a t d e t w e e elementen d e r v o o r s t e l l i n g g e e n r e k e n i n g m e t e l k a n d e r s c h i j n e n te h o u d e n . B i j n a d e r t o e z i e n moet m e n tot d e o n t d e k k i n g k o m e n , dat d e f i g u r e n v a n d e n s l a g e r s w i n k e l d o o r o n z e n P s e u d o - V a n de V e n n e geschilderd z i j n . H i e r z i j n z o n d e r u i t z o n d e r i n g alle k e n m e r k e n v a n zijn stijl a a n w e z i g : d e g e r i m p e l d e g e z i c h t e n d e r o u d j e s , de loome h o u d i n g e n , d e p r o f i e l - s t e l l i n g , de f l i k k e r e n d e r e f l e x e n o p d e p l o o i e n d e r k l e e d i n g '", het felle c o n t r a s t t u s s c h e n o u d e - v e r w e e r d e e n j o n g e - b o l v o r m i g e g e z i c h t e n e n de p l o m p e h a n d e n , w a a r v a n de v i n g e r s n a u w e l i j k n a d e r o n d e r s c h e i d e n w o r d e n . H e t eenige, w a a r i n d e z e v e r s c h i l l e n v a n a n d e r e b e k e n d e f i g u r e n v a n o n z e n meester, is een i e t w a t b r e e d e r e toets, d i e n o o d i g w a s o m niet te zeer bij het s t i l l e v e n - g e d e e l t e a f te stek e n . H e t s c h i l d e r i j is o v e r i g e n s o p het g e w o o n l i j k d o o r de I t a l i a n e n g e b r u i k t e g r o v e doek g e s c h i l d e r d , d a t bij i n H o l l a n d o n t s t a n e s c h i l d e r i j e n niet v o o r k o m t , z o o d a t m e n m a g a a n n e m e n , d a t de P s e u d o - V a n d e V e n n e z i j n Z i g e u n e r - a c h t i g e stoffage i n d e r d a a d i n I t a l i ë heeft g e s c h i l d e r d . D e relaties tusschen I t a l i ë e n de N e d e r l a n d e n w a r e n t o e n tertijd n a u w . V o o r a l de I t a l i a a n s c h e s t i l l e v e n - s c h i l d e r s w i s t e n , dat er v e e l uit het N o o r d e n te h a l e n v i e l . H e t b e k e n d e r e s u l t a a t hiervan w a s , dat A b r a h a m B r e u g h e l zich omstreeks 1670 i n N a p e l s v e s t i g d e , d a a r i n het h u w e l i j k t r a d en een heele s c h o o l v a n N a p o l i t a a n s c h e s t i l l e v e n - s c h i l d e r s stichtte. D e I t a l i a a n A n d r e a B e n e d e t t i w a s t u s s c h e n 1640 en '50 a l s v r i j m e e s t e r v a n het A n t w e r p s c h e g i l d e a l d a a r w e r k z a a m e n k e e r d e later n a a r I t a l i ë t e r u g , o m het s t i l l e v e n - v a k te b e o e f e n e n 1 7 . H e t zijn dit soort connecties, die vermoedelijk o o k P s e u d o - V a n de V e n n e n a a r Italië g e b r a c h t h e b b e n , een l a n d w a a r Z i g e u n e r n a t u r e n e n z w e r v e r s het a l t i j d n a a r h u n z i n h a d d e n e n w a a r m e n j u i s t d e meest f a n t a s t i s c h e geesten u i t het N o o r d e n v a a k bijzonder waardeerde. ALBERT
HEPPNER.
1 0 Dit karakteristieke element der kunst van den Ps.-V. d. V . ontbreekt juist op het schilderij van Hans van Houten, dat Valentiner bij zijn artikel afbeeldt. 1 7 G . J. Hoogewerff in „ D e d a l o " I V (1923/24) p. 599 en 710 en „ D e d a l o " I (1930/31) p. 482 vlgg.
8
K 1163
