l .n s er g an eg di
.in w w w
De verhalen van de Sobats van het 3 Bataljon Garderegiment “Prinses Irene” e
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
COLOFON
.in
w
w
w g an eg di
De verhalen van de Sobats van het 3e Bataljon Garderegiment “Prinses Irene” tijdens hun uitzending, 1946-1949
Eerste editie, eerste druk, september 2012
l
.n
s er
Samenstelling en redactie: Tini Schuurmans Contactadres:
[email protected]
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de samensteller.
De verhalen van de Sobats van het 3e Bataljon Garderegiment “Prinses Irene” tijdens hun uitzending, 1946-1949 Samenstelling en redactie: Tini Schuurmans
.in
w
w
w l
.n
s er
g an eg di
Met dank aan allen die hebben bijgedragen aan de tot standkoming van dit boek, met name de sobats voor hun prachtige verhalen.
Ter nagedachtenis aan alle overleden sobats
Dat hun historie met dit boek voor altijd bewaard zal blijven.
l .n s er g an eg di
.in w w w
Voorwoord
w
w
Lt. Hans Drost (ten tijde van de uitzending)
De heer Tini Schuurmans heeft mij verzocht een voorwoord te schrijven voor zijn boek “De verhalen van de Sobats” waarin hij de geschiedenis van het 3e Gardebataljon “PRINSES IRENE” heeft samengesteld uit boeken en vooral uit bijdragen van sobats in ons eigen contactblad De Plopper, die hij tijdens zijn zoektocht tegenkwam. Tini heeft mij dit gevraagd omdat zijn overleden vader (Toon Schuurmans), net als ik een Indiēveteraan, de gebeurtenissen in de verhalen heeft meegemaakt. Zoals hij in zijn Inleiding schrijft is dit boek gemaakt door de ”SOBATS” zelf voor hun familieleden en vrienden. Ik ben ervan overtuigd, dat zij met plezier deze verhalen lezen en er over praten.
g an eg di
.in
w
Nu de verhalen in boekvorm, zowel op papier als op internet beschikbaar zijn, zijn zij voor belangstellenden eenvoudig te bewaren en te lezen. Naar mijn mening verdient de samensteller bewondering voor het opzoeken en rangschikken van de vele artikelen die hij tijdens zijn zoektocht vond en in een logische volgorde heeft gezet tot een samenhangend geheel. In één zin zou je kunnen zeggen:
EEN BOEK VOOR SOBATS DOOR SOBATS
s er
Hans Drost
l
.n
Adviseur-Voorzitter Reuniecommisie 3e Bataljon Garderegiment “Prinses Irene”
l .n s er g an eg di
.in w w w
Inhoud Inleiding ................................................................................................................ 1 Wat is een “plopper” eigenlijk ? ............................................................................. 2 Marschlied van de 7 December Divisie ................................................................... 3 Wat vooraf ging aan de uitzending.......................................................................... 4 De geschiedenis van het 3 GRPI ............................................................................. 6 Hoofdrolspelers in het drama Indonesië ................................................................ 20 E.M.-ers van het eerste uur ................................................................................... 24 “Korporaaltje”...................................................................................................... 37 Jan haalt ouwe koeien uit de sloot!........................................................................ 38 De kwartiermakers ............................................................................................... 39
w
Op de Volendam naar Indië .................................................................................. 41
w
Wimpie Welfare ................................................................................................... 61
w
“En toen kwam de actie” ...................................................................................... 65
.in
Kleine herinneringen ............................................................................................ 76
g an eg di
Ook door de arme “jongens overzee....” .............................................................. 102 Dagrapporten ..................................................................................................... 108 Sportbelevenissen in Indië .................................................................................. 110 Zo maar een dag uit het leven van de Inlichtingendienst ...................................... 117 De actie bij Masing ............................................................................................ 118
s er
Gedicht van een sobat......................................................................................... 121 De chauffeur van de wedana ............................................................................... 121
.n
Tropennacht ....................................................................................................... 124
l Humor uit het oude Indië .................................................................................... 125 Gezicht op de Gede ............................................................................................ 127 Het verhaal van Toon Schuurmans...................................................................... 128 Over koks gesproken .......................................................................................... 131 Geen straf .......................................................................................................... 131 Konvooi-patrouille rond de Poentjakpas ............................................................. 132 De Planter is terug .............................................................................................. 133 Dagboek van Syts............................................................................................... 138 Inah ................................................................................................................... 159 Soldaten cabaret in de tropen .............................................................................. 159
Soetidja..... ......................................................................................................... 160 De Generaal ....................................................................................................... 161 Het verhaal van A. van Haften ............................................................................ 162 Kledinginspectie ................................................................................................ 164 Een brug te ver ................................................................................................... 165 Gedicht van een soldaat ...................................................................................... 166 Een pluim voor onze “toean kokkie”! ................................................................. 167 Uit het dagboek van een hospik .......................................................................... 169 De kip ................................................................................................................ 171 Het verhaal van Jan Verhoeven........................................................................... 172 De kleine spion .................................................................................................. 174
w
St. Nicolaasfeest in de Rimboe ........................................................................... 175
w
Losse flodders uit een dagboek ........................................................................... 176
w
Jan zag spoken ................................................................................................... 178
.in
Kerstmis in de tropen ......................................................................................... 178 Nachtelijke aanval afgeslagen............................................................................. 185
g an eg di
Uit “De Bromtol” ............................................................................................... 187 Op patrouille ...................................................................................................... 190 Rust zacht! ......................................................................................................... 192 Dagboek van “Jan Soldaat” ................................................................................ 192
s er
Ontmoeting in Bandoeng (of: niet gedaan, toch schuld)...................................... 207 Soldatenkinderen.... ............................................................................................ 208
.n
Op tweedaagsche patrouille ................................................................................ 210
l
Het verhaal van Cees Jan Groen ......................................................................... 215 Over de post en brieven van het thuisfront .......................................................... 220 Politionele actie.................................................................................................. 221 Teun Kroes. Een sobat met ongekende talenten! ................................................. 223 Op wacht............................................................................................................ 228 Twintig jaar ....................................................................................................... 230 Artikelen uit het Buitenzorgs Dagblad van 1947 ................................................. 231 Bericht van Lt. Kolonel ...................................................................................... 233 Het verhaal van Cor Boot ................................................................................... 234 Onthulling van het E.M. monument en de Parade te Buitenzorg op 30 april 1947 245 Papaja en zware Vannelle. .................................................................................. 247
Stille Nacht-Vrede Op Aarde .............................................................................. 249 Het geheugen van Carl Tuyl ............................................................................... 249 Eten(tje) ............................................................................................................. 251 Een dollemansrit op de Poentjak ......................................................................... 253 De onderste la .................................................................................................... 255 “Laatste man!” ................................................................................................... 256 Wikken en wegen ............................................................................................... 258 Het heilig hoekje ................................................................................................ 260 Er komt een Dominee voorbij ............................................................................. 261 Vlagincidenten ................................................................................................... 264 Personal Memory Associations (ofwel: persoonlijk gereutel).............................. 266
w
Onze Krib (Ode aan mijn veldbed.) .................................................................... 268
w
Poeraseda ........................................................................................................... 268
w
Taal! .................................................................................................................. 269
.in
Een nog niet vergeeld plaatje .............................................................................. 270 Over slaap gesproken ......................................................................................... 272
g an eg di
Slapie! ............................................................................................................... 274 Op de plaats rust! ............................................................................................... 274 Iets over orde, rust en vrede ................................................................................ 276 Tangkuban Parahu.............................................................................................. 277
s er
Verhuizing ......................................................................................................... 279 Gepeins! ............................................................................................................ 280
.n
Sh..! ................................................................................................................... 282
l
Weet je nog? ...................................................................................................... 283 Zuzak ????? ....................................................................................................... 287 Uit het dagboek van Sytse Steenstra.................................................................... 288 Hoe een vriendin van een veteraan de Indiëtijd beleefde...................................... 295 Naar huis ........................................................................................................... 296 In Memoriam ..................................................................................................... 298 Vrienden sterven nooit ....................................................................................... 299 Afkortingen en verklaringen ............................................................................... 301
l .n s er g an eg di
.in w w w
l .n s er g an eg di
.in w w w
Inleiding
g an eg di
.in
w
w
w
Dit boek is geschreven door sobats van het 3e Bataljon Garderegiment “Prinses Irene” die van 1946 tot 1949 in Indonesië hebben gediend. De meesten van hen waren dienstplichtigen, geboren in 1925. Een aantal van hen is nooit teruggekeerd, en voor hen die wel thuiskwamen, zijn deze jaren van grote invloed geweest op hun verdere leven. Ik laat hen hun verhaal hier vertellen; velen van hen hadden veel moeite om de verhalen te delen met familie en vrienden die de tijd daar in de Oost niet hebben meegemaakt. Tijdens de vele reünies die de sobats hebben gehouden kwamen de verhalen wel los. Daar waren ze onder elkaar met kameraden. Zoals een zoon van een sobat op de reünie ooit eens zei: “Ik heb hier in een kwartier meer verhalen gehoord dan thuis in 30 jaar”. Uiteraard bevat dit boek een overzicht van wat er zich in die jaren in Indonesië heeft afgespeeld om de achtergrond te schetsen. Maar voor mij vormen de persoonlijke verhalen, herinneringen, dagboeken, gedichten en schetsen het hart van dit boek: het is hun geschiedenis die nooit verloren mag gaan. Ik hoop dan ook dat ik hiermee de kinderen en kleinkinderen van de sobats bagage kan meegeven om hun vaders en grootvaders ook in die moeilijke tijd te kunnen plaatsen. Als je 21 jaar bent, dan bepaalt zo’n diensttijd een groot gedeelte van je verdere leven. De meeste teksten zijn overgenomen uit De Ploppers van 1978 tot en met 2012 met vermelding van de naam van de sobat voor zover bekend. Enkele teksten zijn uit andere publicaties overgenomen; de bronnen daarvan zijn vermeld bij de betreffende tekst. Voor zover mogelijk is aan de maker of de nabestaanden toestemming gevraagd voor herpublicatie.
l
.n
s er
Tini Schuurmans, zoon van “Toean Kokkie” Toon
1
Wat is een “plopper” eigenlijk ?
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
De naam van het blad is een Nederlandse verbastering van het Maleise woord peloppor, hetgeen letterlijk “voorloper” betekent. Voorloper van een troepje “ongeregeld”. Dit contactblad wil de voorloper zijn van iets groots voor onze ongeregelde troep. Maar als jullie een betere naam weten, zeg het ons dan. Tot zover het citaat uit die Plopper van maart 1978. Blz. 2. Blijkbaar is er nooit een reactie geweest, hoewel ik me kan voorstellen dat menig Indiëkenner de naam van ons blad wat vreemd zal vinden. Onze tegenstanders van destijds, de nationalisten oftewel de TNI, werden immers ook Ploppers genoemd. Dit overdenkende, heb ik eens in mijn woordenboek gezocht (Kramer Handwoordenboek 1996) naar het woord Plopper en vond op blz. 970 onderaan: 1. plopper: oorspronkelijk door Nederlanders gebezigd scheldwoord voor Indonesische strijders voor de onafhankelijkheid; thans: scheldnaam voor personen van gekleurd ras. 2. plopper: apparaat waarmee men een verstopte gootsteen ontstopt. Nou, dat weten we dus: Plopper is een scheldwoord aan het adres van de vrijheidsstrijders in Indonesië. En verder voor alle gekleurde rassen.... Dit laatste vind ik niet leuk. En die ontstopper... neem ik voorkennisgeving aan. Iedereen kent zo’n ding: een stok van een halve meter ongeveer met onderaan een meestal rood of oranje gekleurde rubberen zuignap. Zo’n ding kunnen we onmogelijk vereenzelvigen met de naam van ons lijfblad! Laten we het er dan maar op houden dat wij met de naam van ons blad een goed bedoeld woord voor ogen hebben en geen scheldnaam! Dus zoals Chris het destijds heeft geïntroduceerd.
2
Marschlied van de 7 December Divisie Wij werden geroepen van huis en van haard, Te dienen ons volk en ons land Wij zijn jong en krachtig, vol moed en onvervaard, en houden ons woord steeds gestand! Refrein: Pak aan dan, o jongens, ons volk ziet ons aan, verwacht dat wij doen onze plicht. Zeven December, dat is onze naam, Vooruit, want de taak is niet licht! De Naam van ons corps voor d’eer van ons land! Zeven December, dat is onze band.
.in
w
w
w
Wij werken voor vrede, voor veiligheid en recht, En helpen een volk uit zijn nood. Begrippen waar iedere jongen voor vecht, En waar Neêrlands kracht uit ontsproot.
l
.n
s er
g an eg di
Eens wappert dan vredig het rood, wit en blauw. Te land, in de lucht en ter zee. Wij kunnen dan juichen, en weten: Onze trouw Bracht Nederland ook weer de vreê
3
Wat vooraf ging aan de uitzending
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Overgenomen uit Koninklijke Nederlandse Brigade Prinses Irene / Garderegiment Fuseliers Prinses Irene 1941-1991 door Drs. H.A.R. Smidt Na de capitulatie van Duitsland op 5 mei 1945 was er nog geen einde gekomen aan de Tweede Wereldoorlog. Japan bezette nog steeds Nederlands-Indië. Al tijdens de oorlog was in Londen gewerkt aan een Expeditionaire Macht (EM) ten behoeve van de strijd tegen Japan. Om te beginnen was het van belang dat Nederland een wezenlijke bijdrage leverde aan de bevrijding van Nederlands-Indië. Bij een te grote afhankelijkheid van bondgenoten als Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en Australië zouden deze teveel invloed kunnen uitoefenen ten behoeve van hun eigen belangen. In het bijzonder in de Verenigde Staten en Australië heersten anti-koloniale sentimenten. Een hoge prioriteit had daarnaast de bevrijding van de Nederlandse burgers en de krijgsgevangen, die leden in Japanse kampen. De Nederlandse regering moest ten behoeve van Nederlands-Indië Nederlandse troepen uitzenden. Japan had het overgrote deel van het Koninklijk Nederlands Indisch Leger (KNIL) geïnterneerd. Het was de bedoeling om de Expeditionaire Macht ter grote van één divisie tegen de Japanse strijdmacht in te zetten. Daarna zouden vijftien gezagsbataljons overgebleven verzetshaarden in Nederlands-Indië opruimen en de orde en rust aldaar handhaven. De opbouw van de Expeditionaire Macht verkeerde echter in 1945 nog in een pril stadium. In Groot-Brittannië werden in dat jaar enkele honderden Nederlandse officieren en onderofficieren opgeleid voor Indië. De vorming van de gezagsbataljons mislukte. Oorspronkelijk zouden deze bataljons in Australië worden opgeleid. Onder druk van de anti-koloniale publieke opinie aldaar trok de Australische regering in juli 1945 haar aanbod echter in. De algemene verwachting was dat Japan pas medio 1946 verslagen zou kunnen worden. De twee atoombommen op Hiroshima en Nagasaki zorgden echter voor een onverwacht snelle overgave van Japan op 15 augustus 1945. Dit veranderde de situatie in Nederlands-Indië drastisch. Twee dagen na de Japanse capitulatie namen de Indonesische nationalisten hun kans waar. De belangrijkste leiders, Soekarno en Hatta, verklaarden de Republik Indonesia onafhankelijk. Nederlands-Indië was kort tevoren toegewezen aan Britse Gemenebest-troepen, die nu dus de overgave van de Japanse bezettingstroepen in dit gebied moesten regelen. Groot-Brittannië had echter weinig troepen ter beschikking. Bovendien probeerde de Britse opperbevelhebber van de geallieerde troepen in Zuid-Oost Azië, Lord admiral L. Mountbatten, Groot-Brittannië zoveel mogelijk buiten het Nederlands-Indonesisch conflict te houden. Op Java bezetten de Britten daarom in de loop van oktober 1945 alleen Batavia, Buitenzorg, Bandoeng, Semarang en Soerabaja. Verder landden er Britse troepen te Padang, Medan en Palembang op Sumatra. In deze steden zouden dan de burgers en krijgsgevangenen verzameld moeten worden, die zich nog steeds in interneringskampen in het binnenland bevonden. Australische troepen bezetten de overige eilanden in de Nederlands-Indische archipel. In de onbezette gebieden op Java en Sumatra verstevigde de Indonesische Republiek vrijwel ongestoord haar gezag. De Nederlandse regering wenste echter het staatsverband met Indië naar eigen inzicht te hervormen. Het beschermen van de Nederlandse economische belangen in Indië stond daarbij voorop. Hieraan lag onder 4
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
meer de gedachte ten grondslag dat Nederland Indië nodig had bij de wederopbouw van het Rijk in Europa. Bovendien werden de leiders van de Republiek Indonesië beschouwd als collaborateurs met de Japanners. De ervaringen die Nederland in de Tweede Wereldoorlog had opgedaan speelden bij deze beeldvorming een belangrijke rol. Eind februari 1946 bereikten Britse en Nederlandse autoriteiten overeenstemming over de geleidelijke overname van de Britse posities door Nederlandse troepen vanaf maart 1946. Op 30 november 1946 vertrokken de laatste Britse troepen uit de archipel. Tot die tijd bleven de Nederlandse troepen onder geallieerd bevel. Op aandrang van de Britten en vanwege de politieke en militaire kracht van de Republikeinen opende de Nederlandse regering in 1946 onderhandelingen met vertegenwoordigers van de Republiek Indonesië. De onderhandelingen tussen luitenant gouverneur-generaal H.J. van Mook en de Republikeinse premier S. Sjahrir in april 1946 op de Veluwe mislukten echter. Nieuwe onderhandelingen waren al gestart toen een wapenstilstand werd gesloten op 14 oktober 1946. Beide partijen stelden demarcatielijnen vast, waarachter ze zich terug zouden trekken. Het Nederlandse plan was Indonesië om te vormen tot een federale staat. De onder Nederlandse controle staande buitengewesten (de Grote Oost en Borneo) zouden worden verenigd in de deelstaten Oost-Indonesië en Borneo. Deze deelstaten zouden een tegengewicht moeten vormen tegen de Republiek, die een van de deelstaten van de Verenigde Staten van Indonesië zou vormen. Deze federale staat zou soeverein worden, maar binnen de Nederlands-Indonesische Unie banden met Nederland blijven houden. De onderhandelingen resulteerden op 15 november 1946 in het akkoord van Linggadjati, dat op 25 maart 1947 geratificeerd werd. Nederland erkende daarbij het feitelijk gezag van de Republiek over Java en Sumatra. De Republiek ging op zijn beurt akkoord met het Nederlandse federatieplan, omdat het op deze manier snel de soevereiniteit hoopte te realiseren. Het akkoord van Linggadjati werd echter door beide partijen verschillend geïnterpreteerd. Dit kwam vooral door de discussies achteraf. De Nederlandse regering en de Tweede Kamer kleedden het akkoord aan met diverse toelichtingen, waardoor Nederland in feite de overeenkomst op eigen houtje ingrijpend wijzigde. Zonder deze compromissen zou het Nederlandse parlement de overeenkomst niet hebben goedgekeurd. Ook de Republiek ging op dezelfde wijze met het akkoord om en gaf haar eigen interpretatie aan het akkoord. Ondertussen ging de opbouw van de Expeditionaire Macht in versneld tempo door. De regering besloot om dienstplichtigen van de lichting 1945 op te roepen. In april en mei 1946 kwamen deze mannen onder de wapenen. Op 1 september volgde de oprichting van de C-Divisie, ofwel de le Divisie ‘7 December’. Tot 1949 zou nog de oprichting van de D- en E-Divisie (respectievelijk de 2e ‘Palmboom’-divisie en de 3e Drietand’divisie) en diverse zelfstandige brigades volgen. Het opkomen van de eerste lichting van 1945 maakte het noodzakelijk een aantal vredesonderdelen te vormen. Zo werden op 15 april 1946 vijftien infanterieregimenten (wederom) opgericht, waaronder het Regiment Prinses Irene (RPI). De regimenten waren bestemd om de bataljons dienstplichtigen voor Indië op te leiden. De regimenten werden hiertoe ondergebracht bij infanteriedepots. Het nieuwe Regiment Prinses Irene werd bij het 2e Infanterie Depot te Arnhem geplaatst. De staf- en 5
ondersteuningscompagnieën werden opgeleid in de Menno van Coehoornkazerne en de drie tirailleur-compagnieën ontvingen hun opleiding in de Saksen-Weimarkazerne. Deze opleiding duurde ruim vijf maanden. De eerste drie maanden vond de basisopleiding plaats. Daarna kregen het kader en de manschappen gescheiden een twee maanden- durende vervolgopleiding. Het leger dat in deze jaren uit de grond gestampt werd, kende vanzelfsprekend vele moeilijkheden. Vanwege het gebrek aan tijd, materieel en soms ook instructeurs, was de opleiding vrij summier. De ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog tekenden daarbij de opleiding. Pogingen om de opleiding op de tropische Indische omstandigheden te enten, stootten op praktische problemen. Het 5e bataljon Regiment Prinses Irene oefende bijvoorbeeld de techniek van het doorschrijden van het Indonesische oerwoud op het voetbalveld, hetgeen toch wel een erg groot beroep deed op het inlevingsvermogen van de recruten. De opleiding werd geacht te worden voortgezet in Indië, maar in de praktijk kwam hier pas vanaf 1948 wat van terecht. Vooral de eerste Indiëbataljons hadden de praktijk als (harde) leerschool.
w
w
w
De geschiedenis van het 3 GRPI
l
.n
s er
g an eg di
.in
Vivere, mi Lucile, militare est (Om te leven, mijn beste Lucilius, moet je een soldaat zijn – Seneca) L. van Dorp Om in een kort bestek, als mij geboden wordt, buitenstaanders een indruk te geven van de wisselvalligheden en gebeurtenissen, waaraan een bataljon te Velde zo rijk is en die ‘het reeds zo mannelijke en soldateske bestaan in de tropen, nog feller kleuren, zodat een diensttijd onder deze omstandigheden voor elk een onvergetelijke episode in zijn leven blijft, is een moeilijke opgave. Ik zal er daarom ook niet in slagen U warm te krijgen voor de soldatenromantiek, (in de gunstige zin des woords, want deze is hier hard), aangezien de papierruimte voor dit doel zeker de omvang van een moderne trilogie zou vergen. Hoe gaarne ik U uitvoerig in bonte afwisseling zou willen vertellen van het onbezorgde kazernebestaan, eentonige zeereizen, gevaarvolle acties, het binnentrekken in overwinningsroes van door ons bevrijde gebieden, spannende avond- en nachtpatrouilles, teleurstellende demobilisatieberichten, martiale parades, troepenverplaatsingen, kamp- en wegbeschietingen, het sneuvelen van goede kameraden, naast het uitreiken van onderscheidingen voor moed en dapperheid enz. enz., ik zal mij dienen te bepalen tot een summiere opsomming van de voornaamste feiten. Toch zal elke soldaat (dit begrip in de ruimste zin; ieder officier is ook soldaat) het op prijs stellen, indien U, door deze povere opsomming iets begrijpt en weet van zijn leven onder de tropenzon; hij heeft dan aanknopingspunten en indien U dan belangstelling toont, zal hij spreken.
6
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Het was 8 mei 1946 dat de Nederlandse Spoorwegen voornamelijk uit Zeeland, NoordBrabant en Limburg grote groepen jongemannen naar Arnhem vervoerden, welke die dag voor onbepaalde tijd het ouderlijk huis verwisselden met de Menno van Coehoornof de SaxenWeimarkazerne en aldaar ingelijfd werden bij het Regiment „Prinses Irene”. Zij waren bestemd om als 3e Bataljon uitgezonden te worden naar Indië, teneinde daar met krachtige hand orde en veiligheid te herstellen en mede te werken aan de voorbereiding van een nieuwe staatkundige structuur, gebaseerd op het Koninklijk woord van 7 December 1942. Daar de Commandant, de (thans) Luitenant-Kolonel Mr. S.L.F. de Hartogh, overige officieren en kader de overtuiging hadden, dat in de eerste plaats alleen een deugdelijk militair apparaat redding in Indië kon brengen, waarvoor een intensieve opleiding onontbeerlijk was, werden deze jongemannen in 5 1/2 maand geestelijk en lichamelijk zo geoefend dat, hoewel de opleiding bij vertrek naar Indië nog lang niet voltooid was, ieder met een gerust hart de toekomstige moeilijkheden onder ogen durfde zien. Denk echter niet lezer, dat iedereen dit alles vanzelfsprekend vond. Persoonlijke gevoelens en onwil moesten overwonnen worden, veel wanbegrip recht gezet en een hardnekkige strijd werd gevoerd tegen allerlei onvaderlandslievende en misdadige propaganda. Echter op 16 oktober 1946 ging het bataljon scheep, met iets van de geest van Jan Pietersz. Coen in zich, (niet voor niets draagt ieder van ons het wapen van de door Coen op de puinhopen van Jakarta gestichte stad Batavia, op de mouw), en dat deze geest nog aanwezig is, blijkt hieruit, dat na alle desillusies en eindeloze, voor de soldaat onbegrijpelijke politieke handelingen, ieder nog kan zeggen: „Ende desespereert niet”. Het bataljon debarkeerde na een vrij eentonige reis zonder enige accommodatie aan boord, op 13 november 1946 te Tandjong Priok. Om onmiddellijk goed te beginnen werd het bataljon rechtstreeks vervoerd naar het Poentjak gebied. De Staf werd gevestigd te Tjipajoeng en voorts compagnieën te Gadok, Megamendoeng, Broedjoel, Tjisaroea en op de Poentjakpas. De taak was een gedeelte, ongeveer tussen Buitenzorg en Patjet, van het nog niet geheel gepacificeerde gebied (voornamelijk een strook van 5 km. N. en Z. van de grote weg Batavia—Bandoeng, zoals was vastgesteld op de Linggadjati-overeenkomst) zo te beveiligen, dat de dagelijkse, grote konvooien tussen genoemde steden ongestoord konden plaats vinden. (Zie schets No. 1). Dit goederenvervoer in konvooien, vaak bestaande uit meer dan 200 vrachtwagens, moest op deze wijze plaats vinden, daar ons nog geen spoorlijn in handen was. In dit verband een woord van hulde aan het personeel van de A.A.T., dat zijn moeilijkheden en gevaren bij de uitvoering van deze taak niet slechts ontkende aan de onveiligheid van sommige gebieden, maar ook aan de uitermate gevaarvolle 7
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
weggedeelten, waar deze door de bergen, met talloze scherpe bochten, steile hellingen en diepe ravijnen voerden, zodat het uiterste van de rijvaardigheid der chauffeurs gevergd werd. Het Bataljon 1-4 R.I., dat in bovenomschreven gebied lag en ons zeer kameraadschappelijk ontving, werd onze mentor en heeft het bataljon op voortreffelijke wijze ingewijd in de oorlogvoering in de tropen; daarna is de opleiding door onszelf tot het begin van de Eerste Politionele Actie systematisch voltooid. De vuurdoop ontvingen velen reeds vóór deze actie. Het gebied Z. van de weg was onrustig en werd voortdurend onveilig gemaakt door rampokkende benden en infiltrerende vijandelijke troepen. De bevolking klaagde aanhoudend over deze toestand, zodat in samenwerking met 1-4 R.I. en Infanterie I (KNIL) op 12 december 1946 een actie uitgevoerd is in de omgeving van Masing. De vermelding van het voortreffelijk optreden van de (toen nog) Vaandrigs A.B. Hendriks en L. Baerends, welke respectievelijk optraden als Commandant rechter- en linker-flankdekking, is hier op zijn plaats. De gunstige nawerking van deze actie bleek zeer duidelijk, daar na enige weken de bevolking terugkeerde en de sawahs weer begon te bewerken, zodat de welvaart zienderogen toenam. Begrijpt dat het voor een soldaat prettig is, wanneer hij de onmiddellijke resultaten van zijn optreden ziet? Ondertussen kostte in een ander gebied de opruiming van rebellen, tijdens een nachtelijke actie op 25 nov. ‘46 aan de Commandant van de 3e Compagnie, de Majoor B. H. J. Callenbach, het leven; ook kwam bij de le Compagnie ten gevolge van een noodlottig ongeval op 27 Nov. ‘46 de Korporaal W. M. Koot om het leven. Zij werden te Buitenzorg begraven. Gedurende deze tijd stond het bataljon onder bevel van de Commandant W-Brigade, doch omstreeks de jaarwisseling verliet 1-4 R.I. het vak en werd 3-Regiment Prinses Irene onder de Commandant van de le Infanterie Brigade Groep gesteld. Een vermeldenswaardige actie volbracht de le Compagnie nog op 11 april 1947. Reeds enige malen ontvingen eigen patrouilles, wanneer zij de N.O. punt van het vak controleerden, op eigen gebied vijandelijk infanterie-vuur, afgegeven door Hizboellahstrijdgroepen, welke de demarcatielijn overschreden hadden en op ons gebied zelfs versterkingen hadden aangebracht rondom en in de kampongs Tjiardja en Bab. Tjiardja. Het was toen evenals thans: overeenkomsten en daarop vastgestelde grenzen hebben voor deze tegenstander de waarde om ze te schenden en te overschrijden. Het bereiken van genoemde kampongs was op zichzelf reeds een „tour de force”, want de weg daarheen leidde door het zware, bijkans onbegaanbare gebied van de Poentjak-omgeving. Doch, gedrag en optreden van de vijand diende getuchtigd te wonden en dit is dan ook grondig gebeurd. Na een gevecht van ongeveer 1½ à 2 uur, waarbij de vijand zich langzaam terugtrok in N.richting en tenslotte de vlucht nam met achterlating van enige gesneuvelden, was dit gebied gezuiverd. De versterkingen zijn door ons onbruikbaar gemaakt en de merkassen (legeringsplaatsen; soms hoofdkwartieren) vernietigd. In die streek zijn nadien geen moeilijkheden meer voorgekomen. Maar ook op andere wijze stemde het optreden van het bataljon tot voldoening, n.l. toen de bevolking van Bodjong-Koneng verzocht om militaire bescherming gedurende de tijd van het binnenhalen van de rijstoogst, opdat deze niet in handen zou vallen van rovers en onwettige foerageurs van de Republikeinse troepen, die wel vorderden, doch niets of nauwelijks iets betaalden. Natuurlijk is aan dit verzoek voldaan en een peloton ander commando van een officier heeft gedurende ruim vier weken deze taak uitgevoerd 8
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
tot dankbaarheid van de bevolking, want 12 ton rijst kon ongestoord worden geoogst. Bovendien maakte een patrouille op 31 maart 1947 toen zij energiek optrad tegen een poging tot rampok, 4 karabijnen en een handgranaat op de vijand buit. In deze periode valt nog te noemen het bezoek van de Chef van de Generale-Staf, de (toen) LuitenantGeneraal Mr. H.J. Kruls, aan de troepen in Indië, waarbij ook 3-Regiment Prinses Irene geïnspecteerd werd; het overlijden van de Sergeant H.J. van Leeuwen op 27 mei 1947 ten gevolge van tyfus; de sportieve prestatie geleverd door een patrouille van de Ondersteunings-Compagnie om de ongeveer 3000m. hoge top van de Goenoeng Pangrango te beklimmen en de niet minder sportieve beoefening door velen van de wilde zwijnenjacht, hetzij tijdens patrouilles, hetzij in de vrije tijd, waarbij menig varken verschalkt werd, dat dan als welkome aanvulling en afwisseling op het dagelijkse rijstmenu, ter tafel kwam. Omstreeks juni was ons gehele vak rustig, en constateerde iedere soldaat met eigen ogen hoe welvaart en veiligheid door zijn optreden gevestigd was en hij verlangde zijn werk uit te breiden. Zo brak tenslotte de 21e juli aan, de dag van het uitbreken van de Eerste Politionele Actie, met voor ons de opmars naar Soekaboemi en als belangrijkste gevechtsdoel de verovering van de spoorweg Buitenzorg—Soekaboemi—Tjiandjoer. Het in handen krijgen hiervan was van groot militair en economisch belang, want de reeds eerder genoemde, grote A.A.T.-konvooien kwamen hiermede te vervallen en alle vervoer zou eenvoudiger en goedkoper per trein kunnen geschieden. 3-Regiment Prinses Irene had de eervolle taak als voorste bataljon langs de spoorweg van Masing naar Tjibadak op te rukken. (Zie schets No. 2). Door de vele coupures, boomversperringen en vernielde bruggen, was het niet doenlijk voertuigen, zowel per as als op rupsbanden, mede te voeren, zodat het voor het bataljon een zuivere infanterie actie werd, waarbij alle tactische problemen op infanterie wijze opgelost werden. De troep was echter goed geoefend, had voldoende terreinkennis en schietvaardigheid en het moreel was uitstekend. Deze operatie bewees weer overtuigend een oude stelling, n.l. dat er geen slechte soldaten zijn, indien de leiding maar goed is. Behoudens genoemde factoren, was Mars ons bovendien gunstig gezind, zodat het bataljon zonder ongelukken na te 04.00 uur gestart te zijn van Masing, te 10.00 uur Tjigombong bezet had, te 15.00 uur Tjitjoeroeg passeerde, en te ongeveer 18.30 uur Paroeng Koeda bezette, alwaar gebivakkeerd werd. De volgende dag werd Tjibadak bereikt, dat ons enige dagen als kantonnement diende, waarna het bataljon tenslotte naar Soekaboemi opmarcheerde en dit op 24 juli te 12.00 uur binnentrok. Het is geen grootsprekerij te beweren dat de inheemse bevolking ons overal zeer 9
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
welwillend en hoopvol ontving, terwijl de Chinese bevolkingsgroep duidelijk liet merken, dat onze komst voor hen de dag der vrijheid betekende. De entree van Soekaboemi bood overigens de naargeestige aanblik aan ieder bekend van de vele oorlogsfoto’s der laatste jaren: rokende en smeulende puinhopen, verwoeste gebouwen en geplunderde huizen. De T.N.I. voerde zijn bedreiging t.a.v. de „tactiek der verschroeide aarde” grondig uit. Voorlopig bezette 3-Regiment Prinses Irene Soekaboemi en omgeving, en het was vooral deze streek, die in de toekomst nog handen vol werk zou geven, om haar van vijand te zuiveren. Tijdens gevechten bij de belangrijke en later zo berucht geworden Lampegan-tunnel, ten 0. van Soekaboemi, sneuvelden op 25 Juli 1947 de soldaten G.S. Hoekstra en L.H. Hoogland, terwijl dezelfde dag de soldaat G. Jochems elders om het leven kwam. De beide eersten werden te Tjiandjoer, de laatste bij Soekaboemi begraven. Eind juli kreeg het bataljon opdracht Soekaboemi te verlaten en het gebied Tjiandjoer en omgeving van de 3e Infanterie Brigade Groep over te nemen en te zuiveren van vijand. Dit werd voor allen een zware tijd, want vele goed bewapende benden zwierven rond Tjiandjoer, een van ouds beruchte en roerige streek, en actieve strijdgroepen van de tegenstander trachtten herhaaldelijk en op vele plaatsen in de grensgebieden te infiltreren. Reeds in de nacht van 30 op 31 juli werd het bivak Tjibeber van de 2e Compagnie, geattaqueerd door een groep van ongeveer 200 man, waarbij Japanners en Brits-Indiërs de leiding hadden. De aanval werd afgeslagen, waarbij de vijand 25 gesneuvelden achterliet en ongeveer 40 gewonden had. Het kwam de 2e Compagnie helaas ook te staan op een verlies van 3 der onzen, getroffen door dumdumkogels, n.l. de korporaal G. van der Ploeg, de soldaat le klas W.B.H. Meeuwsen en de soldaat A.F. van Hilst. Ook deze werden te Tjiandjoer ter aarde besteld. De Tjiandjoertijd was een periode van voortdurend patrouilleren, het arresteren van leiders van een vijandelijke ondergrondse organisatie en het voeren van een reeks van kleinere acties, die, hoewel minder opzienbarend dan grote veldtochten, voor de lagere Commandanten naar verhouding even moeilijk zijn als de voorbereidingen van grootscheepse operaties door de Generale-Staf, en voor de soldaat even gevaarlijk en inspannend. Immers, het zware en woeste terrein, tegenover een vijand die hier volkomen thuis is en zelden met open vizier strijdt, doch altijd uit hinderlagen en op allerlei andere sluwe en arglistige wijzen optreedt, vergt lichamelijk en geestelijk het uiterste van iedere militair om elke dag weer bij de uitvoering van zijn taak de loerende dood te ontsnappen. En toch....het geeft kleur aan het leven, het geeft een sportieve opwinding om voortdurend „the struggle for life” te moeten voeren. Een regelmatig passief bestaan van afgepaste kantoor- of fabrieksuren, een partij voetbal daarna en tot slot een bioscoopbezoek is onder de hier geschetste omstandigheden ondenkbaar. Niet dat er niet gevoetbald werd, doch de aanwezigheid van een bren onder hand bereik was vaak gewenst; ook werd er wel naar een bioscoop gegaan, doch er werd ernstig rekening gehouden met het feit dat de tegenstander ons dit verzetje niet gunde, dus.... met geweer en bren naar de film. Nooit gaat men ongewapend uit, want altijd dient men op lijfsbehoud bedacht te zijn. Steeds activiteit. Misschien lezer, is het U thans een weinig duidelijk, wat ik bedoel met het citaat, dat ik aan het hoofd van dit verslag aanhaalde. Ondertussen, men zag de normale toestand langzaam terugkeren, de bevolking kreeg weer vertrouwen en begon haar landbouwbestaan weer op te vatten; Nederlandse en buitenlandse cultuurondernemingen kwamen weer in bedrijf, kortom de soldaat aanschouwde wederom de eerste resultaten van de pacificatie door zijn optreden. 10
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Vermeldenswaardige acties in deze strijd zijn nog de bevrijding van Pangkalan (20 km. N. van ons gebied), uitgevoerd door twee Compagnieën plus een sectie 3 InchMortieren te paard, van 8 tot 11 september en de deelname met twee pelotons aan de bezetting van Soekanegara (30 km. Z van ons. vak) tezamen met 3-Regiment Jagers, omstreeks 20 September. Rondom het bataljonsvak bevonden zich echter grote vijandelijke concentraties, waarbij om deze op te ruimen zowel door de eigen Brigadecommandant als door Commandanten van aangrenzende K.L. en K.N.I.L.-onderdelen, een beroep gedaan werd op de wapens van 3-Regiment Prinses Irene. Dit leidde tot de befaamde acties „Goenoeng Haloe” en „Tjiwedé”, welke campagnes onuitwisbare roem aan het bataljon geschonken hebben. De succesvolle actie naar Goenoeng Haloe en omgeving (een gebied Z.O. van het onze) begon op 13 oktober en werd door nagenoeg het gehele bataljon uitgevoerd, gesteund door een batterij artillerie, en vliegtuigen bestemd voor verkenning en foeragering uit de lucht. Het was tactisch een zeer interessante operatie, waarbij het te bezetten gebied door sterke gevechtsgroepen gelijktijdig uit vier verschillende richtingen binnengerukt werd, zodat het actiegebied als het ware in stukken gesneden werd, de samenhang tussen de vijandelijke strijdgroepen hierdoor werd opgeheven en dientengevolge de tegenstand spoedig gebroken was; in bescheiden mate is de tactische opzet van deze actie te vergelijken met de verovering van Polen door Duitsland in 1939. (Zie schets No. 3). Deze actie kostte ons 4 gewonden. De vijandelijke strijdgroep leed echter zó grote verliezen, dat ze uit woede daarover, na de Renvilleovereenkomst, weigerde zich te melden. Op 17 oktober was het gebied geheel bezet en tot 10 november 1947 bleef het bataljon aldaar ter zuivering en pacificatie. De Divisiecommandant betuigde het Bataljon voor deze actie zijn bijzondere tevredenheid. Doch reeds wachtten 3-Regiment Prinses Irene nieuwe lauweren. In het schier ontoegankelijke Preangerbergland, Zuid van de zojuist beschreven, door ons bevrijde streek, lag het belangrijke ondernemingsgebied van Sperata en de Patoehalanden. Dit gebied was in handen van de beste vijandelijke troepen en bracht ons in gevecht met een bataljon, bestaande uit Indonesische studenten met een hoog moreel en aangevoerd door, van hun standpunt gezien, goede officieren. De toegang tot dit gebied werd beheerst door een sterke en tactisch uitermate gunstige positie in een bergpas, waarvan de pogingen, door andere onderdelen reeds ondernomen om deze stelling te nemen, op niets uitgelopen waren. Het was wederom 3-Regiment Prinses Irene, die de eervolle doch moeilijke opdracht ontving, thans deze stelling te vermeesteren, het ondernemingsgebied te zuiveren van vijand en daarna te bezetten. De actie werd uitgevoerd door twee compagnieën tirailleurs, het carrier-peloton twee secties 3 inch mortieren, een peloton pioniers en 11
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
gesteund’ door een batterij artillerie en gevechtsvliegtuigen. De tactische opzet was dat één compagnie een omvattende beweging zou maken teneinde de vijand in de rug, tenminste in de flank te komen, terwijl de andere compagnie die tegenstander aanvankelijk in front zou binden met behulp van artillerie en vliegtuigen, en ten gevolge; van dit vuuroverwicht te land en in de lucht, mede door de tactische manoeuvre van de eerstgenoemde compagnie de stelling zou vermeesteren en daarna doorstoten. (Zie schets No. 4). Op 11 november arriveerden de deelnemende troepen te Tjiwedé en in de prille morgenuren van 12 november verlieten de gevechtskolonnes de uitgangsstellingen. De operatie is volgens plan verlopen, doch ten koste van grote lichamelijke en geestelijke inspanningen. De compagnie, welke tegen de stelling optrok ondervond hardnekkig verzet en slaagde er eerst te ongeveer 12.00 uur in, krachtig gesteund door artillerie- en mortiervuur, de pas te doorbreken en door te stoten. De andere compagnie heeft zijn opmars door bijkans onbegaanbaar oerwoud moeten uitvoeren, alvorens zij contact kreeg met de eerstgenoemde compagnie. Daarbij voerde de vijand op uitstekende wijze het vertragend gevecht; voorts was de weg op vele punten versperd door omgehakte zware bomen en wegcoupures en tenslotte was er de onaangename omstandigheid dat het nagenoeg de gehele dag, tot de duisternis inviel, stortregende. Dit belemmerde allerlei werkzaamheden, vooral de berichtgeving, en schakelde de radioverbinding geheel uit. Die dag had het bataljon één gesneuvelde: de korporaal M. Ham, en twee gewonden. Daarna was de grootste tegenstand gebroken en was het mogelijk, na bivakkeren in de open lucht, de volgende dag het gebied in sneller tempo te bezetten. Op 16 november werd het door ons bevrijde en daarna bezette gebied, overgegeven aan 3-Regiment Stoottroepen. De Bataljonscommandant, heeft de deelnemers zijn grote tevredenheid betuigd voor hun moed en volharding bij de uitvoering van deze relatief moeilijkste opdracht, welke het bataljon uit te voeren heeft gehad. Hierna werd 3-Regiment Prinses Irene overgeplaatst naar het Bantamfront, waarbij het stafkwartier te Buitenzorg werd gevestigd. In dit gebied was nog enige bendeactiviteit en in het Bantamse, tegen en op onze W. grens zaten vijandelijke strijdgroepen. De reputatie, die na de overwinning op het studenten-bataljon ons vooruitging, was van dien aard, dat de vijand zijn voorposten schielijk terugtrok zodra het bataljon zijn posities rond Buitenzorg bezet had. De periode in het Buitenzorgse kenmerkte zich niet door grote gebeurtenissen voor het bataljon. Had het jaar 1947 zijn hoogte punten in min of meer grote acties, 1948 stond in het teken van pacificatie door onafgebroken patrouillegang, welke taak echter niet minder zwaar is, want het optreden tegen kleinere benden en de handhaving van de nader te bespreken „Status-quo” lijn vergde een ongekende krachtinspanning. Namen 12
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
van bendeleiders als: Sachroni, Mad Kanan, Partai en de commandant van het Hizboellah-bataljon in Bantam: Soleh Iskandar, zijn voor het Bataljon bekende klanken uit deze tijd en deze streek. Zo liep ook het jaar 1947 ten einde, nadat nog op 7 december, (naamdag van de Divisie) vertegenwoordigers van het Bataljon te Bandoeng afgevaardigd waren bij de herdenking en de kranslegging ten behoeve van gevallenen. Op de le Kerstdag werd het Bataljon bezocht door Z.E. de Minister President Dr. W. Drees en Z.E. de Minister van Overzeese gebiedsdelen J. Jonkman, welke beiden onverwachts op een der verre buitenposten aanwezig waren, juist na afloop van de Kerstdienst. Het is niet nodig te accentueren, dat in het algemeen deze feestdagen en de jaarwisseling niet de prettigste dagen zijn voor de soldaat overzee in deze omstandigheden, doch zij behoren tot de vele andere moeilijkheden, welke hij op bewonderenswaardige wijze verwerkt en overwint. Het jaar 1948 begon met sabotage door de vijand in de vorm van het doorknippen en gedeeltelijk wegnemen van telefoondraden, in de omgeving van Djamboe en Leuwiliang, terwijl op 10 januari een handgranaataanval plaats vond, gemunt op het detachement van de Inlichtingen Dienst te Leuwiliang, waarbij gelukkig geen slachtoffers vielen. Om aan een en ander een eind te maken werd de pasar aldaar gesloten en een bepaald gebied geëvacueerd; dit werkte effectief. Tegelijkertijd opereerden verscheidene benden, waarvan de voornaamste van Sachroni, onmiddellijk Noord, Oost en Zuid van Buitenzorg met de bedoeling de omgeving van de stad onveilig te maken. De toestand werd van dien aard, dat eerst een reeks van kleine acties nodig waren en tenslotte één op grote schaal, om aan deze roverspraktijken een einde te maken. Hoewel Sachroni niet gevangen werd, achtte deze het toen toch raadzaam naar elders uit te wijken. Op 17 januari werd voor de derde maal het „Staakt Vuren” afgekondigd op de Renvilleovereenkomst, waarbij voorts o.a. „status-quo” lijnen vastgesteld werden en de tegenpartij er in toestemde de verschillende, moeilijk te bereiken gebieden door hun aldaar achter gebleven strijdgroepen te doen ontruimen; tevens werd aan weerszijden van een „status-quo” lijn een bepaald gebied gedemilitariseerd, in welke strook zich van geen der beide partijen militairen mochten bevinden. De „status-quo” lijn werd aangegeven door borden, geplaatst door patrouilles, samengesteld uit Nederlandse en Republikeinse militairen. Het vaststellen van de plaatsen der borden en die uitvoering heeft heel wat voeten in de aarde gehad. Verschillende besprekingen met de tegenpartij vonden plaats aan de „status-quo” lijn en steeds in tegenwoordigheid van militaire waarnemers van de Commissie van Goede Diensten. Veel resultaat heeft ook deze overeenkomst niet opgeleverd, want de bestandschendingen nadien waren legio. Onderwijl was de situatie toch zo, dat op 7 mei een polikliniek geopend kon worden te Nanggoeng, vlak tegen de Bantam-grens, welke zeer veel belangstelling trok bij de Inheemse bevolking en aanvankelijk soms 800 patiënten per week telde. Natuurlijk kon deze polikliniek slechts gehouden worden onder militaire bescherming. Later nam de ‘belangstelling af, toen de tegenpartij de patiënten (waarvan velen van over de grens kwamen) gelastte de gelegde verbanden af te doen om ze daarna zelf te gebruiken en de voormalige bezitters te molesteren omdat deze ze ontvangen hadden uit handen van de Nederlanders. Tenslotte kwamen ze nog slechts injecties halen, want die waren onzichtbaar. Op 31 maart overleed ten gevolge van een ziekte de soldaat F. Lüpschen; hij werd te 13
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Batavia begraven. Gedurende half april tot half mei werden enige compagnieën belast met de tropenopleiding van uit Nederland kort geleden gearriveerde militairen van 5-7 R.I. Vanzelfsprekend beschouwden de veteranen van 3-Regiment Prinses Irene aanvankelijk de nieuw aangekomenen nog als broekjes, maar de vriendschap was spoedig gesloten en het verblijf van 5-7 R.I. strekte beide onderdelen, gastheer en gast, tot grote voldoening. 3-Regiment Prinses Irene omdat zij kennis uit ervaring mocht overdragen aan een jonger onderdeel, 5-7 R.I. omdat zij in staat werd gesteld op effectieve wijze praktijk op te doen; 5-7 R.I. vertrok met lood in de schoenen weer naar Batavia. Dezer dagen kwam ook het Koninklijk Besluit af, waarin het H. M. de Koningin behaagde om het Regiment Prinses Irene, evenals de Regimenten Grenadiers en Jagers, met ingang van 1 Juni 1948 te benoemen tot Garderegiment. Hoewel de Nederlander in het algemeen niet te koop loopt met zijn ‘gevoelens en eigenlijk wars is van uiterlijk vertoon, is het toch een vaststaand feit, dat ieder militair van het bataljon, van welke rang ook, er trots op is Gardesoldaat te zijn. Ondertussen werd de vijand vrij actief en hoewel niet massaal optredend, verstoutte deze zich toch om verschillende malen enige onzer kampementen te beschieten o.a. Djamboe, Poeraseda, Tjibening en Kratjak. Dit gebeurde altijd op zo grote afstand en van aldus gekozen terreinpunten, dat hijzelf niet het minste gevaar liep. Het is enige malen gebeurd, dat tijdens sportbeoefening plotseling de kogels over het veld floten; onmiddellijk nam ieder zijn opstelling in, zoals dit was vastgesteld in een alarmregeling en werd de vijand onder vuur genomen. Na enige tijd nam de vijand de wijk en was de rust weergekeerd; de sportbeoefening werd voortgezet en ‘s avonds tijdens het klaverjassen in de kantine was er weer stof tot conversatie. Het soldatenleven. Op 19 juni echter sneuvelde de korporaal N.G. van de Heuvel bij een wegbeschieting door een bende, toen hij ‘s avonds op een 3-tonner terugkeerde van een bioscoopbezoek te Buitenzorg. Hij is ook aldaar begraven. De soldatendood. Hoewel daarmede onze strijdmakker niet terug was, verschafte het toch een zekere menselijke voldoening, dat op 27 juni de dader door een patrouille gevangen werd en zijn straf niet is ontgaan. De tegenstander die zijn actiegebied vooral zocht op de moeilijk te bereiken en zwaar begroeide hellingen van de Salak en vandaar de bevolking terroriseerde en op deskundige wijze van haar rijst afhielp, werd door ons ook bestreden met de methoden uit de „Kleine Oorlog”, vooral door nachtelijke hinderlagen; enige malen ook door middel van wat grotere acties indien de inlichtingen positief plaatsen aangaven waar rampokkers of bendenconcentraties aanwezig waren. De activiteit bleek hieruit, dat omstreeks de periode juli - oktober, geen patrouille het terrein inging, richting Tjiasmara, Goenoeng Menir, Salak-helling, of ze kwam in vuurcontact met de vijand. Deze tegenstander schoot altijd van een respectabele afstand en was een meester in het terugtrekken. Enige malen is hij echter met straffe hand getuchtigd n.l. bij de acties naar Pasir Ipis op 28 augustus en naar Goenoeng Menir op 30 september. De korporaals C. van der Dries en H.W. Hoek, optredend als patrouille-commandant, hebben zich in die tijd respectievelijk te Tjisaroea op 7 september 1948 en te Tandjongsari op 11 september 1948 zo onderscheiden door beleid, koelbloedig optreden en kordaatheid, dat zij later bijzondere tevredenheidsbetuigingen ontvingen van de Commandant van het Leger in 14
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Indonesië, welke voor het front van de troep plechtig uitgereikt zijn. Uiteraard en helaas is de viering van de Kroningsfeesten van 1 tot 6 september, zoals deze in Nederland gevierd zijn, het bataljon voorbij gegaan. In de meeste kampementen werd een en ander „entre-nous” gevierd en wij namen deel aan de op 6 september te Buitenzorg gehouden grote parade en defilé. Op 1 november luidden de bevelen: troepenverplaatsingen. Wederom een onbekende toekomst, nogmaals andere gebieden, nieuwe avonturen lokten weer. Dit maal wisselde het bataljon met 4-8 R.I., welk onderdeel het gebied Oost van Batavia tussen de rivieren Bekasi en de Tjitaroem en Tjibeët bezette. De commando-overdracht vond op 11 november plaats en het Stafkwartier werd te Tamboen gevestigd. Hoewel de eerste indruk was dat deze streek redelijk rustig was, bleek allengs dat vooral het ZuidOostelijk en Zuidelijk deel van het vak door verschillende benden onveilig gemaakt werd. Ten Oosten van de Tjibeët huisde Tjamat Nata met zijn bende en terroriseerde daar de bevolking, doch trachtte herhaaldelijk deze praktijken ook West van de kali uit te oefenen; in het Z.O. werkte Soepardi; in het Tjisaät-gebied, reeds lang voor de oorlog berucht om zijn crimineel aangelegde bevolking, rampokte de roverhoofdman Irkam, terwijl inlichtingen uitwezen dat langzaam maar zeker onderdelen van de Siliwangi divisie, (voor de T.N.I. de keurtroepen) zich uit het 0. in de richting van ons Zuidelijk gebied bewogen. Heel spoedig bleek dan ook, dat het verblijf in het Krawangse geen rustkuur voor het bataljon zou betekenen. Elk detachement werkte zich ter plaatse spoedig in door het houden van verkenningspatrouilles en op de grote weg van Batavia naar Poerwakarta hielden de posten zich energiek bezig met het controleren van de „Rijstordonnantie” welke voortdurend op grote schaal door Chinese handelaren overtreden werd. Bij veroordeling van de overtreder keerde het Gouvernement n.l. 25 cent per kg. uit voor de hoeveelheid die boven het toelaatbare maximum vervoerd werd, welke premie in dit geval aan het bataljon kwam. Op 20 november kreeg het bataljon weer leerlingen, thans een aantal jongere Regimentsbroeders n.l. van 6-Garderegiment Prinses Irene, voor enige weken in de leer. Hierna begon het gerommel. Allerlei geruchten over de Berontak (algemene opstand; revolutie), aanvallen op militaire kampementen en op de grote plaatsen deden de ronde. En hoewel de praktijk had geleerd, dat dit altijd veel geschreeuw maar weinig wol beduidde, kwam er van hoger hand toch een order af voor verhoogde waakzaamheid. Tamelijk onverwacht brak op 19 december de Tweede Politionele Actie uit, waaraan dit maal het bataljon geen deel nam. Met spanning werd het verloop echter gevolgd en elk soldatenhart klopte sneller toen de bezetting van Djocja door onze troepen bekend werd. Op 23 december rukten Nederlandse gevechtscolonnes Bantam binnen, hetwelk in korte tijd bezet was, en het was hierom dat een zekere teleurstelling merkbaar was dat deze taak niet aan 3-Garderegiment Prinses Irene, dat bijkans een jaar voor Bantam had gelegen, maar aan andere onderdelen opgedragen was.
15
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Op 24 december werd het bataljon vereerd met het bezoek van de H.V.K. , Z.E. Dr. L.J.M. Beel, die verschillende detachementen bezocht en ‘s nachts de Nachtmis te Kedoenggedeh bijwoonde. Inmiddels was het bataljon onder tactisch commando van de 2e Infanterie Brigade Groep gekomen, hetwelk de consequentie had, dat deze Brigadecommandant herhaaldelijk een beroep deed op 3-Garderegiment Prinses Irene, omdat het gebied rondom Tjikampek en Poerwakarta uitermate rumoerig was. Zo werd op bevel van de Brigadecommandant een ondersteuningsafdeling opgericht, bestaande uit personeel van ons bataljon, welke steeds gereed moest zijn om onmiddellijk te kunnen opereren; herhaaldelijk moesten bovendien een of twee pelotons uitrukken om in samenwerking met troepen van andere onderdelen verzetshaarden in het Krawangse op te ruimen en met ingang van 30 januari ontving Commandant 3-Garderegiment Prinses Irene het bevel definitief een peloton af te staan, bestemd om op te treden als Brigade-reserve. Dit alles was echter voor het herstellen van orde en rust buiten het eigen vak. Doch ook in het eigen gebied, bepaaldelijk in het Zuiden namen de moeilijkheden toe. Herhaaldelijk trachten Siliwangi-strijdgroepen het vak te infiltreren, doch even hardnekkig werden zij er weer uitgeranseld, enige malen met behulp van artillerie en vliegtuigsteun. Daarnaast rampokten, plunderden en brandschatten de roverbenden van Tjamat Nata, Soepardi en een nieuwe ster aan het bandietenfirmament: Hadji Djoleh, de Zuidelijke en Zuid-Oostelijke grensgebieden danig, zodat de bevolking ieder moment de hulp van de militairen inriep (Schets No. 5). Bovendien zeer zwaar doch interessant, waren ook de vijfdaagse patrouilles, twee maal per maand, naar de vloedbossen en die monding van de Tjitaroem. Zo moge het U, lezer, hierna duidelijk zijn, dat deze periode voor het bataljon bij de uitvoering van de haar opgedragen taak van handhaving, c.q. herstel, van orde en rust, uitermate inspannend was. Op 14 januari 1949 sneuvelde de soldaat J.C. v.d. Weijde tijdens een actie ten Oosten van Tjiandjoer, van een door ons bataljon aan de Commandant van dat gebied uitgeleend peloton en werd te Batavia begraven; op 20 januari 1949 keerde de soldaat J.J. Kroon, eveneens tot dat peloton in het Tjiandjoergebied behorende, niet terug met zijn patrouille na een vuurcontact met de vijand. Daartegenover gebeurde het op 9 februari, dat de sergeant W. Hoogma, uitgerukt op een alarmbericht, dat zich vijand Noord van Tamboen zou bevinden, inderdaad een rampok-bende uiteensloeg, twee bandieten neerlegde en elf vuurwapens, munitie en 16
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
documenten buit maakte. Op 31 januari overleed de soldaat J.J. Dietvorst aan een ziekte, vermoedelijk malaria tropica, in het Legerhospitaal te Batavia, en is ook aldaar begraven. Van 14 t/m 18 februari nam personeel van het Bataljon ter sterkte van een compagnie tezamen met verschillende andere onderdelen van Leger, Marine en Luchtmacht (het geheel onder bevel van de Commandant van 3-Garderegiment Prinses Irene), deel aan een grote actie, de operatie „Zeekrab”, in het kustgebied Noord van Tjikampek rond de dessa’s Toeri en Tempoeran, (wederom buiten ons eigen vak) in welk gebied zich een aantal grote benden hadden geconcentreerd met de bedoeling daar in zekere zin een onafhankelijk rijkje te stichten. Aan alle zijden ingesloten en opgedreven door doorzoekingsgroepen slaagde een groot gedeelte er toch in, zij het met zware verliezen, door de ijle afsluitingslinie heen te breken. De vijand was echter volkomen uiteen geslagen, het terrein gezuiverd en de bedoeling van de tegenstander is nooit verwezenlijkt. Te Tempoeran werd ter consolidatie en om herhaling te voorkomen een militair detachement gevestigd. Op 10 maart kreeg het bataljonsvak uitbreiding naar het Zuiden met de bedoeling de tactische grenzen aan te passen aan de bestuursgrenzen. Dit bracht met zich mede het bezetten van drie nieuwe posten, terwijl hierdoor ook het beruchte Tjibaroesa en omgeving voor rekening van het bataljon kwam. Reeds in de nacht van 17 op 18 maart had het nieuwe detachement Pasirkoepang een vrij hevige aanval te verduren van een vijandelijke groep ter sterkte van ongeveer 100 man, bewapend met een zware en enige lichte mitrailleurs. Dank zij de steun van de aanwezige sectie 3 inch mortieren kon deze aanval zonder verliezen worden afgeslagen. Op 22 maart ontving de korporaal C.J. v. d. Berg voor het front van de troep uit handen van de Bataljonscommandant, de „Bronzen Medaille voor Menslievend Hulpbetoon”, hem verleend door H.M. de Koningin wegens het met eigen levensgevaar redden van een kameraad van de verdrinkingsdood. Om met Max Havelaar te spreken: „Ik weet lezer, dat mijn verhaal eentonig is”, want dit verslag, indien gedetailleerd alles werd weergegeven, zou voor de volgende maanden met kleinere tussenpozen dan tot nu toe, een onafgebroken opsomming bieden van vuurcontacten, patrouillegevechten, kampongzuiveringen, kleine acties, enz. enz. Het is in dit bestek echter niet toelaatbaar deze alle te beschrijven; zij echter vermeld dat deze reeks van gevechtshandelingen culmineerde in de gebeurtenissen op 25 mei 1949. Die dag te 09.00 uur ontving de Bataljonscommandant het bericht dat de (inmiddels) sergeant C.J. v.d. Berg van het detachement Setoe, met een patrouille van 10 man, in een kampong onverwacht voor een perfect bewapende vijand stond. Deze was al evenzeer verrast en koos aanvankelijk het hazenpad, doch niet zo snel of de patrouillecommandant wist 10 tegenstanders te doden, 15 buiten gevecht te stellen en 11 karabijnen en 1 browning machinegeweer buit te maken. Naderhand bleek dit een Siliwangistrijdgroep te zijn van 80 à 100 man. Het was aan het bliksemsnel reageren van de patrouille-commandant te danken, dat dit buitenkansje uitgebuit werd. De opgewekte stemming hierdoor werd spoedig getemperd door het tragische bericht in de middag van het overlijden van de Legercommandant de Generaal S.H. Spoor. Tenslotte bereikte de Bataljonscommandant ‘s avonds te ongeveer 19. 00 uur de melding, dat een patrouille van tien man van het detachement Tjibaroesa in een vijandelijke hinderlaag was terecht gekomen en zes gewonden had. Het volgende ‘had zich afgespeeld: de patrouille-commandant, de sergeant C. Visser, stuitte tijdens zijn patrouille-gang in de namiddag op vijand. Onmiddellijk opende hij het 17
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
vuurgevecht, waarbij hij enige tegenstanders buiten gevecht stelde, doch al manoeuvrerende in een tactisch zeer ongunstige positie kwam, zodanig, dat hij zich op een gegeven moment rondom door vijand omringd zag. Toen begon het pas. Na enig over en weer geschermutsel, werd de bren in de handen van de brenschutter door de vijand kapot geschoten en de brenschutter zelf werd gewond en uitgeschakeld. Tijdens het verbeteren van de posities raakten nog vijf anderen gewond en buiten gevecht, waarbij de korporaal P.C. van de Lindeloof, die een buikschot had, er het ergst aan toe was. De soldaat Th. Wammes, die een nek-kaakschot had opgelopen, heeft, met de nog niet gewonde soldaat G.C. de Rijk, kans gezien door de vijandelijke ring heen te komen en het kampement te bereiken, waarvoor zij twee uur moesten lopen, alwaar zij verslag uitbrachten van het gebeurde en om versterking voor de nog ter plaatse aanwezige patrouille verzochten. Een kranig voorbeeld van volharding en doorzettingsvermogen. Ondertussen vuurde de patrouillecommandant met nog slechts twee man verder; toch heeft de vijand zich teruggetrokken, ten dele door het koelbloedig optreden en beheersen van de situatie door de patrouille-commandant, deels omdat de vijand wel kon vermoeden, dat na enige tijd versterking zou komen opdagen en, zoals later bekend werd, doordat de vijand grote verliezen in dit gevecht had geleden. De Korporaal P.C. van de Lindeloof is op 27 mei aan de gevolgen van zijn wond overleden en begraven te Batavia. Deze gebeurtenissen leidden tot de laatste grote operatie voor het bataljon, n.1. de actie „Concert”, gehouden van 29 mei t/m 4 juni in het gebied tussen Tjibaroesa, Pasirkoepang, Tjiarioe en de Sanga Boeana. Aan deze actie onder bevel van de opvolgend Bataljonscommandant namen drie compagnieën deel, waarvan een van 3Garderegiment Prinses Irene, een batterij artillerie en vliegtuigen. Het was het gebied (voor het grootste deel buiten ons vak) waar de laatste weken de meeste vuurcontacten waren geweest, uitgebreid met de streek vanwaar de vijand vermoedelijk infiltreerde. Maar toen de tegenstander begreep dat deze strafexpeditie tegen hem gericht was, vond deze het raadzaam zich niet te laten zien. Een week lang is het terrein verkend, bepatrouilleerd en uitgekamd, doch de vijand vermeed elk contact, uitgezonderd enkele gevechtsaanrakingen, niet de moeite waard te vermelden. Wel zijn veel merkassen gevonden, welke zijn vernietigd. Het directe resultaat was, dat de vijand volkomen uiteengedreven was, zich ontbloot zag van zijn legering- en opmarsmogelijkheden, en het later succes, dat tot op heden de vijand in die streek niet meer geopereerd heeft en de bevolking haar instemming met de genomen maatregelen betuigde. Op 19 juni namen nog twee pelotons deel aan een divisie-actie in de omgeving van Garoet tegen de fanatieke strijdgroepen van de Daroel Islam, een in opkomst zijnde politiek-godsdienstige partij. Op 10 juli sneuvelde tijdens een patrouillegevecht de soldaat le klasse S. Bergakker in de omgeving van Serang. Hij is te Batavia begraven. Toch, na al deze acties en gevechten, was het alsof de vijand langzamerhand inzag dat zijn strijd (d.w.z. de militaire, niet de politieke zijde van de strijd) monnikenwerk was, want het gebied werd nadien aanmerkelijk rustiger. Noord van de grote weg waren nooit moeilijkheden; het Zuiden heeft het bataljon handen vol werk gegeven. Maar dit is altijd het systeem en de trots van 3e Garderegiment Prinses Irene geweest: „Het mag moeite, veel moeite, zweet en zelfs bloed kosten, maar we slaan ze er uit”. Het vak was omstreeks half juli rustig, zo rustig zelfs, dat de soldaat zich weer aan een 18
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
uitgesproken vredestaak kon wijden, echter ook niet ‘zonder levensgevaar. Daar de Dienst Volksgezondheid niet bij machte was om deze bij uitstek voor deze Dienst bestemde werkzaamheden te verrichten, hebben de militairen zich de laatste weken voor het vertrek uit het vak bezig gehouden met het opsporen en afvoeren van honderden pokkenpatiënten onder de bevolking uit de meest afgelegen dessa’s en kampongs. Helaas eiste deze ziekte ook een slachtoffer van ons bataljon: op 4 Augustus bezweek de sergeant P.O. Sanner te Batavia aan de pokken en werd aldaar begraven. Als voorlopig resultaat van eindeloze en voor de soldaat vaak zeer ontmoedigende politieke besprekingen is dan wederom een „staakt vuren” afgekondigd, ingegaan in de nacht van 10 op 11 augustus. Dit hield tevens in concentratie en aanwijzing van verzamelrayons voor eventueel aanwezige T.N.I.-onderdelen, doch zoals reeds uiteengezet, 3-Garderegiment Prinses Irene had haar gebied tenslotte schoongeveegd en verzamelrayons kwamen niet ter sprake. Zij nog vermeld dat alle gesneuvelden van de C Divisie „7 December”, waar zij ook begraven waren, overgebracht zijn naar het Ereveld „Menteng Poelo” te Batavia, alwaar op 16 september voor deze gevallenen een plechtige herdenking gehouden is. Thans zijn de gedachten van allen vervuld van de thuisvaart, want al zijn de orders hieromtrent nog niet definitief, veel, maatregelen wijzen erop, dat het einde van het verblijf in de tropen nadert. ‘Op 12 september was de tactische taak van 3e Garderegiment Prinses Irene beëindigd en is het vak overgedragen aan het bataljon Pasoendan III. 19 september is het bataljon geconcentreerd te Bandoeng, waar het alleen wachtdiensten zal verrichten. Wellicht niet zo aangenaam, doch het betekent de laatste ronde. En hiermede moge ik dan eindigen. Deze uiterst simpele en beknopte onderdeelsgeschiedenis vermeldt onopgesmukt de daden en prestaties van Uw zonen, vaders, echtgenoten of verloofden, zoals zij tezamen, als Derde Bataljon van het Garderegiment PRINSES IRENE gedurende 3 jaar hun plicht gedaan hebben in de tropen op West Java. Ondanks veel moeite, ontberingen en teleurstellingen, terwijl vaak het schier onmogelijke geëist werd, heeft het ‘bataljon zijn opdracht kunnen vervullen, omdat ieder zijn taak verrichtte in volkomen eensgezindheid: de soldaat met vertrouwen in zijn commandant, de officier omdat hij kon rekenen op zijn troep. Nederland heeft zijn dienaren hiervoor beloond met het ereteken „Voor Orde en Vrede”; de R.T.C. is thans in volle gang en of de besprekingen het gewenste resultaat zullen hebben, zal de tijd leren. Maar het bataljon had geen politieke, doch een militaire, een moeilijke militaire taak. En hoe de politiek zich ook ontwikkelde, waar 3-Garderegiment Prinses Irene is geweest, was na verloop van tijd „Orde en Vrede”, en het is hierom, dat ieder van het bataljon met trots op deze welverdiende onderscheiding op zijn borst mag wijzen. Tot slot lezer, deze geschiedenis wordt nog verteld door de levenden, maar zij, van wie in dit overzicht het steeds terugkerende refrein luidde: „op d.d. sneuvelde (of overleed) de soldaat N.N. en werd begraven te B”, zij hebben de uitoefening van hun plicht betaald met hun bloed. Zij rusten thans op het ereveld „Menteng Poelo” te Batavia, maar ook voor hen geldt met een variant, het beroemde opschrift zoals dit gebeiteld stond op het graf van de Spartaanse dapperen die in het jaar 480 v. Chr. sneuvelden bij Thermopylae: VREEMDELING, MELD AAN HET VADERLAND, DAT WIJ HIER 19
LIGGEN, GETROUW AAN ONS CONSIGNE. Bandoeng, 20 september 1949.
Hoofdrolspelers in het drama Indonesië Het is nog steeds zo dat je op school minder leert over de omwenteling in Indonesië in de jaren 1946-1949, dan over pakweg Karel de Vijfde. Dat begint nu langzaam te veranderen. De bestudering van de Indonesische revolutie en de Nederlandse reactie daarop is in volle gang, de producten daarvan belanden in de boekwinkels. En daardoor wordt langzamerhand het beeld duidelijk van de mannen die ons toen bestuurden, deftige heren met vaak minder deftige bedoelingen. Aldus het Utrechts Nieuwsblad van 21 juli 1983, die met deze woorden een korte serie begint over enige hoofdpersonen uit die tijd, samengesteld uit recente historische geschriften.
w w
Huib van Mook
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
Huib Van Mook was de laatste landvoogd in Indië:. Vraag honderd Nederlanders naar Huib Van Mook. Zouden er tien zijn, die weten, wie hij was? Toch is onder historici onomstreden, dat hij tot de knapste bestuurders hoort, die Nederland na de oorlog kende. Niet voor niets wijdde een professor in de geschiedenis uit Singapore, Dr. Yong Mun Cheong, kort geleden een compleet wetenschappelijk boek aan zijn rol in de Nederlands-Indonesische betrekkingen van 1945 tot 1948. Van Mook werd in 1942 in het oorlogskabinet, minister van koloniën. Hij was het, die de tekst schreef voor de beroemde radiorede, waarin Koningin Wilhelmina op 7 december 1942 aankondigde, dat Indonesië na de oorlog geleidelijk tot zelfstandigheid zou mogen komen. Hij werd, na de capitulatie van Japan, landvoogd in Indië, leider van de Nederlands-Indische regering, die het steeds moeilijker kreeg met de Indonesische revolutie en de republiek onder Soekarno. Geliefd was Van Mook toen niet in Nederland. Hij werd verrader genoemd, toen hij contacten met Soekarno aanknoopte, en dictator, toen hij een overeenkomst met Soekarno probeerde te bereiken. Hij was de architect van een politiek om in Indië de Verenigde Staten van Indonesië te vormen, waarmee Nederland nauw zou kunnen samenwerken. Hij genoot groot vertrouwen bij Indonesiërs, veel meer dan in Den Haag. Toch was Van Mook ook de man, die op 21 juli 1947 het sein gaf voor de koloniale oorlog, de militaire operatie, die met een onjuiste term toen politionele actie werd genoemd. Die ommezwaai van een zo ruimdenkend, vredelievend mens is lang een van de grootste raadsels uit onze koloniale geschiedenis geweest. Jan Bank, die vorige maand promoveerde op het proefschrift “Katholieken en de Indonesische Revolutie” komt er ook niet uit. Opmerkelijk, want het boek Van Bank geeft op talloze vragen uit die periode een helder antwoord. Het is het beste boek over de de-kolonisatiestrijd van Indonesië tot dusver. Bank schrijft: “Naar de motieven van Van Mook’s ommezwaai moet men gissen. “ Een mogelijke reden voor Van Mook om tot een militaire aanval te besluiten komt wel in Bank’s boek voor. Hij beschrijft, hoe beroerd de NederlandsIndische regering er in het midden van 1947 voor stond. De plantages op Java waren onder controle van Soekarno’s republiek, de schatkist was leeg. Twee economische 20
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
adviseurs gingen op onderzoek uit en berekenden, dat het “openleggen” van de plantages voorraden ter waarde van 300 miljoen (geld uit die tijd) zou opleveren. En in zo’n situatie zou het mogelijk zijn, om van Amerika kredieten te krijgen. Terwijl iedereen tot dan toe dacht, dat Nederland een militaire aanval op de republiek niet zou kunnen betalen werd nu voorgerekend, dat dat die aanval juist goud zou opleveren. Dr. Yong Mun Cheong uit Singapore, Van Mookkenner bij uitstek, vindt dit wel een redelijk klinkende theorie, maar gelooft er niet in als enige verklaring voor Van Mook’s ontwikkeling van duif tot havik. Ook het groeiende ongeduld van de militairen, die er eindelijk wel eens op los wilden, gaf volgens hem niet de doorslag, evenmin als Van Mook’s irritatie over de talloze bestandsschendingen door de republikeinse soldaten uit die tijd. Nee, hij komt met deze originele verklaring: volgens hem zag Van Mook, dat het in de republiek bestuurlijk een puinhoop was. De redelijke republikeinen, zoals Sjahrir en Hatta, bereikten met Van Mook mooie overeenkomsten, maar de achterban slikte die niet en maakte de overeenkomsten ongedaan. Dus dacht Van Mook, volgens Cheong, er moet een ommekeer komen in de republiek. Door een militaire actie hoopte hij een machtswisseling in de republiek te bereiken, waarbij de radicalen zouden worden uitgeschakeld en de gematigden hun handen vrij zouden krijgen voor onderhandelingen met de Nederlandse regering. Cheong haalt een brief aan, geschreven twee maanden voor het begin van de oorlog, om dat te bewijzen. Typisch Van Mook, vindt Cheong. Als de Indonesische onderhandelaars onvoldoende steun bij de achterban konden verwerven, dan vond hij, dat hij dat zelf maar even moest regelen. Het paternalisme van een staatsman in de nadagen van het koloniale tijdperk. En om de juistheid van die visie te onderstrepen verwijst Cheong naar een redevoering, die Van Mook na zijn ontslag hield in London. Daar zei hij over Soekarno’s republiek: “Het kende nauwelijks enige organisatie, nauwelijks goed werkende voorzieningen en het enige cement was de gezamenlijke angst voor de terugkeer van het kolonialisme; een angst, die werd gedeeld door vele Indonesiërs, maar die niet door de Nederlandse regering werd beoogd. “ Om in die situatie verbetering te brengen begon Van Mook de oorlog, door de toenmalige premier Beel voor de Nederlandse radio ingeleid met de woorden: “Het moment is gekomen, waarop lankmoedigheid ophoudt een deugd te zijn. “Diezelfde Beel zou uiteindelijk Van Mooks opvolger worden in Indonesië. Het ontslag van de landvoogd hing al jaren in de lucht. Maar als hijzelf weg wilde, kwam het Den Haag beter uit als hij nog even bleef en als Den Haag zijn vertrek wenste vond Van Mook het zelf beter nog wat aan te blijven. Tot de formatie van een nieuw kabinet in Nederland, in de zomer van 1948! Aanvankelijk leek Beel een nieuwe periode als minister-president tegemoet te gaan, maar hij liep vast als formateur. De K.V.P. offerde hem uiteindelijk op en ging akkoord met Drees als P.v.d.A-premier. Afspraak in de formatie was: Van Mook wordt vervangen, Beel gaat naar Indië. De manier, waarop Van Mook die boodschap kreeg, werd door hem als stuitend ervaren: een briefje van de nieuwe K.V.P. minister Sassen van twaalf regels, waarin hem werd gevraagd ontslag te nemen. Aanvankelijk weigerde Van Mook, maar toen kwam er een complete KVP-wals over hem heen. Minister Sassen dreigde met ontslag als Van Mook niet opkraste. Beel weigerde naar Indonesië te vertrekken, als de landvoogd niet werd ontslagen en KVP-leider Romme dekte hen en dreigde met een crisis. Voor zoveel druk bezweek minister-president Drees. Hij zette de ontslagperiode in werking. Bijna tegelijkertijd ontving hij al de ontslagaanvraag van 21
Van Mook. Het einde van de landvoogd. De macht kwam in handen van de KVP. Beel als hoogste man in Indië Sassen als minister van Overzeese gebiedsdelen en achter hen, Professor Romme, de regisseur van de KVP-politiek, die tot de tweede militaire aanval zou leiden. En tot nog veel meer ellende.
Louis Beel
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Een besluitvaardige man, Louis, Joseph, Maria Beel. Dat bleek bijvoorbeeld in 1940, toen hij ambtenaar was bij de Gemeente Eindhoven. De Duitsers benoemden er een NSB-burgemeester en Beel nam direct ontslag: zeker geen regel in die tijd. Besluitvaardigheid toonde hij ook bij de twee militaire acties van Nederland tegen de republiek Indonesië. De eerste nam hij als minister-president voor zijn verantwoording; de tweede drukte hij er als hoogst verantwoordelijke in Indië door, op een manier, die weinig respect afdwingt. Over het ene kloeke besluit oordeelt de geschiedenis later positiever, dan over het andere. Hoe meer er over Beel bekend wordt, hoe minder rooskleurig het beeld. Vast staat, dat Beel, toen hij op 3 november 1948 van Mook opvolgde als Nederlands hoogste man in Indië, weinig van het land wist. Hij was er een paar keer geweest, maar Indische ervaring had hij niet. “De amateurs nemen de macht over” schamperde van Mook over de machtswisseling. De legerleiding en vooral Generaal Spoor had veel meer greep op Beel dan op van Mook. Met Beel kwam er een zeer katholieke man aan het roer in Indië. Nagenoeg voor het eerst na een lange serie humanisten en vrijzinnig protestanten. Romme omschreef tegenover een kennis in Indië Beel als een man “die stevig op de grondslag staat van christelijke beginselen en die zuiver Nederlands voelt.” Van Mook vond dat juist zo erg. Hij vreesde, dat Beel van plan was “een bijzondere katholieke vertrouwensklasse in te voeren en daarmee een element van religieuze discriminatie in het Indische staatsbestel te halen, dat daarin tot dusverre nooit een rol speelde.” Politiek zat Beel geheel op één lijn met zijn vriend Romme. Toen de Nederlandse regering tot de eerste militaire aanval op de Republiek besloot in juli 1947, deed Beel de aankondiging op de radio. In de “Volkskrant”, waarvan hij staatkundig hoofdredacteur was, schreef Romme de volgende dag een hoofdartikel, zoals je ze tegenwoordig niet meer leest over premiers: “een ras-Nederlander. die waarachtig niet voor zijn genoegen tot de inzet van machtsmiddelen overgaat, maar die even zeker niet daarvoor terugdeinst, wanneer zijn besliste plicht hem daartoe noopt.” Ook toen Beel eenmaal in Indië zat, bleven Romme en hij strijdmakkers. Begin december 1948 ontmoetten zij elkaar daar, tijdens een bezoek van Romme. Daar spraken ze af, dat een tweede militaire aanval moest worden ondernomen, gericht op het hart van de republiek, Djokjakarta. Beel wenste 9 december als aanvalsdatum. Toen Romme terug was in Nederland, bleek het kabinet over die actie te aarzelen. Romme riep de KVP-fractie bijeen, die een brief opstelde aan de eigen ministers in de regering Drees. In die brief eiste de fractie een snel besluit voor een militair ingrijpen. “De fractie aanvaardt generlei verantwoordelijkheid voor een regeringshouding. waarbij niet tot politiële actie wordt overgegaan.” Een paar dagen later ging het kabinet door de bocht. Maar vlak voor de machtiging aan Beel, om de militairen op pad te sturen, werd verzonden, kwam er een brief van 22
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Mohamed Hatta, de premier van de Republiek Indonesië, met een nogal vergaande concessie aan Nederland. Het kabinet vergaderde opnieuw over de nu ontstane situatie. Er volgde een breuk in de coalitie. De pas in functie zijnde Koningin Juliana drong er bij de ministers op aan door te praten en te proberen het eens te worden. Dat lukte. Hatta zou tot 21 december de kans krijgen zijn brief te verduidelijken. Beel moest hem daar in Indië om vragen. De uitvoering van dit kabinetsbeleid werd willens en wetens door Beel vertraagd. Hij zond de zo moeizaam verkregen Nederlandse antwoordbrief niet onmiddellijk door en verkortte bovendien eigenmachtig de termijn van antwoord met twee dagen. Hierbij wist hij zich verzekerd van de telegrafische steun van Romme, die hem in “elk besluit beloofde te dekken.” Die laatste wijsheid wordt geput uit het archief Romme, waar de tekst van het bedoel de telegram in berust. Trouwens, in datzelfde archief zit een notitie van Romme van een van een gesprek met Beel, waarin zij afspraken, dat “in het uiterste geval” er in Batavia ongehoorzaamheid zou worden gepleegd. Met andere woorden: KVP-leider Romme en Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon Beel spraken samen af de militaire aanval op de republiek door te drijven, ook als de regering die aanval niet zou willen. De actie begon op 19 december en werd een ramp voor Nederland. Niet alleen, omdat er veel bloed vloeide, maar ook, omdat de wereld woedend reageerde. In de Veiligheidsraad werd Nederland veroordeeld; er volgden boycotacties en de internationale druk op Nederland om Indonesië snel onafhankelijkheid te verlenen werd onweerstaanbaar. In mei 1949 ging de Nederlandse regering akkoord met een overeenkomst met de Republiek, de van Royen-Roem-overeenkomst. Beel was tegen. En opnieuw toonde hij zijn besluitvaardigheid: hij trad af. In die tijd schreven Beel en Romme elkaar brieven, waaruit blijkt hoe roerend ze het opnieuw met elkaar eens waren. Romme bood Beel zelfs aan, om samen af te treden, Beel als Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon, Romme als KVP-leider. Beel antwoordde: “Onder geen omstandigheden moet Gij zelf heengaan.” Beel en Romme vonden beiden, dat de Nederlandse regering te slap was geweest, te bang voor internationale represailles, en daardoor te vlug door de knieën was gegaan. Beel schreef, dat de tweede politionele actie een succes had kunnen zijn, als ze voltooid was met de vernietiging van de Republiek. Hij zei dat zo: “Het is op zichzelf een ellendig gevoel, dat wat mogelijk was na 19 december (begin van de actie) door halfslachtigheid van het kabinet, innerlijke verdeeldheid en besluiteloosheid niet is gerealiseerd. In politieke zin is het in ons land belabberd. Hier (in Indië) is men het vertrouwen in Nederland kwijt. Men wacht weer op een volgende stunt. Bah.” Het totaal mislukte beleid van Louis Joseph Maria Beel in de Indonesische kwestie heeft hem in het vervolg van zijn carrière niet geschaad. Als vicepresident van de Raad van State kreeg hij de hoogste adviesfunctie, die ons land kent. En als intiem adviseur van Koningin Juliana hield hij aanzienlijke invloed op de regeringsvorming, vele jaren lang.
23
E.M.-ers van het eerste uur
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Toen nog een oorlog aan de gang was met Japan stapten de eerste E.M.-ers en/of O.V.W.-ers kort na de bevrijding naar een aanmeldingsbureau om vrijwillig bij het leger dienst te nemen. Waren die OVW-ers zulke vechtjassen of avonturiers? Je gaat toch niet voor je lol aan een oorlog meedoen? Vooral niet, als je al vijf jaar alle ellende ervan hebt gezien of meegemaakt tijdens de bezetting. Wis en waarachtig waren die OVW-ers bepaald niet allemaal belust op avontuur. Via de binnenlandse strijdkrachten, het verzet en de Irene Brigade vonden er al veel hun weg naar de aanmeldingsbureaus, maar de meesten zaten na de bevrijding te popelen om iets te doen. Na jarenlang te zijn ondergedoken of machteloos te hebben moeten toezien (nog te jong voor actief werk in het verzet) wilden talloze jongens niet meer terug naar hun oude baan of die baan was domweg door een ander ingenomen. Hier het relaas van 2 mannen die zich kort na de bevrijding meldden bij het Bureau Oorlogsvrijwilligers. Sytse Matijse (pseudoniem) Toen de Moffen van mij eisten, dat ik compleet met een paar dekens, extra schoenen en voedsel voor enkele dagen, voor de deur zou gaan staan om te worden afgevoerd naar Mofrica, nam ik een impulsief besluit: “ik verdom het, ik duik onder”. Zonder medeweten van mijn moeder (ik was toen 19 jaar) zocht ik onderduikadressen. Zonder resultaat. Ook een oom, die een grote fabriekszolder had, kon me niet helpen. Achteraf hoorde ik, dat hij een hele verzetsorganisatie op die zolder had. Ik mocht dat niet weten. Ik dook thuis onder en maakte een goede schuilplaats. Althans, bij huiszoeking vonden de moffen me niet. Na anderhalf jaar kwam de bevrijding. Na de vreugderoes moest er weer gewerkt worden en ik nam mijn oude plaatsje weer in op een kantoor. Met tegenzin, want ik wilde wel wat meer actie na al die tijd op een kamertje te hebben zitten koekeloeren. En, op weg naar kantoor kwam ik dagelijks voorbij het bureau aanmelding oorlogsvrijwilligers. Ik zag in het voorbijgaan bekenden en vrienden zich melden en mij bekroop het gevoel van onbehagen. Zij wel. Ik niet? Maar mijn moeder was weduwe en ik enigst thuisgebleven kind. . . . Ik zat in een hevige tweestrijd. Thuis bij moeders pappot of melden als OVW-er? Tot ik in de krant las, dat de dienstplicht binnen een jaar zou worden heringevoerd. Ik zou in dienst moeten voor mijn nummer. Dat gaf de doorslag. Ik praatte met moeder en zij was zeer positief. “Ga maar, ik red me wel” zei ze. Dus ging ik. Gekeurd, getest (politieke betrouwbaarheid) en na enige maanden was ik militair. Samen met een aantal stadgenoten werden we naar Breda vervoerd, waar we in de KMA werden ondergebracht. In burger liepen we wacht (om wat te wennen) en werden een beetje wegwijs gemaakt in het militaire bedrijf. Dat viel niet mee. Kapotte schoenen, slechte kleding. Op wacht staande, overmande mij de slaap en een kapitein trof mij slapend op het stenen muurtje van de grote poort aan. Gehuld in een veel te grote militaire winterjas moet ik er potsierlijk hebben uitgezien, want de man gaf me lachend een flinke uitschijter en verdween! Bij gebrek aan oudgedienden werden er hoornblazers gevraagd. Ik meldde me, want ik kon als oud—padvinder een klein beetje toeteren op zo'n ding. Met een man of zes leerden we allerlei signalen van een oude sergeant—majoor. “Ochtendappèl, opstaan, voor de dokter, etenstijd enz. enz.” ‘s Morgens werden we uitgevloekt als we reveille bliezen. Dat hoornblazen was een hele 24
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
eer, want je had overal voorrang met die toeter onder je arm. Bij het eten halen altijd eerst. En dat was heel wat, want er stonden hele rijen manschappen in de rij, rammelend met hun messtins. Een oorverdovend kabaal op de binnenplaats. Maar ja, als het zo lang moet duren voordat je een prak krijgt en je verrekt van de honger, wil je wel lawaai maken. Na 14 dagen kregen we verlof en we gingen in uniform naar huis. Liftend, want dat was goedkoop en er was nog weinig openbaar vervoer. En dat liften ging fantastisch! Iedereen stopte voor militairen in die tijd. En eindelijk vertrokken we naar een transitcamp aan de Franse kust in afwachting van de overtocht naar Engeland. In het camp zagen we tot ons genoegen een aantal Duitse krijgsgevangenen mijnen opruimen onder strenge bewaking. Af en toe werd er een landmijn gevonden die ontijdig ontplofte en dan ging er één of meer moffen de lucht in. Wij vonden dat niet erg, maar wel wat luguber. Maar dat ging gauw over. We kregen Engelse rantsoenen en dat was fantastisch! Echte sigaretten van “Miss Blanche”, sweets (snoep), echte sinaasappelen en chocola. Binnen een mum van tijd was er al een drukke ruilhandel bij het prikkeldraad met. Franse meisjes. Voor al dat spul kon je heel wat gedaan krijgen. Maar buiten het camp mochten we niet. Dat was wel jammer. Intussen vergaapten we ons aan de oorlogsveteranen , die ook wachtten op de overtocht naar Engeland. De vreemdste uniformen en allerlei nationaliteiten. We voelden ons maar broekjes en dat waren we ook. Inmiddels was er iets héél ingrijpends gebeurd. Er was een atoombom op Japan gegooid en de oorlog was over! Dat betekende dat we niet meer echte “oorlogs”-vrijwilligers waren. De meesten van ons waren dolblij. Aan het rondhangen in het transit-camp in Frankrijk kwam na enige dagen een eind. Er. moest worden ingescheept aan boord van een troepentransportschip. Een oud kreng, afgeladen met oorlogsveteranen en nieuwbakken Nederlandse vrijwilligers. Een beroerde tocht bij slecht weer en zonder slaapgelegenheid. Gelukkig was het nacht en sliepen we maar wat op banken of op de grond. In Engeland aangekomen, werden we na lang wachten in de haven in een trein geladen die tot onze vreugde vrij gerieflijk was en verwarmd. Van die dag of werden we in het Engels aangesproken en waren we overgeleverd aan onderofficieren van het Britse leger. Van die treinreis herinner ik mij alleen nog dat de tocht vreselijk lang duurde. Veel stoppen op perrons. Dwars door Engeland richting Wolverhampton, ons eerste voorlopige bestemmingspunt. Het was slapen, kaartje leggen, moppen tappen, zingen, schelden en ja, wat doet een nieuwbakken soldaat op zo’n reis allemaal? Ik had een leuk gesprek met een Engelse spoorwegman. Hij was als militair ook in Nederland geweest en was dolblij nu weer in zijn oude baan terug te zijn. Toen we eindelijk in Wolverhampton aankwamen kregen we al snel door dat Engelse militaire discipline niet veel verschilt van de Duitse. Geen flauwekul meer, maar “in drieën vallen” (Fall in threes) oftewel opstellen in rijen van drie zoals wij dat noemen. Kop dicht en netjes per vrachtwagen naar het kampement. Snel werden Engels sprekende maats eruit gepikt om als tolk dienst te doen. Die knapen hadden het niet gemakkelijk. Van beide kanten kregen zij op hun kop. Maar ja, dan moet je maar niet je klauw opsteken als er wordt gevraagd wie er Engels spreekt! In het kamp werden we gewaar dat het menens werd. Vrijwel elke dag een spuit tegen allerlei ziekten in de tropen, in verband met onze bestemming Indië. Verder werd er niet veel gepresteerd. Al gauw de stad in natuurlijk en zien wat er te versieren valt met Engelse meisjes. En wat ook héél fantastisch was: de kantines voor militairen! Daar kon je goedkoop en zonder bon heerlijk eten en er waren sinaasappels te koop. In vijf jaar niet 25
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
gezien! Na enige weken in Wolverhampton een voorproefje te hebben gekregen van de opleiding die ons te wachten stond, werden we op de trein gezet naar Glasgow! En welke dienstplichtige herinnert zich niet dat eeuwige gezeur van korporaals, sergeants en hoger over “bij ons in Glasgow”? Maar, het was echt geen flauwekul daar! We werden in houten barakken ondergebracht, waar houten kribben stonden die dateerden uit de vorige wereldoorlog (‘14-‘18). Die kribben waren laag bij de grond en konden gemakkelijk omgegooid worden. En dat deed onze Schotse korporaal dan ook herhaaldelijk als we niet snel genoeg uit ons nest kwamen. “Waky waky”, riep hij elke morgen fanatiek. Hij heette Wheelan en was vreselijk ochtendziek. Elke morgen bij het appèl treiterde hij ons het bloed onder de nagels vandaan. Tien keer opnieuw aantreden was niets bijzonders. Op een namiddag was er bij inspectie van de reserveonderdelen van onze “brengun” een klein reserveveertje zoek. Wheelan was woest. We mochten niet uit (de stad in) voor dat veertje terecht was. En we hadden bijna allemaal wel een afspraakje met een Schots meisje in de stad. Dat wist Wheelan donders goed. Hij hield ons vast tot tegen acht uur ‘s avonds, liet ons aantreden vóór de Barak, ging alleen naar binnen en riep ons daarna terug in de Barak. Het foedraal van de bren lag op tafel. En.... het reserveveertje zat netjes op de plaats waar het hoorde! De rotzak had het al die tijd in zijn zak gehad en het er nu weer in gestopt! En toen konden we halsoverkop de stad in! Ik naar mijn Chrissy, een schat van een meid, die me ongeduldig opwachtte bij het postkantoor. Van haar leerde ik veel! Ja, ik had nog nooit een meisje gehad, wat wil je. Op de eerste avond, toen we uit de bioscoop kwamen, zat ik nogal onbeholpen naast haar op een bankje in het park en toen we in een portiekje op de laatste tram stonden te wachten was ik ook al niet erg aanhalig. “Please, come on, kiss me!” fluisterde Chrissy wanhopig en bood haar vuurrode van de lipstick glimmende lipjes aan. Ik zie het nog voor me! Na nog eens aandringen sloot ik mijn ogen en kuste …. Enfin, toe de laatste tram voorbij ging, stond ik met mijn Schotse schone te vrijen in een portiekje. Ik was erg opgewonden, want het waren de eerste liefdeservaringen van mijn kant. Maar ergens in mijn achterhoofd speelde de gedachte dat ik naar de kazerne moest! “I have to go” probeerde ik tussen de zoenen door te mompelen, maar Chrissy kwam blijkbaar ook op dreef, dus bleef het bij mompelen. En opeens was er nog een tram! De zogenaamde “servicetram”, alleen bestemd voor beambten en allerlei overheidspersoneel. Een soort “bezemwagen”. Ik rukte me los uit de omhelzing en sprong de tram in, Chrissy onthutst achterlatend. “See you Sundaynight” kon ik nog roepen. De conductrice trok mij grijnzend naar binnen en bekeek mij kritisch. “0 boy, o boy, “ zei de lachend en wees op mijn wangen. “Lipstick”! Ik trok haastig mijn zakdoek te voorschijn en de vriendelijke conductrice veegde mij moederlijk schoon. Zelfs op m’n kraag zat lippenstift! En zo reed ik toch nog per tram richting Maryhill, maar wel veel te laat! De poort was al dicht en de wacht zou me prompt naar Schotse wachtcommandant brengen en dan was ik mooi de klos! Samen met nog een soldaat stapten we één halte voor de poort uit de tram en zochten een plaats om over de muur te klimmen die om het gehele complex loopt. Eenmaal over de muur, belandden we in een brede afzetting prikkeldraad. Van die uitgerolde troep weet je wel. Op sokken slopen we door allerlei openingen in de draadversperring, steeds de schijnwerpers vermijdend die overal het terrein verlichtten. “Het avondappèl missen we, als het zo doorgaat” mopperde mijn lotgenoot, die zijn kistjes om zijn nek had gebonden. Maar gelukkig 26
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
konden we er uiteindelijk toch in slagen om uit de versperring te komen en glipten we net vóór de Schotse korporaal die het avondappèl hield onze Barak binnen! Dat was geluk hebben. De volgende dag hadden we “P.T.” Dat is gymnastiek, veld, lopen, voetballen en … boksles! Ja, we moesten goed leren boksen volgens de opvattingen van onze Schotse instructeurs. Nou, voor mij was dat helemaal niks, want als ik ergens een hekel aan had, dan was het wel aan klappen op mijn smoel. En ook klappen uitdelen ligt niet in mijn aard. Maar, onze leraar was een bloedhond (in mijn ogen). We werden gewogen en dan ingedeeld naar gewicht. Eerst huppelde onze “trainer” wat door de (echte) boksring om te laten zien hoe we moesten staan en lopen en toen al direct met de bokshandschoenen aan de ring in! Nou, ik trof een tegenstander die wat groter was, maar wel net zo zwaar. “Come on, boksing”, riep onze kwelgeest. Ik had al een flinke dreun op mijn neus te pakken vóór ik goed en wel tegenover die goser stond. De tranen sprongen er van in mijn ogen. Ik probeerde me te verdedigen, maar dat ging me maar slecht af! Je moet niet zo fanatiek doen!” riep ik nog tegen mijn tegenstander, maar hij grijnsde en haalde telkens weer keihard naar me uit. Een voltreffer: op mijn toch al geschonden neus bracht me tot razernij. Ik werd driftig en begon, maaiend met beide amen, op hem in te slaan. Daar schrok de hufter wel eventjes van, maar dan ook maar eventjes. Toen ik huilend van drift opnieuw op hem insloeg, kwam de instructeur tussenbeide. Ik kreeg een natte doek in mijn gezicht en mocht niet meer meedoen. Tot mijn grote vreugde natuurlijk. Nog verheugder was ik, toen mijn vriend Harm tegen mijn beul moest boksen. En Harm kon een beetje boksen. “Ik zal je wreken Sytse” beloofde hij. En jawel hoor, de jongen die mij zo had mishandeld kreeg er nu zelf flink van langs. Maar ja, mijn beoordelingslijst was niet zo best door zulke blunders. Daar kwam nog bij, dat ik tijdens de laatste “speedmars” (met volle bepakking en geweer) niet mee kon komen en toen tussen twee korporaals een uur later kwam binnenstrompelen. Dat ik een zware griep onder de leden had ontdekte ik pas een dag later. Na die geforceerde mars had ik een zware griep opgelopen. Ik lag in mijn bed te stampen van de koorts en Harm, mijn slapie bracht me zonder pardon naar de ziekenbarak. Het was wel geen spreekuur, maar ik lag binnen vijf minuten onder de wol in de slaapzaal. Er lagen ongeveer 10 zieken, allemaal Hollandse jongens. Na enige tijd te hebben liggen rillen van de koorts kwam er een ziekenpik de zaal op. Voor mijn bed bleef hij staan en bestudeerde mijn naam op de kaart aan het voeteneind. Toen hij begon te spreken keek ik verbaasd om me heen. Ik hoorde namelijk een vrouw praten, maar ik zag geen vrouw! Het was de Schotse ziekenverpleger. Hij piepte eigenlijk meer dan dat zijn stem iets vrouwelijks had. “Hallo mister Sytsema, you are very sick indeed”. Hij gaf me een flinke portie pillen, hield daarbij een heel betoog over de discipline op de zaal en vroeg toen: “ V.C. kewist?” Hetgeen een poging tot Nederlands spreken was. Of ik naar de W.C. was geweest betekende het. Dat was ik niet en dus moest ik eruit. Toen hij mijn krulhaar zag, noemde hij me vanaf dat moment “Curly”. Hij heette Powel en was korporaal. In de oorlog was hij zijn baard in de keel kwijtgeraakt (of ook nog iets anders?). Hij schold de hele dag op de Hollanders omdat die volgens hem de Duitsers met open armen hadden ontvangen “met de armen in de lucht en luidkeels roepend: kameraad, kameraad!” Dit allemaal in het Engels natuurlijk gesproken door Powel. Wij gingen daar wel tegenin, maar dan werd het mannetje woedend en strafte hij ons met een soort langzaamaanactie. Hij was niet te overtuigen. Mijn griep ging niet snel over, maar ik had het best naar mijn zin in de ziekenzaal toen 27
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
ik me wat beter voelde. Op een late avond, toen we bijna allemaal al sliepen, ging plotseling het licht op. Wij overeind. Daar stond korporaal Powel in de deuropening. Zijn cap in de hand. “I take my cap of for you!” piepte hij. “And I am very sorry”! En dat herhaalde hij wel tien keer. Wat was er gebeurd dachten we. Hij was naar een documentaire film wezen kijken die ging over de Duitse bezetting in ons land en over de door de Duitsers moedwillig veroorzaakte overstromingen in Zeeland. Tranen stroomden onze korporaal over de wangen. Toen ging hij van bed naar bed, boog diep voor elke zieke en vroeg excuus. Toen ging hij terug naar de deur, salueerde stram maakte rechtsomkeert en verdween. Van die dag of zijn we door hem verwend als kleine kinderen. Die bewuste avond had hij wel een paar neutjes op gehad, maar hij was diep onder de indruk geweest van hetgeen hij had gezien over Nederland. Toen ik weer beter was, zat ik met een groot probleem. Het was die dag “kit-inspectie” wat inhield, dat iedere soldaat alle spullen die hij bezat op een speciale manier moest uitstallen. Alles gericht zodat je langs alle schoenen en andere zaken een touwtje kon spannen. Ontbrak er iets, of was bijvoorbeeld je doosje schoensmeer niet helemaal ontdaan de opschriften en reclame, dan kreeg je minder punten. Nou, ik was tijdens mijn ziekte nogal wat kwijtgeraakt (gepikt door anderen) zodat ik er weinig voor voelde om bij die inspectie te zijn. Wat moest ik doen? Ik werd die ochtend uit het hospitaaltje ontslagen, uitgeleide gedaan door Powel. “Good luck Curly”, piepte hij. Na enig nadenken had ik een plan. Ik klom op een plaats waar de muur rond de barakken wat laag was en stapte op de tram naar de stad. Daar lekker gegeten in de YMCA, toen op stap met Crissy mijn vriendin en ‘s avonds naar de bios. Maar ja, ik kon niet naar mijn kamer, want dan zou de luit vragen waar ik de hele dag was geweest. Wat nu? Binnen de poort gekomen, liep ik gedachteloos naar het hospitaaltje. En toen wist ik het! Ik stapte binnen, liep naar het zaaltje waar ik had gelegen, liet het licht uit en sloop naar het bed waar ik had gelegen. Dat was bezet! Er naast was nog een bed leeg. Niemand zei iets toen ik me uitkleedde en in bed kroop. Een keurig schoon bed met frisse lakens! “Syts, ben jij gek geworden?” fluisterde een van de jongens die nog wakker was. Hij had dat nauwelijks gezegd, of het licht ging aan en daar stond corporaal Powel, klaar voor een wat late en onverwachte inspectie! Langzaam liep hij langs de bedden. Het was doodstil. Hij was mijn bed al half voorbij, toen hij opeens stokstijf stil stond. Hij kwam terug, boog zich over mij been en zei: “Curly, what are you doing here”! Hij stotterde ook nog af en toe. Ja, daar lag ik. “Out!” gilde Powel, bedacht zich toen snel en riep: “Don’t move, stay were you are, I call the sergeant!” Dat was niet best. Powel rende de zaal uit, op zoek naar de sergeant van dienst. Ik lag angstig af te wachten. “Jij gaat de bak in” voorspelden mijn maats. De sergeant kwam snel en schold me stiff. Op z’n Schots. Niet voor herhaling vatbaar. Toen hij wat bekomen was (want dit was een soort heiligschennis) wilde hij toch wel weten waarom ik dit huzarenstuk had uitgehaald. Ik vertelde hem de waarheid: het ontlopen van de inspectie was de reden. En, toen begonnen zowel hij als de korporaal hard te lachen! “You go to jail!” riepen ze allebei, maar toen het stel uitgelachen was, overlegden ze samen, terwijl ik nog steeds tussen de schone lakens lag te trillen van de spanning. De sergeant boog zich over me heen en fluisterde: “Zorg dat je morgen vóór zes uur weg bent, goodnight!” Ik was sprakeloos! En Powel piepte toen: “I take my cap of for you Curly, you are strange people you Dutchies!” Toen ze weg waren, ging het licht uit en hebben we nog een tijd nagepraat over dit voorval. Maar sommigen vonden het verstoren van hun nachtrust het ergste. Maar, ik was gered. Ik meldde me de 28
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
volgende ochtend bij mijn luitenant, die gelukkig niet naar mijn ontslagbriefje vroeg. Wel was het gevolg van mijn afwezigheid bij de inspectie, dat ik geen rang kreeg en mijn maats wel. Ik werd “slechts” soldaat 1e klas. Later haalde ik de schade gelukkig in. Ja, ik weet het: “bij ons in Glasgow” was een geliefd stokpaardje van menig kaderlid. De opgekomen manschappen hebben tot vervelens toe moeten aanhoren hoe het daar in Glasgow toeging. En nu zit ik er nog over te zeuren! Hopelijk is het toch geen gezeur! Waar we wel over zeurden was de voeding. Eten koken konden of wilden die Schotten niet. Groente? Gooi een massa koolbladeren in een grote ketel met heet water, tel tot tien en klaar is Kees.! Aardappels? Witte dobbelstenen met talloze zwarte oogjes die je op je bord aanstaarden. Niet te vreten. En veel te weinig. Alleen het “achterafje” was lekker. Meestal cake met vruchtensaus. Per tafel van 10 man mocht je een set pannen halen waarin het eten zat. Wij haalden in het begin heel snel een tweede set nadat we de eerste onder de tafel hadden gestopt (op onze schoot). Maar, dan hadden de laatste tafels niets en dat liep in de gaten natuurlijk. Zulks tot grote woede van de Schotse koks. Ze kropen soms op handen en voeten door de eetzaal om te kijken waar de verdwenen pannen waren gebleven. Op den duur raakten we slaags met het keukenpersoneel en moest de officier van piket er aan te pas komen. En wij maar roepen: honger, honger, honger! Dat heeft wel geholpen. We kregen meer te eten, maar kwaliteit liet veel te wensen over. Vaak gingen we ‘s avonds naar de militaire kantine in de stad om nog wat te eten (YMCA). Daar was het eten goedkoop en lekker. En, er waren zelfs sinaasappels! Die hadden we in die bezettingsjaren gemist. Van onze weinige Engelse ponden kochten we schoenen, fietsbanden en sigaretten om mee naar Holland te nemen. En die Schotten ons maar drillen. Overdag de blubber in, in de omgeving van de stad en dan ‘s avonds met dat zelfde kloffie de stad in. Eerst de modder er af borstelen, te drogen hangen bij de kachel (geen c.v.) en dan oppersen met een strijkijzer dat we met elkaar gekocht hadden. Kistjes poetsen en wegwezen! Als onze Schotse korporaal de pest op ons in had, liet hij ons buiten aantreden voor “drill”. Dan kneep hij ons af tot we scheel zagen. Ook liet hij ons af en toe in “open order” staan en dan moesten de “caps” af. Nou, dan stond je in angst en beven zijn komst af te wachten. Hij liep dan tergend langzaam achter je langs, bekeek je haardos kritisch en als hij vond dat je niet goed je best had gedaan riep hij: “haircut”. Je moest dan “sir” roepen en uittreden om onder geleide naar de kapper te worden gebracht. Hij heeft mij eens driemaal in 14 dagen naar de kapper gestuurd! En ik was nog wel zo trots op mijn krullen. Die militaire kapper knipte je bijna kaal. Tenminste als je geen fooi gaf vooraf. Wist ik veel! En die kapper maar knippen met leedvermaak. Ik zie me nog naar mezelf zitten kijken in de kappersspiegel. Ik kon wel huilen. Toen ik die avond bij Chrissy (m’n meisje) kwam, was ze woedend op die kapper. Maar, even later streek ze me troostend over m’n bol en werd het toch nog een prima avondje! Inspecties, daar zijn alle militairen boven de rang van korporaal gek op! Elke zaterdagochtend koper poetsen van je riem en “smallpack” enz. Dan “blancoën” (kanvasriem en kleine ransel en de enkelstukken insmeren met groene poeder, natmaken en dan laten drogen tot het een fraai groen kleurtje had.) Iedereen had de schurft aan dat blancoën. Ik had midden op mijn “smallpack” een vetvlek. Die zat er al op toen ik hem kreeg, maar maak dat die Schotse sergeant eens wijs! Bij inspectie was ik vrijwel altijd de pineut. Tot ik eens vlak vóór het aantreden nog snel een klein laagje blanco op die vetvlek strooide. Als de inspectie dan niet al te lang duurde, bleef die rotvlek een poosje onzichtbaar! Onze Schotse korporaal was een treiterkop. Maar toen hij eens door twee jongens werd 29
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
betrapt op het stelen van een deken, die hij om zijn middel wikkelde, veranderde dat. Hij werd opeens heel aardig. En toen er bij inspectie een deken vermist werd hebben wij hem niet verlinkt. Dat kostte ons allemaal geld, maar we zwegen. Vanaf die dag waren we “fucking usefull”. Die opleiding in Glasgow was niet voor de poes. Maar ook buiten de barakken was het lang niet altijd prettig. Ja, we stonden er bij het publiek goed op, dat wel. We stonden in de tram op voor ouderen of dames, waren vrij beleefd. Maar we pikten de meisjes of van de Schotse jongens en dat werd ons niet in dank afgenomen. Dat was soms wel eens knokken geblazen en menige Hollandse soldaat werd afgetuigd als hij met een Schots grietje op straat liep. We namen daarom onze koppel mee om ons daarmee te kunnen verweren, maar dat mocht op den duur niet meer. “Koppels thuislaten” was het bevel. Er bleef niets anders over, dan met groepjes te gaan, maar ook dat werd knokken in groter verband. De M.P. had er veel werk aan. Bij de poort werden we streng onderzocht op slag- of steekwapens als we uitgingen. Maar, er was ook heel wat prettigs te beleven. Verschillende kerkelijke organisaties nodigden ons uit om diensten bij te wonen en als we dan gehoor gaven aan die uitnodiging, werden we vóór in de kerk of zaal op stoelen gezet en werd er voor ons gebeden. Daarna kregen we thee met gebak en werden we verdeeld onder de gelovigen voor een soort adoptie. Je ging dan mee naar huis en dan was het verwennen geblazen. Heel wat Hollandse soldaten lieten zich met opzet steeds weer door een ander genootschap uitnodigen en hadden op die manier leuke avonden of weekeinden. Ik zat eens bij zo’n familie thuis, gezellig rond de tafel met thee en cake, toen de telefoon ging. De heer des huizes nam op, maar riep toen tot mijn stomme verbazing; “Marten, it’s for you!” Ik met een groot vraagteken naar de telefoon in de gang. Het was Harm, mijn slapie. Hij stond met Chrissy, mijn scharreltje, in een telefooncel en vroeg waar ik bleef. Ik had een afspraak met Chrissy totaal vergeten. Harm wist waar ik zat en belde op aandringen van haar. Om niets te laten merken bleef ik Nederlands spreken hoewel Chrissy het gesprek overnam van Harm. Ze was woedend en huilde. Ik beloofde direct te komen, zei tegen de gastheer dat ik een wacht moest overnemen en zat even later al met Chrissy op een bankje.... En dan had je nog de klopjacht op fietsbanden! In Nederland was geen fietsband te krijgen zonder bon, maar in Engeland wel. Dat wil zeggen, de maten van de Hollandse fietsbanden waren anders als de Engelse en die incourante maat was hier en daar nog wel te krijgen. Daar moest je dan wel heel de omtrek van Glasgow voor afstropen in je vrije tijd. Had je ergens een fietsmakertje gevonden, dan was het handelen geblazen. Een arme soldaat kon maar enkele banden tegelijk kopen en dus werd met zo’n man afgesproken dat je de volgende maand terug zou komen als je weer “pay” had gehad. Je liet dan de man beloven dat hij de banden achter zou houden en niet aan een ander verkopen. Ik heb per autobus heel de omgeving afgesneupt en vond uiteindelijk in het plaatsje Hamilton ergens achteraf een fietsmaker. En tot mijn vreugde had hij nog vier banden van de goede maat! Echte rubberbanden. Toen ik er aan rook, moest de Schotse fietsmaker vreselijk lachen. Ja, wat een wonder, denk maar eens aan die repen autoband die we in de oorlog om onze wielen hadden! En hij had nog de juiste maat binnenbanden ook, dus ik was enorm blij. Een paar banden voor mezelf en een paar voor mijn moeder. Betalen kon ik, want ik had flink gespaard. Toch was het nog riskant, 30
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
want je mocht die banden niet meenemen van de douane. Bij inscheping heb ik ze onder in mijn kitbag gestopt en maar afgewacht wat er ging gebeuren. Tot mijn grote opluchting werd mijn kitbag niet onderzocht. Anderen hadden minder mazzel en waren hun banden kwijt! (Tussen twee haakjes: die kitbag heb ik nog, compleet met mijn oude legernummer). Nou, toen ik thuis kwam uit Engeland heb ik gauw die banden om mijn fiets gelegd en om die van mijn moeder. We waren geweldig blij er mee. Een paar maanden later, toen ik al in Arnhem was gelegerd, kreeg ik van mijn moeder een brief, waarin ze me schreef dat een kostganger mijn fiets “even had geleend” om naar school (M.T.S.) te gaan. Hij was zonder fiets teruggekomen …. Gestolen! Weinig fantasie voor nodig om van mij aan te nemen dat ik woedend was. Weg mooie rubberbanden! Ja, ik kreeg een fiets terug van die knaap, maar dan eentje met vrijwel versleten banden. Niet alleen in Arnhem kwamen kazernes tot leven. Overal in het land waren kaderleden koortsachtig bezig de komst van de dienstplichtigen voor te bereiden. En dat viel niet mee! De meeste onderofficieren hadden nog nooit een “rekruut” van dichtbij gezien. Vele officieren ook niet. Inmiddels waren bij tienduizenden jongemannen oproepen in de brievenbus gevallen. Vlak na de oorlog en de bevrijding moesten zij in militaire dienst. Dat was voor velen een bittere pil! Nu was er eindelijk weer een kans om een schoolopleiding of te maken of een leuke baan te bemachtigen en daar kwam de dienstplicht roet in het eten gooien! Trouwplannen werden op losse schroeven gezet, allerlei toekomstplannen om zeep geholpen. Bovendien was er de politieke achtergrond van het dienstdoen overzee. Dienstweigeren werd door sommigen overwogen op aandrang van groeperingen die uitzending naar Indië grondwettelijk een omstreden zaak vonden. Toch kwamen er op de dag van opkomst duizenden naar de kazernes. En dat terwijl er praktisch niets klaar was om “de hap” op te vangen. De avond vóór de opkomst was er in de Saksen Weimar kazerne in Arnhem nog geen enkele naam bekend van de mannen die opkwamen! Dus geen namen op de kastjes (die ook op het nippertje binnenkwamen), geen indeling per peloton, compagnie enz. Op het laatste moment kwamen de lijsten binnen. Tot diep in de nacht waren we bezig de namen alsnog op de kastjes te plakken. De administrateur zwoegde de gehele nacht door om zijn lijsten op te maken. Er waren onvoldoende bedden. Matrassen dan maar op de grond. De foerier had maar enkele maten uniformen gekregen. Schoenen waren er onvoldoende, er waren geen wapens genoeg. Ja, oude Amerikaanse “P-four” geweren met dichtgelaste grendels! Die dingen waren zo lang, dat klein uitgevallen rekruten er in moesten klimmen om de bajonet er op te zetten. Er waren geen richtblokken voor het bijbrengen van de eerste beginselen van het richten met geweer. Gebouwen waren nog zwaar beschadigd. Kortom, het was behelpen in vrijwel alle opzichten. Vervoer vanaf het station? Vergeet het maar! Het kader stond bij de uitgang van het station met enkele inderhaast ontworpen borden waarop stond dat dienstplichtigen zich “hier” moesten opstellen. En dan werd er afgemarcheerd naar de kazerne. Nog een flinke tippel. Enfin, de rest van dit verhaal kennen we allemaal. Hadden we toen geweten dat jullie pas dik drie jaar later zouden mogen afzwaaien! Maar, ondanks al die gebrekkige middelen waren de E.M.-ers van de 7 December-Divisie bepaald niet slecht opgeleid. Daar zorgden de zogenaamde “Oranje S.S.-ers” wel voor. Er werd fanatiek geoefend. Met losse flodders... maar soms floten echte kogels je om de oren! Ingraven op de hei, machinegeweren op de driepoot en dan werden die brenguns met scherp geladen. Wie lag ‘m niet te knijpen toen op een bepaald moment die brens begonnen te 31
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
ratelen? Prins Bernhard kwam nog kijken en zei, dat er veel meer met scherp moest worden geschoten. Nou, bij ons gebeurde dat regelmatig. Zelf zo, dat automobilisten op de weg langs de kazerne uit hun auto’s sprongen en dekking zochten. Dan waren er weer een paar manschappen aan het “oefenen” op stukken muur van een kapotgeschoten gebouw. Eerlijk gezegd was het soms een ruige bende. Bij avondappèl heb ik eens op het nippertje een bajonet gemist toen ik een kamer wilde inspecteren. Het ding kwam met een klap dwars door de deur naar buiten vlak voor ik wilde binnengaan! Toen deed ik wel even lelijk met m’n ene streepje op mijn mouw. Maar toch werd het een goede opleiding. Er wordt wel eens gezegd, dat de eerste lichting van na de oorlog ook de beste was. Ik geloof het best. In elk geval konden jullie goed uit de voeten met alle wapens. Dat het in Indië iets anders toeging dan we hier in Holland dachten, ja dat konden wij niet helpen. Voor officieren moest worden gegroet. Maar de nieuwbakken soldaten hadden nog nooit geleerd hoe ze moesten groeten. Sommigen deden het met hun linkerhand. Maar er waren er een paar bij die in de arbeidsdienst waren geweest. En die konden groeten als de beste. Zelfs in de houding springen was hen niet vreemd. Die pikte ik er uit als eersten om op wacht te staan. De overigen gaf ik enige lessen in groeten en het in de houding springen. Maar intussen moest ik de in- en uitgaande personen controleren. En dat viel tegen! Ik wist niet wat ik het eerst of het laatst moest doen. Dan nog de telefoon bedienen. En toen stond hij daar opeens voor mijn wachtlokaal. Ik schrok me een ongeluk! Een hoge ome! Pet op grijze Karen, Canadees uniform, dat hem flodderig om de magere body hing. Geen beenstukken. Wel bokketuig om. Maar ook sterren en balk voor zover ik kon zien. Verder een paar priemende oogjes. Ik in de houding. En melden. Heel stram melden op z’n Engels. De man keek me laatdunkend aan, groette op z’n (oud)Hollands terug. “Zo zo, korporaaltje, waarom wordt er niet in het geweer gekomme?” Oh mijn hemel, daar had je het gedonder al! “Deze wacht is geïmproviseerd kolonel”, zei ik, zijn rang op goed geluk radend. En toen: “ Mag ik vragen wie U bent?” vroeg ik. Het was er uit vóór ik er erg in had. Geschrokken van mijn eigen vrijpostigheid wachtte ik zijn reactie af. De kolonel (hij was echt een kolonel!) keek me vernietigend aan en zei: “Ik ben kolonel (zijn naam weet ik niet meer) territoriaal commandant. Maar je hebt mijn vraag niet beantwoord. Waarom geen wacht in het geweer? Ik had het gevoel dat er een operette werd opgevoerd en besloot mee te spelen. “Overste, er zijn hier geen geweren en bovendien zijn deze rekruten nog maar twee dagen onder de wapenen. “Welke wapenen bedoel je korporaaltje?” vroeg de overste sarcastisch. “Je zei toch dat er geen geweren zijn?” De man vroeg mij het hemd van het lijf over de inwendige dienst. Ik had geen antwoord en zei ten slotte met de moed der wanhoop: “Nou, kolonel, het moet voor U geen kunst zijn om een nieuwbakken korporaal te grazen te nemen.” De man zette grote ogen op en aarzelde met z’n antwoord. Toen begon hij te grinniken, draaide zich op zijn hakken om en beende weg richting stafbureau, mij min of meer onthutst achterlatend. Ik had een flinke uitbrander verwacht, maar die was uitgebleven! Haastig stuurde ik een mannetje naar de officier van piket en de sergeant van de week om die te waarschuwen voor de komst van de kolonel. De man zou vast en zeker iets zoeken om zich op vast te bijen. En er was zoveel aan te merken op de hele gang van zaken binnen de kazernemuren, dat het voor deze “ouwe rot” inderdaad een klein kunstje was om heel wat tamtam te maken. Maar dat viel mee. Een half uurtje later kwam hij met de kazernecommandant naar de poort gewandeld, groette mij correct toen ik in de houding sprong en salueerde en stapte 32
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
buiten in een klaar staande jeep. “Nu krijg ik de uitbrander van de commandant”, dacht ik, toen die de wacht binnenkwam. “Nog bijzonderheden korporaal?” vroeg hij met een grijns. “geen bijzonderheden majoor”, antwoordde ik. “O.K. en doorgaan”, was zijn reactie en hij vertrok. Ik keek hem verbaasd na. Later kreeg ik het toch nog aan de stok met die kolonel, maar dat is een ander verhaal. ‘s Avonds laat kwamen er allerlei kaderleden terug uit de stad. Sommigen hadden de bloemetjes (on)behoorlijk buitengezet. Een S.M.A. (sergt. majoor administrateur) kwam tegen middernacht aan de poort met in elke arm een meisje. De man was al met pensioen, maar was opgeroepen omdat hij in Arnhem woonde en nog wel wat wilde nadienen. Hij had nogal wat gedronken en ik kreeg het stel met geen mogelijkheid meer uit de wacht. Hij wilde de beide grietjes mee naar binnen nemen. Dat mocht ik niet toelaten. En dat werd moeilijk! Ik waarschuwde hem voor de gevolgen. “Ha”, riep hij “mij maken ze niet zwanger hoor!” en wankelde toen met de beide “dames” weer de poort uit. De opleiding in Schotland zit er bijna op. We mogen losgelaten worden op de eerste Nederlandse rekruten na de oorlog…. Maar dat kan bezwaarlijk zijn in de Engelse taal! Dus komen er eerst nog een paar maanden “herhaling” in het Nederlands. Speciaal daarvoor opgeleide instructeurs komen daarvoor naar Glasgow. Zij maken van “about turn” “rechtsomkeert” en van “as you where”: “herstellen”. Enzovoorts. Een hele ommekeer, want wij vonden onze Schotse instructeurs prettiger….. Die verstonden ons gemopper niet! Nu moesten we ook op onze woorden gaan passen. We waren weer “onder elkaar”. Toen we dan eindelijk wisten hoe elk onderdeel van een geweer, bren, sten, piat en mortier in het Nederlands heette, was er een grote parade in de stad, compleet met doedelzakcorpsen. Apetrots defileerden we voor de autoriteiten en hoge omes. Ja en menige Hollandse knaap defileerde ook nog voor z’n Schotse liefje, want die stonden ook zo hier en daar langs de weg! Ik heb tenminste echt even “hoofd links” gedaan toe ik mijn Chrissy vooraan tussen de toeschouwers ontdekte. En toen naar huis! Dat was wat, want opeens zag men en Nederland keurig geklede en vrij fanatiek optredende militairen. In de trein naar huis zat ik tegenover een soldaat van de gezagstroepen. Hij staarde me aan alsof ik van een andere planeet kwam! Een krant lezende heer keek telkens van mij naar de povertjes en slordig geklede gezagstroeper, legde zijn krant weg en vroeg aan ons: “Zijn jullie allebei van hetzelfde leger?” Ja, dat waren we wel, maar het verschil was wel heel opvallend. Als je voor een officier van de gezagstroepen stram en model salueerde op de bekende Engelse manier, schrok de man zich rot. Na ons verlof was het weer oefenen geblazen. Ik kwam in Ede terecht. Weer proeflessen geven in exercitie, wapenbehandeling enz. enz. We dienden zelf als proefkonijn. Je moest exercitie geven aan je eigen maats. Die hielpen je vaak door de problemen been. Gaf je op het verkeerde been het commando “rechtsomkeert mars!”, dan voerden de brave kerels dat toch goed uit. En dat was wel nodig, want onze mentor liet de troep eerst bijna uit het zicht lopen vóór hij je opdroeg om het zaakje te laten terugkomen. Je keek dan vol spanning naar de benen van de achterste mannen in de verte en riep dan maar op goed geluk “mars!” En ja hoor, daar kwam het stel braaf omgekeerd terug! Tot uiteindelijk de mentor dat door kreeg. Maar opeens waren we “volleerd” en kreeg iedereen een streep. Soms drie, soms twee of één. Ik was niet erg gelukkig. Werd soldaat le klas c.q korporaal tweede klas. Dat vond ik heel sneu. Maar ja, ik was 33
w
w
blijkbaar niet een uitblinker. Toen naar Arnhem. Menno van Coehoorn kazerne. Daar vormde zich het kader van wat wij kennen als het 3e Bataljon Garderegt. Prinses Irene. Nog enkele weken en de rekruten zouden opkomen. Maar in die kazerne waren ook “echte” soldaten gelegerd. Tenminste, er lag een deel van de zogenaamde Joodse Brigade, die overal ter wereld had meegevochten in de oorlog. En dat was een probleem. Deze ruige frontsoldaten lapten alle regels aan hun laars, liepen nauwelijks wacht en verleenden “onderdak” aan dames van minder goede reputatie. Kortom het wemelde van de hoeren in de kazerne. Dag en nacht. Het was een grote rotzooi overal. Maar, onze overste werd garnizoenscommandant. En dat betekende niet veel goeds voor de Joodse Brigade. Wij namen de wacht over aan de hoofdpoort, liepen daar model wacht. Hadden direct een hoop bekijks van de Arnhemse bevolking! Dat was iets nieuws, Hollandse soldaten die in echt Engelse uniformen model wachtliepen! Al gauw noemde men ons “oranje S.S.” Verder werd de hele kazerne uitgemest en de publieke “dames” de poort uitgezet. Er kwamen stadspatrouilles van de “Garnizoenspolitie” (dat waren wij met een witte band om de arm)! Dronken militairen werden opgepakt en per vrachtwagen afgevoerd. Kortom, we begonnen al met “orde en rust” vóór we goed en wel in Indië zaten!
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
R. Pool 13 april 1945, de Canadezen zijn bij Deventer over de IJssel getrokken en rukken op naar Apeldoorn. Nabij het paleis Het Loo is Duitse artillerie in actie. In de kelder van groentehandelaar Polman aan de Rostocklaan hebben een aantal buurtbewoners een schuilplaats gevonden. In de vroege ochtend van de 17e april is het opvallend stil buiten. Lous, mijn meisje, en ik lopen behoedzaam de Rostocklaan af en de Looscheweg op. Het blijft stil en we vragen ons af of de Duitsers 's nachts misschien weggetrokken zijn. Dan klinkt vanuit het dorp het geluid van een trompet die onbeholpen het Wilhelmus blaast! Zouden we dan eindelijk na vijf lange benarde jaren zijn bevrijd? We geloven het pas als de eerste Canadese tanks te zien zijn op de Loolaan. Gauw gaan we terug om het grote blijde nieuws te melden. We zien dat de gehate hakenkruisvlag op het Paleis naar beneden gaat. Direct daarna gaat de Nederlandse driekleur in top. We staan er hand in hand naar te kijken en zingen ontroerd samen met enkele voorbijgangers het Wilhelmus. Apeldoorn komt snel in een bevrijdingsroes. Reeds na enkele weken wordt doormiddel van aanplakbiljetten het dienstplichtig kader, beroeps- en reservepersoneel van de Nederlandse strijdkrachten opgeroepen zich te melden bij het inmiddels geopende Aanmeldingsbureau voor Oorlogsvrijwilligers. Op 7 mei 1945 meld ik mij daar na gedurende twee jaar en negen maanden ondergedoken te zijn geweest als reserveofficier van Joodse afkomst. Komend uit Arnhem als evacué na de verloren slag om die stad, werkte ik onder de naam Marinus van der Pol sedert oktober 1943 als rechercheur bij de Spoorwegrecherche. Bovendien was ik na 17 september 1944 ook nog spoorwegstaker. Thans was het echter een probleem aan te tonen, dat ik in werkelijkheid vaandrig Pool was van het 28e Regt. Infanterie. Dat probleem was gelukkig snel uit de wereld. Achter één der schrijftafels van het aanmeldingsbureau zat onze sergeant-administrateur van Maastricht. Hij kende mij omdat ik tijdens de mobilisatie 1939-40 had gediend bij 1-28 R.I. waarvan hij administrateur was. Geen nood dus. Nog dezelfde dag meldde de radio dat de Duitsers 34
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
in West-Europa waren gecapituleerd. De oorlog met Japan ging echter door. Er moesten ongeveer 280.000 Nederlanders worden bevrijd in Indië. Omdat ik verwachtte spoedig te zullen worden opgeroepen, besloten Lous en ik nu spoedig te trouwen. Precies één jaar na D-Day (dag waarop de geallieerden landden in Normandië) trouwden we. 6 juni 1945. Kort daarna konden we terugkeren naar het totaal verwoeste Arnhem. De kamers, die we toegewezen kregen, waren geplunderd, alle ruiten eruit, maar verder waren de huizen daar vrijwel onbeschadigd. Ik werd gekeurd voor militaire dienst en op 7 oktober meldde ik mij in het gebouw van de K.M.A. Het weerzien van vele oud-collega's was emotioneel. Helaas moesten we enkele weken wachten op inscheping naar Engeland, maar na die vijf jaar kon dat er nog wel bij. Zo belandde ik in de welbekende Maryhill barracks in het Schotse Glasgow. In de oude Maryhill barracks kregen wij van Schotse instructeurs onze zogenaamde “primary” training. Daar hoorde ook exercitie bij (Engels) en het gebruik van de infanterie-wapens, sten, bren en piat. Vele Nederlandse oorlogsvrijwilligers, reserve- en beroepsofficieren en onderofficieren deden hier gewoon dienst als soldaten voor het volgen, van een spoedopleiding op een Engelse leest geschoeid om binnen afzienbare tijd als kader te kunnen worden ingezet. Exercitie met Engelse commando’s op het binnenplein, schietoefeningen met de bren, Lee-Enfield buiten de stad. Hindernis- en stormbanen, veldoefeningen op de Douglas Moore, marstraining met zware bepakking in “speedmars” (8 km. per uur). Dit alles in overwegend mistig, regenachtig en koud weer. Na de eerste training werden we gelegerd in houtenbarakken langs het kazerneplein. Voor een meer specialistische opleiding werden vele collega’s verplaatst naar andere opleidingscentra in Engeland. De infanterie-opleiding bleef in Glasgow. Op deze manier werd het kader voor de 1e Divisie gevormd. Omstreeks december bracht de minister van Oorlog. Meynen een bezoek aan de Nederlandse troepen in Glasgow. We stonden bij zware vorst aangetreden op het heilige exercitieplein van de Maryhill barracks om de toespraak van zijne excellentie aan te horen. Daarbij zei hij dat de Nederlandse regering in Oost-Indië moeilijkheden had gekregen waardoor was besloten de 1e Divisie naar de tropen te zenden om daar orde en rust te herstellen. Op deze wijze kregen wij, staande in de houding(!), te horen welke taak en bestemming ons was toegedacht. Overeenkomstig het lied van de Expeditionaire Macht zongen wij nu terecht “waar wij worden ingezet, dat is een zaak van Meynen”. Persoonlijk speet het mij niet dat we niet naar Duitsland moesten als bezettingstroepen, na alle ellende die we tijdens de Duitse bezetting hadden moeten doormaken. In Indië wachtte ons een Nederlandse taak binnen Nederlandse sfeer ten behoeve van onze Rijksgenoten overzee. Gedurende de maanden januari en februari 1946 werden onze opleidingen verder afgewerkt in Glasgow. De bejegening van de burgerij was vriendelijk en gastvrij. Regelmatig werden bij de kazerne uitnodigingen afgegeven voor party’s in de familiekring of in verenigingsverband. Zo deden wij het in ons land ook met de geallieerden. Ook de plaatselijke overheid zorgde o.m. voor dansavonden in een zaal van het stadhuis. Op 26 februari vertrokken wij naar een transitcamp in Malvern Wells, richting Londen in afwachting van vertrek naar Nederland. In het kampement waaide op 27 februari de Nederlandse vlag halfstok ter herdenking van onze marinemannen die het leven lieten tijdens de slag in de Javazee. Kort na aankomst in Nederland werden wij enige weken ingedeeld bij de Cursisten 35
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Compagnie van het Indische Instructie Bataljon te Kijkduin voor het volgen van een speciale cursus ter voorbereiding op onze dienst in Indië. Behandeld werden kennis van land en volk, Maleis en tropen-hygiëne. Na enige tijd in Ede te hebben gelegen, volgde in april mijn indeling bij het 3e Bataljon Regiment Prinses Irene, gelegerd in de Menno van Coehoorn kazerne in Arnhem. Later ook in de Saksen Weimar kazerne. Daar wij in Arnhem woonden, kwam dat goed uit. De kazernes in Arnhem waren zwaar beschadigd en totaal uitgewoond door de Duitsers. De Saksen Weimar kazerne was gedeeltelijk onbruikbaar. Toch moesten wij de dienstplichtigen ontvangen in die situatie. 8 mei kwamen de eersten onder de wapenen! Tenminste als je dat zo kon noemen! Wapenen waren er niet of nauwelijks! Oefenmateriaal was er ook niet. Er moest veel geïmproviseerd worden. De bataljonscommandant vroeg zelfs toestemming voor het meenemen van dekens naar het schietterrein, om die te gebruiken als steun bij het liggend schieten. Later kregen we richtblokken. Chauffeurs op oefening maakten de wegen onveilig door hun weggedrag. Later, eenmaal in Indië, bleek dat hun rijvaardigheid niets te wensen overliet, dank zij goede opleiding. Overste De Hartogh vond het nodig, dat ook officieren militaire voertuigen konden besturen. Ik ben zodoende eens per brencarrier mijn twaalfuurtje thuis wezen halen. Bovenaan de Hommelseweg werd ik toen door jongens bekogeld met kluiten onder het geroep van: “een tank, een echte tank!” De stemming onder de dienstplichtigen was over het algemeen goed. Het in Engeland getrainde kader voerde zijn taak nauwgezet en met toewijding uit. Het wekelijkse discussie uurtje met de manschappen was nieuw voor ons. Als de uitzending naar Indië ter sprake kwam, liep het nogal eens uit op de kreet: “de Cadi-rantsoenen zijn te duur en we gaan niet naar Indië!” In de loop van september werd inschepingsverlof verleend aan de militairen die naar de tropen zouden vertrekken en ik bracht die tijd met mijn vrouw op Vlieland door. Per compie werden kwartiermakers nog vóór 16 oktober aangewezen om per vliegtuig vooruit te reizen naar Batavia. Zelf kreeg ik pas op 29 oktober 1946 de opdracht om mij per vliegtuig naar Batavia te begeven en mij daar bij aankomst te melden bij Commandant 7 December Divisie. De reis per regeringsvliegtuig zou volgens schema 4 dagen duren, maar dat verliep om technische redenen heel anders. In Rome hadden we een uur oponthoud en na 3 kwartier vlogen we boven de Middellandse zee, maar toen kwam de steward ons vertellen dat we terug moesten naar Rome omdat er een schroefje “ergens” los zat. Ik bood mijn zakmes met schroevendraaier aan, maar dat scheen niet de bedoeling te zijn. Toen we landden stonden brandweer en ambulance in paraatheid. Die zaterdag konden we nog niet vertrekken en zodoende bekeken we Rome, zoals het Colosseum, Palazza Venetia en de St. Pieterskerk. De laatste maakte diepe indruk op ons. Zondagmorgen om 5.30 uur konden we onze vliegreis vervolgen. We zouden een tussenlanding maken in Cairo. Brandstof innemen en lunchen voor de passagiers. Maar bij de start bleek het rechterwiel te haperen. De gezagvoerder wilde uiteraard zo niet vertrekken. En die avond liepen we in Cairo te passagieren! Ook maandag konden we nog niet verder. Op weg naar Indonesië bleven wij steken in Cairo wegens een defect aan een wiel van ons vliegtuig. Dus organiseerden we 2 taxi’s en gingen de piramiden van Gizeh 36
“Korporaaltje”
g an eg di
.in
w
w
w
bezichtigen. Een Arabische gids met een brandende fakkel in de hand loodste ons door donkere gangen tot in het hart van de piramide. Ik vond het een vreemde gewaarwording toen ik even aan thuis dacht, waar mijn vrouw bij een noodkacheltje zit in het zwaar beschadigde Arnhem, terwijl ik ergens in Afrika het graf bezoek van een 4500 jaar geleden gestorven farao! En dank zij het vliegtuigdefect maakten we ook nog een wandeling langs de Nijl. Maar dinsdagmiddag steeg ons vliegtuig weer op en kwamen we na een tussenlanding in Basra aan in Karachi in Brits-Indië. Woensdag vlogen we naar Calcutta en donderdag via Bangkok naar Singapore. En vrijdag was de laatste etappe met als einddoel Batavia! We vlogen over Sumatra en zagen de oerbossen als boerenkoolvelden beneden ons, grillig doorsneden door zilveren linten, de kali’s. Op het vliegveld van Batavia werden we opgewacht door de nodige militaire autoriteiten. De stad bleek zwaar getekend door de oorlog en bezetting. De eens zo mooie witte gebouwen waren allemaal beschilderd met camouflagekleuren. Een trieste aanblik. Via de staf van de 7 December Divisie werden we doorgezonden naar het bataljonsvak van 4 R.I. tussen Buitenzorg en de Poentjak. Ons Bataljon zou dit vak overnemen na een inwerkperiode. De eerste nacht te velde bracht ik door in het kwartier van de Bataljonscommandant van 4 R.I. in Tjipajoeng. Toen ik die avond vanaf de galerij voor het eerst de eerste indrukken van een tropen nacht in me opnam, werd ik overweldigd door al die onbekende geheimzinnige geluiden van vogels, krekels en al die andere levende wezens die dit fraaie land bevolken. Geen verlichting zoals we gewend zijn. Alles aardedonker op den enkel lichtpuntje na vanuit een kamponghuisje.
l
.n
s er
Onbekende auteur Het was voorjaar 1946. De Saksen Weimar Kazerne gonsde van bedrijvigheid. Maar als je goed keek naar de mannen die of en aan holden over het grote plein, door de barakken, in de kantine en gebouwen waar de manschappen huisden, zag je een bonte mengeling van uniformen. Engels kaki, Canada-bronsgroen, slordig geklede rekruten, piekfijne kloffies van de O.V.W.-ers, groene baretten, zwarte, rode en dan de petten van de officieren. Capitulanten, reserve officieren, haastig opgeroepen administrateurs. Kortom: een rommeltje. En daartussen deed ik mijn best om me aan te passen. Ik was dan wel één van die piekfijn geklede O.V.W.-ers, maar verder was ik ook maar een groentje vergeleken bij de ouwe rotten van vóór de oorlog. Inwendige dienst voorschriften? Nooit gezien! Toch zijn die voorschriften heilig! Althans toen. En uitgerekend mij pikten ze voor “poortwacht”! Bij gebrek aan kader en geoefende soldaten werd er maar wat aan gerommeld bij de poort. Pas aangekomen dienstplichtigen werden tot hun hevige schrik aangewezen als wachtposten. De enige selectie, die werd toegepast was een vluchtige controle van het uniform. Alleen zij, die een prima passend kloffie aan hadden, mochten als wachtpost dienstdoen. De trotse bezitters van een passend uniform verwensten opeens hun mazzel. De rest, die er bijliep als Pipo de Clown, bleef grinnikend achter op de kamers. Instructies waren er niet. Tenminste bijna niet. Ik kreeg een velletje papier in mijn handen gedrukt van de 37
sergeant van de week. Daarin stond wat ik moest doen en laten. De wachtposten zoveel uur op, zoveel uur af. Eten halen, arrestanten hun matras brengen en eten laten brengen. Vlag strijken. In het geweer komen! En er waren niet eens geweren! Enfin, het was een dolle boel. Ik was nota bene soldaat 1e klas oftewel korp. 2e klas. en had nog nooit voor wachtcommandant gespeeld. Maar je werd geacht het te kunnen. Met gemengde gevoelens betrok ik mijn post. “Als er maar geen hoge omes komen”, dacht ik.
Jan haalt ouwe koeien uit de sloot!
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Jan van der Burght “Even oude koeien uit de sloot halen!” Op 8 mei 1946 begon voor ons de ellende en tevens de dag waarop kameraadschappen en vriendschappen voor het leven ontstonden. Dat was de dag dat we op moesten komen als dienstplichtige in Arnhem. Hoewel de oorlog was afgelopen, gold dat niet voor ons. Hij begon voor ons opnieuw in 1946. Ik denk steeds opnieuw aan die 8e mei 1946 terug. Strozakken vullen, kleding halen bij de foerier. Voor mij betekende dat een Engelse broek en een Canadees jack. Je moet maar zo’n rotmaat hebben (55!). Geweer halen, een lachertje. Een klein mannetje kreeg een Lee-Enfield met spijkerbajonet en ik een oud-Amerikaans geweer met een bajonet van zowat een halve meter. Het bijzondere aan mijn wapen was, dat je er niet mee kon schieten. Wat een leger.... Ik belandde op kamer 18 bij de 1e compie. Paul Somers was kamercommandant (op elke kamer was een korporaal ingedeeld, die daar ook sliep. red.) Ook herinner ik mij de aai om de kin van korporaal Sytsema, ‘s morgens op het appèl, om te voelen of je wel geschoren was. Ik had dan de neiging om even te bukken want hij kon er bijna niet bij vanwege m’n lengte (198). Hij was denk ik 165. Uiteindelijk kwamen we aan boord van de Volendam terecht, waar ik al gauw benoemd werd tot patrijspoortenpoetser. Maar dat is een ander verhaal. De dag voor aankomst in Priok riep de boordradio om, dat ons bataljon wapens moest komen halen. “Jullie gaan meteen naar de voorste posten”. Het leek wel echt.... De bemanning van de Volendam, die we intussen goed hadden leren kennen, was zeer met ons lot begaan. Met als resultaat “banjak” sigaretten en chocolade. Na een blikje warm bier en een banaan te hebben ontvangen op de kade: op naar de Poentjak!
38
De kwartiermakers Hans Drost
Voor het vertrek
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Het detachement bestond uit twee delen, een kwartiermakersdeel en een materieeldeel onder leiding van Peter van der Ven. Het kwartiermaker detachement van ons bataljon werd ingedeeld in de 1e Cie., waarin alle detachementen van de 1e Brigade werden ingedeeld. Het was voor mij als jonge 2e luitenant een bijzondere ervaring als commandant op te treden, omdat alle andere detachementen onder bevel van een kapitein stonden. Na het samenbrengen op 31 augustus van de kwartiermakers in Ede en de materieel groepen in Utrecht, vertrokken alle detachementen op 3 september per trein naar de haven van Amsterdam voor de inscheping op de Klipfontein. Ter beveiliging tegen optreden van o.a. communisten, stonden op alle stations en spoorwegovergangen marechaussees. Zonder problemen bereikten we het afgesloten deel van de haven waar de Klipfontein lag. Dezelfde middag werden we ingescheept op het tot troepenschip omgebouwde vrachtschip met passagiersaccommodatie. De officieren met vier man in de oorspronkelijke tweepersoonshutten, de overige 1400 man werden in de ruimen, 5 man hoog, ondergebracht. De belangstelling van de autoriteiten, waaronder de Min. v. Oorlog Fiévez, de Chef van de Generale Staf, Generaal Kruls en de divisiecommandant, Generaal Dürst Britt, om het vertrek bij te wonen, was groot. Onder de tonen van het Wilhelmus verlieten we tegen vijf uur Amsterdam en voeren we door het Noordzeekanaal naar de sluizen van IJmuiden, begeleid door auto’s van familieleden. In de avond ging het langs de Noordzeekust naar het zuiden en zagen we het vaderland langzaam verdwijnen, een onzekere toekomst tegemoet.
De zeereis De 23 dagen durende zeereis was knap saai! Ochtendgymnastiek, lessen Maleis en dagelijks corvee, zoals het schoonmaken van de ruimen, wachtdiensten en aardappelen schillen waren de taken, die de detachementen bij toerbeurt moesten uitvoeren. Als ontspanning werden er regelmatig films gedraaid in het voorste ruim, wat bij enige golfslag niet altijd zo’n lollig was. 39
Het kwartiermaken
g an eg di
.in
w
w
w
Hoogtepunten waren de dagelijkse gok op de afgelegde afstanden en de vaart door het Suezkanaal en de Rode Zee. In Port Said waar we brandstof en water innamen en ook post uit Nederland kregen, werd het schip omringd door bootjes met kooplui die luidkeels hun waren aanboden. Heel speciaal was de ontmoeting met de Oranje, op weg van Indië naar Nederland, met dames en kinderen uit de Jappenkampen. Beide schepen kwamen tot groot enthousiasme van de opvarenden met de achterschepen naar elkaar aan dezelfde boei te liggen. In de kortst mogelijke tijd gingen de achterstevens naar beneden en de voorstevens omhoog! Er werd uitbundig van beide schepen gezwaaid en geroepen. Er was zelfs een enthousiasteling, die via de trossen en de boei over wilde gaan van de Klipfontein naar de Oranje. Maar hij moest halverwege terugkeren! Op de Rode Zee konden we genieten van het leven in de Arabische woestijn. Na het passeren van de Golf van Aden volgde een rustige oversteek over de Indische Oceaan. Op 15 september passeerden we de Kreeftkeerkring, die traditiegetrouw gepaard ging met de doop door de zeegod Neptunus. Iedereen aan boor ontving zijn doopbewijs. Zo voeren we naar Straat Soenda met de vulkaan Krakatau. Op 27 september bereikten we Tjandjong Priok, de haven van Batavia, waar we met muziek werden ontvangen. Vanaf de haven werden we met auto’s naar ons eerste onderkomen in de J. P. Coen Stichting, een voormalig weeshuis, gebracht en konden we onderweg kennismaken met de tropische omstandigheden, huizen en bomen. We werden daar ondergebracht, omdat liet voor ons bestemde kampement nog niet gereed was.
l
.n
s er
Voor ik verder ga, eerst iets over de militaire en politieke toestand in Indië. Britse troepen hadden enkele grote steden, Batavia, Bandoeng, Semarang en Soerabaja bezet en een corridor langs de weg van Batavia naar Bandoeng en beperkten zich tot het beveiligen van deze gebieden. Politiek waren moeizame onderhandelingen tussen Nederlandse en Republikeinse delegaties gaande. Spoorwegen en telefoonverkeer waren volledig onder controle van de Republiek. Al met al een zeer verwarde toestand! Het gekke was dat we ons veilig konden bewegen in Batavia. Direct na aankomst was er weinig voor de kwartiermakers te doen omdat er nog geen beslissing was over de gebieden die de “7 December Divisie” moest gaan overnemen. We moesten voorlopig in Batavia blijven. Wel verhuisden we naar een door Japanse krijgsgevangenen gebouwd kamp even buiten de stad aan de weg naar Tangerang. Omdat er voor ons niets te doen was hadden we volop de gelegenheid om Batavia te verkennen en aan de omstandigheden te wennen. Vooral de warmte viel niet mee. Maar gelukkig was er gelegenheid om te zwemmen in het zwembad in de Europese wijk. Half oktober vertrokken we naar Buitenzorg, dat door de 1e Brigade van de WBrigade zou worden overgenomen. Omdat ons bataljon pas als laatste van de brigade zou aankomen en nog steeds niet bekend was waar we terecht zouden komen, viel er voor ons niets te doen. Het gevolg was, dat we van het ene naar het andere gebouw moesten verhuizen, nu samen met het materieel detachement, dat meer dan 10 3-tonners aan materieel moest beheren en verplaatsen. Tijdens een ondercommandantenvergadering bij de brigade, waar ik, als waarnemend commandant 3e bataljon Reg. “Prinses Irene” 40
op trad, hoorde ik, dat de bestemming van het bataljon een vak was gelegen langs de weg van Batavia naar Bandoeng, zuid van Buitenzorg. Het was een hele ervaring om als jong luitenant tussen de oversten op deze vergadering aanwezig te zijn! Het bataljon moest het vak van OVW bataljon 1-4 RI overnemen. Eind oktober meldde ik me bij commandant 1-4 RI voor de eerste bespreking over de aankomst van ons bataljon. Elke compagniescommandant had van hem opdracht de legering van een partner compagnie te regelen. De dagen daarna ging ik op pad om alle locaties te bezoeken en de onderkomens te bekijken. Begin november arriveerde de plaatsvervangend Bataljonscommandant met een aantal officieren van de compagnieën, die de laatste voorbereidingen in hun vak deden. Op 12 november arriveerde het bataljon en zat onze taak als kwartiermaker er op.
w
w
w
Op de Volendam naar Indië
g an eg di
.in
“Toen wij uit Rotterdam vertrokken, met de Volendam, die ouwe schuit….”
l
.n
s er
Onbekende auteur In een mapje met oude kopij vond ik een paar artikeltjes over de toestand aan boord van de troepenschepen “Zuiderkruis” en “Volendam”. Er staat niet veel goeds in over onze overtocht. Ik lees: “OP DE VOLENDAM: Eén dode, 20 ernstige, 90 lichte ziektegevallen. In totaal hebben zich op de “Volendam” nu 110 ziektegevallen voorgedaan, waarvan 20 ernstig zijn te noemen. Eén patiënt is inmiddels overleden, aldus de militaire geneeskundige dienst te Batavia. Hulppersoneel van deze dienst is naar Sabang vertrokken om zich aan boord te kunnen oriënteren en de aard van de ziekte te kunnen vaststellen. Te Batavia zijn maatregelen genomen voor het opnemen van patiënten in het militair hospitaal.” Tot zover dit bericht. Maar ook over de “Zuiderkruis” is opschudding geweest. Zelfs Kamervragen aan de regering. Onvoldoende en slechte accommodatie voor de manschappen, te veel onderscheid tussen de verblijven van officieren en soldaten enz. Maar ook zou er slecht drinkwater zijn geweest. Kortom zou het vervoeren van zoveel militairen gedurende zo’n wekenlange reis onverantwoord zijn geweest. In een ander artikel lees ik echter héél wat anders: “De stemming aan boord is prima. Iedereen is opgewekt. Er is lectuur, men kan sport beoefenen, er worden films vertoond. Er is Maleise les, wapenverzorging enz. En in tegenstelling met berichten die in bepaalde kranten zijn verschenen, zijn commandanten regelmatig bij hun onderdelen. Ook over de verzorging zijn de manschappen best tevreden. De ligging in hangmatten valt mee. Toegegeven moet worden dat het moeilijk is vanwege de beperkte ruimte, om de op elkaar lijkende bagage uit elkaar te houden”. Tot zover het verhaal van een sergeant majoor.
41
Gedicht uit de scheepskrant van de Volendam Guy (16 okt. 1946) VOLENDAM. Door de wilde woeste golven, Voortgestuwd door noeste kracht, Langs maanverlichte stranden in een klare tropennacht Over donker deinend water onder wolken, grijs en grauw Vaart een stomer door de baren Des stuurmans vaste hand getrouw,
w
w
w
Haar ruimen, eens zo afgeladen met waren van elk denk’bre soort Produkten der vijf werelddelen vervoerd naar afgelegen oord.
g an eg di
.in
Haar dekken, waar de rijken der aarde zich koesterden in zonneschijn, haar luxueuze woonvertrekken klaargemaakt voor elk festijn. De bitt’re noodzaak van de tijden heeft vernield dit paradijs. Door de fouten van een ander betaalden wij een dure prijs.
s er l
.n
De lading, die zij nu gaat brengen, ons kleine land meest kost’bre pand: de fiere jeugd van elf provincies, Soldaten voor hun Vaderland
Enige artikeltjes uit “het Volendammertje” De scheepscourant tijdens onze reis naar Indië. REENALDA NEEMT BEZIT VAN PI. (recreatie-ruimte). Reenalda deed dat tijdens een goed geslaagde avond met behulp van het Cabaret “De Vrolijke Edammertjes. Reenalda vormde natuurlijk de hoofdschotel. Als telepaat gaf hij de wonderlijkste staaltjes van zijn kunst ten beste. Wij moeten hem en zijn Cabaret gelukwensen met het initiatief, deze avond te organiseren en spreken de wens uit, dat deze nog door verschillende gevolgd zal worden. Wist U overigens dat Reenalda telepathische uitvoeringen geeft en dan gaarne vragen beantwoordt, maar dat hij niet lastig gevallen moet worden in zijn vrije tijd als hij met corvee bezig is met vragen als: “Waar is mijn kitbag gebleven?” enz. 42
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
(Noot redactie Plopper: Reenalda, een voormalig stadgenoot van mij, slikte tijdens zijn voorstellingen o.a. scheermesjes. Die zaten aan een dunne draad en gleden zonder mankeren zijn mond in en uit.) Lang is hij niet in Indië gebleven. Hij keerde naar Nederland terug i.v.m. ziekte geloof ik. In Arnhem ben ik eens met hem in een duur restaurant gaan eten “om de obers te pesten” zei hij. We bestelden toen zeetong. Die moest aan tafel gefileerd worden door de ober. Dat vond de man niet leuk, want wij waren maar gewone soldaten. Reenalda was ooit zelf kenner geweest en wilde nu wel eens zelf sjiek bediend worden. We hebben lol gehad toen, maar ook lekker gegeten! Met het Regiment Prinses Irene naar Indië. Van Rotterdam naar Port-Said. november 1946. Toen Woensdagavond. 16 October 1946, om 6 uur ‘s avonds de stoomfluit van de “Volendam” zijn diepe bastoon liet hooren, dachten we allemaal: “Nu gaat het beginnen”. Het was echter het sein, dat een ieder, die niet meeging, van boord moest. Het waren maar twee personen, n.l. de generaal Kruis, die zich persoonlijk was komen overtuigen hoe de situatie aan boord was; speciaal de verblijven van de soldaten hadden zijn volle aandacht en gemoedelijk stond hij met de jongens te praten. De tweede gast aan boord was de “soldaten-moeder”; zij moest via de luidsprekerinstallatie verzocht worden het schip te verlaten. Eindelijk ging ze, beladen met stapels briefkaarten. Iedere militair ontving n.l. toen hij aan boord kwam een kaart, waarop hij een laatste groet vanuit het vaderland kon schrijven. De loopplank werd ingehaald en het muziekcorps op de kade speelde het volkslied. Dan werd het rustig op de wal. Maar in de Merwedehaven krioelde het van booten en bootjes, bemand of beter “bevrouwd” met familieleden. Roepen en zwaaien over en weer. De schemering begon te vallen, de gezichten waren niet duidelijk meer te onderscheiden. Geen nood. De boot van de Rotterdamsche Havenpolitie zette de schijnwerper beurtelings op de “Volendam” en de rondvarende bootjes. Om kwart voor acht begonnen de sleepbooten sputterend als met tegenzin te trekken. Langzaam maakte de “Volendam” zich los, De bootjes begeleidden ons tot ver op de Nieuwe Waterweg. Overal stonden menschen aan de wal, zwaaiend met zaklampen en juichend. Om elf uur zijn we buitengaats en gaat de loods van boord. De volgende morgen is de Engelsche kust in zicht. Het Nauw van Calais is rustig, maar als we het Kanaal binnenvaren, wordt het water rumoerig. De eerste slachtoffers van zeeziekte hangen over boord. Vrijdag, als we in de Golf van Biscaje zijn, wordt het meenens. De boeg van de “Volendam” duikt en rijst, zonder einde. Overal groengrauwe gezichten. Hoog spatten de golven tegen de steven, over het voordek, Van de kust is niets te zien. Zaterdagmorgen varen we langs Kaap Finisterre. Wat later zien we de 43
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
hooge Spaansche kust, die spoedig weer verdwijnt. In de loop van de dag wordt de zee rustiger en als we Zondagmorgen wakker worden is het heerlijk zomerweer; iedereen en alles heeft weer praatjes. De eenige medepassagier, die nog niet in orde is, is “Kees de Bok”, het troeteldier van de Prins Bernhard kapel, die met ons mee naar “Tropica” gaat. Voor dat we Straat Gibraltar binnen draaien, passeert ons H. M. S. Van Kinsbergen. Hartelijke groeten worden via seinlampen gewisseld. De vlaggen schieten omhoog langs de lijnen. Verder gaat de reis, de “Van Kinsbergen” huistoe, wij naar het Rijk Overzee. In de avondstilte licht dan Tanger op. ‘t Is, of een parel-étui geopend wordt; in één woord: een sprookje! Aan de andere zijde de lichtjes van Tarifa, en dan, als slot van dit lichtfestijn Gibraltar, met aan de overzijde Ceuta. Dan is het half elf en dus.... naar bed. De volgende dag zijn we in de Middellandsche Zee, die lang niet zo blauw is als de reclameplaten trachten te doen gelooven. En terwijl we langs de Afrikaansche kust voorbijschuiven houden we waschdag. De battle-dress gaat uit en we trekken onze tropenuniform aan. Dinsdagmorgen hebben we een aardige ontmoeting. De “Sibajak” met aan boord repatrieerende Nederlanders, komt in zicht en om kwart voor elf passeeren we elkaar. Drie stooten op de fluit, en dan speelt de kapel het “Wilhelmus”. Een ontroerend oogenblik. Beide schepen hangen scheef aan bakboord.
Gezwaai en gejuich. Dan roept een soldaat: “Mijn zuster, m’n zuster is daar!” In zeven jaar had hij haar niet gezien. Nu ontdekte hij haar door z’n kijker. Of zij hem zag, weten we niet. De stemming aan boord is prima. Iedereen is opgewekt en tevreden. Er zijn verschillende spelen voor de troepen. Er is lectuur, bokwedstrijden worden er gehouden, films gedraaid. Dan is daar verder de Maleische les, wapenverzorging, theorie, enz. En in tegenstelling met de berichten die in een bepaalde krant verschenen, zijn de commandanten regelmatig bij hun onderdeelen. Ook over de verzorging zijn de mannen best te spreken. Het eten is goed, de ligging in hangmatten valt mee; toegegeven moet worden, dat de ruimte beperkt is, dat het moeilijk valt, om de op elkaar gelijkende bagage uit elkaar te houden. In de hutten, waar men ook met 15 personen verblijft, zijn er evenzeer moeilijkheden dienaangaande. Het hangt er maar vanaf, hoe je er tegenover staat, en.... of de leiding de touwtjes in handen heeft. Bij ons is dat gelukkig het geval! Malt was Woensdag uit de verte te zien. Een uurtje later cirkelde een Engelsche 44
“Firefly” een paar maal over ons. Onze “Volendam” begint weer eens te schommelen. De oude wereldzee laat zich niet van den gunstigste kant zien. Tot aan Port Said wordt het nu enkel water, met zoo nu en dan een schip, dat aan de horizon opdaagt. Port Said, tooverwoord; want daar wacht Post!
Nog een Volendam gedicht’ “Losse flodders uit het dagboek van een radiotelegrafist”. Bij het vertrek familie buiten ‘t hek afgedropen en in bootjes gekropen gezwaai en geween de Volendam gaat heen...
g an eg di
.in
w
w
w
‘k hoor gefluister waarom in het duister? Na nachtrust Engelands kust. Golf van Biskaje O jee, daar ga je!
Zit aan het ontbijt ben even weg... ontbijt kwijt! Vooral in ‘t vooronder had je vaak gedonder!
l
.n
s er
Overste naast de poverste over de reling zonder verveling Storm loeit door ‘t want, vatten elkaars hand.
“Jongens ‘t wordt vies!” Stuurman zegt: “ flinke bries!” Varen langs kust, harten gerust, maken weer praatjes, eten weer slatjes. Onze krant is amusant. Inhoud is fijn, oplaag wat klein. De drukinkt dunnig machine schunnig. 45
P.B.-kapel speelt wonderwel. Repetities leuk... scheepsvredebreuk! Zelfs Kees de Bok blijft dan in z’n hok. Roode petten... dekken afzetten! Soms zijn ‘t draken of toffe snaken, zonder fitten kunnen goed witten!
.n
s er
Battledres op de fles Tropengoed geeft weer moed. Korte broeken in alle hoeken lekker luchtig maar soms kluchtig!
g an eg di
.in
w
w
w
Gezichts-end Kaap Vincent. Lichtgeflonker in het donker. Gibraltar daar, heus ‘t is waar! Afrika’s kust is een lust.
l
Hevig gegil!! Hart staat stil Schip hangt scheef, Beril, gebeef.. worden onze vrouwen al weeuw? Hoor dat geschreeuw...! Maar schip ongedeerd: de SIBAJAK passeert! Port Said gekomen stad van m’n dromen. Arabieren als bende mieren om de schuit 46
met hun zwarte snuit. “Koope koope, hoeveel? Mandje aan lijn centen... verdwijn! In Suez haven olie laven. Temperatuur iets minder guur. Transpireren natte kleren Poort der tranen, hitte tanen,
Blindedarm weggesneden patiënt is weer tevreden. ‘t Is raar, maar toch: hij leeft nu nog! (?) ‘n Paar dagen maar en Colombo is daar.
l
.n
s er
Bootjes ijverig, bemanning bruinlijverig, Hevig gesnater, ons schip krijgt water. Olie getankt, dan weer gezwenkt.
g an eg di
.in
w
w
w
Golf van Aden in zweet weer baden. Zo gaat het door: koel, dan weer “smoor”. stemming echter wordt niet slechter. oceaan wordt in gegaan.
Zuigeling aan boord, nachtrust verstoord. ‘t schreeuwt en ‘t gilt, vaderhart trilt! Vertrouwd geluid: heb zelf ook zo’n spruit. Denk aan gezin en slaap dan weer in. Evenaar voorbij, iedereen is blij. Neptunus aan boord, 47
rust wreed verstoord. Tijdens het dopen officieren gaan lopen!! Reis haast volbracht, wat ons daar wacht? Wat ‘t lot ook zal geven, VOLENDAM: lang zal d’ie leven!
Volendam Door de wilde, woeste golven, voortgestuwd door noeste kracht, langs de maanverlichte stranden in een klare tropennacht.
w
.in
w
w
Over donker deinend water, onder wolken, grijs en grauw vaart een stomer door de baren des stuurmans vaste hand getrouw.
g an eg di
Haar ruimen, eens zo afgeladen met waren van elk denk’bre soort producten van vijf werelddelen, vervoerd naar afgelegen oord.
s er
Haar dekken waar rijken der aarde zich koesterden in zonneschijn, haar luxueuze woonvertrekken, klaargemaakt voor elk festijn
l
.n
Bittere noodzaak dezer tijden heeft vernield dit zeepaleis. Voor de fouten van een ander betaalden wij een hoge prijs. De lading die zij nu moet brengen, Ons kleine lands meest kost’bre pand: De fiere jeugd van elf provincies, soldaten van hun Vaderland. Zij zijn op weg naar vreemde streken waar hun krachten zijn vereist waar rook van brandende dessa’s donker naar de hemel stijgt.
48
“Het Volendammertje”
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Uit de scheepskrant overgenomen artikels van 11 november 1946. PORT SAID. Het gekras van pennen, het bijten op potloden en het omslaan van bladzijden werd onderbroken door geschreeuw. Niemand schreef meer, dacht of las meer, maar hing over de reling en keek in de omhoogkijkende gezichten van Arabische kooplui die in roeibootjes om het schip krioelden. Wij genoten van dit schouwspel, dat vele van ons heel wat centjes heeft gekost.... Nauwelijks lag de Volendam voor anker, of talloze roeibootjes stevenden op ons af. Al uit de verte riepen ze al: “Portefui, mooi portefui, mooi kleedje, kope kope, niet duur!” Maar we waren gewaarschuwd voor schromelijke afzetterij. Maar, we dachten: “In Holland betaal je er toch veel meer voor,” En het omhoog gegooide touw werd opgevangen, geld in het mandje gedaan en zo verdween de eerste mand met geld in de zakken van de wijde soepjurken der Arabieren. En toen was het hek van de dam! Iedereen wilde nu toch ook wel voor een kleinigheid belazerd worden. Maar die kleinigheid bleek snel te worden opgevoerd. Bovendien werd het dek een vuilnisbelt omdat er niets overboord mocht gaan.... Al het keukenafval bleef dus aan dek staan.... In minder dan een half uur was het dek één grote vuilnisbelt. En intussen werden tientallen mandjes met geld en koopwaar op en neer gehesen. “Niet goed, geld terug” was er niet bij! Een heetgebakerde soldaat kreeg een piepklein tasje in plaats van een veel groter exemplaar dat hem door een Arabische koopman was getoond, Toen Jan soldaat protesteerde en een grotere tas eiste, kreeg hij “Niks grote tasje” als antwoord. Woedend pakte Jan toen een drum met keukenafval en smeet die leeg boven het bootje van de koopman.... En die zat onder de rotzooi. Overgebleven pap, soep, schillen, jus en allerlei ander afval. De koopman krijste van woede en zond de vreselijkste schelwoorden omhoog (die we gelukkig niet verstonden). Gejuich van de lieverdjes boven aan de reling was z’n antwoord. Maar, de andere kooplui werden prompt wat meegaander. En de koopman met z’n “afvallige” producten aan boord roeide scheldend weg. Alles was bedorven, tasjes, kleedjes, souvenirs.... Aan boord was het ook feest rond een merkwaardige Arabische goochelaar. Hij had geweldig veel succes met “kieppetje seg, cente weg”, Steeds opnieuw goochelde hij een kippetje weg. En dat kostte centen. De kijkers moesten betalen. “Kieppetje seg, kieppetje weg.... centjes weg!” Tegen vertrektijd daalden de prijzen aanzienlijk, maar steeg ook de handelservaring van de militairen. Dadels, pinda’s met suiker, vijgen gingen tegen aanzienlijk lagere prijzen van de hand. En toen de luidsprekers lieten horen dat “all non-sailors” van boord moesten, was de markt afgelopen. Een eenzaam koopmansbootje volgde de Volendam geruime tijd.... omdat de jongens uit wraak om z’n afzetterij, het mandje met touw aan de reling hadden gebonden. Arabs gescheld en getier werd overstemd door het gedreun der scheepsmotoren en het gelach van de manschappen. Toen uiteindelijk de M.P. ingreep, had het roeibootje al een flinke vaart en was er al een forse boeggolf te zien. Die verdween toen het touw werd losgegooid. De Arabier bleef maar met z’n armen zwaaien, maar verdween al gauw uit zicht. Port Said was een welkome afwisseling. Vermagerd van het lachen, maar weer verdikt door dadels en pinda’s, die wij na veel afdingen kochten op het voordek van een klein Arabisch jongetje, dat op de één of andere manier stiekem aan boord was gebleven. Tot ook hij met de loodsboot de aftocht moest blazen.... Oeno. 49
“Alsmaar kijke, portefui!”
nie kope! Poef, mooi poef! Tas, mooi tas, niks duur! Portefui,
w
w De bemanning.
w
l
.n
s er
g an eg di
.in
In “Het Volendammertje” van 11 november 1948 lees ik van de hand van Luitenant-Kolonel Mr. S. L. F. de Hartogh het volgende artikel: Het kenmerk van bekwaamheid is, dat zij een indruk wekt, alsof er geen moeilijkheden bestaan. Wie Tilden (een beroemd tennisser vroeger. red) heeft zien spelen, meende, dat hij dit ook wel zou kunnen; wie een eerste klas biljarter aan het werk ziet, kan nauwelijks geloven dat biljartballen soms weigeren te caramboleren. Wie een boek van een waarlijk groot schrijver leest, kan zich geen voorstelling maken van de studie en inspanning, die de schrijver zich heeft moeten laten getroosten. En wie dan ook de omvangrijke arbeid van de bemanning van de Volendam gedurende deze reis diep in zijn bewustzijn heeft gegrift, bewijst daarmee de bekwaamheid van deze bemanning. Geven wij er ons wel rekenschap van wat het wil zeggen dat driehonderd man voortdurend letterlijk en figuurlijk in touw zijn om onze goede vaart en behouden overkomst te verzekeren? Welk een organisatie en welk een vakkennis van iedereen wordt vereist? Op één van de dagen, waarop een sterke wind van stuurboordzijde blies, moest een staalkabel die één van de pijpen in de goede stand houdt, gespannen worden. Ik heb dit gecompliceerde werk door drie leden van de bemanning zien uitvoeren. Zonder geschreeuw, zelfs zonder enige aanwijzing met een “efficiency” en vanzelfsprekendheid, die voortreffelijke vakkennis verraden. En dit was dan nog maar een zeer klein onderdeel van de omvangrijke arbeid, die nodig is om dit grote schip rond de halve aardbol te voeren. Belast met de opdracht, de ingescheepte troepen in Batavia bij onzen Divisiecommandant te melden, wil ik dan ook thans reeds de bemanning van de Volendam van hoog tot laag mijn dank en bewondering betuigen voor de wijze waarop zij Rotterdam-Batavia voor ons tot een veilige reis hebben gemaakt. Uit de kroniek van “Opa”, die bij het schrijven van z’n kroniek aan zijn toekomstige kleinkinderen denkt en zich eigenlijk tot hen richt. Vandaar dat hij over “Opoe” schrijft 50
en zichzelf Opa noemt. hoewel nauwelijks droog achter de oren.
OPA HAALT STUNT UIT BIJ COLOMBO.
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Verlangend ziet Opa uit naar het aandoen van Colombo. Hij begon zich zo zoetjesaan bekocht te voelen op die trouwe ouwe Volendam. Niks dan water. Dat beviel hem niet. Dan kon hij beter met Opoe een tochtje over het IJ maken zoals tijdens het inschepingsverlof, waar hij al dobberend met Opoe zat te kijken naar het vertrek van de Tegelberg, die ook een massa “jongens” naar Indië ging brengen. Bovendien had hij aan Opoe verteld dat hij met een schip zou gaan, dat twee pijpen had. En nu bleek die ene pijp gewoon “nep” te zijn! Er kwam ook nooit rook uit! Dat was geen stijl vond Opa. Maar, nu naderde Opa met de hele hap Colombo en dat maakte weer wat goed. Voor de rede zag je masten van gezonken schepen boven water uitsteken. Herinneringen aan de oorlog. Langzaam voer de Volendam de smalle haveningang binnen en ging voor de rede voor anker. Hier geen schreeuwende Arabieren en muntjesduikers. Alleen maar een stilliggende Volendam in een volle haven. Slechts een boot met vers water kwam langszij. Wel lag er 100 meter verderop een Franse boot met troepen. De “André Lebon”. en Opa kon de verleiding niet weerstaan, trok zijn bovenkleren uit, met uitzondering van z’n onderbroekje, en dook overboord, gevolgd door een aantal van zijn kameraden. Nou, toen was de boot inderdaad helemaal aan!. Direct werd de M.P. gealarmeerd en de luitenant van die eenheid vertrouwde zelfs z’n leven toe aan een wankel politiebootje om in zijn ijver de roekeloze zondaars op onze boot terug te brengen. Opa, zich van geen kwaad bewust, zwom intussen rustig naar de Franse boot, een echt troepentransportschip. Via een uitgeworpen lijntje klom hij aan boord en ging eens een kijkje nemen op het dek. Nou, dat viel tegen! Vierduizend man aan boord en niets te roken, neen, dan was de Volendam nog zo slecht niet. Maar ook de M.P. luitenant had inmiddels in zijn piepkleine politiebootje de Andre Lebon bereikt en Opa opgespoord. Laatstgenoemde kon hoog of laag springen, maar hij moest mee terug! Toch hadden enkele charmante Françaises hem héél even wat minder aan Opoe doen denken.... Terug op de Volendam, moest hij in z’n onderbroekje mee naar de Detention Room. Er werd rapport opgemaakt en de luitenant van de M.P. meldde in zijn rapport heel braaf dat Opa niet in het bezit was van een zakboekje. En zo zat Opa bij zijn aanhouding weer in dezelfde cel, waarin hij al eens eerder had gezeten, niet vermoedend dat Opoe bijna weduwe was geworden vóórdat ze getrouwd was, want in de haven van Colombo wemelt het van de haaien af en toe. De volgende morgen werd hij losgelaten tot zijn spijt, want de cellen waren ruim en fris. Helemaal niet slecht dus. Hij kreeg te horen, dat hij na aankomst in Indië zijn straf nog wel zou krijgen. 51
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
En zodoende speelde Opa de volgende dag al weer mee in de grote klaverjaswedstrijd tot grote opluchting van z’n maat, die het benauwd had gehad bij de gedachte dat Opa niet had kunnen spelen. Nadat zaterdagmorgen om 10. 30 uur Neptunus per radio contact had gemaakt met de Volendam, kwam Z. M. met zijn gade ongeveer om 4 uur n. m. aan boord. Voorafgegaan door de complete Prins Bernhard kapel maakte Hij een rondgang over het schip. Direct was de stemming er in! Vooral toen Neptunus en Amphitrite, voorafgegaan door de 1e stuurman, de kapel en de pers, een rondje maakte op het Adek. Dat de dame van Neptunus daarbij languit kwam te vallen, dat de speler van de grote hoorn niet onder een trapje door kon en daarom moest omlopen en in draf achter zijn orkest moest aanhollen, maakte voor Opa het feest bepaald gezelliger. Tenslotte kwamen beide hooggeplaatste echtlieden op hun troon te zitten op het achterdek. Het dopen kon beginnen. Als eerste was dokter Bossinga aan de beurt, die door een verrekijker die linie moest bekijken. Opa genoot, toe hem bleek dat de verrekijker uit twee aan elkaar geplakte bierflesjes bestond, gevuld met pittig zeewater. Opa genoot.... totdat Neptunus ook hem opriep bij de troon, hem een borrel zeewater liet toedienen, hem liet scheren met een reusachtig houten mes en hem daarna liet dopen. Opa lachte na afloop als de bekende boer met kiespijn en dacht aan de foto van Opoe, die hem in dergelijke bange momenten nooit in de steek liet. Maar toen Opa een bekende kapitein zag, die na enkele pesterijen met de brandslang werd bespoten en verder iedereen, officieren, onderofficieren en de hele hap onder de krachtige straal drijfnat werd, had Opa geweldig veel lol! Wat een geweldig feest! Opa zal nu binnenkort van boord gaan en in Indië nieuwe onbekende avonturen tegemoet gaan, Hij zal het vaak zwaar krijgen. Maar hij heeft z’n makkers die elkaar steunen. Opoe moet het thuis alleen verwerken. Haar problemen zijn ook niet gering. En wat begrijpt de familie van Opoe van die problemen? Als zij eens geen post krijgt vanwege de slechte verbindingen. Begrijpen zij dan wat er in Opoe omgaat? Zij, ons aller Opoe oftewel onze meiskes in Holland! Naar jou gaan steeds onze beste wensen, onze gedachten uit. Hou je taai, wij denken aan jullie. Denken jullie aan ons! En als wij terugkomen, zullen we jullie dan diep in de ogen kunnen kijken en zeggen: “Jij bent de enige nu en steeds geweest?” Wij doen ons best om terug te komen zoals we zijn gegaan! Jongens een eresaluut voor al onze Opoe’s!!
De groet der etenkokers Het gedicht is gemaakt door een beroepskok van de Volendam, vlak voor de ontscheping in Priok. Heel de oorlog trouw gevaren, Nimmer waren er bezwaren. Menig zak met zout verwerkt, Vele nationaliteiten mee versterkt! Toen eindelijk onze eigen jongens kwamen, Dat was me een poot’ge ploeg! Piepers. Nooit genoeg!|
52
Stomen, stomen, piepers stomen! Liepen wij maar onder koele bomen, Palmbomen zoeken we niet op. Noppes, geen kokosnoten boven m’n kop. Wij zijn dankbaar voor de complimenten In de Volendammer courant. Mogelijk brengen wij jullie weer veilig naar ‘t Moederland. Wij zijn hen dankbaar, die ons hebben bijgestaan bij het “naar de aapjes” gaan. Jongens, allen het beste, ook met de baarden en dat jullie daar kunnen aarden
.in
Koper poetsen
w
w
w
In ons mooie tropenland. Mannen “keep smiling”, kop op en blijf baas over je verstand!
l
.n
s er
g an eg di
Jan van der Burght Vanaf het begin van mijn loopbaan als soldaat was ik er al niet gek op, maar het moest. Koperpoetsen….! Aan boord van de Volendam heb ik, door toedoen van mijn vriend de hofmeester, koper gepoetst genoeg voor mijn hele verdere leven. Wat was namelijk het geval? Ik ben altijd een echt “doe-mens” geweest. Nietsdoen staat niet in mijn boekje. En op de Volendam sloeg de verveling toe ondanks “Geweerles nr. 1” en Maleise les: “Pergi ke kampong”. Voor velen was het een kwelling en voor mij in het bijzonder. Dus maar weer eens de hofmeester opgezocht en hem gevraagd of hij nog een baantje voor mij wist. Nou, ik kwam blijkbaar als geroepen. Het volgende deed zich voor: Als er aan boord eten over was, werd dat “over de muur” gezet. Overboord gesmeten zogezegd. Dat moest altijd gebeuren aan de kant waar de wind niet opstond. De lijzijde noemt men dat. Maar de landrotten die corvee hadden, snapten dat niet en kiepten pardoes die rotzooi aan de verkeerde kant overboord. Gevolg: de patrijspoorten kwamen vol etensresten te zitten, evenals andere delen van het schip. Stank en smurrie te over! Maar ook openstaande patrijspoorten kregen hun portie. Onder meer precies op de plaats waar de wasserij en strijkerij was gevestigd....! “Een mooi klusje voor jou”, vond de hofmeester. lk kreeg een grote bus Brasso, poetsdoeken en een plamuurmes en mocht de patrijspoorten schoonmaken en schoon houden. Ik toog vol goede moed aan het werk. Tot groot genoegen van de wassers en strijkers. En als beloning werd ik al gauw ingewijd in het bedienen van de ijswaterautomaat. Bovendien kon ik met de bemanning mee-eten. Na een paar dagen en ettelijke patrijspoorten kreeg ik een pasje waarmee ik me moest melden op de brug bij “de derde” (stuurman). 53
w
w
Ik denk dat ik de enige soldaat ben geweest die ooit op de brug van de Volendam mocht komen. Want die brug is heilig. Dat ondervond ik tenminste direct toen ik naar boven wou gaan. Ondanks het pasje weigerde de MP-er mij door te laten. Maar een brul naar boven mijnerzijds deed de derde stuurman te voorschijn komen. Prompt werd ik doorgelaten door de verbaasde MP-er. Alles heb ik daar moeten poetsen. De scheepsbel vooral. Die was hardgroen uitgeslagen. Niemand had dat ding blijkbaar ooit gepoetst de laatste tijd. En verder moest ik alles poetsen wat van koper was van de HEREN stuurlui en roergangers. Maar.... ik heb er ook gegeten! En lekker. En veel! Het eerste menu zal ik nooit vergeten: Gebakken scholfilet, aardappelen, bloemkool en chocoladepudding met vanillesaus na. Eigenlijk jammer dat het poetsen daar na een dag of drie gedaan was. Maar op andere plaatsen was nog werk te over. Ik heb dat werk de hele reis volgehouden, slechts af en toe even onderbroken vanwege mijn verplichtingen als soldaat sadja!
w
Die goeie oude Volendam blijft in onze herinnering drijven
g an eg di
.in
Sytze Steenstra Een verslag van de reis per troepentransportschip “Volendam”. Vertrek 16 oktober 1946. Aankomst in Batavia 12 nov. 1946. a/b/ ss Volendam 29 oktober 1946.
Dit is dan de vierde dag die ik op het water doorbreng en het wordt vandaag de eerste dag dat ik een letter op papier zet. Ik ben namelijk twee dagen zo zeeziek geweest dat ik eigenlijk nergens benul van had. Maar laat ik bij het begin beginnen: woensdagmorgen 16 oktober zijn we uit Arnhem vertrokken.
l
.n
s er Die reis verliep vlot. Daar valt niet veel over te vertellen, maar de aankomst in Rotterdam was onvergetelijk. Toen we dicht bij de kade kwamen ging de trein erg langzaam rijden en bij een spoorwegovergang stonden een hele boel familieleden ons op te wachten om hun “jongen, verloofde, man, neef of vriend” voor de laatste keer uit te wuiven. Ze bestormden de trein en al gauw zaten alle coupes vol met “burgers”. Na tien minuten werden ze er allemaal met moeite uitgezet door de M.P. We kwamen tegen vijf uur bij de boot aan en om zes uur werden de trossen losgesmeten. De reis was 54
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
begonnen! Een muziekkorps speelde (erg toepasselijk) “Louise zit niet op je nagels te bijten.... “. Menige “Louise” zal dat wel gedaan hebben! Donderdagmorgen zaten we al midden in Het Kanaal. De krijtrotsen waren heel mooi te zien en tegen de avond waren we al op de oceaan. Over de vrijdag en de zaterdag kan ik helaas niet veel vertellen, maar de Golf van Biscaje zal ik niet gauw vergeten! Ik heb me geloof ik nog nooit zo ziek gevoeld. Er woei een loeiharde stormachtige wind waardoor het schip 6 uur vertraging opliep. Vandaag (zondag) is het gelukkig prachtig weer. We zijn om 10 uur kaap St. Vincent gepasseerd, een stuk rots midden in zee met een vuurtoren erop. Zo nu en dan kun je de witte dorpjes tegen de berghellingen zien liggen. Een schilderachtig schouwspel! Zojuist passeerde een Nederlandse kruiser. De HMS “Van Kinsbergen”. Er werd op beide schepen luid gejuicht bij deze ontmoeting. Gezwaai met zakdoeken. Beide schepen brachten elkaar de voorgeschreven vlaggengroet. Een welkome afwisseling. De “Prins Bernhard-Kapel” vaart ook mee met ons schip. Ze hebben als mascotte een bok. Die heet Kees en wandelt onder geleide elke dag over het dek. ‘s Morgens om 10 uur en ‘s middags om 4 uur is er een concert. We zijn aan boord met ongeveer 2100 man. We slapen in hangmatten of op matrassen op de grond in de ruimen. Het eten is goed. Het is nu half zes. Ik stop met schrijven. Morgen verder. Hier ben ik weer. Vannacht zijn we de Straat van Gibraltar gepasseerd. In de verte is op het ogenblik de Afrikaanse kust goed te zien. ‘t Is mooi zonnig weer en ik heb een schaduwrijk plekje kunnen vinden. In Holland zal het nu niet zo mooi zijn en niemand last van de zon hebben. We hebben nu ons tropenuniform aan moeten trekken. De enige afwisseling die er is zijn de dolfijnen en gister ook nog een duikboot. Regelmatig zien we schepen van allerlei nationaliteiten. Soms ook Nederlandse. Op ons schip zijn luidsprekers aangebracht. En de Arnhemse bevolking schonk ons een paar grammofoons met platen. Dus hebben we vaak muziek. Een Leidse studentenvereniging heeft ons regiment geadopteerd en we zouden van hun boeken krijgen. Althans dat is de bedoeling. Zondag (27-10) zullen we Port Said bereiken. Volgens plan zullen we 13 nov. in Batavia aankomen, Volgens geruchten gaan we dan door naar Bandoeng. Dan zijn we niet ongelukkig want het moet daar een goed klimaat zijn. Maar zeker is onze bestemming nog niet. Morgen weer schrijven. Nu stop ik. 27 oktober 1946
We liggen momenteel in de Golf van Suez. Gistermorgen om 6 uur zij we in Port Said aangekomen en om 5 uur n. m. weer vertrokken. 55
Heb mijn brief gepost, maar geen post ontvangen. We mochten niet van boord maar toch hebben we ons prima vermaakt. Het hele schip was omringd met tientallen kleine sloepen met daarin Arabische kooplui. Ze hadden van alles te koop. Pinda’s, dadels, sinaasappels, kettinkjes (van “echt” goud natuurlijk, portefeuilles, leren tasjes enz. enz. Voor een mooie leren tas vroegen ze f. 150.- tot f. 200.-, maar na een half uurtje zakte de prijs al gauw tot f. 15.- of f. 20.- Met een touw werden de gekochte spullen aan boord gehesen. Die spullen bleken vaak kleiner of minder goed te zijn dan met veel geschreeuw over en weer was overeengekomen. 27 oktober 1946
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
In de haven van Port Said liggen we enkele uren en zien over de reling jongetjes die muntstukken opduiken. Ze bewaren de opgedoken munten in hun mond. Wij gooien kwartjes en dubbeltjes overboord en kijken toe hoe die worden opgedoken. Een leuk vermaak. Ook is er een goochelaar. Hij mocht bij uitzondering aan boord komen. Uit het niet haalde hij kuikentjes te voorschijn, brak ze zogenaamd door midden en liet ze dan weer springlevend te voorschijn komen uit de neus van één van ons. “Kippetje hier, kippetje daar”, riep hij dan. De plaatselijke politie, gekleed in een soort carnavalsuniform had het druk met het verwijderen van stiekem aan boord geklommen Arabieren. Zo haalden ze een heftig tekeer gaande man achter een paar manden met afval vandaan. Zacht traden ze niet op. De gummiknuppel werd tamelijk vaak gebruikt. Ik heb zeker een stuk of tien mannen onzacht zien verwijderen en in een politieboot gesmeten. Wat ze hadden misdaan weet ik niet, maar blijkbaar was het verboden om aan boord te klimmen. Echt Hollands waren de reusachtige reclamelichten van Phillips en de K.L.M. Een bewijs van Hollandse handelsgeest in de wereld. Van het Suezkanaal zagen we weinig omdat we ‘s nachts door het kanaal voeren. Zo nu en dan zag je wat huisjes en groepjes Arabieren in hun lange witte “jurken” met op hun hoofd tulbanden. Woestijn links, spoorlijn rechts van het kanaal. Vanmorgen om 6 uur waren we in Suez. De tocht door het kanaal duurde 12 uren en kostte (naar men zegt) fl. 18.000.We liggen nu al de hele dag in Suez. Er moet water worden ingenomen. Het is hier smoorheet, ben nat van het zweet, maar het ergste moet nog komen: de Rode Zee! De tocht door de Rode Zee duurt vier dagen. Dan gaan we na ongeveer 6 dagen Colombo aandoen. En dan nog een goeie week en dan zijn we in Batavia. Maar eerst gaat het eentonigste deel van de reis beginnen. Voor vandaag stop ik met schijven. Ga wat zitten lezen. 29 oktober ‘46
We varen midden in de Rode Zee. Het is nu ongeveer acht uur ‘s avonds en nog steeds ontzettend warm! Het zweet loopt met straaltjes over m’n gezicht. Men zegt dat het hier 135° F is. Of het waar is weet ik niet. Nog 1 dag en dan zijn we uit de Rode Zee. Dan is dit hitteleed geleden. In Indië moet het lang zo warm niet zijn zeggen de mensen die het kunnen weten. Gelukkig maar, want deze hitte is niet te harden.
56
Veel nieuws is er niet. We zien alleen maar water om ons heen. Wel wat vliegende vissen gezien. Een vreemd gezicht. De klok wordt zo nu en dan een half uur of twintig minuten vooruit gezet. We zijn jullie in Holland een flink eind voor! Ik ben Maleis aan het leren. Zo nu en dan krijgen we les. Daar is tijd genoeg voor! Donderdag 7 november
Gistermiddag om 8 uur in Colombo aangekomen. Een grote haven, maar niet erg mooi. We mogen niet aan de kade liggen, maar moeten voor anker gaan. Er liggen wel 50 schepen, waaronder 5 Hollandse. We mogen natuurlijk niet van boord en er zijn geen kooplui met bootjes. Niets te beleven. Er wordt olie ingenomen en water. De mensen zijn hier zwart van huiskleur. Ik zag in Suez dat mensen ons brood dat overboord werd gegooid opvisten om na het gedroogd te hebben opaten of meenamen. Dat doen ze hier niet. Het heeft dagen achtereen geregend. Vanmorgen om 7 uur weer uitgevaren langs de kust van Ceylon, maar zijn nu weer in volle zee. Er staat een stevige bries waardoor de temperatuur goed is. De ergste hitte is nu voorbij.
w
Vrijdag 8 november
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
Vanmorgen naar de tandarts geweest. De vulling van gister viel eruit. In Batavia moet ik weer. De reis gaat vervelen. Er is wel wat afwisseling in de vorm van een film aan dek. Er komt een krantje uit en er is soms wat muziek en een gezellig avondje, maar verder gaat dit nietsdoen vervelen. Morgen passeren we de evenaar. Dat is een groot feest geworden. Neptunus en zijn vrouw met een stuk of zes mooi uitgedoste helpers kwamen aan boord. Met muziek maakten ze een rondgang over het schip. Daarna beklom Neptunus zijn troon en hield een daverende toespraak. Toen begonnen de doopplechtigheden. Van elk bataljon waren tien man uitgezocht en die kregen de volle laag. Eerst moesten ze voor Neptunus verschijnen en vragen beantwoorden. Daarna werden ze overgeleverd aan de helpers. Hun gezichten werden ingewreven met een soort deeg en daarna werden ze “geschoren” en in een kuip water gesmeten, Een kapitein werd op z’n kop in een bak meel gezet. Z’n benen staken recht omhoog. Als een witte pop kwam hij weer overeind. Iedereen stond te kijken, toen plotseling de brandslang op ons werd gericht. Je kon geen kant uit. Alles en iedereen werd kletsnat of onderuit gespoten. We hebben allen ons deel gehad van het Neptunusfeest! Dit is de laatste keer dat ik schrijf vanaf het schip. Hoe het verder gaat moeten we afwachten. Wapens schoonmaken, alles inpakken en brieven inleveren. Hoop op een brief van thuis. Ik schrijf zo gauw mogelijk weer.
De grote Volendammer Menigeen zal denken: “Altijd maar weer over die Volendam”. Inderdaad. Ik kan het maar niet laten om in m’n map met oude herinneringen te duiken. Tussen die vergeelde verslagen en verhalen vond ik nog een paar scheepskranten die tijdens onze reis naar Indië zijn geschreven. Met moeite heb ik er een paar bladzijden uitgepeurd, een roestig nietje losgemaakt en op de lessenaar gelegd om over te typen. Het is wel een gedenkwaardig verslag dat handelt over een “Gala Avond” op het dek. Er werden sketches opgevoerd, sommigen verkleed als Snip en Snap, anderen zongen 57
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
liedjes of jongleerden. Lees zelf maar het verslag van iemand die zich “Oeno” noemde. “Wanneer ik U een verslag geef van de Grote Volendammer, leg ik me geen gemakkelijke taak op. Hoe moet ik beginnen? Moet ik Johnny en Jones noemen? Ach, de drie Fernando’s waren ook geen haar minder. En de jongleur op dat slingerende dek? Ik zou zo door kunnen gaan, maar dat zou vervelend worden. Enkele namen moet ik echter in het bijzonder naar voren brengen’ nl. sergt. Engels en vdg. Veldhorst, geassisteerd door sgt. Hendriks, sgt. Mollemna en wmr. Lantinga. Maar laat ik maar bij het begin beginnen en U een verslag geven van de Gala-avond van vrijdag 8 dezer (red: november 1946). Het deed ons een genoegen de gezagvoerder, de heer S. Vlietstra en zijn officieren in ons midden te mogen hebben, evenals de C.C.T., de luit. kolonel J.W. Baretta. Uw verslaggever genoot het bijzondere voorrecht aanvankelijk naast de “bekende stem” te mogen zitten, de man die ons iedere nacht van 20 minuten slaap berooft. Het bleek desondanks een zeer gemoedelijke stuurman te zijn, die alleen mijn trommelvliezen bijna verscheurde bij het meezingen van de samenzang. Toen kwam de eerste scène en direct trof mij de hoffelijkheid van de leiding die ter ere van onze enige vrouwelijke passagier de Zuid-Afrikaanse vlag als achtergrond had gebruikt. Snip en Snap, hoewel gekuist, waren toch wat pikant, wat je nu eenmaal van twee zulke nette dames niet zou verwachten, maar desalniettemin, ze waren prima! De Band mag hier ook niet vergeten worden. Wat de pianist uit die piano te voorschijn wist te toveren, was gezien de kwaliteit van het antieke instrument fenomenaal! En zijn collega’s deden niet voor hem onder. De conferencier, in het burgerleven kennelijk handelaar in hoeden: prima! Zo kan ik wel doorgaan. Romantiek was niet alleen echt romantisch, maar bleek ook nog “steengoed”. En de solist HENK BURGGRAAF komt extra veel lof toe! (red.: Henk was van de e cie. en zong vermoedelijk “Hallo Bandoeng”.) Port Said bracht ons een ernstiger noot in het programma. Maar ook een goede ernstige noot. Liep dit nummer bij het eerste optreden nog niet voor 100%, thans ging het gesmeerd en ook hiervoor niets dan lof! Hans Plas en zijn medewerkers in Black Out maakten ook dit nummer tot een onberispelijk geheel, hoewel een zekere Overste op een gegeven moment wel even zijn wenkbrauwen fronste, maar ja, we zijn nu eenmaal geen meisjes van een kostschool. Als het maar niet te grof wordt en dat was niet het geval. De tapdansers tapten de stukken eraf en het is niet nodig om hier nader op in te gaan. Het applaus sprak voor zichzelf! Ik wil eindigen met het nummer van onze Indische vrienden. Als zij ooit enige twijfel gekoesterd mochten hebben omtrent onze gevoelens jegens hen, dan is dat hun nu wel helemaal duidelijk geworden. Mannen, jullie horen bij ons en wij horen bij jullie. Samen zullen wij de rommel in Indië opruimen, zij aan zij zullen wij, indien dit nodig mocht zijn, vechten voor jullie en ons Indië. En als de zaken daar dan beter lopen, hebben wij daaraan bijgedragen. Wij zullen jullie helpen om jullie vrouwen en kinderen, maar ook de Nederlandse vrouwen en kinderen weer in vrijheid te doen leven. En hiermee zou ik kunnen eindigen, ware het niet, dat ik de finale nog even wil beschrijven. Ik heb al vele finales gezien: finales met veel mooie blote benen, finales met grootscheepse decors, finales met tientallen artiesten op “de bühne”, maar deze 58
finale, deze Hollanders met hen twee Indische vrienden, is wel de mooiste, de indrukwekkendste geweest die ik ooit gezien heb! Sergeant Engels en vaandrig Veldhorst, jullie kunnen trots zijn op je werk!. Tenslotte dankte Overste S.L.F. de Hartogh spelers en medewerkers voor hun inspanningen en sprak zijn bewondering uit voor hetgeen in zo’n korte tijdsbestek was bereikt.
Nog eventjes terug naar de “Volendam”!
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Als je de avonturen van “Opa” hebt gelezen in deze, maar ook in de vorige Plopper, is het je bekend dat Opa meedeed aan een opstelwedstrijd. Je moest een opstel maken met als titel: “Waarom varen wij naar Indië’? Als je de eerste prijs won, mocht je gratis drie minuten telefoneren met je familie, je vrouw of verloofde. Opa wilde toen schrijven dat hij naar Indië voer omdat lopen niet mogelijk was en vliegen ook niet omdat dat teveel zou kosten voor een eenvoudige soldaat. In elk geval: Opa won niets, hoewel hij een gloedvol verhaal schreef (volgens Opa zelf dan wel te verstaan). WIE ER WEL WON, vermeldde Opa niet. Nou, dat doe ik nu wel in deze Plopper! De man die de eerste prijs won, was niemand minder dan onze eigen Chris van Veen, destijds ingedeeld bij de 3e compagnie van ons bataljon! Dezer dagen ontving ik van hem een brief waarin hij o.a. schrijft: Mijn aandacht werd getrokken door het artikel “Het Volendammertje” van 6 november 1946. Daar wordt gesproken over de opstelwedstrijd met als titel “Waarom varen wij naar Indië”? Wat waarschijnlijk niemand weet is, dat ik toen de eerste prijs gewonnen heb en inderdaad als prijs naar huis heb mogen bellen. We lagen toen in Tjirangrang. Dat is een verhaal apart. Ik sluit hierbij in het winnende artikel en de verlofpas, zoals die mij door de Overste De Hartogh werd verstrekt. Voor vervoer werd niet gezorgd. Evenmin voor onderdak. “Zie maar dat je in Batavia komt. Zie maar dat je op tijd weer thuis komt. Zo was het toen. Het artikel heb ik indertijd uit het hart geschreven. Alles heeft zijn tijd, zegt de Prediker. Tot zover een stukje uit de brief van Chris. Ik vond het geweldig, dit verhaal van hem! En hij is nog wel bijna 10 jaar Plopperredacteur geweest. Geen wonder dat hij een eerste prijs kreeg. Bedankt voor deze bijdrage Chris. En hier volgt dan het bewuste artikel, geschreven op de Volendam door CHRIS VAN VEEN in 1946. Nog een verhaaltje van “Opa” uit de scheepskrant van de Volendam. Misschien vraagt de lezer zich af: “wat heeft die redacteur toch met die scheepskrant?” Mijn antwoord zou zijn: “ik voel me bij het lezen van artikelen uit “Het Volendammertje” altijd eventjes een beetje terug op die schuit. Vooral als ik stukjes overtyp vanaf een oud en vergeeld door de tand destijds aangevreten stuk papier. Helaas is alles niet eens meer leesbaar en valt het papier bij aanraking uit elkaar van ellende. Bovendien is alles niet even interessant. Hier volgt dan nog een belevenis van Opa op de Volendam: KRONIEK (zijnde de lotgevallen van Opa op de “Volendam” Opa, die reeds voor het binnengaan van de Golf van Biskaje het vaantje had gestreken en zeeziek in een hoekje op het dek lag, knapte zondag, toen hij bij stralend weer Kaap St. Vincent passeerde, 59
weer helemaal op. Hij kuierde gezellig over het dek met net als alle anderen, een gezicht alsof hij nog nooit zeeziek was geweest.. En ook de redactie van het “Volendammertje” nam als volleerde orgeldraaiers de zwengel van de stencilmachine, die inmiddels weer was gerepareerd, ter hand, zodat dien dag (dit verhaal is in de oude spelling overgenomen red. Plopper.) het nummer van ons scheepsblad weer
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
verscheen. Natuurlijk hoorde Opa ook het gerucht, dat de redactie een ongevallenverzekering overwoog, zoals ook voor den oorlog bij sommige kranten de gewoonte was (ten behoeve van haar abonnees). Na St. Vincent werd de kust weer vager en na enige tijd waren de meeuwen weer het enige teken van leven om het schip, totdat de dolfijnen verschenen, die geruimen tijd voor het schip uit bleven zwemmen. De middag verliep gezellig met bokswedstrijden, waaraan ook Opa deelnam, terwijl de Prins Bernhard kapel inmiddels een concert gaf. Ook werd met de passerende “Van Kinsbergen” een groet gewisseld, terwijl voorts verscheidene boten ons achterop kwamen. De “Volendam” was een echte “ ouwe taaie”. “s Avonds om negen uur voer Opa de straat van Gibraltar binnen en ontwaarde voor het eerst Afrika, het werelddeel waar jaren later de ooievaar vandaan zou komen die het voortbestaan van de familie mogelijk zou maken.... Tegen elf uur kwam Gibraltar aan bakboordzijde, hetgeen echter in het niet verzonk bij de aanblik van de overzijde van de Straat, waar Ceuta lag. Wat Opa echter dien dag het meest opviel, was het plotselinge omslaan van het weer. Zaterdag nog in battledress en Zondag was het zomer. En Dinsdag verscheen iedereen al in tropenkleding! Er kwamen dekspelletjes. Opa sjoelbakte eens, speelde tafeltennis en ging ‘s avonds naar de film. Die werd helaas afgelast wegens een defect aan het projectieapparaat. Tenslotte passeerde hij tegen het naar bed gaan Algiers. Dinsdagmorgen bracht al spoedig een zeer onaangenaam incident. Opa, die in zijn jonge jaren een tamelijk eigenwijs product was, gooide ondanks alle waarschuwingen een brandend peukje overboord.... en werd betrapt. Leiden in last! Tot zijn verdriet raakte hij zijn rokerskaart kwijt en alsof dat nog niet genoeg was, kreeg hij bovendien nog streng arrest! Het voorbijvaren van de “Sibajak” (komend van Indië met repatrianten) was een indrukwekkend schouwspel, dat echter voor Opa verloren ging in zijn benauwde warme cel. Hij hoorde buiten zijn kameraden naar de repatrianten roepen. Waarmee wij afscheid nemen van Opa.
60
w
w .in
w
Wimpie Welfare
l
.n
s er
g an eg di
Onbekenden auteur In mijn map met allerlei oude plaatjes, knipsels en geschriften over “toen” ligt al enige tijd een boekje dat is uitgegeven door het “Hoofdkwartier Adjudant Generaal Dienst Welfare”. Die naam is groot. Het boekje is klein, letterlijk en figuurlijk. Een boekje dat is uitgegeven door het “Hoofdkwartier Adjudant Generaal Dienst Welfare”. Blijkbaar is dat boekje destijds aan ons allemaal uitgereikt, hoewel ik mij daar niets van kan herinneren. Wimpie herinner ik me nog wel als een soort schertsfiguur. Hoe de Dienst Welfare meende ons te moeten voorbereiden op ons verblijf in Indië kunt U hieronder lezen. De tekst is letterlijk overgenomen uit het boekje. Welkom in Batavia! Hallo jongens! Blij dat jullie aangekomen zijn. En... ziet het er ongeveer zoo uit, als je het bij jezelf op grond van verhalen van oudIndischgasten en theorielessen had voorgesteld? Nou, toen ik hier vorig jaar aankwam viel het me erg tegen, hoor! Een vuile smerige stad, vrijwel geen Europeaan op straat, wegen, die meer kuil dan asfalt waren enz. Maar.... in dien tussentijd is er wel het één en ander veranderd: er wordt hier momenteel door alle klassen der bevolking hard gewerkt om de stad zoo goed mogelijk op te knappen. Maar toch zul je hier een heelboel dingen vinden, die anders zijn dan in Nederland. En 61
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
daar wilde ik jullie zoo het een en ander over vertellen. (Die “IK” is Wimpie Welfare. Alles staat nog in de oude spelling. red. Zooals je weet, zijn jullie ontscheept in de haven Tandjong Priok (dat iedereen hier “Priok” noemt). Vandaar zijn jullie met vrachtauto’s naar het Westen, langs het “Antjolkanaal” naar Batavia gereden. Dit kanaal verbindt de goedangs (loodsen) van de groote importfirma’s in de bendenstad met de haven. Ten oosten van Priok (dus net aan de andere kant van de havens) is het strand, waar je baden en zwemmen kunt. Het wordt soms op z’n Hawaiisch “Palm Beach” genoemd, maar heet eigenlijk Tjilintjin. Ook bij die kleine eilandjes in de baai, die je wel gezien zult hebben, wordt druk gezwommen. Een ervan (Edam genaamd) wordt momenteel ingericht als verlofcentrum voor leger en marine. Wie weet ontmoet ik je daar nou eens. Nu over Batavia zelf. Zooals je misschien weet, kun je de meeste steden aan de kust hier verdelen in een boven-en benedenstad. De benedenstad dateert nog uit de tijd van de V.O.C. De bovenstad is veelal moderner. Zoo is het ook in Batavia. Herinner je je nog, dat je op weg van Priok naar Batavia ongeveer halverwege linksaf sloeg?. Als je daar dan rechtdoor gegaan was langs het Antjolkanaal, was je vanzelf in benedenstad terechtgekomen. Daar vind je, zooals ik reeds verteld heb, de meeste kantoren van de importeurs, de groote banken, enz. Het is er behoorlijk warm. Zoo nu en dan moet ik er wel eens zijn als de een of andere meneer daar overtuigd moet worden van het nut van “Welfare” of iets dergelijks, maar dan ben ik toch altijd weer blij als ik weer goed en wel in de bovenstad ben. Het is echter wel leuk om daar op de passar en in de winkeltjes van de Chineezen rond te dwalen. Je hebt er straten, waar om het andere huis een Chineesche meubelmaker woont. Ja, die Chineezen zijn, zooals je mischien al wel gezien hebt, eigenaar van vrijwel alle winkels, café’s, restaurants etc. Allen in de grote winkelstraat Pasar Baroe vind je ook enkele winkels, waarvan de eigenaar een Britsch-Indiër (een z. g. Bombayer) is. De meeste kleine warongs (stalletjes) langs de weg, waar je ijs, saté, en andere lekkernijen kunt krijgen worden gedreven door Indonesiërs. Denk er evenwel om jongens, dat je daar niets koopt. Niet omdat het Indonesiërs zijn, die je zouden kunnen vergiftigen of zoo (ik weet niet wat voor rare denkbeelden je eventueel hebt), maar omdat de grondstoffen, die ze gebruiken, meestal onhygiënisch bereid zijn. Je zult het helaas gauw genoeg merken: je hebt voor je het zelf weet typhus of dysentrie te pakken. Overal gebruiken de Indonesiërs bij het bereiden van ijs, limonade etc. water uit de kali. En dat water zit vol 62
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
bacillen! We waren bezig met de indeeling van de stad, was het niet. Nu dan, de benedenstad heb ik al gehad. De eerste straten in Batavia, die je leert kennen zullen wel Rijswijk en Noordwijk zijn. Dit is het hart van de stad. Hier vind je de grote kantines en vlak in de buurt zijn de bioscopen, de schouwburg enz. Overigens zijn hier en op het Koningsplein een serie departementen en hoofdkwartieren gevestigd. En tenslotte dan nog de bovenstad. Daar zijn de wijken, die het verst van zee liggen waar het water koeler is. Daar vind je de huizen van het Europeesche deel der bevolking, mooie moderne huizen met aardige tuinen en gezellige straten, lanen en boulevards. Als je daar ‘s avonds rondloopt en je ziet zoo al die gezellig verlichte huizen dan voel je toch dat Indië helemaal zoo’n slechts land nog niet is. Als je indenkt, dat je zelf na demobilisatie in zoo’n huis zou kunnen wonen, samen met haar, die nu misschien nog je meisje of verloofde is, nou... dan weet ik niet, of je in de grond van je hart er geen spijt van hebt, dat je hier niet eerder naar toegekomen bent! Laten we daarom eens verder rond kijken. Je hebt natuurlijk al massa’s Indonesiërs gezien. Gauw genoeg zul je door hebben, dat het over ‘t algemeen buitengewoon hartelijke en vriendelijke menschen zijn en dat vooral het huispersoneel buitengewoon aan je gaat hechten. Sommigen van de Bataljons, die hier al langer zijn, hebben baboe’s (die wasschen en het huis schoonhouden), die al maandenlang bij dezelfde compagnie in dienst zijn en heel West-Java met hun “toeans” doorgetrokken zijn. Wees gewoon en vriendelijk tegen deze menschen. Ze zien hoog tegen je op en verwachten, dat je in de eerste plaats eerlijk en rechtvaardig zult zijn. En nu wil ik je eerst even het een en ander vertellen zoo van het inkopen doen hier in Indië. Misschien heb je onderweg al meegemaakt in Port Saïd of zoo, maar toch wil ik je dit op het hart drukken: als je wat koopt van een Chinees of Indonesiër, houdt er dan rekening mee dat hij tracht zooveel mogelijk aan je te verdienen. Aan je uitspraak van het Maleis hoort hij dat je nog maar een groentje bent en dat je dus volstrekt niet weet wat hier zoo de prijzen van het een en ander zijn. Hij zal je dus voor alles veel meer vragen dan hij verwacht te zullen krijgen. Bij de meeste kooplui kun je derhalve ongeveer de helft afdingen (tawarren). Vat het op als een sport en denk beslist niet dat de verkooper probeert je “af te zetten”. Hoe harder je staat te “pingelen”, des te meer schik hij heeft (of zij) er in. Heb je intussen dorst gekregen? Ja, dan gaan we eens kijken, of we ergens vruchten kunnen kopen. Liefst natuurlijk lekkere sappige. In de eerste plaats zouden we natuurlijk allerlei soorten bananen kunnen nemen (die hier pisangs heten) kunnen nemen. Maar die herinner je je nog wel uit Holland, dus die zijn niet nieuw, net 63
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
als ananassen. Echte Indische vruchten, die je niet kent en waar je dus natuurlijk veel meer trek in hebt, zijn er echter ook in overvloed zooals manga’s, die een vriend van me: “een kruising tusschen een rauwe peen en een tomaat” noemde, djeroeks (mandarijnen of sinaasappelen, al naar het soort) papaja’s (een soort meloen), enz. Denk erom, eet nooit een ongewassen of ongeschilde vrucht, want ook daarvan heb je zoo dysentrie te pakken en ziek zijn in de tropen is één van de vervelendste dingen die er bestaan, ondanks de aardige Roode Kruis zusters, die er zijn! Die bakfietsen voor personenvervoer daar, noemen ze hier bétjah’s. Als je niets beters te doen hebt, ‘s avonds moet je daar werkelijk eens een eindje in gaan rondrijden. Het is heel knus, vooral als je met een meisje op stap bent. Ook bij de betjahchauffeurs moet je flink tawarren (afdingen). Hebben jullie al post ontvangen? Neen, dat is vreemd. De veldpost loopt anders puik, hoor. In 7 dagen is in den regel een brief van Batavia in Nederland en omgekeerd. Wie van jullie vroeg me daar iets over “uitgaan”? Nou dat valt nogal mee. ‘t Is natuurlijk niet zooals in Amsterdam of Den Haag, maar er valt toch wel het één en ander te beleven. En binnenkort zal het nog wel beter worden. Zie je, een hele reeks gebouwen is nu nog door de Engelschen bezet en als die weggaan, komt er weer wat ruimte vrij. Op het ogenblik is er in het centrum één garnizoensbioscoop “Astoria”. De toegang is gratis. Verder zijn er nog diverse andere bioscopen, waar de militairen tot de rang van officier half geld betalen. Verder hebben we dan den Schouwburg, waar de beste Nederlandsche artisten, die in N.I., WA. verband uit Nederland zijn overgekomen, optreden. Alleen voor één soort “ontspanning” wil ik je waarschuwen. Zooals in iedere wereldstad vind je in Batavia ‘s avonds op straat heel mooi aangekleede “dames”, die je willen overhalen om een avond met ze mee te gaan en je den hemel op aarde beloven. Pas op voor deze vampiers: het grootste gedeelte is besmet met venerische ziekten. Ga niet met dit soort vrouwen om! Denk aan je vrouw, je verloofde, je meisje in Holland. Zet niet in een gekke bui voor een avond je geheele levensgeluk op het spel. En dan, nu ik toch aan het “vaderen” ben, nog iets. Alcoholische dranken hebben hier, ten gevolge van het klimaat veel sneller invloed op je, dan in Holland. Drink beslist niet meer dan de helft van wat je in Holland kon verdragen. Je zult je in de eerste plaats veel beter bevinden en in de tweede plaats zal je op die manier niet het respect 64
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
van de bevolking verliezen. Bedenk, dat je vrijwel nooit een beschonken Oosterling zult zien: hij weet zich te beheerschen; leer dat ook! Bovendien is lang niet alle drank, die je in het een of andere Chineesche restaurant kunt drinken, vrij van methyl alcohol, ook al staat er nog zoo’n mooi etiketje op. Negen van de tien keer zal het goed gaan, maar juist die tiende keer doet je de das om. Maar het lijkt wel of ik sta te preken! Neen, dan kunnen we beter over wat anders praten. Over sport bijvoorbeeld. Zooals je al wel gevoeld zult hebben, is het hier overdag eigenlijk iets te warm voor sport. Dus vinden vrijwel alle sportwedstrijden óf ‘s morgenvroeg óf in den middag plaats. En er wordt behoorlijk aan sport gedaan. De garnizoen-sportofficier zorgt regelmatig voor voetbal, toernooien, bokswedstrijden etc. Je zult de aanplakbiljetten daarvan gauw genoeg zien. Hebben jullie in het kamp ook een radio? Ja, zet dan eens Batavia (115. 3) of Bandoeng (99. 5) aan. Over deze stations zul je regelmatig uitzendingen voor de Nederlandsche strijdkrachten kunnen hooren. En ook de P.J.C. Zoo, nu tenslotte nog iets over het naar de kerk gaan. Zoowel voor Protestanten als voor Katholieken zijn er enkele kerken aangegeven. Bovendien zijn er nog 2 clubhuizen, één op zij van de Willemskerk en voor de Roomsch-Katholieken, en één vlak bij de Kathedraal. Het lijkt mij het beste, dat jullie over aanvang van de kerkdiensten, of wat je eventueel nog meer wilt weten op dit gebied, daar inlichtingen over vraagt, of eventueel den veldprediker of aalmoezenier, die jullie een dezer dagen zal komen bezoeken. Nu jongens, ik heb zoo langzamerhand een droge keel gekregen van al dat praten, en daarom ga ik gauw een cantine opzoeken om een glas stroop (limonade) te drinken. Als je nog wat te vragen hebt, informeer dan maar bij je collega’s die hier al langer zitten en als die je niet kunnen helpen, dan kom je maar bij mij aankloppen, hoor.
l
“En toen kwam de actie” Een dagelijks verslag van de 1e politionele actie
Beschreven door oud-O.V.W.-er S. Steenstra (2e compagnie). Zondag 2 juli 1947. Algemene opschudding. Gister kwam het bericht door, dat we geconsigneerd zijn. En vandaag moet alles gepakt worden, munitie aangevuld, verbandpakjes uitgereikt enz. Verder is alles onzeker. Zou het niet weer loos alarm zijn zoals op 29 juni? Maar, om 7 uur ‘s avonds worden we bij vaandrig Gudde geroepen, die ons uitlegt wat er gaat gebeuren. Morgenvroeg zal ons bataljon vanuit Masing langs de spoorlijn de opmars beginnen richting Soekaboemi. Voorop zal een sectie carriers als stootgroep fungeren. Daarachter komt dan de 2e compagnie. Links van ons bataljon zullen de Grenadiers langs de postweg oprukken. We krijgen opdracht om onze gezichten zwart te maken, uitrusting te camoufleren en verder worden er 65
noodrantsoenen uitgereikt. Om 10 uur moet alles klaar zijn. Ik kan nog net tijd vinden om nog vlug even een brief naar huis te schrijven en afscheid te nemen van de heer van Giffen (de theeplanter met wie ik regelmatig een potje schaak speelde. Hij is de zoon van de bekende archeoloog Prof. van Giffen) Hij onthaalde me nog op een borrel ondanks mijn protesten en moest ook nog honderd sigaretten aannemen, die overigens goed van pas komen want ik zit zonder. De heren planters zijn blij dat de regering eindelijk de knoop doorhakt, hoewel hij er wel tegen opziet dat de onderneming het nu binnenkort zonder militaire bewaking zal moeten doen. Meneer van Giffen noteert nog mijn adres, om wanneer ik zou sneuvelen, een briefje naar huis te kunnen schrijven. Om 10 uur komt de vrachtwagen die ons naar de rest van de compagnie in Tjipajoeng zal brengen. Pasir Moentjang met zijn zwijnenjachten, nachtpatrouilles en avondjes naar Buitenzorg, behoort tot het verleden....
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w In Tjipajoeng is het een abnormale drukte. Iedereen is zenuwachtig en loopt iets of iemand te zoeken. Er staat een warme maaltijd klaar en hoewel ik niet veel trek heb, probeer ik toch iets te eten. Want het kan nog dagen duren voor we weer iets warmste eten krijgen. Een lange rij wagens staat te wachten. Om twaalf uur moeten we in de kantine verzamelen waar de majoor in enkele woorden uitlegt wat er zal gebeuren en een kort gebed uitspreekt. Kort daarop gaan in de wagens en om 1 uur vertrekken we. 66
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Alle auto’s rijden zonder licht, maar overal langs de weg zijn kleine rode lichten opgesteld. ‘t Lijkt net een rode slang die zich door de sawah’s slingert. Een onwezenlijk schouwspel, zoals trouwens deze hele tocht iets onwezenlijke heeft. Om 3 uur zijn we in Masing. Er mag niet gesproken worden wat de feestvreugde niet te goede komt. We lopen nu verder tot de spoorlijn, waar de carriers al klaar staan. Om 4 uur moeten we vertrekken, maar nu blijkt, dat de carriers niet over de rails kunnen rijden. Ze lopen vast. We moeten dus wachten en er worden minder vleiende opmerkingen gemaakt (over het onderwerp “organisatie” die bij de moffen toch maar “zo” was), maar om 5 uur komt het er toch van, hoewel zonder carriers. In de verte hoor je het geratel van brens. Dat moeten de grenadiers zijn. Die hebben dus al contact. We vorderen langzaam en er gaat bericht naar voren dat het vlugger moet. Dan, het is nog donker maar het moet nu al bijna 6 uur in de morgen zijn, begint rechts vóór een mitrailleur te schieten. We dekken tegen de spoordijk en ik zie hoe de lichtspoor munitie met een hoek van 45” in de lucht verdwijnt. Zou het dan toch waar zijn dat die kerels zo slecht kunnen schieten? De schutter schijnt het gezonder te vinden om te verdwijnen want na ons tegenvuur kunnen we weer doorlopen. Even daarna weer enkele schoten. De schutter heeft blijkbaar op z’n gemakje in een luie stoel midden op de spoorlijn gezeten. We vinden echter alleen de stoel. ‘t Wordt licht en we lopen steeds maar door over de spoorlijn. Af en toe komen we onder vuur, maar het lijkt meer een spelletje dan werkelijkheid, want een paar salvo’s van ons, of een mortierbommetje is voldoende om ze weer het zwijgen op te leggen. Om 8 uur begint het te regenen en in een ogenblik zijn we tot op de huid doornat. De uitrusting begint te knellen en het water sopt in de schoenen. De kampongs waar we door komen zijn helemaal verlaten. Tegen tien uur bereiken we Tji Gombang. De hoge spoorbrug is nog intact, maar het houten dek is er tussenuit gehaald zodat we met grote passen over de ijzeren dwarsliggers moeten balanceren. ‘k Was dan ook blij toen ik er over was! Enkele huizen staan in brand, maar het station staat er nog goed bij. Wij moeten hier wachten op de grenadiers, die snel komen opdagen. Dan gaan we in versneld tempo achter het bataljon aan. Het regent nog altijd en de vermoeidheid laat zich gelden. Om 2 uur komen we in Tjitjoeroeg aan. Op de aloon-aloon voor een klooster dat de TNI als kazerne heeft gebruikt, kunnen we rusten. De noodrantsoenen worden te voorschijn gehaald en een djongos hijst de Nederlandse vlag. Ik heb me net met een lekkere sigaret op mijn gemak geïnstalleerd en bedenk dat het leven toch nog zo kwaad niet is, als er plotseling van alle kanten vuur losbarst. Het lijkt wel of we omsingeld zijn. Ik ga met mijn sectie achter de kazerne in dekking. Het blijkt echter mee te vallen. Het zijn enkele achtergebleven republikeinen. Zij worden snel gevangen genomen. Eén van hen schreeuwt “merdeka”. Helaas is onze rust er bij ingeschoten door dit voorval en we gaan weer verder. De regen is opgehouden, maar de rugzak weegt zo zwaar als lood. Het lopen gaat automatisch nu. Overal zien we rookwolken opstijgen. Elk Europees huis, elke fabriek gaat in vlammen op. Dat is de verschroeide aarde politiek van Soekarno. Maar er is geen tijd voor bluswerk. Op een brandende theefabriek wappert nog een rood-witte vlag. En wij lopen maar door! Tegen 6 uur n.m. bereiken we Parong Koeda en het begint donker te worden. Besloten wordt, hier de nacht door te brengen. In een kamponghuis kruipen we gekleed bij elkaar, zij aan zij op de harde grond. Ik slaap binnen een paar minuten. Dinsdag 22 juli 1947. Om 3 uur wordt ik echter weer gewekt. Ik moet met 6 man op wacht. Alles verloopt rustig en om 9 uur gaan we weer voorwaarts. Het wordt heet en de 67
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
thee van de vorige dag is op. Gelukkig zijn er overal kali’s en de zuiveringspillen komen nu goed van pas. Veel bruggen zijn op ondeskundige wijze vernield en er is altijd wel een manier om er over te komen. We volgen nu de postweg en ondervinden heel weinig tegenstand. In de verte zien we zware rookwolken. Dat moet Tjibadak zijn, ons eindpunt voor vandaag. We komen er om 2 uur aan. De brand blijkt in een paar rubberpakhuizen te woeden. De roetzwarte rook beneemt ons de adem. Tot overmaat van ramp krijgen we opdracht te dekken aan de kant waar die rook hangt. Gelukkig zijn er een paar chinezen die ons klappers brengen en thee. We moeten hier blijven en worden ondergebracht in een T.R.I. kazerne. Er zijn een paar warme bronnen in de buurt en we mogen ons daar gaan wassen. Dat werd wel tijd ook. Er komen carriers en zelfs een kantinewagen! De hele hap gaat op de kippenjacht en ‘s avonds eten we rijst met kip. Ik besef dat vork, lepel en mes overbodig zijn. Met je vingers gaat het ook en het smaakte er niets minder om! Woensdag 23 juli 1947. Ondanks de stenen vloer goed geslapen en daarna heerlijk gemandied. Ook een brief van thuis gehad. De organisatie van de actie is boven verwachting. Soekaboemi is bezet door 14 R.I. Volgens de berichten is het overal vlot gegaan. Ben op patrouille geweest. Een theefabriek was tot onze verbazing niet vernietigd. Hij werkte zelfs nog en de Chinese eigenaar was natuurlijk de voorkomendheid zelve. Kregen thee en sigaretten van hem. Onderweg enkele huizen doorzocht. Vonden enkele windbuksen en oude voorladers. Verder weinig bijzonderheden. Tegen 3 uur waren we weer terug in Tjibadak. De bevolking komt zoetjesaan weer terug. Er gaan geruchten dat we morgen weer verder op actie moeten. Donderdag, 24 juli 1947. Om 6 uur gewekt en om 8 uur staat alles en iedereen weer gepakt en wel klaar. We gaan door naar Soekaboemi. Er passeert ons een lange colonne tanks en gevechtswagens. Dan komt er omstreeks 10 uur een 30-tal vrachtwagens. Ze komen ons ophalen tot onze grote opluchting! Vlot rijden we om 12 uur Soekaboemi binnen. ‘t Valt nogal mee met de puinhopen. Wel zijn enkele Chinese wijken uitgebrand. Eén van onze auto’s is op een mijn gereden, maar er zijn geen gewonden. Een deel van onze compagnie gaat verder. De rest, waaronder ook ik, zal later gehaald worden. Er komt warempel ‘n kantinewagen met (gratis!) sigaretten en bier! Tegen 4 uur besluit onze sergeant-majoor dat we met de “benenwagen” zullen vertrekken omdat er nog geen spoor van afhaalwagens te zien is. Ze zullen ons onderweg hopelijk tegemoet komen. Dat optimisme blijkt niet gerechtvaardigd, want er komen geen wagens. We keren terug naar Soekaboemi, waar we worden gelegerd in hotel “Merdeka”. Ik weet een kast te organiseren die als bed dienst kan doen. Om 8 uur komt er een wagen binnen met berichten over de rest van onze compagnie. Ze hebben veel tegenstand gehad en oponthoud daardoor. Gelukkig zijn er geen gewonden. Alleen heeft iemand een kogelinslag in z’n geweer gekregen. Dat is wat je noemt mazzel. Morgenvroeg moeten wij daar ook heen om ons bij de compagnie te voegen. Vrijdag 25 juli 1947. Al vroeg in de morgen komt majoor van Loon. Wij moeten verzamelen en hij vertelt ons dat Hoogland en Hoekstra vanmorgen gesneuveld zijn. Zij stonden van 5 tot 6 uur op wacht en hadden de opdracht gekregen geen risico’s te nemen omdat de kans op een tegenaanval groot was. Om ongeveer half zes zagen ze een vijandelijke groep naderen en zij openden het vuur. Er werd direct teruggeschoten en beiden waren op slag dood. Toen onze jongens ter versterking ter plaatse kwamen, bleek de “Vijand” een afdeling van onze Stoottroepen te zijn! Zij waren de vorige dag vóór onze jongens er aankwamen, in die streek doorgedrongen, maar ze hadden veel 68
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
vuurcontact gehad, zodat ze besloten de volgende dag met versterking terug te komen. Toen ze die ochtend terugkeerden, liep er een scherpschutter voorop met een bren. Zulks met het fatale gevolg. Grote verslagenheid, maar er is niet veel tijd om na te denken. De carriers staan klaar er we moeten vertrekken. Tegen 12 uur komen we bij onze compagnie aan. Hoogland en Hoekstra zijn al weggebracht. Worden vandaag in Tjiandjoer begraven. Er zal niemand van ons bij kunnen zijn. We moeten door naar Lampegan met ons peloton. Een kampong ongeveer 6 km. verderop. We moeten daar een 800m lange tunnel bewaken. Onderweg wordt er nog wat geschoten. Om 2 uur op de plaats van bestemming. We moeten het zaakje overnemen van de Stoottroepen die dolblij zijn dat ze eindelijk kunnen vertrekken. Ze hebben er vanaf 21 Juli gezeten. De tunnel is ondermijnd. Toen de Stoottroepen er aankwamen was de lont al aangestoken, maar ze wisten het nog net op tijd door te knippen. De bewaking is zwaar omdat er kleine groepjes in een grote boog om de tunnel moeten worden geplaatst. Ik kom met drie man midden in de rimboe terecht in een klein schuttersputje. Ongeveer 200 meter verderop zitten nog drie man. 500m verderop zit de staf. De situatie lijkt niet bepaald gunstig. Als er wat gebeurd zitten we moederziel alleen en kunnen geen kant op. We besluiten dat twee man van 6 tot 12 en 2 van 12 tot 6 wacht zullen houden. Er wordt om geloot. Ik moet eerst op wacht. We hebben geen horloge, maar kunnen aan de maan ongeveer zien hoe laat het is. De nacht lijkt eeuwen te duren. Af en toe hoor ik onze mannen tegen elkaar roepen. We hebben afgesproken elkaar bij de voornaam te roepen. Zolang er geen onraad is, doen we dat. Praten mag verder niet. De nacht is vol geluiden. Het zit hier vol wilde zwijnen volgens de Stoottroepers. Eindelijk besluiten we dat het nu wel 12 uur zal zijn. We wekken de anderen en proberen wat te slapen. Als de zon opkomt, schreeuwen we als gekken en roepen dat we deze nacht nooit zullen vergeten. Zaterdag 26 juli 1947. Om tien uur ‘s morgens komt het bericht dat we moeten opbreken: de stellingen worden in een nauwere kring rond de tunnel getrokken, wat mij ook veel doeltreffender lijkt. De dag wordt gevuld met het graven van een stelling en het aanleggen van struikeldraden. Er staat een huis bij onze put, maar omdat er enige gevallen van pest in de omgeving zijn waargenomen, is het verboden huizen te betreden. Maar de planter, die de hele opmars tot nu toe als tolk heeft meegemaakt, ontdekt dat er in deze kampong geen pestgevallen geweest zijn. Dus worden de huizen vrijgegeven. Wij maken daar dankbaar gebruik van. We staan nu vier uur op en vier uur af op wacht en kunnen dus behoorlijk uitrusten. Zondag 27 juli 1947. Niet veel bijzonders. Je weet dat het zondag is, maar voor de rest geen verschil met andere dagen. Een jeep zonder banden onderhoudt als een soort miniatuur locomotief de verbinding tussen ons en Tjirengas. Er wordt geregeld op die jeep geschoten vanaf een tjot, waar de vijand met een paar “vickers” ligt ingegraven. Ze zitten er verduiveld goed en zijn er dus ook niet weg te krijgen. We krijgen er echter een paar carriers bij ter versterking en na enige tijd wordt de vijandelijke stelling met wat mortiervuur opgeruimd. Blijft over de last van muskieten.... Maandag 28 juli 1947. Ik vind in één van de huizen een dagboek van een republikein, in het Nederlands geschreven. ‘t Is van ‘n jongeman van 21 jaar. Hij was zoiets als gerant van het hotel Merdeka in Soekaboemi. Hij geeft zijn visie op de ontwikkeling der republiek. Vrij idealistisch overigens. Toch ook wel interessant. Ben het met de meeste dingen met hem eens, hoewel zijn zienswijze niet bepaald overeenkomst vertoont met die van generaal Spoor e. s. Dinsdag 29 juli 1947. Voor de zoveelste keer wordt order gegeven om alles te gaan 69
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
inpakken. We gaan naar Tjibeber, dat we moeten overnemen van 2 R.I. Het is een uitgestrekt kampement, waar tot nu toe een heel bataljon heeft gelegen. Wij zullen het echter met onze compagnie (nog geen 100 man sterk) moeten fixen. Onze uitrusting is ook aangekomen en vannacht weer eens op een echt bed geslapen! Wat een weelde, al is het dan maar een veldbed! Woensdag 30 juli 1947. Vandaag alles zo’n beetje in orde gemaakt. Kasten gestunt (ergens op de kop tikken red.) enz. ‘s Nachts moet ons peloton op wacht, maar ik ben toevallig vrij. Een gedeelte van het 2e peloton moet ergens in hinderlaag. Om 1 uur worden we gewekt door de kok. Het kamp wordt aangevallen. Ik had wel schieten gehoord zonder dat het goed tot me doordrong, maar nu hoor ik het duidelijk. We kleden ons snel aan en ik krijg opdracht om met 3 man naar de stellingen te gaan aan de overzijde van de weg. Nauwelijks zijn we buiten of we krijgen in de gaten dat het bloedlink wordt. Er wordt van alle kanten geschoten. Ze moeten al in ons kamp zitten. En dat is ook geen wonder, want ons bivak heeft een lengte van ongeveer 2 km! We steken in looppas de weg over, want die ligt onder vuur. We bereiken de stelling. Twee man in de linker- en één in de rechterput. Intussen is het vuren in de Noordelijke brenput gestopt, maar begint nog heviger in de put bij het station. Het duurt lang, maar na enige tijd beginnen de mortieren. Met tussenpozen horen we het ontploffen van de brisantbommen. Af en toe zien we ook dat er lichtkogels worden afgeschoten. Ze zetten de hele omgeving in een fel licht. Wij moeten in dekking blijven omdat er ergens een sniper zit die geregeld in onze richting schiet. We kunnen niet terugschieten omdat het derde peloton in ons schootsveld ligt. Bovendien zouden we onze positie verraden. Om 4 uur horen we de jeep snel in de richting van het station rijden. Even later komt hij langzaam terug. Dat herhaalt zich nog tweemaal. We vrezen dat er gewonden zijn. Het schieten is nu opgehouden. De aanval is dus nu afgeslagen. We weten echter niets, want er is nog steeds niemand bij ons geweest. Eindelijk komt sgt. majoor Taal. Hij vertelt dat Meeuwsen, van der Ploeg en van Hilst gesneuveld zijn. We kunnen inrukken en horen in het bivak hoe alles is gegaan. Even na middernacht heeft een vijandelijke groep van ± 60 man een aanval gedaan op de Noordelijke brenput. Onze commandant stuurde een ordonnans naar het derde peloton om versterking. De ordonnans werd onderweg beschoten en moest een kwartier in dekking liggen. Achteraf is dat een geluk geweest, want anders was ‘t 3e peloton weggeweest toen het aan die kant begon. Ondertussen was de hinderlaag van het 2e peloton teruggekeerd en kon de vijand in de rug aanvallen. Die vijand werd met zware verliezen teruggeslagen. Om ongeveer half twee begon de aanval op de brenput bij het station waar Meeuwsen en Bouw zaten. Laatstgenoemd ging naar het 3e pel. (waar iedereen nog lag te slapen) om versterking. Meeuwsen bleef alleen met z’n bren achter. Een vijandelijke groep van ruim 200 man viel aan.... Daar was geen vechten tegen. Meeuwsen trok zich terug. De brenput viel in handen van de vijand. Maar Meeuwsen en v.d. Ploeg besloten alsnog die put weer te heroveren, maar daarbij verloren zij het leven. Later wisten onze jongens die brenput weer in te nemen. Bij dat gevecht werd van Hilst getroffen door een dum-dumkogel. Wij waren allemaal kapot en doodmoe, maar ook erg zenuwachtig. We zijn gauw naar bed gegaan en geslapen tot diep in de middag. Donderdag 31 juli 1947. ‘s Middags begrafenis van de drie gesneuvelden in Tjiandjoer. Ik was bij de dragers van Meeuwsen. Eerst naar de R.K. -kerk waar een rouwdienst werd gehouden. Daarna naar het kerkhof waar de majoor, de overste en aalmoezenier aan de graven spraken. De plechtigheid greep ons erg aan. Volgens de inlichtingen verloor de 70
vijand 22 man. Dinsdag 5 Augustus 1947.
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Vandaag wordt op bevel van de U.N.O. de wapenstilstand gesloten. Toch is het hier nog verre van rustig. Geregeld laaien de vlammen op ‘s nachts. Iedereen, die maar verdacht wordt van Hollandse sympathieën te hebben, wordt bedreigd door de republikeinen. Ondanks onze nachtpatrouilles die vaak hele nachten duren, zijn moorden en beschietingen niet te voorkomen. Overdag gaan we geregeld mee met arbeiders die aan de spoorlijn werken, voor beveiliging. Donderdag 7 Augustus 1947. Vandaag met een groep van 9 man spoorwegbeveiliging gehad. Toen we terugkwamen, was de compagnie al vertrokken naar Tjipanas. De Jagers hadden hun afgelost. Er staat een drietonner op ons te wachten. Onze spullen zijn al weg. Onderweg word ik bijna geraakt door een touw dat over de weg was gespannen. Een van de jongens zag het en gaf een schreeuw waardoor ik m’n hoofd een ietsje voorover boog, zodat het touw langs mijn voorhoofd schampte. In Tjipanas komen we terecht in een buitenverblijf van de G.G. (Gouverneur Generaal. red.) Een heerlijk klimaat en een schitterende ligging! Zondag 10 Augustus 1947. Vanmorgen in Tjiandjoer naar de kerk geweest. ‘s Middags worden we in onze verplichte rust gestoord met het bericht dat er een aanval gedaan wordt op de naburige theefabriek. Er was een bericht van een informant doorgekomen dat die onderneming ‘s nachts zou worden aangevallen. Daarom was onze majoor per jeep een poolshoogte gaan nemen. Toen hij echter dicht bij de fabriek kwam, werd hij beschoten. Van omkeren was geen sprake en dus gaf hij vol gas en bereikte ongedeerd de onderneming. Daar bleek dat het gehele huis praktisch omsingeld was en dat de planters slechts een paar geweren en revolvers ter beschikking hadden. Bovendien was de Britse Consul er te gast. Met deze berichten wist de majoor weer door de omsingeling te rijden in de jeep om ons te bereiken. Het feit, dat ook de Britse Consul zat ingesloten wekt bij ons wel wat leedvermaak op. Maar er wordt besloten dat het 2e peloton naar de fabriek zal gaan. Wij moeten een afsluiting vormen om de eventueel vluchtende vijand op te vangen. We staan ongeveer 6 lange uren in een natte sawah, echter zonder resultaat! Woensdag 13 Augustus 1947. Vandaag per ziekenwagen naar het hospitaal gebracht. Vrij hevige aanval van malaria. 41 graden koorts. Ben na een paar dagen gelukkig weer de oude. Er zijn heel wat patiënten in het hospitaal. Waarschijnlijk door de doorgestane spanningen en uitputting. Ruygrok ligt er ook. Hij is totaal overspannen. Slaat wartaal uit en wordt in een kamer alleen verpleegd. Later gaat hij naar Tjimahi. Na een paar weken wordt ik uit het hospitaal ontslagen. In Tjipanas leiden we een herenleventje. Wel af en toe zware patrouilles op de hellingen van de Gedeh. Zondag 12 oktober 1947. We moeten verhuizen, maar het is ons al gauw duidelijk dat onze nieuwe woonplaats voorlopig nog in handen is van de TNI. Alles wordt gepakt, de uitrusting ingeleverd bij de foerier. ‘s Middags kerk in Tjiandjoer, daarna zijn we geconsigneerd. Om 12 uur ‘s nachts verzamelen in de “kantine”. De majoor legt uit wat er gaande is en daarna gaan we in de inmiddels aangekomen A.A.T. wagens. We rijden de gehele nacht door. Bij het aanbreken van de dag bereiken we Tjipampelas, waar de tocht begint. We krijgen 5 man van de “Andjing Nica” toegewezen als tolk en gids. Het is snikheet en de bepakking is loodzwaar met 7 noodrantsoenen, tentzeil, toiletartikelen, gymnastiekschoenen, klamboe, verschoning en wat persoonlijke spulletjes, zoals schijfbehoeften. Bovendien natuurlijk je wapen en munitie. 71
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
We passeren verscheidene kampongs, maar er gebeurt nog niets. Om 10 uur houden we rust tot 11 uur. Daarna gaat het weer voorwaarts. Om half twaalf begint de artillerie te schieten. Ons einddoel van vandaag, waar volgens de inlichtingendienst een compagnie van het studentenbataljon ligt, wordt met veldgeschut beschoten om onze taak te verlichten. Om 12 uur, het schieten is juist opgehouden, zie ik zo’n 20 man, gekleed in witte uniformen, in een kampong verdwijnen. Voordat ik me kon realiseren dat het TNI is, fluiten de eerste kogels ons al om de oren. Ons peloton loopt voorop en dus beantwoorden we het vuur. Ik krijg opdracht om met mijn groep naar voren te gaan onder dekking van de 2e groep. De tegenstand duurt niet lang. Als we de kampong bereiken is de vijand al verdwenen. We zijn doodop, want de aanval ging in looppas en er is geen tijd om te rusten. We moeten direct verder. Om 1 uur wordt er rust gehouden, want sommigen kunnen niet meer. Ze zijn er bij neergevallen; het is snikheet en het terrein is bergachtig. Ik krijg steeds meer respect voor de “Andjing Nica” mensen. Die kerels hebben meer te sjouwen dan wij en hebben helemaal geen drinken bij zich. In een opwelling geef ik een van hun mijn veldfles, waarin mijn laatste thee, maar hij djalant rustig met mijn veldfles de kampong in en brengt me na een kwartiertje de fles terug, gevuld met zuiver water.... Om 2 uur gaan we weer door. Af en toe wordt er wat geschoten, tot we om 3 uur een kampong bereiken waar de weg zich splitst. Deze driesprong ligt vanaf een tjot onder vuur. Weer loopt onze sectie toevallig voorop, maar we kunnen niets terugdoen want de afstand is te groot voor de bren. De vijand schiet met Vickers. We steken in looppas het gevaarlijk stuk over en gaan een eind verder in dekking. Hier blijven we een hele tijd liggen in de brandende zon, want het 2e en 3e peloton gaan langs een omweg verder. Tegen half vijf bereiken we ons einddoel van vandaag: Pasir Pogor. ‘s Nachts wordt er verscheidene malen alarm geslagen omdat een paar kerels het bivak proberen binnen te dringen. Ze worden neergeschoten. Van slapen komt dus niet veel. Dinsdag 14 okt. 1947. ‘s Morgens 9 uur, we staan op het punt van vertrekken, komt het hele carrierpeloton de weg afzakken, te voet natuurlijk. Ze hebben 3 gewonden bij zich. Hebben de gehele nacht ingesloten gezeten en zijn vanmorgen met veel moeite en met achterlaten van verscheidene wapens, uitgebroken. Ze zijn opgelucht als ze ons zien en gaan verder met ons mee. Tegen de middag komen we in Tjisandawoet, waar we voorlopig zullen blijven. ‘s Middags komen er al een paar carriers met post en keukenspullen. Er zijn er paar visvijvers die we leeg laten lopen zodat we die avond vis en rijst eten. ‘s Nachts ben ik wachtcommandant. Alles rustig. Woensdag 15 okt. 1947. ‘s Morgens geslapen, en ‘s middags met mijn groep en 3 carriers de weg naar de 1e compagnie vrij gemaakt van boomversperringen. We schieten daarmee mooi op en ontmoeten tegen 5 uur een patrouille van de 1e compagnie die een gewonde afvoeren. Wij nemen die gewonde over en zijn tegen de avond terug in het bivak. Dinsdag 28 oktober 1947. Overgeplaatst naar Tjibakok. Tegelijkertijd een zuiveringsactie. Er komt een tevredenheidsbetuiging van generaal Durst Britt voor de nu geheel voltooide actie. Er zijn een paar vijandelijke koeriers gevangen genomen die naar Djoega onderweg waren met berichten over onze aanval, waarin stond, dat wij met kleine groepen in de bergen opereerden, dat velen van ons “veteranen uit Normandië” zijn en dat zij zich langzaam terugtrokken. Te veel eer voor ons.... 72
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
De 1e compagnie is later nog met een peloton o. l. v. luitenant Drost terug geweest naar de desbetreffende moskee, waar het carrierpeloton was omsingeld om te trachten nog wat terug te vinden van de achtergelaten spullen. We vonden slechts de canvas afsluitkap van de mortier! Ook Uw redacteur, toen nog pelotonssergeant, was mee. Het werd weer een sof. Veel vijandelijk vuur, veel geroep vanuit de bergen en heuvels, zodat ook wij terug moesten. Gelukkig zonder slachtoffers. Het was een angstaanjagende terugtocht. Ik sprong in een onder mij gelegen sawah, 1 meter lager en dat redde mij waarschijnlijk het leven, omdat een salvo vlak voor mijn voeten insloeg en het tweede salvo over mij heen het sawahwater deed opspatten. Het carrierspeloton moet daar door een hel zijn gegaan! Dinsdag 11 november ‘47. ‘s Middags arriveren de A.A.T. wagens. In de stromende regen vertrekken we. Komen door Bandoeng en bereiken om 5 uur Tjiwedé. Hier ligt 8 R.I. Die knapen vergasten ons direct al op de meest lugubere verhalen over de vijand. Ze hebben al 2 keer geprobeerd om er door te breken, maar zijn steeds met verliezen teruggeslagen.... Ook andere bataljons hebben het al geprobeerd, maar zonder resultaat. Die verhalen werken niet bepaald bemoedigend op ons, maar ik ben al genoeg fatalist om me er nu veel van aan te trekken. ‘s Avonds om 8 uur moeten we verzamelen in (weer) een kantine, waar de majoor uitlegt wat er moet gebeuren. Onze compie moet morgenvroeg om 3 uur vertrekken en langs een omweg proberen achter de stellingen van de TNI te komen. Om 6 uur tot 6.15 uur zal de artillerie een bombardement op die stellingen uitvoeren en daarna zullen vliegtuigen gedurende tien minuten de stellingen nog met raketten en boordgeschut aanvallen. Vervolgens zal de 1e compagnie de aanval beginnen. Op dat moment zullen wij achter de stellingen van de vijand moeten zijn om ze zo nodig in de rug aan te vallen of hun de terugtocht af te snijden. Van slapen komt niet veel ‘s nachts. We zijn allemaal nog nat en bedden zijn er niet. We liggen op de grond en rillen van kou en vermoeidheid. Woensdag 12 november ‘47. Om 2 uur worden we gewekt (voor zover we sliepen) en om 3 uur begint de opmars. Alles gaat zo stil mogelijk. Er is een goede weg, die echter voortdurend stijgt. Af en toe zien we diep beneden ons de lichtjes van Bandoeng. Een mooi gezicht. Om 6 uur begint de artillerie te schieten en kort daarna verschijnen de vliegtuigen. Het geratel van de boordwapens weerkaatst vele malen in de bergen rondom ons. Alles met elkaar onheilspellend. Opeens blijkt, dat we verkeerd zijn gelopen. De planter, die als gids is meegegaan heeft zich in de weg vergist! Om 8 uur dwalen we nog steeds rond en kunnen geen contact krijgen via de radio. Om 10 uur zitten we toch op de top van de berg, zoals was afgesproken (2490 m.) en onze commandant besluit om op kompas af te dalen, dwars door de rimboe! We komen in een originele jungle terecht en met kapmessen moet er een begaanbaar pad gemaakt worden. Tot overmaat van ramp begint het weer te stortregenen. Het terrein is vrijwel 73
onbegaanbaar. Iemand glijdt uit en stort in een ravijn van minstens 10 meter. Hij komt er boven verwachting goed af. Om 12 uur houden we rust en nu lukt het ons om verbinding te krijgen met de 1e cie. via de radio. We horen dat zij niet door de weerstand heen kunnen komen en dat ze 1 dode hebben, korporaal Ham. Ze zitten met smart op onze komst te wachten, zodat we direct weer opbreken. Het regent nog steeds en het is ontzettend koud hierboven. We horen nog geen schoten, zodat het nog wel even kan duren voor we er zijn..... Tot zover het relaas van vriend Steenstra. Zoals bekend, nam de vijand dank zij de omtrekkende beweging van de cie. van majoor van Loon, de vlucht en kon de le compie doorgaan en het opgedragen doel bereiken. Er was heel wat werk verzet om dat te doen. Boomversperringen, copures en de weg.... en totaal uitgeputte soldaten, die vaak langs de weg hun (dunne) behoefte deden.
g an eg di
.in
w
w
w l
.n
s er
Uw redacteur, toen pelotonssergeant bij die 1e. cie. kan dit verhaal vervolgen. Toen de 1e cie., niet verder kon, vormde hij met zijn peloton de achterhoede. Plotseling kwam er een stafcar aanrijden waarin tot onze verbazing de divisie-arts zat met zijn bewaker en chauffeur. Ook hij was verbaasd, toen hij ons zootje ongeregeld daar in de spoelende regen zag liggen in dekking of van de broek af, zittend in een greppel. De divisie-arts wilde naar voren gaan, maar toen er plotseling zwaar vuur kwam vanuit de bergen, veranderde hij snel van gedachten. Ik moest maar melden dat hij was geweest en hij verdween even snel als hij was gekomen. Hij hield het kennelijk “gezien”! Later hoorden we, dat hij generaal Durst Britt heeft geadviseerd om de actie af te gelasten op medische gronden. Dat wij, mede dank zij de mannen van majoor van Loon, toch waren doorgedrongen tot ons einddoel, wist men in het hoofdkwartier toen nog niet. Er waren 1 dode en twee gewonden, waaronder sergeant Ephrahim (?). Ik kreeg opdracht om met 1 sectie beide gewonden terug te brengen naar de eerste post van 8 R.I. Een lange, riskante en moeizame tocht terug door copures en over boomversperringen. De gewonden werden gedragen door hier en daar opgepikte kampongbewoners. Wij moesten immers onze handen vrij hebben om de wapens te kunnen gebruiken! Gelukkig bereikten we zonder incidenten de post van luitenant Krijgsman van 8 R.I. We waren dodelijk vermoeid en drijfnat. De beide gewonden nog het meest. Het begon toen al donker te worden. 74
Toen de luitenant ons de hoek om zag komen met die twee gewonden op brancards, dacht hij dat ook ons bataljon was teruggeslagen. Per jeep aangekomen bij het bataljonscommando, troffen we de officieren aan tafel. Direct werd de maaltijd afgelast door de overste en spoedde hij zich naar buiten om de gewonden te zien en te spreken. We werden geweldig ontvangen en verzorgd. Toen bleek dat de vijand toch was verslagen, heerste er alom verbazing, want de divisie-arts had immers geadviseerd om de actie te staken. En dat advies was opgevolgd. De actie zou worden stopgezet! Dit werd uiteraard snel herroepen toen ik vertelde dat we alle weerstand hadden gebroken!. Door de slechte radioverbindingen was dat (nog) niet bekend op het hoofdkwartier. Maar vraag niet HOE de actie slaagde!. Dodelijk vermoeid en hard toe aan rust en verzorging.... En toch volgde de ene actie na de andere. We waren immers geharde mannen, gewend om in de bergen te ploeteren....
Operatie Product begint
w
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
Piet Baghus Op 21 juli 1947 begon de eerste politionele actie: operatie PRODUCT. Aan de vooravond maakte ons bataljon zich gereed voor de opmars. Maar het was in geen enkel opzicht opwekkend. Al de hele namiddag van zondag 20 juli 1947 ruiste de regen eentonig in de bomen en klaterde van de daken. Later, toen het donker werd, viel de regen zo dicht dat hij in het schaarse lamplicht op een watergordijn leek. Het water stroomde over de paden en maakte diepe geulen waarin de droge, roodbruine aarde een modderige pap werd. Ver weg, in de kampongs tegen de heuvels bij Broedjoel en Megamendoeng, klonken aanhoudend de holle slagen op de bedoeg; weldra zou de vastenmaand Ramadan beginnen. Het geluid joeg een kille vrees naar de maag nu wij klaar stonden op te marcheren over de demarcatielijn in de republiek. De keten waarachter wij maandenlang hadden doorgebracht werd nu verbroken. De schouders waren al doorweekt en ongeduldig steunden wij van de ene voet op de andere. Niemand wilde graag vechten, maar de spanning werd groter naarmate het langer ging duren eer je iets ging doen. Eenmaal in beweging vloeide dat knagende gevoel weg. Tot dan overheerste de donkere nacht, de kille aanhoudende regen en het bange gevoel wat er ging gebeuren. Als het gebeurde, dan kon je er iets tegen doen, goed of verkeerd. Vreemd genoeg hadden wij altijd gehoopt deze ‘stinkdesa’ zo snel mogelijk te verlaten en plotseling besefte je dat daarmee ook een stuk veiligheid werd verlaten. Hoe blij waren wij niet geweest destijds van dat stinkschip of te komen en hoe snel hadden wij niet beseft dat je een grote brok veiligheid en geborgen held achter moest laten. Zo was het ook hier in dit verlaten oord: de eenzaamheid op de verbindingspost, de schamele verblijven, de kale kantine. Het enige wat dit onzalige oord nog wat had opgefleurd, waren de verpleegsters van het Mobile Team, maar hun aanwezigheid gaf ook alleen maar de illusie dat we niet helemáál alleen waren. En nu gingen we vertrekken. Wat zou er voor in de plaats komen? Eerst nog de actie: te voet en strijdend, zo stond het in de dagorder. Nu was het nog niet zo ver; tegen de muur van een der bijgebouwen hurkten de Soendanese dragers, rillend van de natte kilte. Onze radioapparaten en de reserve batterijen waren afgedekt met gascapes; dat moest in elk geval droog blijven. 75
Sommigen probeerden een sigaret op te steken, maar de lucifer doofde uit en het papier van de sigaret werd zo snel doornat, dat het losliet. Het water droop ook van de vechtpetten over het gezicht, langs de mond. De schouders werden doornat omdat het tentzeil in de small-pack zat. Het was bijna ondoenlijk het er nu nog uit te halen. Het was toch al zo’n gedonder geweest om daar ook nog de noodrantsoenen in te krijgen. Een motor knetterde met grote vaart het pad op en de ordonnans, gehuld in een lange jas, stopte en begaf zich naar de officiersmess. De regen tikte metaalachtig op zijn helm. Hij kwam weer naar buiten en werd gevolgd door onze officieren. De majoor liet ons weten dat wij, zoals we hier stonden opgesteld, naar de weg moesten marcheren en in die volgorde in de trucks moesten stappen die aanstonds zouden komen. “Kolera”, zei iemand en het was de eerste die sprak sinds wij daar stonden. Hij schudde zich als een hand die uit het bad komt. Met slepende passen, de schoenen kletsend in de modderpap, liepen wij naar de grote weg. Uit de natte sluier die over dit brokje wereld hing, kwam het geluid van ronkende automotoren. Goddank, er kwam schot in.
w
w
w
Kleine herinneringen
.in
Een herinnering uit mijn verblijf in Indië
l
.n
s er
g an eg di
H. Wynobel. De kleding die wij door de foerier uitgereikt kregen, was in het laatst schandalig slecht! Het gebeurde op een dag, dat onze foerier kleding zou gaan uitdelen. Slechts één paar sokken. We lagen in Serang (niet in het Krawangse) in een Chinees landhuis. Er achter was een groot grasveld. De foerier liep naar het midden van het grasveld met in z’n hand één paar sokken. Hij legde ze midden op het veld neer en kwam terug. “Zien jullie die sokken daar?” zei hij. “Meer heb ik niet. Wie ze het eerst heeft, mag ze houden!” Maar ook het schoeisel was vreselijk slecht. Er kwamen schoenen die half van zwart linnen waren. Onze luitenant Baerends liep er ook bij als een vagebond. Net als wij, met versleten ondergoed. En dat, terwijl de goedangs in Batavia barstens vol lagen met goeie kleding! En dan de kookkunst van de luit.... Hij beweerde dat hij goed een kip kon braden. Geloven of niet …? Ik weet wel beter! Dat kwam zo: Tussen onze huisjes liep een goot voor afvoer van regenwater. Als je over die goot stapte kwam je in de keuken terecht. Het was een vrij lange goot waar het water overvloedig doorstroomde. En bij die goot paradeerde een fikse haan. Ik pakte een steen en wierp die in een opwelling naar de parmantige haan. En het was raak. Het beest was morsdood! 76
Ik moest die avond op wacht en ik vroeg aan de luit: “Wat doen we?” En de luit antwoordde: “Jij op wacht. lk braad die haan wel. “ Dus toen ik van wacht kwam, vroeg ik meteen of hij de haan al had gebraden. “Ja”, was het antwoord, “maar hij is verbrand!” Ik heb hem toen niet bepaald vriendelijk aangekeken, maar ik dacht: “Laat maar zitten”, maar vlees braden kon hij niet!
Zichtbare herinneringen
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
(Overgenomen uit het Indisch tijdschrift “Moesson” van 1 september 1981) Jan Blokker Wanneer de elke dag trouw opkomende zon dagen en soms weken aaneen zwaar gehinderd wordt door voorbij drijvende wolkenvelden.... En wanneer je zelfs als wandelaar tussen de plensbuien door genoodzaakt bent alle snelheidsrecords te breken omdat je, wat droog aan je lijf zit, ook zoveel mogelijk droog wilt houden, Wanneer je rillerig van de kou in tweestrijd verkeerd over het wel of niet aantrekken van een lange onderbroek. Wanneer je alleen via de Enkhuizer Almanak er achter kunt komen hoe het met de stand van de maan is gesteld.... Kortom, wanneer het zomer is in Nederland, komen de zichtbare herinneringen uit m’n Indië-jaren me in grote getale voor ogen. Dan zie ik bepaalde herinneringen weer tot in details gebeuren, En dat na zo’n dikke dertig jaar. Bijna onvoorstelbaar! Weet U wat het mooiste is aan zichtbare herinneringen uit je geheugen? Ze houden niets achter zoals foto’s en bovendien zijn ze doelmatiger en betrouwbaarder. Foto’s worden genomen als ruggensteunde bij de herinneringen, maar kunnen vervagen en vergelen. Hoe ik soms ook pieker bij het bekijken van foto’s, ik kan er in mijn geheugen weinig van terugvinden. Daarom: geef mij maar m’n zichtbare herinneringen via met geheugen, dat laat mij nooit in de steek. Wat opvallend is, dat mijn zichtbare herinneringen het meest simpel zijn. En je zou toch verwachten dat de gebeurtenissen waarbij je de handen ineen slaat van verrukking en uitroept dat je het van je leven nooit, maar dan ook nooit zal vergeten, meer in aanmerking zouden moeten komen voor zichtbaar worden via je geheugen Maar niets daarvan. Wel het eenvoudige gebeuren van het kopen van een Chinese peer. Dat zie ik nog steeds gebeuren. Het speelde zich af achter de gevangenis in Batavia. Vermoeid na een oefening daar in de buurt kwamen we bij ons verzamelpunt, een schaduwrijk plekje, dank zij de aanwezigheid van drie hoge bomen. Enige verkoopsters en verkopers zaten al glimlachend met hun koopwaar op ons te wachten. Ik slenterde naar één van die kooplui toe, een oud baasje die z’n krikkemikkige fiets tegen een boom had gezet en z’n koopwaar op de bagagedrager had uitgestald. Een mandje met fruit. 77
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Dat fruit leek veel op Hollandse peren, zodat ik spontaan mompelde: “Dat lijken wel peren”. En het bleken inderdaad peren te zijn, maar dan Chinese. Zonder verder na te denken kocht ik zo’n peer en zocht een beschut plekje uit om in alle rust te kunnen genieten van mijn lievelingsvrucht: de peer. Dat een Chinese peer het neusje van de zalm moest zijn stond bij mij als een paal boven water. Want ik dacht: “een Nederlander en een Chinees mogen dan uiterlijk wel wat van elkaar verschillen, van binnen zitten ze precies eender in elkaar. Dus zal dat met peren ook wel het geval zijnd!’ En met de herinnering aan een sappige klapspeer in het achterhoofd zette ik mijn tanden in die Chinese peer. Wat ik in mijn mond kreeg was een grote teleurstelling. Dag en nacht verschillen minder van elkaar als de smaak van een Hollandse en een Chinese peer! De mierzoete smaak van die peer veroorzaakte direct een soort maagkramp. Kokhalzend vloog ik overeind, spuwde alles uit en keek verwijtend naar de verkoper, alsof hij er iets aan kon doen. De rest van de peer smeet ik zover mogelijk weg, de ongerepte natuur in. En als de Indische bodem echt zo vruchtbaar is als men zegt, moet er nu een prachtige Chinese perenboom staan op de plek waar die peer terecht is gekomen. Een ander gebeuren dat mij steeds bijblijft, en eigenlijk niets voorstelt, vond plaats op het troepentransportschip “Klipfontein”. Op die “Klipfontein” dus, ergens onderweg op de toen spiegelgladde Indische Oceaan, lag ik door de hitte bevangen op m’n vaste plekke op het voorschip in de brandende zon wat na te sudderen. Gedachteloos keek ik naar de schoorsteen midscheeps, waaruit de uitlaatgassen van de motoren bijna loodrecht omhoog stegen. Dat nu, is een blijvende herinnering. Meer niet. Nog steeds komt mij die strakke blauwe lucht voor ogen, de schoorsteen en die rook. Hoe kan het? Ik weet het niet en ik wil me er ook niet in verdiepen. Ik ben blij met die duidelijke herinneringen vanuit m’n geheugen. Vooral de herinneringen waarin de zon met z’n geweldige warmte een belangrijke rol speelde. Want als er weer van die dagen en weken zijn dat ik het moeilijk heb met het begrip “Hollandse zomers”, zie ik toch die zon in m’n gedachten schijnen en dat is meer waard dan foto’s en kale herinneringen die me niets kunnen laten zien....!
l
Niets is onmogelijk
S. L. F. de Hartogh. “Wij waren nog slechts kort in Indië, toen op advies van het hoofd van de Inlichtingensectie, 1e luitenant P. Verkaik, door deze en S.M.I. Taal een groep van twaalf “commando’s” werd opgeleid onder het motto: “Niets is onmogelijk”. Voor de keuze van die jongens werd niet in de eerste plaats gelet op hun vlekkeloos verleden en hun zachtzinnigheid. S.M.I. Taal, die hen tot scherpschutters opleidde, had bijvoorbeeld geen bezwaar tegen een bekeerde stroper of een jongen die zijn vuisten iets te krachtig had gebruikt om een meningsverschil te beslechten. De bataljonscommandant was aanwezig bij het afleggen van hun proeven van bekwaamheid na voltooiing van hun opleiding. Daarna bleven zij onder bevel van S.M.I. Taal bijeen zolang ze in Indië waren. Ze werden afzonderlijk gehuisvest (niet bij 78
de “gewone” troep wordt hier bedoeld red. Pl.). Zij hebben hun taak voortreffelijk vervuld. Tijdens de eerste politionele actie, of in opdracht van de bataljonscommandant en later bij de uitvoering van verscheidene moeilijke opdrachten (o.a. actie Soekanegara) waar zij voor III-Jagers de spits afbeten. Dat hun optreden tegenover de vijand niet altijd aardig was, is niet te verwonderen. Tijdens de Kerstdagen van 1948 was de Hoge Commissaris, Mr. J.J.M. Beel te gast bij de bataljonscommandant, die hem te Tamboen rondleidde. Zijne Excellentie kwam daarbij ook in het verblijf van de commando’s, ging bij hen aan tafel zitten en praatte met hen. Buitengekomen maakte hij de bataljonscommandant sprakeloos door te zeggen: “Wat zijn dat aardige jongens!”
De spiegel
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Jan van den Burght uit Vlijmen Het was in de begin tijd van ons verblijf in Indië, omstreeks januari/februari 1947. Als dagvulling moesten we wel eens oefenen hoe kampongs ‘genomen’ dienden te worden en hoe wij met onze blanke voeten dunne sawahdijkjes konden bewandelen, zonder tot op het hemd nat te worden en zonder het hele irrigatiesysteem van de bevolking voor tenminste een paar dagen volledig naar de knoppen te helpen. De bevolking bleef altijd beleefd en hield ons voor, dat de wilde varkens zoveel vernielden. Ondoorgrondelijk als zij waren vermoed ik, dat ze wel wisten dat wij de varkens waren in die begin tijd. Op een dag was er weer eens een patrouille. (open, zweten, kali door, kankeren, nog meer zweten, hellingkie op - driemaal de Cauberg - een zweep door de kampong van huis tot huis. Ik spring met getrokken spijker op het geweer een leegstaand pand binnen en schrik me rot! Zo’n zelfde vent springt op mij af. De vorige bewoner had een kast met spiegel in de hoek laten staan. Even later stond ik voor die spiegel te lachen als een boer die kiespijn heeft. Op een andere keer zagen wij ‘s avonds op een aangrenzende berg vuurtjes. Op de kaart viel in dat gebied niets te ontdekken, noch een kampong, noch een weg er naartoe. Onze pelotonscommandant was altijd nogal nieuwsgierig hetgeen inhield, dat we er de volgende dag op af moesten. Het bergje stak slechts een paar honderd meter boven de Poentjakpas uit, waar wij gelegerd waren, zo’n 5 à 600 meter. Je weet wel: we liepen op kompas. Ik hoef niet te vertellen hoe die tocht was. Zo’n tocht hebben we allemaal nog wel in onze herinnering. Wanneer we na veel zwoegen boven aankomen, blijkt er tòch in weerwil van de kaart, een kleine kampong te liggen. Vanaf deze kampong blijkt er tevens een goed pad rechtstreeks naar de Poentjakpas te leiden. Binnen het uur waren we thuis. Dat was de tijd dat we het vak nog moesten leren.
De zon als hulpmiddel tot oriëntatie (B.C.) In een patrouillerapport las de B.C., dat tijdens een gevecht om een kampong, een aantal kilometers zuid van Tamboen, een soldaat zich aan het gevecht had onttrokken.
79
g an eg di
.in
w
w
w
Op grond van nadere inlichtingen moest de zaak naar de krijgsraad worden verwezen. Ingevolge daarvan verscheen bij de B.C. een rechter van een rechtbank in Nederland, die voor de duur van een jaar deel uitmaakte van de krijgsraad in Batavia en daar kort tevoren in functie was getreden. Híj was door de President van de Krijgsraad met de voorbereiding van de strafzaak belast en wilde de plaats van het gebeurde in ogenschouw nemen. Door de waarschuwing, dat dit voor hem gevaarlijk zou kunnen zijn, liet de rechter zich niet afschrikken. De B.C. begeleidde hem en liet de deelnemers aan de patrouille de plaatsen bezetten, waar zij zich tijdens het gevecht hadden bevonden en liet de patrouillecommandant de rechter tonen, op welke wijze de beschuldigde soldaat zich aan het gevecht had onttrokken. Het was precies twaalf uur middag, toen de plaatsopneming was geëindigd, waarna de B.C. de rechter uitnodigde met hem terug te gaan naar Tamboen voor de maaltijd. De rechter aanvaardde die uitnodiging, maar in plaats van met de B.C. mee te lopen ging hij in tegenovergestelde richting. Daarop attent gemaakt, zei hij: “Overste, wij zijn toch vanuit het noorden hierheen gekomen zodat wij nu naar het noorden terug moeten. De zon staat in het zuiden. Wij moeten dus de tegenovergestelde kant uit.” De B.C. antwoordde, dat die redenering volkomen logisch was, ware het niet, dat zuidelijk van de evenaar de zon om twaalf uur middag in het noorden staat. De lering, die hieruit te trekken valt: Indien één van vele gegevens onjuist is, kan dit de gehele gevolgtrekking van onwaarde maken.
De 1ste compagnie ging verhuizen.
l
.n
s er
(door SYTS) Dat was dan de zoveelste keer. We hadden dik een jaar in Poeraseda gelegen. Dat was vrij lang voor ons doen. Het gehele bataljon vertrok naar het gebied rond Tamboen en Bekassi. De aflossers waren van het vierde bataljon infanterie geloof ik, maar dat kan ik niet hard maken. Wel weet ik, dat Siets niet mee mocht naar de nieuwe nederzetting. Ik moest, als medewerker van de inlichtingendienst, blijven om de komende troep wegwijs te maken. Dat vond ik helemaal niet leuk want je komt tussen een troep jongens terecht die allemaal andere smoelen hebben en anders zijn opgeleid, andere opvattingen hebben en misschien minder goede contacten blijven onderhouden met de bevolking. Om kort te gaan, er werd op een goede dag ingeladen en de 1e compagnie verdween in een stofwolk uit Poeraseda. Siets en enkele kwartiermakers hadden het nakijken. We waren met 6 man achtergebleven. Om te voorkomen dat door de vijand gebruik zou worden gemaakt van die zwakke bezetting, had ik opdracht gekregen om dagen van te voren te laten uitlekken dat er een grote klopjacht zou worden gehouden in het gebied door speciale troepen. Dit zou de ploppers op een afstand houden. Dat hoopten wij tenminste. De komst van veel vrachtwagens was bovendien een bewijs van activiteit. Dat die wagens leeg kwamen en vol vertrokken, was niet zo maar direct bekend in de dessa. Enfin, Siets bleef en maakte kennis met 1-4 R.I. Nou, inderdaad heel aardige jongens, maar nogal scheutig met petroleum en lucifers, als je begrijpt, wat ik bedoel. Discipline was er heel wat minder, dan bij ons. Blij was ik, toen ik eindelijk naar Bekassi mocht afreizen per drietonner. Helaas was afgesproken, dat informanten en vaste medewerkers niet mee mochten. Die nam 4-R.I. over. Ik kwam dus in Lemahabang terecht en meldde me bij 80
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Majoor van Dorp, maar die had voor mij geen plaats meer. Ook in de andere onderkomens was ik niet welkom als slapie. “Zoek zelf maar iets in de omgeving” was het bevel van de majoor en zo kwam ik terecht in Gaboesfabriek bij het tweede peloton. Ook daar beviel het me slecht en er was voor de inlichtingendienst weinig of niets te doen. Naast het prettige terugzien van oude makkers van het tweede peloton, was er voor mij niet veel te versieren daar. Toen kreeg ik een tip van iemand (een chinees): “Misschien kunt u wel terecht in het pandjeshuis (hij noemde het roemah lèllen). Daar is wel ruimte en een grote goedang. Ik haastte mij naar het pandjeshuis, dat vlak naast de brug over de Bekassi is gelegen en vroeg om een gesprek met de beheerder. Nou, die viel niet om van enthousiasme, maar toch vond hij een bewapende militair in zijn pandjeshuis ook niet gek. Ik kreeg een kamer op de galerij achter het hoofdgebouw en bovendien het gebruik over een vrij grote loods daarnaast voor onderdak der informanten en vaste medewerkers. Die waren inmiddels door mij uit het oude gebied opgehaald, nadat één hunner te voet naar mij was toegekomen met de smeekbede hen terug te halen, omdat ze het niet konden uithouden bij 4-R.I. Er infiltreerden toen al Soekarno-mensen in de inlichtingendiensten der minder voorzichtige onderdelen. Ik heb de hele santekraam op een dag mogen terughalen uit Tjilendek. Dat waren vier mannen met hun aanhang: Martaï, Djana, Mad en Awami. Die hele troep trok in de loods en ik, achter het pandjeshuis in een ruime, koele kamer. Op de brug, vóór het pandjeshuis, was dag en nacht bewaking van de veldpolitie. Ik kreeg van de commandant de toezegging, dat ze ook wat op mijn veiligheid zouden letten. Nou ja, dat was beter dan niets. Ik kreeg wat kookgerei en iedere dag zette de foeragewagen bij mij het nodige voedsel af. Op een dag kwam er een oudere vrouw langs, die mij aansprak met “toean besar”. Ze vertelde, dat zij altijd kokkie was geweest voor kolonels, majoors en weet ik veel voor wat voor hoge pieten nog meer. “Ik koken voor hoge Piet”, beweerde ze. En nu wilde ze voor mij koken. Oppassen, want als man van de inlichtingendienst kan je natuurlijk niet wantrouwend genoeg zijn. Toch werd ik gerustgesteld door mijn medewerkers. Ze was vast wel te vertrouwen volgens hen. Bovendien niet al te jong meer, zodat Siets niet in de verleiding zou komen om niet haar de klamboe van binnen te bekijken. Ik nam haar voor eigen rekening in dienst (ze had nog een kind van ongeveer tien jaar) en ze kookte werkelijk verrukkelijk. Dat was echt een openbaring. En niet duur. Ze trok veel naar de passar en pingelde goed af. Jongens, wat had ik daar een leven. Tijdens een nachtpatrouille met de medewerkers zwierf er steeds een kamponghond om mij heen. Die joeg ik steeds weg, maar het dier vluchtte dan niet, sprong zelfs kwispelstaartend naar mij toe. , Dat was vreemd voor een kamponghond. Ik bescheen het dier met mijn zaklamp en zag een broodmagere, maar verder lang niet lelijke herdershond staan kwispelen. Het bleek een Hollandse hond te zijn, die kennelijk was achtergelaten. Een lekkere boterham ging in een paar happen naar binnen en toen had ik er een dikke vriend bij gekregen. Hij week niet meer van mijn zij en is tot de demobilisatie bij mij gebleven. We noemden hem Asmoet en hij lag elke nacht voor mijn deur. Bij onraad bromde hij zachtjes en als er iemand in mijn buurt kwam, sloeg hij aan. Een fantastisch beest. Alleen, als ik soms verkleed als plopper, op patrouille ging met enkele medewerkers moest de hond met veel moeite worden thuis gehouden. Hij zou me verraden want vele kampongbewoners kenden Asmoet en mij als een onafscheidelijk tweetal. Op een morgen toen ik nog onder de klamboe lag, bromde hij geweldig en ik 81
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
hoorde opeens veel stemmen en geroezemoes van een hele volksmassa. Ik mijn bed uit. Gat was er aan de hand? Van Martaï hoorde ik dat de brug aan beide kanten door de politie was geblokkeerd. Dat gebeurde trouwens iedere nacht. Na de avondklok mocht niemand er meer over. Nu wilde het geval, dat die ochtend de rijstoogst zou beginnen. Dat is voor duizenden Indonesiërs aanleiding rijst te gaan plukken in de dessa. Als beloning ontvangen ze voor 10 bosjes 1 bosje voor zichzelf. Daarmee zijn ze dan goed betaald. Aan de ene kant der zeer smalle brug stonden duizenden mensen te wachten tot de veldpolitie de brug vrij zou maken. Mannen, vrouwen en kinderen verdrongen zich bij de smalle oprit. Aan de overkant stonden enkele tientallen Chinese vrachtwagens, die ook wachtten op het einde van de avondklok. Om 5 uur kon de veldpolitie de brug altijd vrijgeven. En dat deden ze dan ook…… Zonder enig overleg en zonder ook maar in het minst te beseffen, wat ze deden, lieten ze tegelijk hun post in de steek en konden van weerszijden de wachtenden de brug op. Van de ene kant de vrachtwagens en van de andere kant de duizenden rijstplukkers. Dat was een ramp. Op het midden van de brug ontstond direct gedrang, omdat al die plukkers niet langs de auto’s konden. Er was maar een heel smalle doorgang aan beide kanten van de auto’s. Er ontstond als het ware een werking als bij een cilinder. De druk van achteren nam enorm toe, doordat alles de brug op wilde, om maar aan de overkant te komen. Wat er toen gebeurde, laat zich nauwelijks beschrijven. Ik hoorde gegil en gekrijs, getoeter en gevloek, gevolgd door luide plonsen in het water. De massa vertrapte elkaar binnen een paar tellen. Uit pure wanhoop sprongen velen over de brugleuning in de rivier, anderen liepen over gevallen plukkers heen en vertrapten vrouwen, kinderen en bejaarden. De auto’s zaten klem en het was een hel. Ik ben toen in mijn onderbroek, met mijn stengun in de lucht schietend, tot vlak voor de achterste vrachtauto gerend en de veldpolitie opgedragen die wagen terug te dwingen. Dat lukte na enige tijd zodat er ruimte kwam. Op een gegeven moment stond ik, samen met mijn medewerkers alleen voor de eerste opgereden auto en dwong ook die terug te rijden. Op het wegdek had een ware slachting plaatsgevonden. Tientallen mensen lagen stuiptrekkend of roerloos op de brug en anderen liepen gewond of totaal buiten zinnen gillend te zoeken naar verwanten of bekenden. In de rivier dreven slachtoffers en gewonden. Schietend heb ik toen iedereen gedwongen de brug -te ontruimen. Eindelijk kwam toen de inmiddels gewaarschuwde commandant van de veldpolitie met de wedana met hulp opdagen en werd de brug goed afgezet. Een dokter was niet te bekennen. Tientallen doden en gewonden lagen op een hoop bij de politiekazerne, toen ik later verklaringen moest afleggen. Een onvergetelijk en afgrijselijk toneel. Alleen door de stommiteit van een paar politiemensen. Die brug over de Bekassi zal ik nooit vergeten.
82
De Luchtmacht van de Republiek 1946/1950
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Jan van der Burght Dat Indonesië in de jaren 1950 geen luchtmacht bezat is een fabeltje. Die luchtmacht was er wél, al opereerde zij min of meer bij toeval, maar was dan wel zéér agressief. Ons peloton sprak er altijd met veel ontzag over, nadat zij met deze jagers hadden kennis gemaakt. Het begon zo: Op een middag, ‘t was op de Poentjak-Pas, zocht ik, ná de wegbeveiliging wat verpozing bij het Vierkleurenmeer, toen ik plotseling werd aangevallen door zo’n vijandelijke jager. Een grote wesp met van die lange, gele achterpoten. Ik riep tegen hem dat hij over de demarcatielijn was, maar zoals gebruikelijk in die dagen, trok hij er zich niets van aan en stak mij behoorlijk net boven het oor. Je kunt het geloven of niet (het peloton geloofde het niet!), ik werd er goed ziek van en ging naar bed wat natuurlijk het nodige commentaar uitlokte. De volgende dag was op de helling van de Poentjak aan de kant van de Goenoeng Mas ons bijna voltallige peloton op verkenningspatrouille. Ik, papkindje, bleef achter als wacht met ‘n dik oor om goed te kunnen luisteren. Wat er tijdens die patrouille precies is gebeurd, weet ik niet. Het fijne ben ik niet te weten gekomen, maar wat ik wèl weet, is dat, hoewel ons bataljon de naam heeft nooit te zijn teruggetrokken, het peloton met achterlating van nogal wat uitrustingstukken, behoorlijk gestoken, voor deze vijandelijke jagers op de VLUCHT IS GEGAAN. Na enige tijd heeft één van de patrouilleleden zich heldhaftig gehuld in een aantal jasjes en broeken, camouflagenetten en wat dies meer voorhanden was, en is teruggegaan om de weggeworpen spullen op te halen of te heroveren, om militair te spreken. Toen bleek het alleen een prik-bliksem-actie te zijn geweest. Van de vijand was niets meer te bekennen. Hij zat zich waarschijnlijk te barsten te lachen toen hij de dik geklede zwetende “HELD” zag naderen. WIE OOK LACHTE, TOEN HIJ HET VERHAAL TE HOREN KREEG, WAS DE WACHTPOST. JAAA!!! DIE MET DAT GROOOOOOOOOOT DIK OOR.
l
Toetie
(Overgenomen uit “Moeson” van 1-10-82.) Het was een heldere, tropisch-zwoele nacht. En tussen de normale nachtelijke geluiden door, eindeloos en stil. Een nacht waarvan je zegt: “jammer dat de mens geschapen is om de nacht slapende door te brengen”. Je moest er eigenlijk (zonder slaap te krijgen) de hele nacht in kunnen bivakkeren, rustig zittend in een schommelstoel op een veranda met een hele collectie verfrissende drankjes voor je neus. En dan maar genieten. Helaas was de realiteit wel een tikkeltje anders. De tropische nacht was er met de niet te beschrijven stilte en de veranda’s ook, dat wel. Maar ik zat niet achter een collectie verfrissende drankjes. Ik zat helemaal niet, maar bewoog me voort. En hoe! Ik liep omzichtig rondom de kamponghuisjes waarin ons peloton tijdelijk gelegerd was. Af en toe bleef ik even staan om naar de nachtelijke geluiden te luisteren. Niet als een groot genieter van dergelijke geluiden, maar als een waakzame soldaat in den vreemde, 83
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
die behouden naar z’n vaderland terug wilde. Met die wil in het achterhoofd dus knap op mijn hoede. Aan de nachtelijke geluiden namelijk, kun je horen of er iets (of niets) aan de hand is in de directe omgeving. Aangekomen achter een van onze huizen, waar een eenvoudige mandiplaats in elkaar was gezet (drie vaten, aan het oog onttrokken door een van bamboe gevlochten omheining), nam ik weer een luisterstop. Niets aan de hand, stelde ik vast na nog enkele ogenblikken te hebben stilgestaan. Alles ademde rust uit, behalve ikzelf dan.... Ik hield nog even stil en keek over de twee visvijvers naar de bamboe omheining van de tegenover onze mandiplaats gelegen vijver waar de bevolking altijd ging baden. Geen Toetie te zien, vertelden mijn aan het donker gewende ogen. Ik had op dit nachtelijk uur ook niet anders verwacht, maar Toetie was zo’n altijd aanwezige verschijning daar bij die mandieplaats, dat je automatisch keek. En daarom niet alleen. Toetie, de dochter van de djoeroe toelis (dorpssecretaris), was ook nog eens onder haar gebatikte omhulsels zo aantrekkelijk ingericht, dat het kijken naar haar een zeer plezierige bezigheid was. En ze liet zich bekijken! Van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat. Betoel. Je kon niet bij de mandieplaats komen of Toetie was aan de overkant aan het badderen. Of ze kwam net, kort of lang gesarongd aangelopen. Ik kreeg altijd sterk de indruk dat ze ergens achter een dikke klapperboom op de loer stond en te voorschijn kwam als iemand van ons zich kwam mandien. “Is Toetie er al?” werd de eerste- en tevens belangrijkste vraag die we elkaar stelden bij de mandieplaats. Of het water lekker koel was, een voor de hand liggende vraag, kwam altijd op de tweede plaats. Een “tabe Toetie”, in haar richting geroepen leverde altijd het spontaan lachende gezicht en een zwaaiende arm van haar op. Aangemoedigd door zoveel spontaniteit waagden we het er vaak op om verder te gaan dan “tabe Toetie”. Er klonken uitnodigingen in het Nederlands, Maleis of Soedanees, verduidelijkt met armen en benentaal, om onze ruggen te komen wassen. Maar helaas bleef Toetie altijd maar lachen en zwaaien. Ze zag blijkbaar niets in een ruggenwassenverbroedering. Ze bleef achter de bamboe omheining en waadde niet in galop, zoals we zouden willen, naar ons toe om onze ruggen te wassen. Nu, tientallen jaren later, bij het opschrijven van deze herinnering, vraag ik me af: Zou Toetie haar kleinkinderen ook nog wel eens verhalen over die gekke blanda’s, toen in de kampong, die zelf hun rug niet schenen te kunnen wassen? Ik zal het nooit te weten komen!
Aardappels Hans Drost Als commandant van het detachement kwartiermakers van ons bataljon werden we op “De Klipfontijn” naar Indië vervoerd. Tijdens de reis moest ieder detachement diverse werkzaamheden uitvoeren. Eén daarvan was de aardappelschilcorvee. In de Indische Oceaan was mijn detachement aan de beurt voor deze klus. Gezien de warmte een niet onaangename bezigheid om aan dek te doen. Om de zaak in de gaten te houden zat ik er gezellig bij te kijken. ‘t Was ook niet moeilijk. Je kon de schil gewoon op dek laten vallen maar die moesten na het schillen wel opgeruimd worden. Dit was iets wat ze allemaal graag deden, met de grote spuit het dek schoon spoelen. Er werd dus om dit 84
werkje gevochten met als gevolg dat het water alle kanten uit ging. Omdat een en ander nogal met wat tumult gepaard ging, kwam de commandant van de scheepspolitie, een officier van de marechaussee, eens kijken wat er aan de hand was. Hij zag er in zijn keurig gestreken tropenuniform met politie nestels en glimmend gepoetst koper fantastisch uit. Helaas, net op het moment dat hij in de deuropening verscheen, ging de waterstraal van de spuit zijn richting uit en zag hij er in no-time uit als een verzopen kat. Tot hilariteit van de wel wat geschrokken aardappelschillers. Ook ik kon mijn lachen niet inhouden. Dat kostte me wel een berisping van mijn commandant en een gespannen verhouding met de scheepspolitie tijdens de verdere reis.
En eens….
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
(Overgenomen uit het Indisch tijdschrift “Moesson” van december 1984.) Jan Blokker “En eens, zo schreef Alfred van Sprang in 1949 in het gedenkboek van de 7 december divisie “Wij werden geroepen”, zal men naar dat alles terugverlangen. Naar de sawahs, de bergen, de klapperbomen en het klimaat van West-Java. Het vervelende en onaangename vervaagt en het mooie blijft. Men zal verlangen naar een avond met elkaar in de primitieve kantine. Naar een patrouille in dat machtige bergland op het moment dat de dag net is aangebroken en alles nog fris en prettig is. Naar een varkensjacht. Of naar een polikliniek waar men voor honderden arme sloebers iets kon doen. Zo heeft iedereen z’n eigen verlangens. De één zou wel graag weer eens achter het stuur van een drietonner willen zitten. Een ander verlangt naar het boeiende inlichtingenwerk. Men zal verlangen naar het heerlijke gevoel van een koud bad, een sigaret of een brief van huis na een zware patrouille, naar de spanningen en de teamgeest tijdens een actie, naar de onvergetelijke nachten als de volle maan het hele landschap in een onwezenlijk licht zet. Er is zoveel om naar terug te verlangen. Naar die unieke en onweerstaanbare sfeer waarin alles gehuld was en die kleur en karakter en die een eenheid aan dat leven gaven. Daar zal men naar terugverlangen”. O, hoe heeft Alfred van Sprang gelijk gekregen. het “eens zal men naar dit alles nog verlangen” houdt me al jaren sterk bezig. Het meest altijd in die donkere dagen voor Kerst als de zon meer afstand heeft genomen en de koufronten met hun zogenaamde “gezonde vrieskou” het leven buitenshuis verzieken. Dan broeit het van verlangen in me naar die “goede oude tijd” van toen in Indië, hoewel ik weet dat het verlangen naar dat alles een eeuwig verlangen zal blijven. Een bevrediging ervan, de herbeleving, zit er nooit meer in. Voor niemand. Wat geweest is, is 85
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
geweest. Komt nooit meer terug. Net als een geweldige trek in een portie nasi goreng. Je kunt het maar één keer opeten. Dan is de koek op. Twee keer opeten is niet mogelijk. Je kunt je alleen maar tegoed doen aan de herinnering. Meer niet. En het zich verlustigen aan herinneringen is ook niet altijd even prettig. Want trieste gebeurtenissen aan die “goede oude tijd” wil je eigenlijk maar zo snel mogelijk en voor altijd vergeten. Ik herinner me nog steeds de doodsangst op de gezichten van vijf jonge vrouwen. We waren getipt door de inlichtingendienst dat een TNI-eenheid zich tijdelijk in een kampong in ons patrouillegebied ophield. We namen die tip serieus en wij gingen er op af. Bij het ochtendgloren hadden we die kampong bereikt en toen er net aankwamen, liepen we een groepje van vijf goed geklede jonge vrouwen tegen het lijf, die niets vermoedend en luid kwetterend en lachend de kampong uitwandelden. Toen ze ons plotseling zagen, verstomde dat lachen en met van angst vertrokken gezichten renden ze luid gillend langs ons heen om dekking te zoeken achter de dijkjes van de aan weerszijden van het pad gelegen sawahs. Ze wisten dus dat er geschoten zou worden omdat de TNI-eenheid in de directe omgeving in hinderlaag lag. Wij waren gewaarschuwd! Ook herinner ik me ook nog de man, een soort dorpsidioot, die achtergebleven was in een kampong waar we tijdens een grote zuiveringsactie doorheen trokken en waaruit de bevolking onder dwang van de TNI gevlucht was. Tot op het bot vermagerd, gehuld in lompen en wilde kreten slakend, liep de man waggelend over de aloon-aloon in onze richting, steunend op een bamboestok die hij af en toe dreigend voor zich uit stak. Op het bamboe galerijtje van het huisje stond een bamboekooi van enkele meters hoog, waarin de stakker kennelijk opgesloten was geweest, gelet op de uitwerpselen op de bodem van de kooi. Iemand had de kooi waarschijnlijk opengezet vlak voor onze komst. Trieste gebeurtenissen, waaraan je toen letterlijk en figuurlijk voorbij ging, maar die nu na zoveel jaren nog steeds voor je geestesoog opdoemen. Normaal? Ik hoop van wel. Vaak sta ik nu nog stil bij herinneringen aan de angst bij de bevolking buiten de grote steden. Zodra de zon onderging was er weer de angst voor terreurbendes die rondzwierven. Die angst hield de bevolking in hun huizen gevangen. Zelfs in gebieden waar Nederlandse troepen het gebied beheersten, bleef de bevolking binnen als het donker werd. Want ze wisten dat ook een Nederlandse soldaat de vinger aan de trekker had als iemand die ze niet verwachtten hun pad kruiste. ( Opm. redactie Pl. : meestal was er in die gebieden wel een avondklok ingesteld.) “En eens zal men naar dat alles terugverlangen....” volgens van Sprang. Maar ook zal men daarbij niet kunnen ontkomen aan al die herinneringen van toen. Goede en kwade!
De stille uren Jan Blokker Vierhonderdeenentwintig maanden geleden stapte ik in Priok aan wal om negenendertig maanden dienstplicht te vervullen in Indië. Iets meer dan een derde eeuw geleden. Dat is niet gisteren, maar voor mij lijkt het wel gisteren, zo vooraan liggen die honderden herinneringen uit die Indië-tijd in mijn geheugen. Het is alles Indië daarbinnen wat de klok slaat. Andere herinneringen krijgen gewoon de ruimte niet om te passeren. Weet U, 86
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
al die herinneringen rechtvaardigen het bijna voor mij om, hoewel ik Nederlander ben, Indië ook als het land van herkomst te zien. Immers: mijn gedachten en herinneringen zijn daar ontstaan. Dag en nacht zelfs, want ook ‘s nachts bleven wij soldaten vaak bij de tijd. Ook dan waren wij wakkere jongens met wakkere daden die het herinneren waard zijn gebleven. Ik heb het voor de aardigheid eens berekend, maar gemiddeld drie uur per dag deed een soldaat sadja ‘s nachts dienst, welke dienst dan hoofdzakelijk uit wachtkloppen bestond. Voor een geschoolde soldaat een eenvoudige bezigheid die je eigenlijk al na een paar weken slapende kon verrichten. Maar helaas, dat was nu net iets waar de opdrachtgevers fel tegen gekant waren. Die wilden waar voor het uitgekeerde soldij zien.... Dus wat moest je? Wakker blijven nietwaar! Van de beginperiode, toen Batavia volstroomde met de eerste divisie dienstplichtigen, herinner ik me m’n diensttijd alleen al van het vele wachtkloppen. Weken achtereen vierentwintig uur op en vierentwintig uur af was heel normaal en dan meestal ook nog met twee man op één post. Het kon niet op. Er waren soldaten zat en er was toch niets anders te doen, zal men toen wel gedacht hebben. De mooiste uurtjes waren de nachtelijke in Batavia om wacht te lopen. En dan het liefst tussen drie en vijf. Dan was Batavia, waar je dan ook stond, een zee van rust en stilte. Nagenoeg iedereen lag dan plat en al het voor die tijd toch al massale verkeer stond op de handrem. Een geweldige stilte, waarin decibel door geluidsarmoede het gillend op een lopen gezet zou hebben, hing om je heen. Nu, in een wereld waarin we zacht voor elkaar moeten zijn, zou die stilte benauwender en angstiger overkomen. Maar toen.... Geen paniek. Je wist niet beter of die stilte hoorde erbij. En omdat het zo hoorde, lagen we er niet van wakker en brachten we, afhankelijk van elkanders spraakzaamheid, de wachtuurtjes gezellig door. Een bepaalde wapenbroeder, die ik soms als wachtmaat had, kon die uurtjes helemaal volpraten. Geen minuut stilzwijgend. Hij was een achtergrondkluiver. Hij wilde iedereen uit ons peloton wat hij noemde “door en door kennen”. Wat betekende dat hij tientallen vragen op je afvuurde met betrekking tot het in elkaar zitten van jezelf, je naaste en verre familieleden. Nou, van mij mocht hij dat, want door al die vragen vloog de tijd snel om en de kennis van je eigen familie hield je zo mooi op peil. Verwonderd heb ik me altijd over die honger naar kennis van die goser. Volgens mij had hij een lintworm in z’n hersens. Ik was al tevreden als ik wist waar mijn pelotongenoten woonden. Meer hoefde ik van een ander eigenlijk niet te weten. Nou ja, dat ze een knappe zuster hadden was het weten ook wel waard natuurlijk. Die vraag-en antwoord gesprekken zijn me altijd bijgebleven. Komen ze wéér als herinnering boven drijven, dan zie ik ons ook weer slenteren of op een 87
muurtje zitten in een fluisterend gesprek gewikkeld wachtkloppen in het stille slapende Batavia. Batavia, nu Jakarta, een stad met miljoenen inwoners. Na alles wat je nu leest over Jakarta betwijfel ik het of die stille uurtjes nog bestaan. Ik betwijfel het. En, hoewel ik het niet mag denken, denk ik wel eens: bij Batavia had voor mij beter de tijd stil kunnen blijven staan....
Jantje zag eens....
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
(Overgenomen uit het Indisch tijdschrift “Moesson” van 15 juni 1983) Jan Blokker “Villa Bamboe”, zo noemde ik het geheel van bamboe opgetrokken huis waarin we met tien man van ons peloton gehuisvest waren. Zeven man met een veldbed en persoonlijke bezittingen broederlijk naast elkaar gestouwd in de enige kamer die de “villa” rijk was en drie man, waaronder saja sendiri, op de veranda. Midden in de kamer stond als meubelstuk een uit een kampong gepikte tweezits-schoolbank, die door ons allen werd gebruikt om er de brieven naar huis op te schrijven. Verder was er voor geen enkel meubelstuk of wat dan ook nog ruimte over in de kamer. De zaak zat propvol. Onze villa was het laatste kamponghuis van Tjikalon Koe-Ion. Tussen ons en de demarcatielijn lag de strook niemandsland van een paar kilometer breed. Dat niemandsland werd door ons en de vijand toch nog vrij druk bezocht om te controleren of er zich ook werkelijk niemand ophield. En dat leidde nog wel eens tot een ontmoeting. Het was op dit plekje in West-Java, aan de scheidslijn vriend-vijand, dat ik op de veranda van onze villa op de rand van mijn veldbed zat, het moede, zware en nog slaperige hoofd met beide handen ondersteunend. In deze houding wachtte ik gewoonlijk het goed wakker worden uit m’n middagslaapje af. Lange wachttijden kende ik gelukkig niet. Maar hoe kort de wachttijden tot goed wakker worden ook duurden, ze waren altijd gevuld met gevoelens van spijt. Spijt, omdat ik weer zo slap was geweest na de nasi-hap toe te geven aan de sluimer-krachten van Morpheus, de god van de slaap en me daardoor willoos voor de Indische siësta in zijn armen had laten sluiten. Toen ik daar zo op m’n veldbed zat, zag ik wapenbroeder-huisgenoot Willem diep gebogen onder een donkergroen gekleurde zware last aan komen lopen. Vlak voor de veranda liet hij de last van z’n schouder op de grond vallen en toen zag ik pas onder welke last hij zo zwaar gebukt was gegaan. Het was een meer dan een meter lange stam met een vracht pisangs er aan. “Toendoeng” of “tandoek” heet geloof ik zoiets. Omdat ik als groot liefhebber van de meest gemakkelijk hanteerbare vrucht in Indië in deze pisangboom van Willem “een graantje meepikken” zag zitten, kwam ik lekas in de benen, ging naar Willem toe en bood hem de helpende hand. Helaas zou mijn hulpvaardigheid geen vruchten afwerpen want, zo zag en voelde ik aan de pisangs, er was voor mij weinig te smikkelen: de pisangs waren kei- en keihard! Teleurgesteld vroeg ik aan Willem wat hij van plan was te doen met deze tandenbrekers. Het was vragen naar de bekende weg, want het antwoord had ik zelf ook kunnen bedenken: rijpen en opeten. “Dat wordt dan wel wachten tot je een ons weegt 88
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Willem” voorspelde ik. “Helemaal niet. Niks wachten. Morgen zijn ze rijp” zei Willem en legde me de “rijpingsmethode op korte termijn” uit: de hele handel de grond in, wat extra warmte en klaar was Kees. “ Binnen tien uur eet je pisangs”, garandeerde hij. Met nog enkele inmiddels ook wakker geworden sobats groeven we een kuil, stookten de kuil goed heet met alles wat maar brandbaar was en na een half uur doofden we het vuur met een laagje aarde, de pisangs erop en zand erover. De volgende morgen de pisangs voorzichtig uitgegraven en ja hoor; ze waren rijp. Overrijp zelfs. Het was voor het eerst van m’n leven en tevens voor het laatst dat ik “pisangmoes in de schil” heb gezien. Lekker? Neen. Eerlijk gezegd waren ze niet te eten. Nu wil ik niet zwartgallig doen, maar wat het fruit betreft heeft het me in al die jaren Indië nooit meegezeten. Misschien heb ik geen oog voor die dingen, maar op de klappers na heb ik verder nooit iets direct eetbaars zien hangen. Er viel voor mij nooit iets echt lekkers te plukken. Als ik trek had in fruit, moest ik naar de passar of warongs om aan m’n trekken te komen. En dan nog was het aanbod maar zeer beperkt. Dat waren: een Chinese peer (na de eerste hap direct weggegooid, ik werd er beroerd van), en de ontelbare hoeveelheden klappers, pisangs, djeroeks, manga’s, manggistans, ramboetans en ananas. Al het andere fruit is mij onbekend gebleven. Maar hoe beperkt ook mijn kennis van fruit is wat Indië betreft, ik heb er een smaak aan overgehouden die wereldomvattend was. In elk geval hield die niet op bij: “Jantje zag eens pruimen hangen o, als eieren zo groot” Ik kan met trots zeggen: “Jan zag ook klappers hangen’ o, als bloemkolen zo groot” Maar: “Schoon niemand het me verbood, liet ik ze mooi hangen want ik brak liever niet m’n poot”.
l
Toen was het me nog veel te vroeg
(Overgenomen uit het Indisch tijdschrift “Moesson” van 15 oktober 1981) Jan Blokker Het pad waarover wij patrouille liepen kronkelde zich tussen de met sawah’s bedekte heuvels door. De uitlopers van de dan weer links, dan weer rechts, dan weer achter en dan weer voor ons liggende berg, waarop halverwege de helling het doel van onze patrouille lag. Evenwijdig het pad liep een irrigatiekanaaltje waarin een zee van verlokking in de vorm van zuiver koel bergwater onze neus voorbij stroomde. Vermoeid en zweterig sjokten we zwijgend achter elkaar door een geweldig mooi stukje Preanger. Zwijgend omdat de vermoeidheid, zoals altijd, het zwijgen had opgelegd. Slechts de gedachten bleven over. De gekste dingen, waar je normaal gesproken nooit aan dacht, spookten door je hoofd. Zo dacht ik al een poosje aan het verschijnen van een welkome gek die me pardoes in 89
s er
g an eg di
.in
w
w
w
het kanaaltje zou gooien. Zo verlangde ik naar een duik in dat heerlijke koele water naast ons. Maar ja, zo’n gek was er natuurlijk niet en mezelf in het kanaaltje werpen was wat al te gek. Dat zou getuigen van ongedisciplineerd gedrag en dat was iets waar zelfs geen haar op het hoofd van een soldaat aan zou durven denken. Dus sjokte ik maar voort. Nog twee bochten - ik wist het precies van voorgaande patrouilles - en dan zou de mooist gelegen kampong in West-Java weer voor me liggen. Weliswaar een alledaagse kampong van niet meer dan een huisje of vijfentwintig in een rij aan de voet van een heuvel, waar knoerten van bomen voor een eeuwige schaduw zorgden. Eigenlijk was het niet meer dan een bewoond laantje. Maar de ligging deed het hem. Die gaf de kampong iets unieks aan schoonheid, iets van een paradijs op aarde. Vlak voor de kampong bleef ik even stilstaan om de onvergetelijkheid ervan goed in me op te kunnen nemen. “In deze kampong zou ik best begraven willen worden”, sprak ik in een opwelling tegen m’n lotgenoot Piet, achter me. “Dat lijkt me het einde”. Verbaasd keek Piet me aan en liep door. Ik volgde. Plotseling klonken er schoten en enige kogels kruisten fluitend ons pad. Hevig geschrokken stortte ik me ter aarde en rolde, door een hunkering naar eeuwige leven gedreven, over het pad naar het stevigste deel van een sawahdijkje, om daarachter van de eerste schrik wat bij te komen. En mijn angst om te zetten in wat meer heldhaftigheid.
l
.n
“Heb je nog meer van die leuke opmerkingen?” vroeg Piet, die naast me was komen liggen. “Nou, dit was niet de bedoeling”, antwoordde ik angstig om me heen kijkend, op zoek naar een veiliger dekking. “Zo vlot wil ik nou ook weer niet begraven worden. Ik bedoelde over een jaar of zeventig”. Piet grijnsde en zei: “Doe me een lol en zeg dat er dan in het vervolg bij! Dat lijkt me gezonder. Je weet toch dat de vijand altijd meeluistert!” Natuurlijk wist ik dat, maar wat wil je. Een soldaat in Indië had zoveel aan z’n hoofd en ging er door z’n hoofd dat er wel eens wat fout ging in die bovenkamer. Wel heb ik geleerd om nooit van m’n leven meer te zeggen dat ik ergens begraven wil worden. Dat is me veel te link!
90
“Red je kontje maar!”
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
(Overgenomen uit het Indisch tijdschrift “Moesson” van 1 maart 1984) Jan Blokker Toen ik na een vorstelijk bad het schoonmaakgebeuren met een heerlijk geurtje uit één van die handig in de hand liggende flesjes reukwater voor mannen afrondde, dwaalden mijn ogen over mijn door verjaardagen en Sinterklazen opgehoopte voorraad vaste en vloeibare zepen en de nazorg-artikelen en de lichaamsverzorging. Mijn gedachten gingen weer eens naar Indië. Terug naar die perioden in Indië dat een mens, maar in het bijzonder de militair, nog leefde met zorgen voor een goed lichaamsonderhoud in een tijdperk van zand, zeep en soda. Al dwalende zag ik me weer naar de mandieplaats kuieren met alleen als kledingstuk een om de middel geknoopte handdoek. Die knoop was belangrijk, want ik voelde er niets voor om onverwachts in m’n nakie te moeten staan tot groot vermaak van mijn wapenbroeders en ....de baboes! Met de ene hand hield ik die knoop dus onder controle en in de andere hand hield ik mijn messtin, waarin m’n spulletjes die me ter beschikking stonden voor het mandiën waren gedeponeerd. Zulks om de verdere dag toonbaar door te kunnen komen. Ik had, in vergelijking met de hoeveelheden schoonmaakmiddelen van tegenwoordig, maar weinig keus. Je had er echt geen twee handen voor nodig. Toiletzeep, scheerzeep, tandpasta, scheerkwast, krabbertje, kammetje, dat was alles en daar moest je het maar mee doen. Dat lukte natuurlijk wonderwel, alleen.... je ging toen schoon, maar verder volkomen reukloos door het leven: zonder de toetjes voor mannen zoals aftershave, okselfris, geurvreterspoeder en wat er verder nog meer valt te spuiten, te smeren, te deppen of te rollen. Al die toetjes bestonden niet voor de militair van toen. En ik had ook nog de pech dat ik van de twee reinigingsmiddelen die we hadden (zeep en tandpasta) er eentje voor mij afschuwelijk was. De tandpasta. Van dat spul ga ik kokhalzen, want ik kan niet tegen die pepermuntsmaak. Voor mij is tandenpoetsen altijd poetsen met lange tanden geweest. Waarom er zo nodig een pepermuntsmaak aan die pasta moet zitten is me nog steeds een raadsel. Nu er tegenwoordig de kennis is om de smaak van gerookte paling om te zetten in vanillestokjes, waarom verzinnen ze voor tandpasta dan ook niet eens een andere smaak? Pisang Ambon of een saté-kambing smaak bijvoorbeeld zou het goed doen. Maar ja, al die raadsels zijn de wereld nog niet uit. Met die schaarse onderhoudsmiddelen van toen kon je zorgeloos leven mits je gevrijwaard bleef van pukkeltjes, mee-eters, hoofdroos, teenschimmel, ringworm enz. Maar o wee als je zoiets kreeg. Dan was het één en al zorg. En ik kan er over meepraten, want ik heb het met hoofdroos aan den lijve ondervonden. Diep ongelukkig voelde ik me met die kopzorgen. Geen anti-roos shampoo om die zorgen weg te wassen. En nergens kon je met die problemen terecht. (De consumentenman Frits Bom zat toen geloof ik nog op de kleuterschool). Postbus 51 had nog geen nummer en praatgroepen hielden zich toen nog niet bezig met dit soort problemen. Maar, toen de nood zo hoog was dat ik, in de spiegel kijkend zoveel roos zag zitten, dat ik mezelf bijna niet meer zag zitten, was de redding heel nabij. Ik kreeg een gouden tip! 91
De aanhanger
g an eg di
.in
w
w
w
Die dag herinner ik me nog heel goed. Het was precies een week na de eerste politionele actie. We begonnen die dag met een patrouille in een voor ons heel onbekend gebied. Gewoonlijk droeg ik tijdens patrouilles niets of alleen maar een pelopperpetje op het hoofd. Maar in dat onbekende gebied deed ik een helm op, want ik dacht: je zal maar snel dekking moeten zoeken, uit de bocht vliegen en met je hoofd tegen een klapperboom knallen. Dan zat ik goed met een helm. Terug ik de kampong waar we waren gelegerd na drie uur tippelen met die helm op m’n kop, ging ik meteen naar het kamponghuisje waarvan ik een paar vierkante meter “mijn plekje” mocht noemen. Op dat plekje zette ik mijn helm af en bekeek toevallig de binnenkant. Wat ik toen zag deed me een langgerekt “hallo” mompelen. De binnenkant van de helm zat vol roosvlokjes. Mijn baboe zag het ook, sloeg haar handen voor de mond en zei zachtjes: “adoeh....!” En zij was het, die mij toen de gouden tip gaf: “ Toean”, zei ze, “U moet klapperolie in Uw haar smeren, dan ben je over een paar dagen van je roos af!” Ik ben direct klapperolie gaan gebruiken en ja hoor! Zelfs binnen twee dagen was ik van mijn roos af. Nergens meer een spikkeltje gezien. En mijn haar? Eén en al glans en het bleef dag en nacht in model zitten. Het zat in model en het bleef in model. Maar... buiten deze gouden tip van mijn baboe was het met de lichaamsverzorging in die dagen onder de klapperbomen maar droevig gesteld. Blijkbaar dacht men van hogerhand: “Red je kontje maar!”
l
.n
s er
Onbekende auteur Een voorval uit onze tijd in Indië. We zaten nog niet zolang op de Poentjak toen dit gebeurde: Tom Boer was de ordonnans van de compagniescommandant en in deze functie ook als facteur belast met de post uit Nederland voor de compagnie. Dit hield in, dat hij onmiddellijk, nadat de post vanuit Batavia bij de bataljonsstaf was aangekomen naar Tjipajong vertrok om de brieven van familie, vriendinnen en vrienden op te halen. Een zeer belangrijke taak. Iedereen had daar belangstelling voor en verwachtte nieuws van het thuisfront, wat in deze tijd altijd nog minstens een week oud was! Op zekere dag was Tom zo ook naar Tjipajong gegaan, ik denk met de foeragewagen. Maar om de één of andere reden vond hij niet direct vervoer terug. Gelukkig kwam majoor van Dorp, onze compagniescommandant met de jeep met chauffeur, Arjan Pannekoek, bij de staf langs. Maar omdat er meer passagiers waren moest Tom in de aanhanger plaats nemen. Zo zat hij boven de as midden in de aanhanger, het geweer tussen de knieën. Tot de top van de pas ging dat prima. Maar ergens onderweg naar beneden ging er iets fout met de aanhanger. Waarschijnlijk het gevolg van het toen nog erg slechte wegdek schoot de aanhanger los van de jeep. In ieder geval zag Pannekoek de aanhanger langs komen en voor de jeep in een steile kant van de weg rijden en vast raken. Door de vaart vloog Tom uit de aanhanger maar kwam gelukkig met een mooie boog boven op de steile kant terecht. Een geluk bij een ongeluk want het wel heel anders kunnen aflopen! 92
Zo is dit voorval mij verteld. Of het waar is weet ik niet. Wellicht kan Tom de juiste versie van het gebeuren geven.
Palmbomen
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Carel Tuyl Koukleum dat ik ben, vlucht ik in de wintermaanden naar het Zuiden. Ik woon dan voor februari en maart in een nogal ruim huis aan het strand met de Golf van Mexico vlak bij mijn keukendeur. Rondom het huis en ook in mijn tuin daar staan hoge palmbomen. En dat gezicht van die bomen riep allerlei herinneringen op. Ik zag weer hoe een man uit de kampong voor ons zo’n boom in klom en kokosnoten naar beneden gooide. Ik zag het weer gebeuren. Hoe die man het voor elkaar kreeg om op zo’n steile boom naar boven te klauteren is mij altijd een raadsel gebleven. Bovendien ging dat Beklim altijd op blote voeten. Wat ik maar wil zeggen is dat toen dat beeld van die klimmende Javaan weer in mij op kwam, ik ineens een onweerstaanbare drang kreeg om dat water uit zo’n kokosnoot weer ‘s te proeven. Onverwijld ging ik naar de supermarket en ja hoor daar lag zo’n ding. Ik kocht het en nam het mee naar huis. Maar helaas was het huis dat ik huur niet uitgerust met gereedschap dat mij zou kunnen helpen in het openbreken van een kokosnoot. Tevergeefs zat ik een tijdje met een mes op het ding te hameren. Het enige resultaat daarvan was dat ik een nogal diepe snee in mijn wijsvinger kreeg en een hoop bloed over mijn broek. Ik ben nu eenmaal niet erg technisch begaafd. Ten einde raad, na al dat gehamer en getimmer, gooide ik de noot met geweld op de betonnen vloer van de garage. En ja het brak open maar helaas stroomde het vocht over de grond de deur uit. Zoals mijn tante Katrien al zei: het leven is vol bittere teleurstellingen. Toch was het een ervaring die mijn gedachten verder op weg hielpen naar dat groene land van ons verleden. Het land waar de palmbomen waaiden aan de blauwe hemel. Op patrouilles die ik en mijn groep gelopen hebben, en het waren er teveel om te tellen, was er als we ergens in de schaduw gingen zitten om wat te rusten, toch altijd wel iemand bereid om voor ons zo’n steile boom te beklimmen en wat noten voor ons naar beneden te gooien en met zijn klewang te openen. Misschien gaven we zo’n man, het was ook vaak een jongetje, wel een fooi maar als ik me goed herinner was het meestal een geste van gastvrijheid dat geen betaling vereiste. Er waren inderdaad veel gelegenheden waar onze groep op patrouille inderdaad als gasten in een kampong werden ontvangen. Ik herinner me wajang voorstellingen, maaltijden en meisjes die voor ons dansten. In een van de kampongs verzocht de loerah ons om te jagen op de wilde zwijnen die nogal tekeer gingen in de sawahs. Dat werd een van de vreemdste actie die ik ooit meemaakte. De mensen van de kampong joegen de beesten met veel lawaai van pannen potten en deksels uit een bebost terrein en zodra ze in het open waren knalden mijn jongens er op los. Het was wel geen politionele actie maar er werd toch flink geschoten en ‘s avonds hing er een machtig stuk varkensvlees bij ons boven een open vuur. Dat was een barbecue om nooit te vergeten. Ik weet dat we in feite een bezettende macht waren en dat we gewapende tegenstand hadden. Ik weet van politionele acties. Ik weet van vuurgevechten en van gewonden en gesneuvelden. Ik herinner me dat alles, misschien soms wel teveel. Maar als tegengif tegen die herinneringen is het een troostend en mooi weten dat door veel mensen en in 93
veel kampongs wij gasten waren die met vreugde en dankbaarheid ontvangen werden. Gasten voor wie de loerah een jongetje een palmboom in stuurde om kokosnoten te hakken voor de toeans die daar zittend in de schaduw vast wel dorst zouden hebben. De palmbomen rond mijn huis in Florida riepen al die beelden weer op in mij. Ik heb zelf toen maar een soort rijsttafeltje gefabriceerd. Helaas de dansende meisjes ontbraken maar die heb ik er bij gedacht.
Slangen
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
(Overgenomen uit het Indisch tijdschrift “Moesson” van 15 juli 1981) Jan Blokker Tijdens de acclimatiseringsweken die we met ons bataljon in de KWIII-school van Batavia doorbrachten, had de legerleiding besloten dat we, omdat het nu eenmaal tot onze taak zou gaan behoren, wegwijs gemaakt moesten worden in het vechten in open terrein. Dat wegwijs maken was in handen van enkele KNIL-instructeurs, die ons daarvoor per peloton onderhanden zouden nemen op een open stuk terrein achter de gevangenis. Ik zag in deze onderbreking van de dagelijkse sleur van dag en de nacht wachtkloppen een leuk verzetje en keek dan ook verlangend uit naar de dag dat ons peloton aan de beurt zou zijn. Maar op die dag waar ik zo verlangend naar had uitgekeken verdween het leuke van het verzetje even snel als een goeie nasi-hap in een hongerige soldaat toen ik het oefenterrein voor me zag. Wat een puinhoop! Ik had van mijn leven nog nooit zo’n onverzorgd stuk oefenterrein gezien. Het hoge gras en andere mij onbekende soorten begroeiing groeide zo maar in het wilde weg. “Moet ik hier in rondbanjeren?” was m’n eerste gedachte. “Dat kan nog leuk worden”. De schrik van m’n leven kreeg ik toen we ons, na wat theorie over gevechtstechnieken, meteen in de tijgersluipgang moesten werpen. Dat hield in dat we ons zo plat mogelijk op de grond liggend vooruit moesten zien te werken. Een bezigheid waar ik op vaderlandse bodem m’n hand niet voor omdraaide omdat we op die bodem met de tijgersluipgang grootgebracht waren, en verder kon je daar zonder vrees uren in de hei rondsluipen zonder iets engs of gevaarlijks tegen te komen. Hoogstens kwam je met een beetje geluk een hagedisje tegen. Maar dan had je het ook wel gehad. Maar in deze woestenij op Indische bodem waar het volgens deskundigen in het moederland krioelt van de gif- en wurgslangen, zag ik het met de tijgersluipgang niet zo zitten. En omdat ik er weinig voor voelde om in het gezelschap van allerlei slangen en ander griezelig gebroedsel op te rukken, zette ik een volgens mij minder gevaarlijke sluipgang in. Namelijk de reigersluipgang. Dat is een sluipgang waarbij je rechtop lopend je benenwerk bedachtzaam voetje voor voetje verplaatst met de ogen strak gericht op de grond. De voordelen van deze sluipgang zijn dat je sneller de benen kunt nemen als er gevaar dreigt en voorts dat de vijand er behoorlijk onzeker van wordt. Die is zoiets niet gewend. Hij verwacht dat dan ook niet, zo’n manier van benaderen. Hij wordt zenuwachtig en onrustig, gaat om zich heen kijken om te zien wat er aan de hand is. En 94
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
dan heb je hem in je macht omdat er zich een vernietigende onzekerheid van hem meester maakt. Maar helaas viel mijn geliefde reigersluipgang niet bepaald in goede aarde bij de door de tropenzon gebruinde KNIL sergeant die achter mij liep. Absoluut niet. Net was ik bezig mijn tweede stap in de richting van de denkbeeldige vijand te zetten, of hij kwam al heel belangstellend naast me staan en vroeg “waar ik in vredesnaam mee bezig was. “ “Met de reigersluipgang sergeant”, antwoordde ik enthousiast en begon hem welwillend de voordelen er van uit te leggen in de veronderstelling dat hij belangstelling had voor mijn vinding. Want ik dacht nog: “Gut, wat een aardige man is dat, die zo maar iets wil leren van een soldaat sadja”. Maar wat kan een mens zich dan vergissen in een ander. Hij was helemaal niet leergierig. Integendeel! Woedend brak hij mijn betoog af met: “Mond houden. Ben je soms doof?” Want hij had heel duidelijk opdracht gegeven om in de tijgersluipgang over de grond te kruipen...! “Ja maar, al die enge slangen en zo stotterde ik”. Maar daar had hij niets mee te maken brulde hij. “Liggen! Je bent een.... “ De rest van zijn woorden bespaar ik U. Maar ze waren wel doeltreffend, want in een mum lag ik weer op de grond en bewoog me weer voort in de verfoeide tijgersluipgang. Maar wel luid en angstig sissend tussen mijn tanden: “kssst, kssst, kssst”, in de hoop zodoende eventuele slangen te verjagen. Hoogst ongebruikelijk, maar effectief, want ik heb geen slang gezien in mijn omgeving. Later kwam ik er uiteraard wel achter, dat die verhalen over krioelende slangen schromelijk overdreven waren en verplaatste ik mij veel vrijer over Indische bodem. Maar helemaal vrij heb ik me nooit gevoeld. Het bekende Nederlandse addertje onder het gras kroop in m’n verbeelding altijd trouw met me mee gedurende mijn verblijf in Indië. Veel van mijn wapenbroeders hadden trouwens ook respect voor kruipend gedierte. Zelfs voor dode slangen. Neen, slangen zijn nooit mijn beste vrienden geweest. En toch, als ze als gerookte paling op mijn bord terecht komen, kan ik er echt niet van afblijven....
Kaal (Overgenomen uit het Indisch tijdschrift “Moesson” van 15 februari 1981) Jan Blokker “Geeft acht! Rechts richten. Hoofd front”. Zo stonden we na deze commando’s in de houding geknald voor het ochtendappèl. 95
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Onze sergeant-majoor liep enige passen naar voren, knalde ook in de houding en meldde met de toppen van zijn vingers keurig tegen de klep van zijn plopperpetje aan de ook stram in de houding staande pelotonscommandant, dat alles present was. “Dank U”. sprak onze Luit hard en duidelijk om vervolgens met enige verbazing in zijn stem aan de majoor te vragen wat “dat” te betekenen had, wijzend op m’n maatje en mij. Het “dat” sloeg op onze plopperpetjes, die anders dan normaal, tot ver over onze oren waren gezakt. “Deze soldaten”, begon de majoor grijnzend van oor tot oor “hebben hun hoofd kaal laten scheren om er in de toekomst verzekerd van te kunnen zijn dat zij een steviger haardos zullen hebben. Vandaar dat hun hoofdeksels nu wat al te ruim zijn geworden. Dat is alles. Verder zijn ze volkomen normaal en gezond”. Met de opmerking, dat het bij deze twee kaalkoppen moest blijven, konden we inrukken om ons aan de dagelijkse bezigheden te kunnen wijden, bestaande uit wapenonderhoud, wachtkloppen, patrouillelopen, slapen na wachtdienst of niksen. Dit ochtendappèl is me altijd bijgebleven. Het speelde zich af in maart 1947 in een kampong ergens aan de demarcatielijn. Het was onze eerste buitenpost op West-Java.
l
.n
Want het veel minder gedisciplineerde leven in de vrije natuur bleek heel wat aangenamer te zijn. Ons peloton had twee billikhuisjes (billik: wand van gevlochten baboe-bast red. Plopper). toegewezen die ondanks de weinige bezittingen die we hadden, nog minder ruimte boden dan haringen in een ton. We moesten daarom noodgedwongen uitwijken naar de open voorgalerij. Nu klinkt “galerij” wel erg duur, maar de voorgalerijen van deze huisjes waren niet meer dan een bamboe-vloertje met een hekwerkje van eveneens gevlochten bamboe. Verder een afdakje van pannen. Het was niets bijzonders, maar er konden tenminste nog een paar veldbedden in de breedte van elke galerij staan. Omdat ik toen ook al heel sterk geloofde in de heilzame werking van frisse en dus gezonde buitenlucht, stond mijn veldbed als eerste gereed op de voorgalerij van mijn toekomstig huisje om er vooral van verzekerd te zijn dat me geen hap lucht door de neus geboord zou worden. Nou, ik ben best aan m’n trekken gekomen. Ik heb daar heel wat afgehapt in die frisse lucht. Dag en nacht. ‘s Nachts was het helemaal ideaal, dan lag ik op m’n gemak te happen in vaste diepe slaap, ongestoord door de onvergetelijke tropische nachtgeluiden. 96
Hoewel het in het begin even wennen was van het veel comfort en vermaak biedende Batavia naar de niets biedende kampong waren we Batavia na een paar dagen al vergeten.
w
w
w l
.n
s er
g an eg di
.in
Hoewel ik nog steeds sterk geloof in de heilzame werking van de buitenlucht, laat ik die nu (in Nederland) waar ze is: buiten. Vooral in de wintermaanden. Dan vindt U me ‘s nachts niet op het balkon, maar ergens achter dikke geïsoleerde muren en ramen, liggend op een zwakstroom deken en vastgeklemd tussen een flink aantal wollen dekens, met als enige nachtgeluid het tikken van de wekker. Op de enkele “naar huis schrijvers” na verzamelen de huisgenoten zich ‘s avonds op de galerij van het kamponghuisje. Dan veranderden de veldbedden in verscheidene vijfzitsbanken om dan, gemakkelijk of ongemakkelijk zittend, de lange avonden door te brengen. Zwaar bomend of kletsend over van alles en nog wat, soms ook vastlopend van meligheid. Grappen over onze kale koppen waren meestal de oorzaak van die meligheid. Maar ja, wat wil je: om goed gemutst (onder je plopperpetjes) door Indië te gaan had je ook deze melige avonden op z’n tijd. Vaak ook kon je lekker afreageren. Dat was nodig, Vanuit deze kampong startte voor ons de eerste politionele actie.
Licht in de duisternis (Overgenomen uit het Indisch tijdschrift “Moesson” van 15 januari 1981). Jan Blokker Je houdt het niet voor mogelijk, maar zelfs in een eenvoudige technische handeling zit een herinnering uit “tempo doeloe” (vroeger). Kom ik van de week met m’n handen vol een kamer binnen waar je geen hand voor ogen kunt zien. Dus wat doe je om niet overhaast in een ziekenhuis te belanden? Je zoekt voorzichtig met het puntje van je neus de muur af tot je ergens een lichtschakelaar tegenkomt. Het geluk was me goedgezind. Ik liep tegen een tuimelschakelaar aan en het werd dus een fluitje van een cent om die tuimelaar met dat puntje van m’n neus om te kieperen. Was het een knopschakelaar 97
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
geweest, was het al een stuk moeilijker geworden, want dan had ik met m’n tanden moeten gaan werken. Maar hoe dan ook, op hetzelfde ogenblik dat je tuimelt of draait, sta je in het volle licht. De doodgewoonste zaak van de wereld in ons kikkertandje, of het nu dag of nacht is, het maakt niet uit: je hebt licht voor het grijpen. Hoe anders, herinnerde ik me, was het tijdens m’n soldaten tijd in Indië. Toen was het huilen met de lamp aan (of uit!). De eerste maanden in de stad Batavia leefden we met volop licht op een enkele storing na. Dat waren we zo gewend: knopje om en floep, ja had het. Zo’n storing leverden ons de Engelsen bij de overname van een schoof. Toen we na het vertrek van de Engelsen de gelegenheid kregen om toen pas alles te inspecteren, ontdekten we dat de Engelsen ons blijkbaar het licht in de ogen niet gunden: ze hadden namelijk alle bedrading van het hoofdgebouw en de lokalen van de muren en plafonds gesloopt. We zagen het letterlijk en figuurlijk donker in! Maar als kwartiermakers moesten we beginnen met de bedrading opzij te trekken. Toen iemand van ons bij een greep in de bedrading een elektrische opdonder kreeg die je normaal krijgt als je je vinger in een fitting steekt en dat vloekend laat merken, klonk zijn gevloek ons toch als muziek in de oren want we hadden toch ergens stroom! “geweldig, we hebben stroom”, riepen we in koor. Daarna was het volgens kenners een koud kunstje om de lokalen weer in een lichtpaleis om te toveren. “Even een paar draden trekken en aansluiten. Dat is alles”, verklaarden die kenners. Na enige maanden Batavia vertrokken we naar “de rimboe” oftewel de buitenposten en gedaan was het meteen met de luxe van elektrisch, licht. Daar was niets. Noodgedwongen gingen we over op olie. Petromaxlampen en stormlantaarns. Het schaarse licht van de lantaarns en van de van alle soorten blik gemaakte oliepitjes was voor ons het enige licht in de dreigende tropische duisternis. Even buiten Tasikmalaja kwamen op een goede dag de altijd en eeuwig “organiserende” sobats met een levensgrote dynamo aanzetten met alles wat je verder nodig had om elektrisch licht te produceren. Onder het motto: “hij die het licht niet weet te waarderen, zal in duisternis creperen”, werden we allemaal ingezet om de niet te tillen dynamo naast de tot kantine omgebouwde missigit (gebedsruimte red.) te slepen. Hier moest het ding met een drijfriem aan een niet meer gebruikte carrier gekoppeld worden. En tot ieders verbazing werd dit een vrij eenvoudige klus, want na het verwijderen van de rupsbanden bleek de aandrijfas een uitstekende poelie te zijn. De dynamo draaide! Maar nu nog licht. Gelukkig bleek een Indische jongen uit Tasik bereid te zijn om voor ons uit de vele aansluitingen op de dynamo de juiste twee te zoeken. Nog diezelfde avond baadde ons kampement in een zee van licht. Helaas kon er niet meer dan drie uur achtereen gedraaid worden want door oververhitting van de motor zou dan de motor vastlopen. 98
Het laatste halfjaar van ons verblijf in Indië kregen we zelfs een echt lichtaggregaat, dat we vanwege de herrie die het ding maakte, buiten het kampement plaatsten, ergens in de kampong. En nu, indirect verlicht, tijdens het schrijven van m’n herinneringen zie ik in m’n herinnering het licht weer van toen, hangend aan twee draden die uit ‘t van bamboe gevlochten plafond kwamen. Een kale naakte gloeilamp...! Het flikkerende licht van een oliepitje, soms aan de zwakke kant omdat niemand zin had om het blikje bij te vullen. Dan denk ik: “Ja dát licht zal ik nooit meer te zien krijgen. Dat is voorgoed verleden tijd. Dat gezellige licht is voor altijd UIT!
Benzine
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
(Overgenomen uit Indisch Tijdschrift “Moesson” van 15 april 1982) Jan Blokker Toen ik enige weken geleden door een collega van me in zijn auto voor een bezoekje naar een ziekenhuis werd gereden, stopte hij even bij een bezinepompstation om wat bij te tanken. Destijds werd dat tanken met zoveel service gepleegd dat je de auto niet meer uit hoefde. Maar ja, zo nieuwsgierig als ik ben, wilde ik het tankgebeuren als nietautobezitter ook wel eens van dichtbij bekijken. Ik stapte dus uit om die nieuwsgierigheid te bevredigen. Was het daar maar bij gebleven, dan was er niets aan de hand geweest. Maar mijn nieuwsgierigheid gaat altijd de kant op van “ergens je neus insteken” met het gevolg dat ik dan ook meestal iets ruik! En laat ik tot mijn grote ontsteltenis al snuffelend merken dat benzine nog steeds behoorlijk stinkt. Nu is dat niet zo’n ramp en geen mens zal er minder hard om rijden of er voor op de loop gaan, maar wel gingen mijn herinneringen op de loop. In de hoogste versnelling vlogen mijn gedachten terug naar het verleden en herinnerde me dat de benzine in Indië veel en veel lekkerder rook en dat ik daar altijd met een zeker welbehagen die benzinelucht opsnoof. Het is dat ik in Indië nogal veel rookte, want anders was de benzine nog mijn favoriete aftershave geworden. Behalve als energiebron gebruikten wij in ons peloton de benzine ook als schoonmaakmiddel voor onze wapens. We hadden namelijk ontdekt dat benzine met een flinke scheut smeerolie gemengd, je zoveel energie bespaarde dat je er U tegen kon zeggen. Op een schaduwrijk plekje sopten we dan onze wapens met dat mengsel. Want aan de lopen van de wapens besteedden we altijd extra veel aandacht, omdat de legerleiding wild was op schone lopen. Als de trekken en velden van je geweerloop glommen en blonken, had je het gemaakt in het leger en kon je wel een potje breken bij de heren van het hogere kader! Want er is me in de jaren dat we in Indië waren wat in onze geweerlopen gegluurd door onze “meerderen”. Onvoorstelbaar gewoon! Als we de wapens hadden bewerkt met eerder genoemd mengsel van benzine en smeerolie, zetten we ze in het zonnetje en hadden we er verder niets meer aan te doen. De zon deed de rest voor ons. Want de benzine verdampte al snel en de tot in alle hoekjes en gaatjes goed geoliede wapens stonden weer klaar voor gebruik of inspectie. Zo zie je maar weer een klein bewijsje dat vroeger (en nu ook nog steeds) Indië voor de mens een land was van duizend en één mogelijkheden en gemakken. En daarom kan ik 99
g an eg di
Brood met paling
.in
w
w
w
er nog steeds met m’n pet niet bij waarom ze vroeger Nederland niet van de rest van Europa hebben losgetrokken en naar Indië hebben versleept. Dat was toch geweldig geweest. Ze hadden in één sleep beide landen bij elkaar gebracht. Van mij mag het ook nu nog en ben zelfs bereid om de plek aan te wijzen waar we voor anker zouden moeten gaan. Mijn slapie en ik hebben eens een pas schoongemaakte Vickers mitrailleur, die lekker in het zonnetje had staan drogen, op foto gezet met ons er stoer naast. We hadden ons lichaam omgord met patroonbanden van die zware Vicker. Later hebben we zo’n foto naar de naamgenote van dat wapen, de toen nog beeldschone filmster Martha Vickers gestuurd. Want beeldschoon was ze, dat kan ik U verzekeren. Ze was zo mooi geschapen dat haar verwekker het predicaat “vakmanschap is meesterschap” terecht zou hebben verdiend. Bij de opgestuurde foto hadden we een briefje gedaan waarin we er op zinspeelden dat een foto van haar boven ons bed onze vechtlust sterk positief zou bevorderen. Maar om eerlijk te zijn hadden we met deze attentie aan haar andere verwachtingen in ons achterhoofd. Die verwachtingen lagen tussen een paar sloffen sigaretten of een uitnodiging om een maandje vakantie bij en met haar in Hollywood door te brengen. Helaas heeft Martha nooit iets van zich laten horen. Ze zal gedacht hebben: (in beter Engels dan wat wij toen konden opbrengen): “Dier boois, joe ken mie de pot up!”
l
.n
s er
(Overgenomen uit het Indisch tijdschrift “Moesson” van 1 november 1982) Jan Blokker Toen ik laatst in Nederland bij een eettentje op een fabrieksnasibal stond te wachten die in het frituurvet lag te pruttelen, hoorde ik iemand naast me een broodje paling bestellen. Hoe het kwam kan ik niet verklaren, (misschien was ik door die nasibal onbewust in gedachten al weer half op weg naar Indië), maar doordat iemand een broodje paling bestelde, stond ik me opeens twee momenten uit die Indië-tijd in Bantam te herinneren. Dat hapklare broodje paling had in feite totaal niets te maken met m’n herinneringen, maar afzonderlijk van elkaar in de oorspronkelijke vorm van “brood” en “paling” wel degelijk. Thuis gekomen zocht ik naarstig in het gedenkboek van onze divisie naar dag en datum waarop ons peloton de tweede politionele actie begon, want op die dag is m’n “broodherinnering” geboren. De “palingherinnering” kwam een klein weekje later...! “Donderdag 23 december 1948” zo las ik, begon voor ons de 2e politionele actie. Om kwart voor vier ‘s morgens werd het startsein gegeven en vertrokken we vanuit Meester Cornelis, gezeten in niets mankerende en goed berijdbare carriers, ergens hangende tussen een machtige colonne van tweehonderdvijftig voertuigen, richting Tangerang. Bantam was ons doel begrepen we onderweg. Erg enthousiast was ik niet want een paar dagen geleden genoot ik nog van een bruin leventje in een kampong ergens in die mooie Preanger. En dat is wat anders en aangenamer dan aan een actie deel te nemen in een carrier die door de hitte van de in het midden geplaatste motor een uitstraling had van één reusachtige broodrooster. 100
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Deze actie was voor ons een herhaling van de eerste: kilometers ongestoord oprukken en uren doelloos langs de weg wachten tot de weg weer was vrijgemaakt van versperringen of vernielde bruggen. Of wachten op herstel van die bruggen of vervanging door baileybruggen. Rijden en wachten.... Tegen de avond kwamen we via Balaradja, Tjiroeas en Serang in Tjilegon aan waar we met open armen werden ontvangen door een klein detachement achtergebleven infanterie van de voorhoedespits. Voor ons, zo bleek uit de daar ontvangen order, zat de opmars er op. Voorlopig moesten we in Tjilegon blijven ter versterking van de infanterie. De aankomst in Tjilegon is altijd een blijvende herinnering voor me geweest: rechts van de weg waar we stopten de aloen-aloen en zo’n tien meter schuin rechts voor ons aan de aloen-aloen een geweldig groot stenen huis. Zo’n “tempo doeloe” huis: een geweldig grote voorgalerij met balustrade en dikke pilaren die de verzekering gaven dat je altijd een dak boven je hoofd had. Waarschijnlijk het huis van een regent of resident uit de “betere tijden”. Bewoners waren er in geen velden of wegen te bekennen, wat het ons zeer gemakkelijk maakte om er samen met de infanterie in te trekken. Hier aan de aloen-aloen was het, dat de jongens van de infanterie heel nadrukkelijk kwamen informeren of wij ook brood bij ons hadden. “Brood?” herhaalden wij verbaasd, “Neen, dat hebben we niet. Hoezo? Hebben jullie honger?” “Nou kijk” legden de infanteristen een beetje heimelijk uit, “daar aan de overkant woont een chinees en die biedt de liefde van z’n mooie dochter te koop aan voor een half brood. Maar roti tida ada.” (brood hebben we niet.) Ik was sprakeloos. Wat een trieste vertoning. Er was liefde, een hongerige chinees en een stelletje soldaten zonder brood, maar met liefdeshonger! Hoe is het mogelijk. Dat de legerleiding zo kan falen. Daar kon ik met m’n tropenpetje niet bij. Wat een klungels. Daar moest je nou een oorlog mee winnen! Ze sturen je wel op weg met drietonners vol baileybrugmateriaal, met munitie waar je onder bezwijkt en met een hoeveelheid boerenkool met worst in blik en andere noodrantsoenen waar je vele blikopeners op stuk draait, maar halve broden meegeven voor “de handel”, nota bene de belangrijkste factor voor het herstel van orde en vrede.... daar denken ze niet aan! Onbegrijpelijk gewoon. Om aan m’n gemoed lucht te geven riep ik hard richting Batavia: “Stommerds”! Op een dag tussen Kerst en Nieuwjaar ging ‘s morgens het gerucht dat er gerookte paling voor ons onderweg was. Een geste van het thuisfront. Een gerucht dat ook nog op waarheid bleek te berusten, want ‘s middags arriveerde het gerucht: een kantinewagen met kistjes gerookte paling. Het water liep me uit de mond bij het zien van die Volendammer-lekkernij, maar... ik schrok me een hoedje toen werd meegedeeld dat per man één paling werd verstrekt voor de prijs van een gulden vijfentwintig. Dat was een boel geld voor “soldaat sadja”! Op twee kwartjes na het dagsoldij. “We leven mee met de jongens overzee”, werd door ons al direct omgeturnd in: “we leven van de jongens overzee”! Ondanks die rib uit m’n lijf kocht ik toch een paling en even later zat ik prinsheerlijk op de balustrade van de voorgalerij heerlijk te smikkelen van dat Neerlandse “medeleven”. Alleen moest ik van de eerste hap af tot aan het laatste afzuigen van de graat steeds aan 101
“Kniertje” denken uit dat toneelstuk van Heijermans, waarin 2e zegt: “ja meid, je hebt gelijk, de vis wordt duur betaald”.
w
w
Ook door de arme “jongens overzee....”
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
(Overgenomen uit het Indisch tijdschrift “Moesson” van 15 februari 1984) Jan Blokker Net toen we met onze brencarrier terugkeerden van een patrouille en door een scherpe bocht scheurden met achterlating van een enorme stofwolk, schreeuwde Jan, de bestuurder van de carrier, in onvervalst Mokums: “Mot je naauw es kaijke!” en trapte zo keihard op de rem dat de carrier met de kont omhoog kwam en nog een paar meter doorslipte om daarna in een dikke stofwolk tot stilstand te komen. Het object, waar Jan ons zo nodig op attent moest maken en het nodig vond zo’n noodstop te maken, kwam rustig en onverstoorbaar aangewandeld, bleef naast de carrier staan, lachte ons vriendelijk toe, en keek ons afwachtend aan. Wij sprongen uit de carrier, blij dat we even verlost waren van de ondragelijke hitte die de in het midden van de bak geplaatste motor uitstraalde en verzamelden ons rondom de schoonheid die ons zo vriendelijk glimlachend had begroet.... En een schoonheid was het, dat zag ik heel duidelijk ondanks mijn nog prille kennis van vrouwelijk schoon na drie jaar te hebben vertoeft in een mannengemeenschap. Bijscholing kon dus geen kwaad! Afgezien van haar schoonheid viel het vooral op dat ze in het sjiekste van het sjiekste gekleed was. De oogverblindende sarong en kabaja en goudkleurige sandaaltjes pasten haar als gegoten. Ze had letterlijk wel degelijk iets om het lijf! Maar toch paste haar verschijning niet in deze armoedige omgeving. Het was armoe troef in deze dessa. Dus kwam deze ontmoeting ons hoogst onwezenlijk voor. Net zo onwezenlijk bijvoorbeeld als wanneer je in Neder land op een landweggetje de koningin of een prinses, in gala gekleed, zou tegenkomen. Mijn eerste gedachte was dan ook, dat ik ongemerkt in het hiernamaals terecht was gekomen en meteen was doorgeschoten naar de zevende hemel....! Maar door een zeer aardse schuine opmerking van een sobat naast me begreep ik dat ik echt vaste grond onder de voeten had en dat we te maken hadden met een verdwaalde Javaanse prinses. Maar ook dat bleek niet het geval te zijn, want ze wist desgevraagd precies waar ze naar 102
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
toe ging. Ze was helemaal niet verdwaald. Dat was duidelijk. Ons bleef dan ook niets anders over dan met nuchter verstand te constateren dat er aan haar, naast de geur van bedwelmende parfum, ook nog een ander luchtje moest zitten.... Maar wat voor luchtje? We besloten, haar maar gewoon te laten doorlopen, want wat moesten we met haar. Onze instructies waren duidelijk: hou je verre van vrouwelijk schoon.... Bovendien hadden we niet meer zo erg veel interesse in onze “orde en vrede” brengende taak nu de soevereiniteitsoverdracht blijkbaar ophanden was. We vervolgden met een “slamat djalan” onze tocht naar het bivak. Prompt drie weken later, tijdens een patrouille, kwamen we door een vlak bij ons kampement gelegen kampong. Halverwege die kampong hielden we halt, hoogst verbaasd. Op een kale plek tussen de huisjes stond zomaar een gloednieuw huis en.. niet zo klein ook! “Dat hebben ze gauw geflikt” dachten we vol verwondering. En net toen we het huis eens van dichtbij wilden bekijken, stapte vriendelijk lachend onze “schoonheid” naar buiten. En ik begon te beseffen dat het “luchtje” dat ik aan haar vermoedde nu begon te stinken. We begonnen ook nog onraad te ruiken en gingen in plaats van bekijken over tot doorzoeken van het huis. In alle vier kamers stond niets, behalve een oude vrouw. “Mamma” lichtte de schoonheid toe, knikkend in de richting van de oude vrouw. Een leeg huis, een schoonheid en een oude vrouw. Op zich niets verdachts en toch voelden we dat er iets niet klopte. “Slamat djalan” riep ze ons nog na toen we weer vertrokken. Niet lang daarna kwam er een bericht dat we met de “vijand” uit ons gebied moesten gaan samenwerken. We kregen een patrouilleverbod voor een paar dagen om de TNI de gelegenheid te geven zich in ons gebied te legeren. Daarna zouden de besprekingen over verdere samenwerking beginnen. Het eerste gesprek daarover voerde ons naar de kampong met dat nieuwe huis waarin nu de TNI zich had gevestigd. Hun commandant zat in het nieuwe huis en zijn manschappen in de van de bevolking gevorderde kamponghuisjes. Het luchtje, dat aan de schoonheid zat, ontpopte zich nu als behorend bij de echtgenote van de commandant van de TNI. Haar nog steeds vriendelijke glimlach had naar ons gevoel nu iets spottends gekregen. De commandant, een dertigjarige goed Nederlands sprekende orang, droeg zijn haar tot over zijn schouders. “Ik laat m’n haar pas weer knippen als alle Nederlanders ons land uit 103
zijn”, liet hij ons weten. “Dan hoop ik, dat je er eerst je nek over breekt”, dacht ik onvriendelijk. Later kwamen we “schoonheid” tegen in een nieuwe jeep...! Geheel onverwacht, na vier weken samenwerken, kwam de opdracht bij ons binnen om Birecht, die TNI-eenheid in ons gebied, te arresteren en te ontwapenen. Gebleken was namelijk dat zij betrokken waren geweest bij een overval op een aantal auto’s bij Cheribon en de inzittende van hun wapens hadden beroofd en daarna vermoord. De tactiek was, om hulp te vragen aan passerende automobilisten om hun gestrande jeep uit een greppel te trekken. Bij de jeep aangekomen, werden de mensen die wilden helpen van hun wapens beroofd en gedood. We kwamen te laat voor de arrestatie. De vogels waren gevlogen, inclusief de “schoonheid”....
De kast
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Carel Tuyl Ik schrijf dit in de laatste dagen van de maand oktober. Het was ook de maand in 1949 toen onze tijd in Indië bijna afgelopen was. Waar het Bataljon in die tijd was weet ik niet, maar ik weet nog drommels goed waar ik was. Dat was in een soort herstellingsoord voor zieken en gewonden op de Dagoheuvel in Bandoeng. En laat me je vertellen dat ik het daar goed naar mijn zin had. Na al die jaren tussen zandzakken te hebben gewoond en geleefd was dat oord een waar paradijs. Schone lakens, heerlijke bedden en eten om over naar huis te schrijven. Bovendien schatten van zusters waar je zo verliefd op zou kunnen worden. Nog steeds heb ik een foto van zo’n schatje. Ze reed me zo af en toe ‘s middags in een rolstoel. Ze was erg bezorgd over mij en misschien was ik ook wel een beetje verliefd op haar. Die foto is eigenlijk één van de weinige dingen die ik nog over heb van mijn Indië tijd. Denkend daarover weet ik ineens weer dat we, geloof ik, allemaal een kast hadden. Hoe we daar aan kwamen weet ik niet meer (Toekan Kajoe? timmerman) Was dat iets wat bij je uitrusting behoorde? Kreeg je zo’n ding van het leger? Ik weet het niet meer maar het is een feit dat ik zo’n kist had. En ik weet nog aardig goed wat er allemaal inzat of heeft gezeten. Allerlei souvenirs die ik zo hier en daar op de kop had getikt. Een paar uit hout gesneden beeldjes, een tinnen sigarenkoker, een sarong en meer dan één kris. Naar ik geloof zat dat ding vol met mijn Indië spullen. Waar al dat spul gebleven is vraag ik mij zo nu en dan wel af want na zo’n zestig jaar is er niet veel meer van over. Zoals ik al zei, die foto van dat lieve zustertje heb ik nog steeds. Het was echt een hele lieve zuster. Maar als ik in gedachten mijn Indische bezittingen na ga, dan is er bitter weinig van mijn kist overgebleven. Nog wat vergeelde “Wapenbroeders” heb ik waar ik zo nu en dan in blader. En die tinnen sigarenkoker is er ook nog en....natuurlijk hangt dat schilderij van de Tangbukan Parahu nog in mijn studeerkamer maar voor de rest is het meeste foetsie. Weg! Verdwenen! Weg is de kist en weg is zijn inhoud van souvenirs en verzamelde schatten. 104
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Wat er over is zijn herinneringen. Maar die zijn niet concreet zoals die tinnen sigaren koker bijvoorbeeld. Herinneringen, vind ik, zijn niet betrouwbaar. In de eerste plaats kunnen ze je in de steek laten. Het gebeurt me bijna dagelijks dat ik mensen ontmoet die me uitbundig groeten en ik heb niet het flauwste idee hoe hun naam is. Zelfs op de reünie moet ik soms vragen naar de namen van sobats van mijn eigen peloton. Herinneringen zijn ook sadistisch. Wat je wil vergeten brengen ze je steeds weer in gedachten en wat je zo graag wil onthouden stoppen ze in een vergeetboek. Het ergste is dat ze vaak de werkelijkheid of verbloemen, of vergroten of verkleinen. Misschien is het een van de grote verdiensten van onze Plopper dat we in dit blaadje geen sprookjes in het leven roepen over reuze heldhaftige daden die nooit bestonden. We zijn maar doodgewone soldaten geweest. Soms bang, maar we zijn nooit op de vlucht gegaan en zover ik weet was er onder die ruim 18000 manschappen van de 7December Divisie maar één overloper. Al kankerend hebben we zwetend en moe, onze patrouilles gelopen en gebieden beveiligd. Hiermee wil ik niet zeggen dat er nergens gevallen waren van uitzonderlijke moed. Die waren er zeker! De “Wapenbroeders” van maart 1949 rapporteerde dat de Militaire Willemsorde werd uitgereikt door de vertegenwoordiger van de Kroon, Dr. L.J.M. Beel, aan 7 sobats. En die Militaire Willems Orde kreeg je niet omdat je altijd zo’n keurige vouw in je broek had. Ook zou ik melding kunnen maken wat voor mij ontroerende moed was in mijn eigen groep en peloton. Zulke gevallen zitten ook in mijn herinneringen. En ik bewaar ze zorgvuldig! Het mooie van onze reünies is dat het ons toelaat om herinneringen te bewaren in hun meest betrouwbare vorm. Samen weten we wel weer hoe het gegaan is. En samen zijn we het er meestal over eens: het was niet allemaal rozengeur en maneschijn maar we kunnen er machtig tevreden over zijn.
De Poentjak
l
.n
(onbekende auteur)
Deze bergpas, halverwege Batavia en Bandoeng, is de plaats waar ik als commandant van het le peloton van de le compagnie van ons bataljon begon. Een mooie omgeving, 1500 m. hoog met een prettig klimaat. Toen mijn dochter een paar jaar geleden met haar gezin een reis naar Indonesië ging maken en de route ook via de Puncak (de huidige 105
schrijfwijze) liep, liet ik ze een paar foto’s uit onze tijd zien en vroeg haar te vertellen hoe het er nu uit ziet. Na terugkeer vertelde ze dat ze wel over de pas was gereden, maar niets van mijn foto’s herkende. Volgens haar was het nu op de pas een compleet toeristisch bedrijf. Ik wilde er meer van weten en dus bij Google Earth op zoek naar Java en de Puncak. Daar zag ik inderdaad de totale verandering van dit gebied waar onze tropenervaring begon. Men bouwde er een groot toeristisch resort met hotel, bungalows, zwembad en zelfs een hertenpark. Ook staat er een Sterrenwacht.
g an eg di
.in
w
w
w l
.n
s er
Nu terug naar 1946. Na aankomst werd het bataljon direct naar een vak, zuid van Buitenzorg gereden en kwam de le compagnie terecht op de Poentjak en opgevangen door de daar gelegen compagnie van 1-4 R.I. die voor ons een aantal onderkomens in de leegstaande huizen hadden geregeld. De sobats van 1-4 RI maakten ons tot december 1946 wegwijs in het uitvoeren van onze toekomstige taken, beveiligen van het bivak, wegbeveiliging en patrouille lopen in ons vak. Na de overdracht in december 1946 van het bataljonsvak kwamen we onder bevel van onze eigen Brigade van le Divisie “7 December” We namen toen de posten over van 1-4 RI. In deze herinnering wil ik me hoofdzakelijk bezighouden met de omstandigheden waaronder we onze taken moesten uitvoeren. Zoals ik al schreef lag het Poentjak gebied op 1500 m. hoogte. Dit betekende, dat het er ‘s-nachts goed koud (soms 3-4 graden) kon worden. We mochten dan ook onze Nederlandse uniformen houden voor de nachtelijke wacht en patrouilles en hinderlagen. Wel was het er dan wel erg warm als je na zonsopgang terug moest naar “huis” Verder was het een aangenaam klimaat. De legering in bestaande gebouwen waaronder mooie bungalows was goed, al was de ruimte wel eens beperkt. Maar in de beginperiode beschikte iedere man alleen over zijn bed, plunjezak en een privé koffer(tje). Tafels, stoelen of banken en kasten hadden we niet. Alles deed je op je bed. Maar dat veranderde snel. Uit sloophout van vervallen huizen maakten we dit meubilair zelf of 106
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
vonden dat in de kampongs in de buurt. Het eten was in deze eerste maanden niet om naar huis over te schrijven. We moesten het doen met een ontbijt (brood met vliegjes) met gekleurde muisjes en pindakaas. De warme maaltijd werd door de koks (die echt hun best deden) vaak uit hutspot bereid met Australische gedroogde aardappelen, uien en wortels. Maar ook dit probleem losten we op door onze sigaretten met de plaatselijke bevolking te ruilen voor eieren en groente. Na het vertrek van 10-4 RI namen we hun posten over en volgde de eerste van vele verhuizingen. Het le peloton kreeg weer een plekje bij de compagiescommandopost. We begonnen direct met het verbeteren van de post door het aanleggen van een mandie gelegenheid in een voormalige lege vijver op het terrein omdat er een aansluiting op de waterleiding beschikbaar was. We hadden het geluk dat Jan Versteeg zich ontpopte als een ideale klusjesman, die het allemaal voor elkaar kreeg. In februari werden de pelotons gewisseld van locatie en kwamen wij in het voormalige hotel boven op de pas. Waarom noemden we dit onderkomen “het huis zonder sleutels”? Wel omdat het thuisfront ons kerstpakketten had gestuurd en iedere man in dit pakket het boek met de titel “Het huis zonder sleutels” vond. Onderling wisselen was dus geen optie. Ook begonnen we op deze locatie weer met opknapklussen. O.a. begonnen we aan het zwembad (20x10 m.) dat leeg stond en erg vuil was. Jan Versteeg ontdekte dat er een afvoerbuis was, die onze voorgangers hadden dicht gemaakt met een stuk paal, maar dat bleef lekken. Jan zag echter kans deze stop te verwijderen en de originele afsluiting te herstellen. Na de grote schoonmaak, waaraan iedereen meewerkte, werd het zwembad gevuld via een goot van bamboe, uit een hoger gelegen bergbeek. We hebben van dit zwembad uitgebreid gebruik gemaakt waar zelfs bataljons zwemwedstrijden werden gehouden. Op het terras had je een prachtig uitzicht over de Preangervlakte zodat vele voorbijgangers hier halverwege Batavia en Bandoeng stopten om van dit uitzicht te genieten.
Overleven
l
Ko Dees Mijn naam is Ko Dees, ik diende in het tweede peloton van de eerste Compagnie. Dat ik het daar overleefd heb is mede te danken aan de kookkunst van Toon Schuurmans, die dag en nacht voor ons klaar stond en maaltijden op tafel toverde die je, gezien de omstandigheden voor onmogelijk houd. Natuurlijk kreeg hij heel wat kritiek maar dat kwam meestal van de jongens die in de oorlog tulpenbollen en suikerbieten gevreten hadden. Als soldaat was ik een mislukking, ik was niet gemotiveerd, ik kwam uit een stukgeschoten land en moest vrede brengen in een land dat zo enorm groot was dat niemand zich kon voorstellen, ik had op school geleerd: Sumatra 13 x Nederland, Borneo 22 x Nederland, Java 4 x Nederland, Celebes 4 x Nederlanden en Nieuw Guinea 23 keer Nederland en al deze eilanden gescheiden door zeeën en wateren, in totaal meer dan 15.000 bewoonde eilanden. 107
Toen wij Indië binnen reden werden we met stenen bekogeld ,we waren dus niet zo heel erg welkom, gelukkig viel het verderop wel mee, Ik heb me toen als enig doel gesteld OVERLEVEN. Jullie vaders heb ik goed gekend. lt. Drost 1e peleton, Toon Schuurmans 2e Peloton en Uri Romkema 3e Peloton. Doe hen de groeten van mij, hopelijk zijn ze nog een beetje bij de tijd, mogelijk zijn ze mij allang vergeten.
Dagrapporten
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
M.W. Sytsema Aan de beterende hand van een griepje, scharrel ik wat door het huis en kom dan van allerlei dingen tegen die weer sterk herinneren aan de diensttijd in de tropen. In een oud kastje ligt al ruim dertig jaar een map met dagrapporten, die ik maakte voor het inlichtingenwerk. Ik was namelijk bij de eerste compagnie opgescheept met de inlichtingen- en veldveiligheidsdienst in het gebied van de compagnie. Nu heb ik niets meer of minder meegemaakt dan menigeen, maar toch zit ik mij nu al schrijvend af te vragen wat leuk zou zijn om te vertellen. Zal ik vertellen over acties, over militaire feiten, of zomaar over gebeurtenissen in en om het bivak. Losse flodders, die mij te binnen schieten? Een lach en een traan? Over de vrouw van een loerah, die bij de ziekenpik kwam vragen om een obat-napsoe, een soort pepmiddeltje, omdat haar al wat bejaarde man niet meer zo actief was op seksueel gebied. Of van een oud baasje dat prompt elke keer op ziekenrapport kwam van ver uit de dessa om een injectie te halen, terwijl hij kerngezond was. Hij kreeg dan een spuitje van zuiver water. Dolgelukkig ging hij dan naar huis. Of moet ik vertellen over een gevaarlijke plopper die door een patrouille was meegenomen voor verhoor. Een goede vangst volgens de jongens. En inderdaad, de knaap bekende vlot alle feiten. Tot dat de loerah belet vroeg en verontrust en verontschuldigend kwam vertellen, dat we de dorpsidioot hadden opgebracht. Of... over Bart, die een wilde hond ving, een groot beest en er mee ging vechten op leven en dood, omdat hij het dier een kans wilde geven. Bart won, maar met zeer veel moeite, of over de geit van de loerah van Poeraseda, die drachtig was, doch tevens zo kreupel dat ze in haar bamboe hokje niet meer kon staan. Op een avond laat was het zover dat het dier moest jongen. De loerah was verschrikkelijk zenuwachtig en vroeg mij of er iemand kon helpen. Nou er waren boerenzoons zat in het bivak en we vonden vriend Seegers bereid om te helpen bij de bevalling. Wat een vertoning. Midden in de nacht stonden we met drie man in dat kleine hokje, ruim 1½ meter boven de grond bij het licht van een olielampje. De geit moest twee jongen krijgen volgens de loerah en hij was daar zeer trots op hoewel hij uiteraard niet zelf de vader was. Na veel gehang en gewurg kwam er een geitje ter wereld dankzij een zwetende Seegers. Maar de loerah was niet tevreden voor Seegers nogmaals op zoek ging naar het tweede geitje. Maar Seegers kon tot aan zijn elleboog in de geit zoekend, geen tweede geitje vinden. Dit tot diepe teleurstelling van de loerah, die overal had lopen beweren, dat zijn geit twee jongen zou krijgen. Hij leed aanzienlijk gezichtsverlies. Maar het ene, jonge bokje bleek een pracht bok te worden, een echt zeer fraai exemplaar. Het werd “Seegers” gedoopt als dank voor het vakwerk van onze vriend Seegers. Mag ik nog even doorgaan? Ik zit nu op een niet al te slechte 108
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
typemachine te typen. Mijn dagrapporten typte ik in Indië op een heel oud kreng, een Remington zonder veer. Dat onderving ik door aan de linkerkant van mijn tafel een steen naar beneden te hangen met een touw, dat dan weer aan de wagen van de typemachine was gebonden. Wel een heel gesleep na elke regel, maar de rapporten kwamen er. In de laatste Plopper las ik over de 1ste politionele actie. Een vrij oppervlakkig relaas. Dat kan ook niet anders. Achter dat relaas gaat uiteraard heel wat schuil. De opmars naar Soekaboemi herinner ik me nog goed. Vlak voor we langs de spoorweg op weg gingen werd er geschoten in de verte en in het ochtendschemer zag ik, liggend langs de spoorlijn, een overste met een adellijke titel lichtelijk aangeschoten staan zwaaien met zijn officiersstokje, daarmee een automatisch wapen nabootsend en roepend: rettet-tettet-retterdetet, schiet ze maar kapot, jongens. Een fraai schouwspel was het niet. Deze overste had een dubbele naam en behoorde niet tot ons bataljon. Dit ter verduidelijking. Natuurlijk was het niet “onze overste”. Die stond steviger in zijn schoenen. Hoewel ik me herinner, dat we op Soesterberg een defilé hielden voor H. M. Koningin Wilhelmina. Het was tijdens een fikse regen- en hagelbui. De koningin stond in een open auto, gekleed in een witte bontmantel. Onze overste voorop, daarna de bataljons-adjudant (zijn naam is mij ontschoten). Het hele bataljon liep uit de pas, behalve de overste. Dit tot wanhoop van de adjudant, die voortdurend de overste toebeet: “Overste, links, link, links”. Het verander de pas, mars, was niet van de lucht. Maar overigens niets dan goeds over Overste De Hartogh. Wie weet nog van die parade in Buitenzorg, toen er een aantal jonge officieren moest worden beëdigd? Het was in de tuin voor het paleis. Bijna de hele brigade was vertegenwoordigd door een compagnie manschappen. Natuurlijk was het snikheet. Overste De Hartogh had de leiding, trouw gevolgd door zijn adjudant, een kapitein, ik meen Van Heyst. Laatstgenoemde had een stoere snor, dat herinner ik me nog goed. We stonden in carré opgesteld en oefenden voor de parade. Hij moest zich dan zelf af en toe omdraaien om zich te vergewissen of alles naar wens ging. Zijn adjudant moest dan zoveel passen links of rechts achter hem gaan staan en draaide uiteraard steeds mee. Toen het erop aan kwam en de hele ceremonie ging draaien, volgden de commando’s: in orde van parade en in orde van inspectie elkaar zo snel op, dat de overste even de draad kwijt was. Zo ook kapitein-adjudant Van Heyst. Moegedraaid liep hij steeds met een grote boog naar zijn plaats achter de overste. Tot hij op een gegeven moment eindelijk weer goed stond opgesteld, ware het niet, dat juist toen de overste zich nogmaals omdraaide en wilde commanderen: in orde van inspectie. Oog in oog stond hij tot zijn schrik met zijn adjudant, die op zijn benen begon te zwaaien en pardoes voorover op het grasveld belandde. Die laatste ommekeer was teveel geweest voor de man. Hij kon niet meer en viel in katzwijm en moest in allerijl worden afgevoerd. Wij stonden inmiddels met het geweer gepresenteerd (duim in de gulp) dit met gemengde gevoelens aan te zien. Nee, parades waren niets voor de overste. Des te meer hadden we aan hem te velde. Geen plaats zo moeilijk bereikbaar of hij kwam kijken. Wij hadden ons geen betere commandant kunnen wensen. Dit laatste verhaal is niet bedoeld als kritiek op de overste, doch als grappige anekdote. Zulke verhalen doen er over vrijwel alle commandanten wel de ronde en zijn vanzelfsprekend goed bedoeld. Tenslotte nog het verhaal over een peloton, dat op de Poentjak was gelegerd. Groot alarm midden in de nacht. Wachtcommandant waarschuwt: vreemde geluiden aan de overkant van de weg. Iedereen in stelling. Inderdaad, ieder hoort het vreemde, schrapende geluid. Na nog maar een paar weken tropenervaring voel je dan angstkriebels in je nek. Wat doen 109
we? Na een half uur luisteren komt er iemand op het idee om een lichtkogel af te schieten met parachute. Dat wordt gedaan. Met spanning wordt de kogel afgeschoten en de donkere lucht wordt plotseling hel verlicht. De lichtfakkel zweeft statig boven het bivak en aller ogen tasten de omgeving af. In het felle licht rent een klein hondje schielijk weg, een leeg sardineblikje achterlatend, waaruit hij hongerig restanten had trachten te likken. Vandaar dat schrapende geluid. Dat noemen ze dan “loos alarm”. Rothond. De omgeving moest de volgende dag blikvrij gemaakt worden. Allicht. Tot zover dan maar.
Sportbelevenissen in Indië Sportweekoverzicht
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Chris van Veen Ik herinner me nog, dat ik in het voorjaar van 1949, we waren toen met het Bataljon in het Krawangse gelegerd, via de Bataljonsstaf te Tamboen, benoemd werd tot sportverslaggever van het Derde Bataljon. Omdat er in Serengseng, de woonplaats van de Derde Compagnie, in het geheel niets te sporten viel, restte mij niets anders dan het verzinnen van een sportverhaal. Ik wil jullie vandaag citeren uit “Sportweekoverzicht nr. 2”, gedateerd 1 april 1949. HENGELEN: Tijdens de wekelijkse vergadering van de buurtvereniging “Seport Setaalt Sepieren” in de grote goedang van de voormalige rijstfabriek werd door het Bestuur, na een desbetreffend voorstel van de tweede secretaris, die daarbij gesteund werd door de penningmeester, na rijp beraad met eenstemmigheid besloten ten behoeve van de Nederlandse militairen een hengelwedstrijd te organiseren in de Kali Tjikarang op 2 april 1949. “Onze jongens”, die reeds wekenlang vanaf hun aankomst in Serengseng, zo maar wat in het wilde weg hadden moeten azen, dobberen en slaan, grepen dit voorstel met open armen aan. U, als buitenstaanders in het Bataljon, zult misschien uw schouders ophalen en zeggen: “Welk normaal mens doet zoiets nu?”, maar geloof mij, wanneer u dit zegt, ziet u het verkeerd. Deze compagnie werkt pacificerend op alle gebied en dus ook op het gebied van de hengelsport. Nog sterker! Er loopt hier iemand rond die een speciale studie maakt van de sirihpruim als genotmiddel. Hoever hij met zijn onderzoekingen gevorderd is weet niemand van ons. Wij vragen er ook niet naar, want wij kunnen niets anders dan respect voelen voor iemand, die arm aan kennis een gebied betreedt en het rijk met gevulde geest weer verlaat. Gedurende de afgelopen week hebben wij kunnen zien, hoe hier getraind is op het gebied van de hengelsport. Reeds de eerste dag na aankomst werd door enkele personen door middel van speld en garen getracht een visje te verschalken. Het resultaat was echter bijster slecht, daar deze mensen de juiste techniek misten. Men sloeg er maar met het haakje naar, maar miste het juiste gevoel om de bewegingen van de vis, haar lengte, leeftijd, soort en geslacht te kunnen onderscheiden. Dit kinderwerk werd spoedig opgemerkt door een der Bestuursleden van de 110
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
buurtvereniging Se. Se. Se. die, na een tijdje toegezien te hebben huiswaarts keerde en tanih Adul bin Achmad uit Gombang er toe wist te bewegen tegen enige vergoeding, instructie hengelen te geven. Reeds op de derde dag na aankomst werd met de eerste les begonnen. De opkomst was bevredigend. Na enig gedrang in de deuropening wist ieder toch nog een plaatsje te bemachtigen. Tijdens deze eerste les liet Adul aan de hand van enige lichtbeelden, de vis aan onze ogen voorbij glijden. Onder ademloze stilte werd het aas dat om een vrij groot haakje gebogen was, langzaam neergelaten aan een bijna kleurloos lijntje. De stilte werd drukkend toen het aas langzaam op de zanderige bodem zakte, juist voor een aanstormende klas van een school zeelten. Nooit voordien had ik beseft, hoe groot de spanning wel moet zijn voor een werkelijk groot hengelaar die zich inleeft in de vis, zoals zij onder water aan hem voorbij trekt. De voorste vis geeft met de linker borstvin het teken “verspreiden”, hetgeen onmiddellijk wordt opgevolgd door de anderen. Langzaam wordt het aas nu benaderd en aanvankelijk wat wantrouwig betast door de “pater scholae” , zoals Prof. L. van der Aalst dat eens genoemd heeft: de “vader van de school”. Maar niets wijst op onraad. Het zweet breekt mij uit als ik denk aan de hengelaar daar boven. Welk een kunstenaar! Welk een sport! De aarzeling duurt nog even voort bij de vis, maar dan plotseling grijpt zij met wilskracht toe. Even zien wij het aas opwippen en dan stijgt vader spartelend naar de oppervlakte. De spanning wordt pas gebroken wanneer de staart uit het gezicht verdwijnt en zij uit zich in een stormachtig applaus van alle aanwezigen. Het was een zware les, dat kan ik jullie verzekeren. Adul had psychologisch juist gezien door de eerste les te vullen met deze korte film, want de gehele verdere cursus had over belangstelling niet te klagen. Nadat tijdens de tweede en derde les het zogenaamde “droog hengelen” was beoefend, voornamelijk om de juiste slagvaardigheid en de goede slaghouding aan te kweken, werd op 26 maart jl. overgegaan tot praktische oefening in stromend water. Adul, wie het hengelen in het bloed is geboren - zijn moeder viste reeds als vierjarige op jonge aal - opende de score met een niet onverdienstelijke baars. Zonder moeite wist hij hem na enige seconden te verschalken. Inderdaad uniek hengelwerk! Onze jongens brachten het er natuurlijk niet zo af. Men sloeg er vaak naast en zelfs gingen enige haakjes verloren, doordat men het aas temidden van enige slingerplanten ter ruste legde. Prof. Van der Aalst heeft op het hengelaarscongres in Antwerpen (1936) gezegd: “Een goed hengelaar wordt niet gemaakt, hij wordt geboren”. Adul onderschreef deze woorden. Dit “blind vissen” zoals hij zei, mag een goed hengelaar niet overkomen. Hij moet de dobber weten te volgen met zijn instinct. Dit laatste wordt door ons nog als een gemis gevoeld. Adul heeft echter als een goed sportman een uitstekende invloed op ons uit weten te oefenen. Aanwijzingen hier, opmerkingen daar. “Stil laten komen”; “beheers je handen”; let op die school Lellès daar”; daar zijn ze. En NU!”. Heerlijk zo’n spartelende vis aan je haak. Je hart zwelt. We zullen blijven ingooien en slaan. We zullen oefenen dag in, dag uit, want wat is het leven mooi als je een hengelaar bent zoals Adul daar. Ik ga nu slapen want morgenvroeg trekken we naar de kali om daar voor de eerste maal officieel onze hengelaarsinstincten tegen elkaar uit te spelen. Een klein applausje van het Bataljon in de richting van onze buurtvereniging is mijn inziens wel op zijn plaats. Nu nog even de andere sporten van deze week: 111
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
KOGELSTOTEN: De verste werper tot gisteren dtgr. 191830 is de sergeant Van Geel met een stoot van 9. 52 m, op de voet gevolgd door korporaal De Roy met 9. 50 m. De overigen liggen hier nog enkele meters achter, maar een voortgezette training zal ongetwijfeld spoedig tot goede resultaten leiden. Het huidige record dat hier reeds bekend staat als eenvoudigweg: de VAN GEEL, zal ons daarbij als baken en doel dienen. SCHAATSRIJDEN: N. t. r. SPEERWERPEN: Zijn er nog speren over? ZWEEFVLIEGEN: Daartoe in staat gesteld door de RAO, stond de afgelopen week voornamelijk in het teken van de vliegtuigbouw. Over het algemeen is er door de verschillende bouwers zeer vlot gewerkt. Zo kwam er ongeveer een kwartier na aankomst van de modellen reeds een GLOBE in de lucht (zoals u ongetwijfeld weet: een lichte jetter). De start was zonder meer vlot te nomen. Het dalen echter iets te vlot. Resultaat: op de helling. De bouw van de zwaardere modellen als KIEVIET en TOMMY II wordt voortgezet. VOLLEYBALLEN: Direct na aankomst alhier werd begonnen met de aanleg van een speelveld. Reeds zijn enige onderlinge oefenwedstrijden gespeeld. Veld voldoet uitstekend. Het net is iets te wrak. Zijn er nog liefhebbers om een partijtje te spelen? Kom dan naar ons, want wij komen niet naar u. Bal medebrengen. Voor thee wordt zorg gedragen indien water wordt meegenomen. HARD LOPEN: Lange afstand: n.t.r. (zie patrouilleverslagen). 100 meter: de baan waarop men deze sport hoopt te gaan beoefenen, wordt met enthousiaste medewerking van de Rajat uitgezet. AANVULLEND BERICHT HENGELSPORT: Zoals te verwachten was bestond het hengelmateriaal gedurende de eerste dagen van de afgelopen week 112
hoofdzakelijk uit korte bamboesprieten met garen en omgebogen spelden. Mede dank zij de krachtige steun van de bevolking (de bevolking is zoo!) ziet men thans reeds de zuivere “weerhaakangel” en wordt het rambut kuda (paardenhaar) reeds allerwege als hengellijn gebezigd. De vangst bestaat voornamelijk uit Lellès. (Deze vis is te herkennen aan twee lange voelsprieten ter zijde van de kop en twee korte in het midden er van. Als aardige bijzonderheid willen wij hierbij nog vermelden dat verwonding door de borstvinnen veroorzaakt, koorts en zwellingen teweeg brengt. Tot nu toe dezen zich geen persoonlijke ongevallen voor. We vissen rustig door). Wist u - tot slot van deze sportagenda - dat de aankomst van pyjama’s door de bevolking wordt gezien als een nieuwe en belangrijke stap verder op de weg naar ORDE en RUST, met de nadruk op het laatste....
Verslag van een voetbalwedstrijd
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Zoals afgedrukt in Sportweekoverzicht Nr. 05 te Srengseng op 20 maart 1949 Chris Gesteund door een zacht windje in de rug en enigszins terneergedrukt door een stralende zon boven ons, zijn we hedenmiddag tegen half vijf het aardige speelterreintje alhier opgegaan, om daar, tussen grasspriet en modderkluit, op heuvels en in dalen, tussen gudang en kali, uit te gaan maken, wie nu wel de beste voetballers onder haar leden telt: het kader of de soldaten. Bij deze laatste zinsnede (kader en soldaten) wil ik terloops nog even opmerken, dat het eigenlijk niet mogelijk is een soldatenploeg samen te stellen, aangezien deze er bijna niet meer zijn. Dit heeft tot gevolg gehad, dat ik, in mijn functie van keuzecommissie, op enkele sleutelposities van het soldatenelftal noodgedwongen een soldaat Eerste Klas heb moeten posteren. Laten we thans gezamenlijk naar Srengseng trekken en plaats nemen op de dijk langs de kali, om ons, vanaf deze enigszins hooggelegen plaats te gaan inleven in de verrichtingen van de bal zelf en van de verschillende spelers afzonderlijk. Een scheidsrechter gebruiken we bij dergelijke heroïsche ontmoetingen niet. U behoeft hem dus niet te zoeken. Hij is er niet en we hebben hem ook niet nodig. In de loop der jaren hebben we ons in het voetbalspel ingeleefd, dat fouten praktisch niet gemaakt worden. In de uitzonderingsgevallen, dat dit wel gebeurt, straffen de spelers zichzelf, al is het alleen al uit piëteit tegenover de bal. Laten we thans plaats nemen. Een gezellige drukte op het veld, hé! Ja, dat is hier altijd zo. Stampvol is het, wanneer we gaan spelen. Onze buren uit de omliggende kampongs zijn geweldig enthousiast. Zoals u wel ziet hebben verschillende van hen kleine boekjes bij zich. Daar maken zij aantekeningen in. Deze aantekeningen worden dan naderhand aan “onze jongens” voorgelegd, die deze dan op papier of op het veld zelf voor de inlanders duidelijk maken. Aardig zegt u? Ja, inderdaad. We moeten een band leggen en waarmee gaat dat beter dan met de bal. 113
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Intussen dribbelen kader en soldaten in korte of gestrekte draf over het veld, het Ieder voor zich uit drijvend. De geestdrift, waarmee men de bal volgt en met hoofd en voeten betast is altijd ontroerend voor mij. Het wachten is nog steeds op de kaderaanvalsleider Van Tuyl. Hij heeft zich wat verlaat, denk ik. Die buitenspelval hebben ze in de kampong nog lang niet door. Dag in, dag uit les geven aan de hand van het bekende werkje van Rolsma: “Wanneer open en sluit ik de buitenspelval?” valt niet mee. Dan mag men zich wel eens verlaten. Maar daar hebben we Tuyl al. Wie die mensen zijn, die hem omstuwen? O, dat zijn zijn leerlingen, mijnheer. Iedere kans om iets te leren over gewone vallen, struikelingen, buitenspelvallen, ingedrukte en uitgedunde aanvalslinies, enfin....we snappen het wel, iedere kans wordt waargenomen door iedere goedwillende Indonesiër, die in de bal zelf en in de spelers het lichtend symbool van de samenwerking ziet. En wie is hier niet goedwillend? Maar neemt u mij niet kwalijk, we gaan beginnen. Rustig stellen de spelers zich op en bepalen, ieder voor zich, het benodigde schootsveld. Met een haast onmerkbare pas naar links verlaat de bal de middenstip. Op hetzelfde moment zien we van 22 lichamen de spieren zich spannen en iedere spier afzonderlijk zich richten op het grote doel, de bal. Met lenige, katachtige bewegingen zien we rechtshalf Japin over de middellijn op de soldatenhelft verdwijnen, waar hij spoedig aangevallen wordt door een aanvallende rechtsback, die met een listig tikje met de kuitspier de bal overgeeft aan zijn stopperspil, die hem snel stopt en doorzendt naar zijn in S-formatie aanvallende voorhoede. Maar wat is dat? De soldaten breken door. Scrimmage voor het doel. Even horen we de bal kreunen onder de energieke trappen van twee in wigformatie aanstormende spelers. Maar het blijft gelukkig maar bij even. Snel weet de bal zich los te werken, om vervolgens met een prachtige boog in een dal op de soldatenhelft te verdwijnen. Aardig staaltje techniek. LEVE KONING VOETBAL! Maar daar wordt hij alweer netjes, met kleine kopstootjes van man tot man naar het kader gewerkt. Uiterst snel gaat hij er vandoor. Tevergeefs probeert men nog de buitenspelval open te zetten. Hij staat slechts op een kier. Zo staat dat ook niet in het boek, jongens. Een kier is geen val. Lees dan bladzijde 20 nog eens over. Dit geldt ook voor Herwijnen daar achter. Het is nu te laat. Dat ziet u zelf wel. 1-0 voor de soldaten. En verdiend hoor, dan moeten jullie maar beter je lessen leren. Maar daar gaat de bal alweer. Ik sluit mijn ogen even en hoor het geluid van een horde wilde paarden, voortjagend over de steppen. Het klinkt als een Russische melodie in mijn oren. Langs de dijk is men te ontroerd, om nog aantekenen te maken. Dat kader is niet meer te houden. Hup, hup, ja hup! Juichend zweeft de bal, zachtjes de binnenkant van de paal betastend, in het soldatendoel. Het is 1-1. Op datzelfde moment beschouwt men de eerste helft als te zijn geëindigd. Nauwelijks hebben de spelers zich van het veld teruggetrokken of verschillende tientallen Rijksgenoten begeven zich met hun geopende notitieboekjes op het veld. Zowel de S- als de Z-formatie worden in volle ren beoefend, waarbij schijnbewegingen worden uitgevoerd. Opvallend is, dat het beenwerk over het algemeen veel beter is dan b.v. het kopwerk. Men probeert nog teveel onder de bal door te lopen. Dat is het werk 114
s er
g an eg di
.in
w
w
w
niet. Houdt de bal in de lucht, loerah. Juist. Nu een klein tikje naar de assisten wedana. Vrij aardig, maar over het algemeen nog teveel knutselwerk. De eerste maanden moeten nog in het teken van de training blijven staan, willen jullie op de voetbalvelden de sport bereiken, waar wij thans op staan. Maar daar betreden onze spelers alweer het veld. Ze zien er over het algemeen fris uit na de thee, al glinstert er hier en daar nog wel een zweetdruppeltje. Over verschillende gezichten ligt dat eigenaardige stalen waas, dat we bij beroemde detectives nog wel eens zien bij een moeilijk geval. Het moreel van de spelers is dan ook nog goed te noemen. Ook van het kader. De spelers stellen zich op. De kapitein Rensink heeft zich op de linkshalf opgesteld, het geen wijst op de zogenaamde L-verdeling (twee back en een terug getrokken linkshalf daar vlak voor, voor de moeilijke gevallen). Wat de soldaten betreft, de opstelling van Hermans op de midvoorplaats wijst m.i. op een ver vooruitgetrokken midvoor (de zogenaamde V-aanval). De midvoor moedigt hierbij, indien de buitenspelval tenminste niet open staat, vanuit de vijandelijke doelmond zijn medespelers aan en geeft technische aanwijzingen, waarbij zo nu en dan krachttermen vallen te beluisteren. Spoedig na het begin van de tweede helft, boekt de V-aanval succes. Vallend weet Hermans in te koppen. Wij langs de kali voelen het thans aan. Wij kijken elkaar aan met die blik, die wij allen wel eens gebruikt hebben en die zoveel wil zeggen als: “HET IS GEBEURD”. Er is geen houden meer aan die soldaten. Stalen moreel hebben de kerels nu. De eindstand werd dan ook 4-1. Na afloop worden de spelers bestormd. Er wordt gevraagd om handtekeningen, er wordt gezwaaid met aantekeningen, er wordt geschreeuwd om brood en spelen. Een sigaret is ook niet onwelkom. Een kleine jongen vraagt aan onze eminente keeper: “Hoe moet ik bal worden?” Niets mag baten. In een lichte tot matige draf verlaten de spelers het veld en beloven zichzelf er de eerste zes dagen niet meer in te trappen. Zien jullie dat aardappelveld ook in gedachten?
Elfstedentocht in Batavia
l
.n
Onbekende auteur Een merkwaardig opschrift, ik geef het zonder meer toe. Maar toch heb ik hoogstpersoonlijk in hartje Batavia de Elfstedentocht meegemaakt! “Bestaat niet!” hoor ik jullie al denken. Nou, vooruit, hier volgt mijn verhaal. In Nederland is het winter 1947. Een héél erg strenge winter. Wij, in ons bivak bij de beroemde Poentjakpas, merken niets van die winter. Ja vanuit Holland komende brieven die ons bereiken, meldden bittere kou. Maar bij ons op de Poentjak is het alleen ‘s nacht wat fris. Verder is het er lekker koel vergeleken met andere plaatsen die “lager” liggen. Op een goeie dag kreeg ik een brief van een neef van me, die in Batavia woonde. Hij werkte daar als technicus voor de PTT. In die brief werd ik uitgenodigd om een weekend te komen logeren. Nou, dat leek mij wel leuk. Ik met die brief naar de luit. Vraag: kon ik een weekend verlof krijgen? En warempel, dat kon. “Wel voor eigen vervoer zorgen”, was zijn voorwaarde. En ik moest een pistool meenemen. Maar ik was “maar” een simpele sergeant en had geen pistool of revolver. Maar gelukkig kon ik er eentje lenen van een sergeant-majoor. En zo mocht ik op een vrijdag op stap. Pakkian deftig. Liften natuurlijk. Nou, op de Poentjakpas was je zo weg. De wacht hield iedere geschikte 115
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
wagen aan. Dus was ik binnen no time op wegdoen chinees met een vracht kapok achterop. Na nogal wat “overstapjes” kwam ik vrij vlot in Batavia aan. En daar was een tram. Die bracht me gratis naar het oudere gedeelte van de stad. Molenvliet, daar woonde m’n neef met zijn vrouw. Hij woonde in een mooi wit huis met grote veranda. Moe en bezweet riep ik “hallo”. En daar kwam een baboe opdagen. “Tabéh toean”. Ik in m’n beste Maleis vragen of toean S. hier woonde. Maar tot mijn schrik was het antwoord: “tida”. Toch klopte het huisnummer en ook de straat. “nee, hier woonde toean pienterrr”, zei de baboe met een grijns. “Toean pienter?” stamelde ik. En wilde al weer weggaan, toen ik in onvervalst Hollands een vrouwenstem hoorde roepen: “Wie is daar? Ben jij het Marten?” Nou, of ik het was! En die stem behoorde toe aan m’n nicht. Enfin, baboe af natuurlijk en ik had een fantastische ontvangst! “Gauw mandiën en schone spullen aan”, zei mijn nicht.... En daar stond ik even erg stom te kijken. Want schone spullen had ik niet meegenomen. Ik had m’n kaki uitgaanskloffie aan (zelf laten maken in de kampong weet je wel), maar meer had ik niet. En in Batavia was het bloedheet, dus ik stonk niet een klein beetje naar zweet! Geen nood, ik kreeg kleren van de neef. Die waren me vele maten te groot, zodat ik daar als een Pipo de Clown rondliep tot groot vermaak van de baboe, maar ik was geholpen en mijn kloffie ging gauw in de was. Maar, wie was nou “toean pienter?” Ik vroeg het aan mijn nicht. “Oh, zo noemen de baboe en de andere bedienden Hans (mijn neef dus), omdat hij allerlei slimme elektrische uitvindingen in huis heeft gemaakt. Dat vinden ze “pienter”. En dus noemen ze hem allemaal toean pienter. Sommigen weten niet beter of hij heet echt zo. Vandaar. Toen mijn neef thuiskwam was er natuurlijk grote lol vanwege mijn veel te grote kleren en mijn schrik over de naamsverandering. Lekker gegeten in een echt huiselijke omgeving! Dat is ook iets bijzonders als je uit de rimboe komt. Maar er was ook nog een grote verrassing! Mijn neef was radiotechnicus en had een installatie thuis, waarmee je Nederland glashelder kon opvangen. En juist die dag zou in Friesland de Elfstedentocht worden gereden. Zowel mijn neef en nicht als ik zijn geboren en getogen Friezen en bovendien is Leeuwarden onze geboortestad! Dus, je begrijpt het al: wij zaten op een onmogelijk tijdstip (vanwege het tijdverschil) op de veranda vol spanning te wachten op verbinding met onze eigen stad Leeuwarden. En dat gelukte! Mijn nicht had een paar blikken erwtensoep (uit kerstpakketten) opengetrokken en zo zaten we daar met elkaar opeens héél ontroerd te luisteren naar de stem van een verslaggever in Leeuwarden. Hij stond bij de ons welbekende Prinsentuin, waar toen de aankomst zou zijn van de wedstrijdrijders. Zwetend van de warmte en de erwtensoep en met tranen in de ogen zaten we daar in het verre Batavia de geweldige prestatie van de stoere schaatsenrijders te volgen. Het is toen bar koud geweest. Vier of vijf mannen kwamen broederlijk samen over de eindstreep als eersten, maar werden gediskwalificeerd. Nummer vier of vijf, die daarna binnenkwam werd de winnaar. Toen die man door de verslaggever werd geïnterviewd, waren wij helemaal van de kaart van emotie! Zelden smaakte mij erwtensoep uit blik zo lekker als toen in Batavia. Toen ik die zondag weer terugliftte naar de Poentjak had ik het gevoel even “thuis” te zijn geweest. Het was een merkwaardige, maar heel prettige ervaring.
116
Zo maar een dag uit het leven van de Inlichtingendienst (door M. W. Sytsema) Dagverslag no. 9. Det. I.V.D. SETOE 24 mei 1949
Dagverslag no. 10
.in
25 mei 1949
w
w
w
Vijandelijke activiteit: Op 23 mei j. l. werd door de bende van Irkam te Bentoet, vermoord een zekere Apin. Na onderzoek ter plaatse bleek mij, dat de man door golokslagen was afgemaakt. Verder had hij twee schoten in zijn hart. Apin was een oud-IVD-medewerker van het KNIL. Ook was hij oud-bendelid. De moord werd uitgevoerd door Irkam (pistool), Asdan (L. E. met afgezaagde loop), liVaskim (karabijn) en Sarja (karabijn) B2. Tijdens deze IUD-patrouille heb ik nog navraag gedaan naar de eventuele aanwezigheid van een grote bende te Sadang (n.a.v. bericht Noordwijk hieromtrent). Ik kreeg echter geen enkele bevestiging dienaangaande.
l
.n
s er
g an eg di
In de vroege ochtenduren rukte een patrouille van acht man uit (waar onder KNILmensen) per auto naar de richting Tjileungsir. Ter hoogte van Sadang werd uitgestapt, waarna men oostelijk ging lopen. Aangekomen zijnde bij de kampong Sadang vk, 1978, stootte onze patrouille op een vijandelijke voorpost. De vijand werd volkomen verrast. Door onmiddellijk optreden van de militairen konden vele bendeleden worden neergelegd, terwijl er paniek ontstond in een door hen in gebruik zijn woning. Men vluchtte met achterlating van wapenen. Deze wapens konden door de patrouillecommandant onder dekking van eigen vuur uit het huis worden gehaald. De vijand had zich echter hersteld en had het betrokken huis ook onder vuur. Onze eigen patrouille slaagde er in de wapenen buit te maken. De vijandelijke tegenactie was echter al aan de gang (naar schatting waren er 70 man met complete bewapening) en de patrouillecommandant zag zich genoodzaakt in verband met zijn tekort aan manschappen, tekort aan munitie èn de vijandelijke overmacht, zich tactisch terug te trekken met medeneming van dertien buitgemaakte vuurwapens, bestaande uit: elf karabijnen, één Japans geweer en een automatisch Browning geweer. Alles in zéér goede staat. De oprukkende vijand zag geen kans deze kleine patrouille de terugtocht te beletten. De inmiddels uitgerukte versterking trof de patrouille aan op de weg. Onmiddellijk werd het Detachement Tjileungsir gealarmeerd, die dadelijk uitrukte met vijfentwintig man. Door hen werd niets meer van de vijand bespeurd. Men vluchtte in noordoostelijke richting. Het aantal doden wordt geschat op acht tot tien man. Het aantal gewonden kan vijftien tot negenentwintig bedragen.... (B....1)..... Eigen.... verliezen:.... GEEN. Vijandelijke actie Omstreeks 17. 00 uur werd in de kampong Narbo vk 2681 een persoon vermoord door een onbekende bende. Bijzonderheden ontbreken nog.
117
Steunverlening aan vijand In de kampong Tjinjossok vk. 2082 wordt vrij veel steun verleend aan benden. Het betreft een paar inwoners waarvan men de namen nog niet weet. Onderzoek wordt ingesteld. Tevens in de kampong Boenoet vk. 2229 is zo’n steunverlening. Het huis van een zekere Ali wordt in dit verband genoemd door inf. De voornaamste persoon die de bevolking tot hulpverlening dwingt is Ahjar, een vriend van Irkam. Met een I.V.D.patrouille in burger zal ik trachten deze personen te arresteren. Setoe, 25 mei 1949 Gezien de Detachementcommandant Aan Hoofd I.V.D. Commandant 1e Compagnie Detachement I.V.D. Serang Archief.
De actie bij Masing
w
w
December 1946
w
Piet Baghus
l
.n
s er
g an eg di
.in
Spoedig na de aankomst van ons bataljon op Java werd het betrokken bij de intensieve patrouillegang in nauwe samenwerking met, en onder verantwoordelijkheid van het OVW bataljon van 4 R.I. Na het vaststellen van de demarcatielijn - als uitvloeisel van de op 14 oktober 1946 ondertekende overeenkomst van Linggadjati - volgde van onze kant het zuiveren van de gebieden die op grond van dat akkoord onder Nederlands gezag vielen. Begin december 1946 waren de verhoudingen tussen Nederland en de republiek ten gevolge daarvan uitermate gespannen. De zuiveringen werden zelfs in november voorlopig afgelast. Het zwakke punt in de demarcatielijn bleef de plaats, waar de spoorlijn, komend vanuit Soekaboemi (republikeins gebied) die demarcatielijn kruiste. Het station Masing was een berucht punt, zowel voor smokkel als voor infiltraties van T.R.I. troepen. Ook gingen daar veel wapens de grens over. Daarom werd door de brigade besloten, het op een strategische hoogte gelegen Masing aan de spoorlijn Soekaboemi-Buitenzorg, onder controle te brengen. Op 10 december 1946 werden zes pelotons tirailleurs van 1-4- RI en 3-Garderegiment Prinses Irene ingezet tegen Masing, met ondersteuning van de veldartillerie van de W-Brigade. Twee colonnes zouden oprukken tussen de rivier Tjisedane en de Goenoeng Salak (een uitgedoofde vulkaan ten zuiden van Buitenzorg). Hieronder volgt nu een beschrijving van de wijze waarop de infanterie in het actiegebied werd gebracht en daar, voor zover het de mannen van 3-Prinses Irene betrof, voor het eerst in vuurcontact met de vijand zou komen. Rillend in de ochtendkilte kwamen de soldaten, die aan de actie moesten deelnemen, uit hun veldbedden gekropen. Het was 10 december. Zij kleedden zich bij het schaarse licht van een zaklantaarn aan. Zwijgend en gespannen. Buiten wasten zij zich onder de koude straal water, die uit een pijpleiding werd aangevoerd vanuit een hoger gelegen beekje. Kikkers kwaakten in de natte sawah’s, beschenen door de langzaam aan kleur verliezende roomkleurige maan, die zich spiegelde in het water van de sawah’s. De 118
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
krekels snorden nog volop, toen de mannen in de keuken een snee nat en zuur wittebrood met schapenbief door hun keel spoelden met hete thee. Op de galerij klonk de trage tred van de wacht; in de verblijven van de manschappen was het snurken van hen, die niet aan de actie behoefden mee te doen, duidelijk te horen. Al gauw werd het dag. Over de bergen in het oosten gloorde het prille licht. De kikkers staakten hun gekwaak en de krekels tjirpten wat vermoeid hun laatste refrein van de lange nacht. Het konvooi met de zes pelotons reed over de Grote Postweg de richting Buitenzorg. Aan weerszijden van de weg waren de bewoners van de kampongs inmiddels ontwaakt. Hanen kraaiden en diep verscholen achter al het groen vibreerden de gedempte slagen op de moskee-trom: de oproep tot het ochtendgebed. Wazige gestalten schuifelden naar de ondiepe beek langs de weg, om daarin een bad te nemen, hun behoefte te doen en hun tanden te poetsen. De vrouwen in een sarong die tot boven de borsten was opgeknoopt, de mannen in een om de schouder geslagen kain. Dit alles in vies bruin water. Over de open trucks joeg een frisse luchtstroom die door de dunne gevechtskleding drong en in de gezichten van de soldaten blies. Ze hadden de grootste moeite om op de been te blijven in de laadbakken. De weg zat vol kuilen en gaten, zodat de vrachtwagens verschrikkelijk bonkten en schokten. De mannen werden als het ware doorelkaar geschud. Genadeloos zwaaiden en draaiden de wagens door de talloze bochten, kronen traag tegen steile hellingen op en daalden dan weer snel de Postweg af, die zich als een lint door de heuvels slingerde. Over de brug bij Gadok, waar nog geen maand geleden de OVW-ers een welkomstboog hadden opgericht voor de nieuwkomers van 3-Bataljon Prinses Irene. Het geweld van de kali de Tjiliwoeng overstemde voor een ogenblik het gedaver van de motoren. In de verte tekenden de bergen zich op dit vroege uur scherp af tegen de lucht, in subtiele lijnen. Nevels filterden het eeuwige groen tot een fletsblauwe waas. Beneden in de woeste kali sloegen schuimende waterkoppen tegen de grote keien stuk. De trucks slaan dan linksaf, de weg op naar Soekaboemi en na enkele kilometers kwam het konvooi tot stilstand. Met pijnlijke ruggen en benen klommen de tirailleurs uit de laadbakken en verzamelden zich langs de kant van de weg, leunend op hun geweren en sigaretten rokend. Sommigen droegen kleine gevleugelde mortiergranaten in de borstzakken van hun kleding. Velen hadden zware bandelieren om hun nek met geweerpatronen. Daverend trokken daarna de zware trekkers met veldgeschut voorbij om een eind verderop in stelling te gaan. Het leek echt op oorlog. Korte tijd laten rukte de infanterie op, ging onder de boog van het grauwe aquaduct door, waarachter de weg bochtig begon af te dalen. Rechts van de weg steeg de berm al hoger en hoger naar het plateau van Masing. De nevel die hier nog vrijwel overal in slierten hing, loste zich op in de snel opkomende zon en het duurde niet lang of de warmte joeg het zweet uit de poriën van de zwoegende manschappen. Zwijgend liepen zij over de zwaar beschadigde en verwaarloosde weg. Het gekras van hun voetstappen op deze oneffen weg was het enige wat werd gehoord. Een deel van de kolonne kreeg bevel recht tegen een helling op te kruipen; hijgend en ondanks de betrekkelijke koelte van de ochtend ook zwetend, bereikten de mannen bovengekomen een rubberbos waar nog een frisheid heerste die weldadig aandeed na die inspannende klauterpartij. 119
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Van beneden op de weg klonken een serie klappen alsof iemand met een zware hamer op een metalen plaat sloeg. Gelijktijdig ruiste er iets boven over het bos dat leek op de vlucht van een grote zwerm vogels die overvloog. Het geluid zwol aan, eerst fluitend, dan sissend en eindigend in explosies die de bomen deed trillen en de grond beven. Het was de artillerie van de W-Brigade die in actie was gekomen. Aan de overzijde van het bos spoten fonteinen van vette rook en aarde omhoog en huilende brokken staal doorkliefden de eens zo zuivere morgenlucht. Na de eerste salvo’s verlegde de artillerie het vuur verder naar voren en de infanteristen konden nu het bos verlaten om bezit te nemen van de hoogte waarop Masing was gelegen. Op links rukte de andere kolonne intussen snel op om de tegenstander te omsingelen. Via radiocontacten wist de groep boven op het plateau, wat er buiten hun gezichtsveld gebeurde. Wat geen der beide kolonnes echter wist, was dat de republikeinse troepen op dat ogenblik er toch in slaagden om vanaf de halte Tjiomas langs de spoorlijn die in een diepe uitsnijding was gelegen, uit die omsingeling te ontsnappen. Dat gebeurde op slechts zeer geringe afstand van de infanteristen die zich op die hoogte bevonden on waarvan de commandogroep bezig was zich te instaleren met de radio’s in een aantal leegstaande kamponghuisjes. Daar was slechts één bewoner achtergebleven. Een Indonesiër die gehurkt in de schaduw zat. Hij beefde van top tot teen zoals iemand die aan malaria lijdt, maar al gauw bleek dat hij doodsbenauwd was vanwege het granaatvuur. Dat was logisch. Volgens binnenkomende berichten boden de republikeinen niet veel tegenstand meer, maar voor de commandogroep op het plateau brak nu een zenuwslopende periode van wachten aan. Wachten op het welslagen van de actie waardoor de vijand werd teruggedrongen uit Masing en omgeving. Laat in de middag van de 10e december werd dit deel van de zuiveringsactie afgesloten. De pelotons verzamelden zich weer langs de weg, maar met de mannen van de verbinding ging het niet helemaal zoals het moest; zij waren de groep kwijtgeraakt waarmee ze eerder die dag naar voren waren gegaan. Uiteindelijk werden zij meegenomen door mannen van 1-4 R.I. Donkere wolken waren inmiddels voor de zon geschoven waardoor de berghellingen donkergroen werden gekleurd. Er hing een broeierige hitte en pas toen de loodkleurige wolken zich in een tropische watermassa ontlaadden, werd de atmosfeer dragelijker. Boven de vulkaan flitsten bliksemschichten die de hemel doorsneden om hun weg te vinden naar de enorme berghellingen. De direct daarna volgende donderslagen leken veel op het bulderen van de artillerie. Het geluid rolde over de heuvels en de uitgestrekte sawah’s. Sawah’s die nog bevloeid waren en waarin de gram van de hemel zich scheen te weerspiegelen. Dikke regendruppels kletterden op het zeildoek van de drietonners. Het rode stof op de weg werd snel door het regenwater weggespoeld en in de rijstvelden sloeg de regen grote kringen. Spoedig regende het zo hevig, dat er nauwelijks meer iets van de omgeving was te zien. Het was één kletterende waterval geworden.
120
Gedicht van een sobat Onbekende auteur Java, 15 sept. 1948
De chauffeur van de wedana
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Ik ben geen Held Ik loer op mijn vijand met spiedende blikken In mijn ogen de glans van een werk’lijke held Ik volg zijn beweging en tracht goed te mikken Zodat hij in één keer wordt neergeveld Geen vrees vult mijn hart, ik ben dapper en moedig Vast is mijn hand, die niet siddert of beeft In Holland noemen ze mij sullig en goedig Maar dat verandert als je in de tropen leeft Hij komt naderbij, nu gereed om te steken Maar zwaait of naar links, ik zie waar hij gaat In de ogen is lust om mijn leven te breken Hij danst als waanzinnig, maar ik ben paraat Nu waagt hij de sprong, zie zijn blinkende tanden Maar zijn wilde verschijning beïnvloed mij niet En, tussen mijn snel dichtslaande handen Verpletter ik dapper een onnozele muskiet……
l
.n
Onbekende auteur Met dit verhaal heeft de loerah van Poeraseda mij op een avond doen gieren van het lachen. Die loerah, Tojib heette hij, woonde binnen ons bivak (lekker veilig) en was een kostelijke verteller. Hij beeldde de personen waarover hij vertelde helemaal uit, zodat het een soort “one man show” werd. Een wedana is een lagere bestuursambtenaar, meestal een man uit het volk, maar toch voornaam genoeg om er een auto met chauffeur op na te houden. Een chauffeur wordt in Indonesië “sopir” genoemd of korter nog: “pir”. De wedana waarover het gaat, was een strenge, maar strikt eerlijke man van middelbare leeftijd. Hij was rechtvaardig, maar soms wel eens wat driftig. Hij was dik en rond, list zich door zijn “pir” overal naar toe brengen, maar eens per maand gaf hij zijn trouwe sopir een dag vrijaf. Dan reed hij zelf in de oude jeep. Dat was een mooie regeling. Op zo’n dag was sopir echter geheel van slag. Hij was op zijn beurt ook reuze op zijn baas gesteld en kon het nauwelijks laten om toch even bij de wedana langs te gaan. Vooral nu die wedana zich een nieuw vrouwtje had aangeschaft, waarmee onze “pir” 121
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
echter nog niet had kennisgemaakt. Dat zat hem dwars. Hierover piekerde hij, door het dorp slenterend, toen hij plotseling een bekend geluid hoorde. De jeep van de wedana naderde in de verte, stofwolken om zich heen opwerpend. Vlug dook Djana achter een boom en direct daarop tufte de wedana voorbij, op weg naar een afspraak. Schijnbaar besluiteloos keek Djana zijn baas na. Adoe. Nu was die nieuwe vrouw van de wedana alleen thuis. Zou hij, zou hij even gaan kennismaken? Waarom eigenlijk niet? Hij zou net kunnen doen alsof hij iets had vergeten. Ja, dat zou hij doen. Hij zou zeggen, dat hij zijn sandalen had vergeten of zoiets. Vooruit maar. En zo liep Djana even later het erf op van de ambtswoning van de wedana. Dat deed hij natuurlijk heel vaak, maar deze keer was hij zenuwachtig. Maar zijn nieuwsgierigheid won het. Op de galerij werd hij begroet door de baboe en de tuinknecht, die hem vragend aankeken. “Wat doe, jij hier?” werd er gevraagd. Maar Djana mompelde maar wat over “iets vergeten” en liep door naar de vergaderruimte achter het huis. En, daar stond zij plotseling voor hem! De nieuwe vrouw van de wedana. Adoe, was dat schrikken. Nu moest hij zijn praatje klaar hebben. Adoe, adoe, wat was ze mooi! Zijn stem begaf het bijna, toen hij met schorre stem zei: “Dag mevrouw, ik ben de sopir van de wedana. Ik kom mijn sandalen halen, die liggen in de garage. Mag ik even doorlopen?” Gespannen wachtte hij haar antwoord af, ondertussen zijn ogen goed de kost gevend. Wat een vrouw: En wat een mooie sarong en kabaja had ze aan. Haar slanke lichaam was een lust voor het oog ….. Het antwoord van mevrouw kwam als door een geluidswal tot hem. Droomde hij?” Saja, ga maar even. Zo ben jij onze pir? Haal je sandalen maar pir en kom dan even binnen en drink wat thee met kokoskoek ja?” klonk het vriendelijk. “Oké, mevrouw,” antwoordde Djana afwezig en haastte zich toen naar de garage, vond gelukkig een paar oude sandalen, trok ze aan en liep terug naar de galerij tot de deur van de huiskamer van de wedana, zich intussen van alle kanten begluurd voelend door het huishoudelijke personeel. “Massoep sadja pir”, klonk het vriendelijk door de openstaande luiken van de kamer. En “pir”, trad binnen, schoorvoetend. Natuurlijk, hij kende deze kamer al lang, maar nu hield hij zich voor de domme en keek quasi nieuwsgierig om zich heen. “Ga toch zitten pir”, sprak de wedana-vrouw en wees hem een stoel aan. “dank U wel”, mompelde Djana en bekeek toen aandachtig de spullen aan de muur. Op een fraaie sarong hing een bijzonder mooie kris in een zilveren schede. Djana had die kris al vaker gezien, maar waar moest hij anders kijken?. Hij was helemaal in de war.. Daar was hij nu, in de kamer van zijn baas, samen met de nonja die hij nog heel wat meer bewonderde dan die kris …. “Van de nonja moet ik afblijven”, dacht hij en zijn ogen wendden zich met moeite af van de vrouw, die het object van zijn nieuwsgierigheid was. “Dan maar die kris”, dacht onze “sopir” vertwijfeld en hij pakte het wapen van de wand en deed alsof hij het ding geweldig mooi vond. “Bagoes ja?”, zei hij zachtjes. “ Saja pir, bagoes betoel” antwoordde de nonja en Djana bemerkte tot zijn schrik dat zij naast hem was komen staan. En juist op dat moment bracht de bediende de thee binnen. Djana kreeg het nog warmer dan het al was! Hij voelde de blikken van Aris, de bediende die hij heel goed kende, op zich gericht en het zweet brak hem uit. “Adoe, wat ben ik begonnen” dacht hij. Gelukkig verdween de djongos snel en kon de aandacht op de thee gericht worden. Met de kris nog in zijn handen, nam hij plaats op het puntje van een stoel en de nonja schonk hem een kopje thee in. Hij wilde er mee op de veranda gaan zitten om het op te drinken en legde de kris op de tafel. Je hoort nu eenmaal niet 122
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
samen met de nonja thee te drinken als chauffeur. En juist op dat moment sloeg zijn hart over van schrik! In de verte hoorde hij plotseling weer dat welbekende geluid! De jeep…. Adoe, adoe adoe, soesah betoel! Snel gooide hij de kris op de grond, liet de thee staan en rende de kamer uit, de nonja in stomme verbazing achterlatend. De djongos en de tuinman, die samen wat stonden te praten op de galerij, zagen Djana in een flits voorbij rennen, de weg oversteken en het smalle paadje door de sawah’s inslaan. Sprakeloos zagen zij hem na. Maar al snel trok de komst van de wedana hun aandacht. De jeep reed het erf op, de kippen en de hond opzij jagend en tot stilstand komend voor de hoofdgalerij. De wedana stapte snel uit, begroet door zijn jonge vrouw. Samen gingen zij de huiskamer binnen, stiekem begluurd door Aris, de djongos en de tuinman. Gespannen wachtten. zij af wat er zou gebeuren. Lang behoefden ze niet te wachten. Een boze stem van de wedana, de zachte stem van de nonja en toen de driftig openslaande deurtjes naar de buitengalerij. Daar stond de wedana, de kris in de hand houdend. “Waar is Djana”, riep bij woedend naar Aris en de “kebon”. Gelaten wezen hun duimen in de richting van de sawah’s. De wedana kneep zijn ogen samen om beter te kunnen zien en jawel hoor, daar zag hij “pir” schijnbaar kalmpjes over de smalle dijkjes lopen. “Pir”, schreeuwde de wedana zo hard hij kon, “Kom terug potverdikkie”. Dit horend, stond “pir” even stil, keek om en zag zijn baas op de galerij staan zwaaien met een kris in zijn hand. “Adoe”, steunde onze sopir en zette er stevig de pas in voor zover dat op zo’n smal sawahdijkje mogelijk is. Toen zagen de tuinman en Aris de wedana de weg oversteken en ook het smalle pad naar de sawah’s op hollen, daarbij luid roepend: “Pir, kom terug, pir, kom hier”. En tot hun schrik zagen zij hem driftig met de grote kris zwaaien. “Adoe, dat beloofde niet veel goeds” dachten zij. De” wedana is soms een driftig baasje. Dat dacht onze vluchtende Djana ook en hij zette het, af en toe omkijkend, op een lopen, achterna gezeten door de wedana en natuurlijk nagekeken door talloze bruine ogen van de kampongbewoners. Weer riep de wedana: “Pir”, sta stil, pir disini”, maar onze pir had daar geen oren naar. “Potverdikkie, de wedana was woest op hem en zat hem met een kris achterna”. En zo zagen de vele toeschouwers Djana af en toe even stilstaan en omkijken om dan weer vlug voort te hollen als hij zijn baas woest met de kris zwaaiend Achter zich aan zag komen. Nog even en hij zou thuis zijn, maar wat dan? Koortsachtig bedacht hij, dat hij maar het allerbeste “ampoen” kon vragen. Vergiffenis. En zo bereikte hij zijn kamponghuisje waar zijn vrouw Mimoen hem met zwijgende verbazing zag neerhurken op de kleine galerij. “Wat is er Djana”, vroeg ze tenslotte, toen Djana ineengedoken bleef zwijgen. Nauwelijks kreeg zij de tijd om van haar verwondering te bekomen, want plotseling stond de wedana voor de ingang van het huisje. Hij hijgde en zweette verschrikkelijk, klom via de voor het huisje liggende stenen de galerij op en ging met zijn omvangrijke lichaam dreigend voor de neerhurkende Djana staan. Naar adem snakkend en met de kris in Djana’s richting wijzend riep hij: “Djana, waarom kwam je niet toen ik je riep!”. En Djana, volkomen overdonderd en bang riep: “Saja minta ampoen toean wedana, ik heb niets aangeraakt, alleen maar gekeken, betoel!” “Wat!” hoorde Mimoen de wedana tot haar grote ontsteltenis roepen: “Wat, niets aangeraakt. Je hebt er als een verliefde kerel op om gestreken, jij leugenaar. En toen ik er aan kwam ben je hem gauw gesmeerd. Ik heb me bijna een ongeluk gelopen om je in te halen. Maar nu heb ik je te pakken. “Toen de wedana dat zei, trok hij de kris uit de 123
fraaie schede en hield die voor de neus van de sopir. Mimoen keek ontzet toe. Djana sidderde over zijn hele lichaam. “Pir sta op” sprak de wedana, ondertussen het zweet van zijn voorhoofd vegend. Djana, gehoorzaamde langzaam aan dat bevel en zag zijn baas met angstige ogen aan. “Hier”, sprak de wedana, “pak aan, die kris is van jou. Je vond hem zo mooi zei mijn vrouw. Ze had hem direct aan je moeten geven, maar dat durfde ze niet. Daarom was ik boos op haar en ging ik je achterna om hem aan je te geven. Dat je zo bescheiden was had ik niet gedacht. Hier neem hem van me aan, want jij bent mijn allerbeste pir!” Toen brak er een bevrijdende lach door bij alle drie en Mimoen haastte zich om thee te zetten. Djana kwam naderhand nooit meer naar het huis van de wedana op zijn vrije dag als hij wist dat de nonja thuis was. Want... adoe, wat was ze mooi.
Tropennacht
g an eg di
.in
w
w
w
Onbekende auteur De nacht is stil, zonder gerucht een lichtje schijnt in ver gehucht en breekt het duister van de nacht Hoe lang sta ik hier nu al op wacht? Vuurvliegjes vonken om mij heen een mug bijt plagend in mijn been krekels zingen in koor hun saaie lied een gekko roept vanuit het riet.
M’n hand omvat steeds het geweer m’n ogen dwalen heen en weer maar, rustig is het en ik wacht die lange, lange tropennacht….
124
l
Een voetstap schuifelt naderbij een schaduw zweeft plots rechts van mij een bruine man die zich heeft verlaat en haastig naar zijn bamboe huisje gaat.
.n
s er
De palmen ritselen ongestoord de kali kabbelt fluisterend voort boven de bergen rijst de maan en volgt zijn eeuwenoude baan.
Humor uit het oude Indië Baboe Minah en haar achterste kies, Bokma en het varken
g an eg di
.in
w
w
w
Onbekende auteur Baboe Minah mag naar de tandarts van het Bataljon. Zij oefent ijverig de Nederlandse taal omdat ze bij de commandant werkt. Als ze iets niet goed kan zeggen, lacht ze maar en laat dan haar fraaie gebit zien. Een parelende lach. Zo ook bij de tandarts, die bewonderend tegen haar zegt: “Nou Minah, jij hebt een prachtig gebit!” “Ha, ja menir, maar alleen in mijn achterste is een gaatje” Nee, Minah is niet op haar mondje gevallen. Ze waakt over het welzijn van haar “toean commandant” als geen ander. Toen hij eens riep: “Minah, breng mij de Bokma!” antwoordde Minah resoluut: “Neeneeneen, als drinken bok-ma, toean straks mabok”. “O.k. Minah. Maar wat eten we vandaag?” vraagt de commandant. “ wij eten plees pan de parken. Minah plees gehaald van de passar”. “Fijn Minah, maar je moet zeggen het varken en niet de varken”, “niet, menir, heb self gesien in slagerswinkel, hij mannetje!”
Nederlands was moeilijk voor Amin
l
.n
s er
Onbekende auteur Mijn djongos was een hopeloos geval als hij Nederlands sprak. Daarom gaf ik hem les. Dat ging spelenderwijs. Dus tijdens gesprekken met hem. Dat ging ongeveer zo: “Amin, waar heb je mijn zaklamp gelaten?” “Op de kas gelegen toean. “ “Neen Amin, op de kast gelegd. “ “Ja toean. “ “Waarom ben je gisteren niet binnengekomen Amin?” “De hele dag op bed gelegd menir. “ “Gelegen Amin. “ “Ja menir. “ “Amin, waren er gisteren geen eieren?” “Kippen, sij hebben niet gelegen menir!” “Gelegd Amin. “ “Ja menir. “ “Dat is toch vreemd Amin, hoe komt dat toch?” “Aan mij niet gelegd menir. “ 125
“Gelegen Amin. “ “Ja menir. Ik pragen poorsechot een ringit, mijn grootmoeder heeft afgelegen. “ “Afgelegd Amin. “ “Ja menir, ik krijg vrij fandaagh?” “Waarom de hele dag Amin?” “Kampong van grootmoeder erreg afgelegd nir. “ “Afgelegen Amin. “ Amin kwam pas vele dagen later terug. Toen ik vroeg waarom hij niet direct terug was gekomen zei hij: “Toean maakt mij steeds een beetje verlegd!” Ik wilde juist zeggen: “verlegen Amin”, maar bedacht me net op tijd. Ik heb me er maar bij neerge….
SeMoet
w
s er
Alsmaar guisgoudster
g an eg di
.in
w
w
Het jonge vrouwtje kwam kersvers uit Holland en zat in de tuin onder een parasol te lezen. Haar kleine dochtertje speelde in het gras voor het huis. Plotseling begint het kleintje hevig te huilen. Het moedertje vliegt overeind en rent naar de kleine meid om te zien wat er aan de hand is. De oude kebon (tuinman) houdt even op met “pottong roem-poet” (grassnijden) en zegt dan: “semoet” (mieren). Het kind blijft maar huilen, maar moeder kan geen oorzaak ontdekken, geen schram, geen buil, geen natte broek... Vragend kijkt ze de oude kebon aan en die zegt nogmaals: “semoet”. Maar het jonge baroe-moedertje wordt boos en roept: “ ach man, klets niet, ze moet helemaal niet, ze heeft pas een plasje op de pot gedaan!”.
l
.n
Onbekende auteur Een ontmoeting in de dessa. Een patrouille daalt moeizaam of naar een bruisende kali onder dekking van de brengroep. Na drijfnat en bezweet de overkant te hebben bereikt, wordt de klim naar boven ingezet. Net is een kleine patrouille in een vrij rustig gebied. Eindelijk boven gekomen, ziet de voorste man een oud kampongvrouwtje staan. Rimpelig en armoedig gekleed zoals dat vrijwel altijd het geval is. Tot zijn grote verbazing heft het vrouwtje haar arm op tot een groet en dan klinkt het onwaarschijnlijk: “goeie morgen, heren” in de bekende spreektrant van Indonesiërs die Nederlands spreken. “Zo oma”, zegt korporaal Jansen, “ Jij spreekt aardig Hollands, waar heb je dat geleerd?” Intussen is iedereen uit het dal van de kali bovengekomen en er vormt zich een groepje om het vrouwtje. Zij straalt van vriendelijkheid en is zichtbaar ontroerd van deze ontmoeting. “Och menir “, zegt zij, “ik pijpentwintig jaar guisgoudster geweest bij menir pan der Mast. Ik krijgen pijp kinderen van hem, maar alsmaar guisgoudster. Ik ben ook geweest in Golland met menir pan der Mast. In Beetseterzwaag. So koud menir. Wolken so 126
slordig. Alsmaar seneuwen en es op de kali. “ De Hollandse jongens staan een beetje raar te kijken als ze zo vanuit de kali worden geconfronteerd met een brok koloniaal verleden. Die meneer van der Mast toch! “Kom mee naar mijn Buis”, nodigt het vrouwtje uit, en gaat de mannen voor op het smalle kampong pad. “Drinken thee en klappermelk”. De korporaal gaat akkoord en het stel volgt het vrouwtje. Na enkele minuten zijn ze bij een kamponghuisje, waar een oude man gehurkt zit te roken. Het vrouwtje zegt hem wat in het Soendanees en hij haast zich om een paar klappers te halen. Zelf gaat ze thee zetten. “Ja, ik nu getrouwd met kampongman, hij is beetje segeel, maar dat hindert niet, hij is goeie pent. “ Inderdaad kijkt de man wat scheel, maar het is vast wel een goeie vent. Er wordt thee gedronken en klappermelk. Onderwijl kletst het oude mensje honderduit met de jongens. Er wordt veel gelachen om haar verhalen over “tempo doeloe bij menir pan der Mast” Waar de vijf kinderen, die zij van hem kreeg, zijn gebleven blijft een duistere zaak. Zij woont in armoede met haar wat schele man in de kampong …… Zo gaat dat. Er zijn zo heel wat van die ontmoetingen geweest tussen gewone Hollandse jongens en allerlei oudgedienden.
w
w w
Allemaal met boer
l
.n
s er
g an eg di
.in
Sarminah mocht mee naar Holland met de plantersfamilie. Ze leerde ijverig Hollands. Op een dag vraagt ze aan de oudste zoon des huizes: “Toean Jaaan, als er kom toekang sajoer, hoe is lijn naam in Gollans?” “Dat noem je hier een groenteboer”, zegt Jan. “En als er kom toekang soesoe”? “Die noem je een melkboer”. Sarminah denkt even na en zegt dan: “ Is niet so moelik, alsmaar seggen met boer-boer. Is toekang ikan, hij wor dus pisboer. Jah togh?” Jan grijnst begrijpend en zegt: “Ja, zo is het Minah, visboer”. De volgende dag wordt er gebeld aan de deur en Minah gaat kijken wie er is. Ze doet de voordeur open, ziet de bakker staan en roept: “Meprou, hier ister de broodboer!”
Groeten Een nieuwbakken Soendanese Knil-soldaat staat op wacht. In de verte komt een Marvaluitenante op de wachtpost af. De KNIL-soldaat kijkt haar belangstellend na als ze is gepasseerd.....Ze blijft staan en vraagt streng: “ kun je niet groeten voor een meerdere?”. “Oh, ja hoor. Dagh sus, dááááágh!”
Gezicht op de Gede Tekening van R. Pool Deze tekening met uitzicht op de vulkaan “Gede” stelt de commandopost voor van de 1e compagnie op de Poentjak. Dit huis werd door menigeen buiten adem bereikt omdat het 127
op een vrij hoge heuvel lag. Vandaar ook dat majoor van Dorp het “Huize buiten adem” noemde. Hier gaf de Prins Bernhard Kapel nog een mooi concert voor de hele compagnie. Voor ze begonnen, moesten ze wel even “op adem” komen! “Kees” de bok was er ook bij. Die kenden we nog van de Volendam. Hij kende ons niet meer, maar lustte graag de wortels die we hem aanboden.
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w Het verhaal van Toon Schuurmans
l
Toon Schuurmans Toon Schuurmans, ‘uit d’n Berg’ werd geboren op 4 mei 1925. In de oorlogsjaren vertrok hij uit Geffen omdat hij in de ‘Arbeidsdienst’ moest. In het Groningse Ter Apel werd hij te werk gesteld bij de ontginningswerkzaamheden. Na een halfjaar stond hij voor de keuze: òf bij de arbeidsdienst blijven, òf naar Duitsland gaan om te werken. Omdat hij de kostwinner was, moest hij wel blijven werken en koos voor het eerste alternatief. Op ‘Dolle Dinsdag’ dook hij onder, en wel bij Toon van Hannes Gijssen (Toon van Herpen). Na de bevrijding ging hij weer werken bij Zwanenberg in Oss, waar hij voor de oorlog ook al gewerkt had. In mei 1946 moest hij weer in dienst en kwam hij terecht bij het 3e bataljon garderegiment van de Prinses Irene brigade. Dit regiment bestond hoofdzakelijk uit infanterie. “Op 16 oktober van dat jaar vertrok ik met de ‘Volendam’ naar Indië. Het was een 128
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
vrachtboot, waarin tafels waren gezet. Onder de tafel sliep iemand, op de tafel sliep iemand èn boven de tafel sliep iemand (die sliep in een hangmat). Het was armoe troef We scheerden ons met zeewater waardoor het zeep niet schuimde. Het eten was er wel goed, maar het drinken was matig. Tweemaal per dag kregen we een kwart liter drinken. Daarnaast nog wat thee en koffie. Maar onder de tropenzon bij soms wel 48 graden was dit toch weinig.” “Vlak voor het vertrek naar Indië ben ik nog getrouwd. Het vertrek was vastgesteld op 9 oktober en op 7 oktober trouwden we. Op m’n trouwdag moest ik me om zes uur ‘s avonds melden op de kazerne. Dit deed ik niet, ik ging pas de volgende dag weg. In Arnhem werd ik al opgevangen door de MP. Ik werd naar de kazerne gebracht. Helaas vergaten ze me daar af te melden. Dus werd er thuis een huiszoeking gedaan door Vonck. Toen hij later voor de tweede keer terugkwam, had m’n vrouw al een brief van mij ontvangen uit Port Saïd. Vonck beschouwde dit in eerste instantie als een truc om me te verbergen. Maar erger was dat je vrouw geen uitkering kreeg als je was ondergedoken. Ik was nog steeds niet afgemeld, dus mijn vrouw zat zonder geld terwijl ik wel degelijk in Indië zat. Dit kreeg ik per brief te horen. Daarop schreef ik vanuit Indië een brief aan Vonck dat ik er wèl was. Deze brief kreeg ik een aantal jaren geleden, als vaderdagscadeau, van de zoon van Vonck. Vonck was er wel over geraakt, hij deed per slot van rekening ook maar zijn plicht.” Na de aankomst in Priok ging Toon met het gezelschap per vrachtwagen naar de berg Poentjak. Dit was een strategisch gelegen hoogte waar al het vervoer vanuit Buitenzorg overheen moest om in Bandung te komen. Omdat Toon bij Zwanenberg in de keuken gewerkt had, werd dit ook zijn werkterrein in het verre Indië. “Ik was kok dus ik hoefde praktisch geen wacht te lopen. In het begin moest ik voor 40 man koken. ‘s Morgens om 4 uur stond ik er alleen voor. Regelmatig stond ik tot 9 uur ‘s avonds in de keuken te werken. We moesten alles koken in 1 ketel; de soep, de rijst en ook de thee werd er in gekookt. Het was een groot ijzeren vat dat we met hout en bamboe stookten. Het eten was vaak niet best. In het begin hadden we van die blikken rundvlees die we van de Engelsen hadden overgenomen. Vaak was het bedorven. Later kregen we het eten aangevoerd. Elke dag kregen we een kwart van een achterpoot van een karbouw. ’s Morgens vroeg vertrok de foeragewagen. Maar omdat we toen diep in het oerwoud zaten, was het eigenlijk een onzinnige zaak. De ‘maaien’ liepen er dan regelmatig overheen. We ‘kieperden’ de bout dan ook in de kali. Later werden deze bouten in kisten met ijs gekoeld en konden we ze wel eten. Ze moesten echter wel door en door gestoofd worden vanwege het infectiegevaar. Veel jongens zijn er aan de tyfus gestorven. Dit kwam voornamelijk door het drinken van vervuild water. In het begin had iedereen ook last van buikloop. Als een patrouille terugkeerde, kregen ze gloeiend hete thee te drinken. Dit was om te voorkomen dat ze de thee te snel opdronken en er een maagscheuring optrad. We aten vooral rijst. Op een gegeven moment stokte de rijstaanvoer en kregen we inlandse rijst te eten. Dat was rijst waar de vliesjes nog omheen zaten. Het was eigenlijk het uitschot van de rijst. De soldaten hadden daarop een rijmpje gemaakt: 129
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
“Loopje de hele dag te zweten, dan krijg je rode rijst te vreten.” Daarna kregen we blikken aardappelzetmeel. Dat moest aangelengd worden met water. Hiervan kon je stamppot maken, maar wanneer je deze te lang liet koken, was het niet meer uit de pan te verwijderen. Het was dan meer ‘gewapend beton’. Er zat geen smaak of reuk aan, je kon er eigenlijk niks van maken. Iedereen klaagde steen en been. We probeerden van alles om er smaak aan te krijgen, maar dit lukte niet.” In 1948 kreeg Toon zijn eerste verlofdagen. Hij mocht naar Batavia om Jas van Lieverloo (die op het punt stond om te vertrekken) uit te zwaaien. Liftend ging hij weer terug. Maar omdat hij zichzelf niet afgemeld had, kreeg hij drie dagen ‘licht’. Drie dagen mocht hij niet naar de Passar (markt) om eten te ruilen. Later mocht hij zelfs een week op vakantie in Bandung. Hij verbleef daar in “De Rustende Strijder”. “Tijdens het eerste kerstfeest daar kregen we van het Katholiek Thuisfront een kerstpakket. We kregen onder andere kersen en aardbeien op sap. Bij de foerage kregen we bovendien nog 2 liter Engelse rum, omdat het kerstmis was. Ik stelde voor om er bowl van te maken. Van anderen kreeg ik ook snel al wat vruchten. Met wat inheemse vruchten moest dat toch wel lukken. Langs de weg plukte ik ook ananas. Ze waren nog groen, maar dat maakte niet uit, dacht ik. Heel het zootje werd in een teil gedaan. Toen ik de volgende dag in de keuken kwam stond er een grote kop schuim op: de ananas had het zaakje laten gisten. ‘s Avonds werd de bowl opgemaakt, het was erg lekker maar het pakte wel erg aan. Alle jongens waren vrij snel van de wereld en ‘s morgens behoorlijk ziek.” “Tijdens de acties zat ik nooit in de frontlinie. Bij de eerste actie was ik in de omgeving Bandung, bij de tweede actie in de Bantam-regio. Ik werkte in de keuken en ben maar twee keer meegeweest op patrouille. We bleven toen beide keren twee dagen weg. En dan liep ik daar met op m’n rug de potten en pannen die ik nodig had om het eten te koken.” “Later werd ik behoorlijk ziek: geelzucht. Ik werd afgekeurd voor het veldwerk. Ik woog op een gegeven moment nog maar 51 kilo, bovendien vielen al mijn haren uit. Veertien weken kreeg ik alleen maar rijst en gekookte vis te eten. Een gram vet mocht ik toen niet meer hebben.” Ik zat die tijd al in een hospitaal in Batavia. Dit was een soort opvangcentrum voor alle afgekeurden. Toen ik wat beter werd, verveelde ik mezelf nogal eens en daar werd ik stapelgek van. Ik heb daar dan ook nog meegeholpen in de ziekenboeg om de bedden te verschonen, te temperaturen, etc. De specialist daar heeft me toen geholpen om weg te komen. Ik heb toen nog ± 4 maanden in een officiersmess gewerkt alvorens ik zou vertrekken. Maar omdat er toen veel gewonden aankwamen, moest ik nog een maand langer blijven. Bij mijn 130
thuiskomst was ik nog niet geheel beter, pas in ‘t begin van 1950 ben ik gedemobiliseerd. De buurt had bij zijn thuiskomst een boog gemaakt en alles versierd. Maar helaas werd zijn thuiskomst twee dagen uitgesteld. De gemeenteambtenaar kwam het bericht nog brengen en alle feestelijkheden werden uitgesteld. De ‘Waterman’, het schip dat hem thuisbracht, moest namelijk voor de kust van Engeland enige tijd wachten voordat het verder kon. “Ik zag bij thuiskomst onze Lambert voor de eerste keer in levende lijve. Hij was geboren terwijl ik in Indië verbleef. Per telegram werd ik op de hoogte gebracht van het feit dat ik vader was geworden. Dit telegram heb ik nog steeds!”
w
w
Over koks gesproken
.n
s er
g an eg di
.in
w
Onbekende auteur Vaak denk ik nog terug aan de mannen in de keuken. “Toean kokkie”. De meesten waren niet opgeleid in het vak. Meestal “kneusjes” die niet (meer) mee konden op patrouille wegens één of andere handicap. Dan maar in de keuken. Maar de meesten maakten er wat van! Ik zie ze nog staan roeren in zo’n grote wadjang, zwetend en zwoegend boven een loeihete benzinevergasser, bijgestaan door een aantal Indonesiërs (baboes of djongos). Elke dag weer met de foerageur “bekokstoven” over het inkopen en sjacheren bij chinezen. Toch was onze “prak” als regel uitstekend. Daarvoor alsnog een grote pluim! En die enkele keer dat het niet te vreten was, die zijn we immers al lang vergeten! Nogmaals: hulde aan “toean kokkie”!
l
Geen straf
Door A. v. Oostrum Het was mei of juni 1947. Ik was gedetacheerd bij de 3e compie. Wij moesten daar wachtlopen en dat deden we ook. Maar op een nacht moest ik op wacht hoewel ik pas op was geweest. Het was mijn beurt niet. Ben maar gaan slapen, maar moest ‘s morgens met de sergeant van de dag op rapport bij de kapitein samen met Kees de T. Wij samen naar binnen. De kapitein wist niet wat hij moest doen. Straf of geen straf. In die tijd verwachtte men een baby bij het Koninklijk Huis. De kapitein kon maar niet besluiten en zei dat we over een uur terug moesten komen. Dat deden we. Binnengekomen stond de kapitein te dansen als een kind. “Jullie krijgen geen straf” riep hij “want het is feest, er is een Oranjetelg geboren!” Wij weg. Mazzel! Later op de dag bleek het bericht fout te zijn, maar de kapitein kwam er niet op terug. 131
Konvooi-patrouille rond de Poentjakpas
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Onbekende auteur Dagelijks denderen ze voorbij, de 3-tonners met kostbare lading, bestemd voor Bandoeng en omgeving. Immers, de spoorweg via Soekaboemi is in handen van de republikeinen. Dus moet alles aangevoerd worden over de weg. En zo’n kilometers lang konvooi is kwetsbaar, en gaat de 1e cie. die rond de Poentjakpas is gelegerd, dagelijks de rimboe in om dat konvooi te beveiligen. Dat is een zwaar karwei, want het terrein is niet bepaald gemakkelijk begaanbaar. Tegen de tijd dat het konvooi voorbij is, zoeken de patrouille-commandanten een uitkijkpost op zodat ze het einde van het konvooi kunnen zien. Dat is een jeep met een groene vlag. Daarna komt er dan nog een zogenaamde bezemwagen en een kolos van een takelwagen (breakdown). Op een dag was ik in het terrein voor beveiliging en de bewaking zat er bijna op. We zagen de laatste wagens langskomen en we lieten ons vanaf een tjotje naar beneden glijden. Via de theeplantages van Goenoeng Mas belandden we op de konvooiweg, ook wel Postweg genaamd. Duimen omhoog naar de bezemwagen en dan naar het bivak. Maar daar kwam opeens de “breakdown” aan. Moest wat uitwijken voor een inheemse kar met ossen-p. k. , hetgeen niet goed afliep. De enorme takelwagen belandde in de greppel. En de linker wielen zaten diep in de modder. Onder luid gekrakeel kwam een klein Amboneesje uit de breakdown. “De olifant heeft een muis gebaard”, grinnikte de patrouillecommandant. Ook aan de andere kant van het gevaarte kwam nu een figuur naar buiten. Een reusachtige Ambonees met kroeshaar. Hij moest een flinke sprong maken om op de grond te komen want aan zijn kant hingen de enorme wielen wel een meter boven de weg. Of we konden helpen, vroegen wij. “Niet nodig, so klaarrrr”, was het antwoord. De grote Ambonees schakelde de grote lier in boven de voorbumper van de breakdown zodat een lange kabel kon worden vastgemaakt aan een geweldige boom aan de overkant van de weg. Wij mochten het verkeer tegenhouden. Ja, dat was een prima manier om je op eigen kracht uit de problemen te helpen. Onze patrouille keek gespannen toe hoe het kleine Ambonese korporaaltje weer behendig in dat grote gevaarte klom, de motor startte en de lier in werking zette. Het was een gegrom en geloei van vele langzaam krachtiger aanzwellende paardenkrachten. Geen beweging. Nog meer gas, met opvoeren van de liermotor. Daar ging de breakdown een ietsje vooruit, maar bleef achter een grote kei steken die in de greppel lag. Kei weggerold en nogmaals vol gas! En ja hoor, we zagen beweging, maar niet lang. Weer bleef de takelwagen steken. Nog eens vol gas! Iedereen keek vol spanning naar de wielen. Toen gebeurde er iets vreemds. Ik keek toevallig even op en mijn blik gleed langs de staalkabel naar de geweldige woudreus waaraan de kabel was vastgemaakt. Even knipperde ik ongelovig met mijn open.... die boom.... bewoog! “Kijk uit, de boom valt!” schreeuwde ik boven het geraas van de motoren uit. Ja, er is dan altijd een moment van verlamming en daarna komt de reactie. Rennen voor je leven! Die reusachtige boom smakte met een enorme klap op het wegdek, half op de breakdown. Wij konden nog net op tijd wegkomen. Ook de beide Ambonezen waren ongedeerd. “Nou, dat is nog eens een breakdown”, was het laconieke commentaar van onze sergeant. Er moest een tweede takelwagen via de radio worden opgetrommeld om zijn soortgenoot te bevrijden. De weg bleef lang geblokkeerd. Ook de boom moest weg. En zo beleefde je wel eens wat op zo’n vrij saaie beveiligingspatrouille op de Poentjak. 132
De Planter is terug
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Onbekende auteur Als je ons bivak in Poeraseda wilde binnengaan, moest je eerst over een ouwe houten brug die over de kali lag. Bij die brug stond dag en nacht een schildwacht. Dwars door het kampement liep de route van kooplui, die naar de markt gingen met hun koopwaar. Oppassen geblazen dus! Vandaar dat de wachtpost bij de brug strenge instructies had. Steekproeven nemen. Af en toe de koopwaar overhoop halen en de “soerat” vragen (het briefje met duimafdruk en naam, woonplaats en leeftijd.) En als er dan opeens in een grote stofwolk een oude knalgroene jeep komt aanrijden, sta je als wacht direct midden op de brug en houdt dat ding aan! In de jeep twee mannen vóór en twee Indonesiërs achterin. Beiden voorin zijn blanken, niet al te jong meer. “Ik ben Horst- Pelikaan”, zegt de man achter het stuur, “ ik zou graag de commandant willen spreken”. Na ruggespraak met de wachtcommandant via de veldtelefoon, mag de man doorrijden naar de woning van de majoor, die inmiddels al buiten staat te wachten. Handje schudden, binnenkomen en thee drinken. Wie is die Pelikaan? Dat blijkt spoedig. In een mum staan er allerlei djongos en baboes om de jeep, die vreselijk opgewonden doen. “Adoe adoe, toewan Pelikaan kombalie!” Er wordt gekletst met de beide bedienden die nog in de jeep zitten. De opwinding stijgt als toean Pelikaan samen met toean Goosens, naar buiten komen. Ze worden direct omringd door de baboes en djongos en inmiddels uit de kampong toegesnelde bevolking. Het lijkt op een blij en emotioneel weerzien. Dat is het ook, want toean Pelikaan is de planter van de theeplantage Tjianten Heran boven aan de helling van de Salak! Ze kennen hem nog. Zelf zijn de beide heren ook zichtbaar aangedaan. Een kleine katjong wordt snel naar de kampong gestuurd met een opdracht. Even later is hij terug, achter zich wijzend naar een oud rimpelig armoedig mannetje dat erg aarzelend en ongelovig kijkend aan komt lopen. Dan opeens klaart zijn gezicht op, hij maakt een beleefheidsknieval en stamelt: “adoe toean Pelikaan, toean kombalie betoel?” Weer emotie, handje schudden en een in onverstaanbaar Soendanees vraag en antwoord spelletje tussen de oude man en de beide planters. Inmiddels zijn er vier man opgetrommeld door de sergeant van de week. Zij moeten met de jeep mee naar “boven”, om te zien hoe de theefabriek er bij staat. Maar bij nader inzien wordt die rit uitgesteld tot de volgende dag. Vier man is te weinig vindt ondergetekende die wordt geraadpleegd over de veiligheid onderweg. Heer Pelikaan heeft ondertussen het oude mannetje naar de jeep meegetroond. Want wat blijkt? Dat mannetje is de oude chauffeur van de planter! In een wip zit opa achter het grote stuur, frutselt wat aan de versnellingspook op aanwijzing van zijn ouwe baas, start de motor, drukt met zijn grote teen op de gaspedaal, laat de koppeling opkomen en rijdt onder grote hilariteit van zijn dorpsgenoten een ererondje door het kampement. Hij stopt even later breed grijnzend vlak voor de voeten van Pelikaan, die luid in de handen klapt van bewondering (of is het verwondering?). Dat ouwe baasje had in bijna 9 jaar niet in een auto gereden en zeker niet in z’n moderne jeep. Toch reed hij zomaar weg. Op blote voeten. Knap hoor! Hij wordt meteen weer “aangenomen”. Hij straalt van vreugde. De volgende dag komt de planter met een grote landrover, waarin meer personen kunnen meerijden. Een sectie sobats gaat mee ter beveiliging, maar er zijn ook “O.P.-ers” meegekomen. Ondernemingspolitie. Die zijn bewapend en hebben een militaire opleiding gehad (zei men). Tien van die “O.P.-ers” zouden ingekwartierd worden in ons kampement. De 133
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
planters “huurden” een kampongwoning direct buiten ons bivak. En dan aan de slag om de theefabriek weer op poten te zetten. Als dat mogelijk was.... Er bleek niet veel van over te zijn. Bovendien was de brug, vlak voor de fabriek geheel vernield in de Jappentijd. Toch begonnen de planters met het werven van personeel onder de kampongbevolking. Het waren overigens best gezellige kerels. Menig avondje kwamen we op bezoek, dronken bier en borrels en kletsten héél wat af. En de planters konden veel vertellen! Maar ook in ander opzicht hadden ze veel te vertellen. Al gauw wilden ze bijna dagelijks naar de plantage (of wat daarvan over was) en dan het liefst onder bescherming van onze militairen. En dat schoot onze commandant op den duur in het verkeerde keelgat. “Mijn manschappen hebben het al zwaar genoeg”, was zijn commentaar toen de heren planters al te veeleisend werden. “U gaat maar met Uw eigen ondernemingpolitie naar boven, daar zijn ze voor.” Dat was wel even slikken voor de heer Pelikaan, want zo erg veel had hij ook niet op met die “O.P.”. En terecht. Bij een nachtelijke beschieting van ons kampement liepen ze ons levensgevaarlijk voor de voeten in wit ondergoed! Eén van hen werd dan ook prompt in z’n achterwerk geschoten. “Ze kunnen veel beter in hun blote kont lopen, dan zie je ze in donker niet” zei onze hospik. En, wie is wie tijdens zo’n beschieting? Je ziet die knapen al gauw voor de vijand aan. Dus moest de “O. P”. binnen blijven als er weer werd geschoten. Hun wapengebruik was overigens ook angstaanjagend slecht. Maar goed, Pelikaan ging met zijn “politie” in het vervolg alleen naar Tjianten Heran. Voor eigen risico uiteraard. Op een dag bracht hij een Arabier mee. Toean Abdoel Aziz. De man had fraaie gouden tanden en dure dito ringen. Deed erg geheimzinnig. Hij maakte bij mij zijn opwachting, keek bij het binnenkomen heel angstvallig om zich heen en begon in het Engels een omslachtige slijmjurk-campagne. Ik moest bij hem komen eten in Bogor (Buitenzorg) en hij zou mij helpen aan een “nice lady” enz. Aan het eind van zijn verhaal kwam de aap uit de mouw: hij had vlak voorbij de vernielde brug aan de voet van de Salak een groot aantal boomstammen liggen. Kostbaar hardhout, dat zijn overleden vader destijds had laten kappen. Door de komst van de Jappen was dat hout er de hele oorlog blijven liggen. En daar had de kwaliteit niet onder geleden. Integendeel. Nu de plantage weer op gang zou komen, zag hij een kans om z’n hout in de wacht te slepen. Als de genie een brug zou slaan, wilde hij wel mee betalen. Er was dus een hinderlaag gelegd door de vijand en mijn “vriend” de Arabier was enige tijd gevangen gehouden door een bende. Dat hij opeens weer opdook en heel geheimzinnig deed bij mij in de kamer, was achteraf gezien geen wonder. Hij was die nacht bewaakt door een bendelid zonder vuurwapen. Tenminste dat vertelde hij mij fluisterend in het Engels. Bendeleden met een vuurwapen voelen zich veel te hoop voor bewakingsdiensten volgens Abdoel Aziz. Hij had in de loop van de nacht moeten plassen en kreeg toestemming om dat te doen achter een boom. Hij had toen zijn bewaker een klap met een stok gegeven en was er vandoor gegaan. Wel was de bewaker hem gevolgd en er was een gevecht ontstaan, maar Aziz wist zich los te rukken en was hem gesmeerd. Wijzend op schrammen en stukgescheurde kleren zei hij: “I was lucky”, Ik prees zijn moedig gedrag en liet hem meerijden met de foeragewagen naar Buitenzorg. Even later vroeg de loerah belet bij mij. Toen hij binnenkwam, controleerde hij alle ramen alsof hij bang was dat we afgeluisterd zouden worden. Daarna vroeg hij mij wat de Arabier mij had verteld. Ik deed hem het verhaal van de ontsnapping, maar de loerah zat ondertussen heftig “neen” te schudden. Toen ik uitgepraat was zei hij 134
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
“Arab bohong!” (die Arabier liegt). Dat vond ik niet bepaald onmogelijk, waarop de loerah mij een héél ander verhaal vertelde. Na de beschieting was de Arabier met zijn handen in de lucht naar de vijand gelopen, luid roepend om de commandant. Die kwam opdagen met een tiental bendeleden om hem gevangen te nemen. Aziz trok echter zijn portefeuille, nam er een flink aantal roepia’s uit en hield die de commandant onder zijn neus. “Hier, voor jou. De rest krijg je overmorgen als je een koerier naar mijn huis stuurt!” En daar was de bendeleider ingetrapt. Na een gezellig onderonsje hadden ze een regeling getroffen. Elke week zou een contactman van de bende naar Bogor komen om geld van de Arabier te halen. Als ze het verder maar met rust lieten. Met wat kunst er vliegwerk was de kleding van de “vluchteling” wat onklaar gemaakt door er wat scheuren in te maken. Ook had men hem wat schrammen op zijn benen en arm aangebracht met een ruwe steen; toen was Aziz in de loop van de nacht doodleuk weggewandeld, voorzien van een verzonnen verhaal over zijn heldhaftige ontsnapping. Natuurlijk wilde ik direct weten hoe de loerah dit allemaal wist. Oh, dat was heel verklaarbaar, want ‘n kleine jongen, die waterhaler was bij de bende, had het weer aan een vriendje verteld en zo was het met de “kabar angin” (wij zouden zeggen dat we het hadden horen overwaaien) bij de loerah terecht gekomen. Volgens mij was dit een smoesje. De loerah had zijn eigen spionnen. Ook bij de bende blijkbaar. Daar zat ik nou met twee verhalen! Ik besloot, beiden maar te laten denken dat ik hun geloofde. Vroeg of laat zou ik de ware toedracht wel te weten komen via m’n eigen informatiebronnen. Hoewel, ik had het verhaal van de Arabier direct al wat ongeloofwaardig gevonden. Zo heldhaftig sloeg ik de heer Aziz nu ook niet aan! Integendeel leek hij mij een slim mannetje. De volgende dag stuurde ik daarom direct een informant van mezelf er op uit om eens te horen wat er met “toean Arab” was gebeurd na die hinderlaag. Van de beide andere verhalen vertelde ik hem niets. Ik moest het echte verhaal hebben. Overigens waren de andere inzittenden van de beschoten auto er redelijk afgekomen. De planter was met zijn ouwe chauffeur in een ravijntje terechtgekomen en de beide O.P.-ers waren ook ontsnapt. De heer Pelikaan had zich die middag te voet gemeld bij de wacht, samen met zijn chauffeur. De laatstgenoemde wist natuurlijk goed de weg in de dessa. Ze zagen er verschrikkelijk uit, maar verder ongedeerd. Uit hun verhaal bleek, dat de Arabier plotseling was verdwenen. Roepen durfden ze niet om hun positie niet te verraden. De jeep was natuurlijk verloren gegaan. We troffen het ding totaal uitgebrand langs de weg, toen we op verkenning uitgingen. Ook ontdekten we nog een niet ontplofte landmijn in de weg aan. Men had geluk gehad! In het voorafgaande lazen we, dat ergens op de hellingen van de Salak, achter Puraseda, een theetuin weer in staat van productie zou worden gebracht. De planter ging vanuit ons bivak regelmatig naar “boven” om het herstel te organiseren. Voor beveiliging ging dan de ondernemingpolitie met hem mee. Ook liftte vaak een Arabier mee, Abdoel Aziz, die vlak bij de theeplantage een partij kostbare bomen had liggen, die hij niet kon ophalen omdat de brug waar het hout over moest worden vervoerd was ingestort. Tijdens een tocht naar boven liep de jeep van de planter op een landmijn in hinderlaag. De Arabier werd gevangen genomen, maar wist te ontsnappen (volgens zijn eigen verhaal). De planter ontkwam ook, samen met zijn O.P. en oude chauffeur. Achteraf bleek de Arabier de bendeleider te hebben omgekocht. Hij werd na betaling van een losgeld vrijgelaten, terwijl hij zich bovendien verplichtte om regelmatig geld te geven aan de bendeleider via een speciale tussenpersoon. Ik kwam dit te weten maar liet hem begaan tot ik hem opzocht in zijn woning in Buitenzorg. Ik wilde op mijn beurt hem 135
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
weer informatie laten verstrekken over het bendewezen in ons gebied. Abdoel Aziz was ongeveer 35 jaar. Had een mooi huis Toen ik hem opzocht, vloeide hij over van hartelijkheid. Stond me op het bordes van zijn witte woning op te wachten. In de bijgebouwen zag ik nieuwsgierige vrouwenogen achter de bamboe-zonnewering. Aziz riep om thee en gebak en bood me een comfortabele stoel aan op de galerij. Op tafel lagen dure geïllustreerde weekbladen. Ze stonden vol met artikelen en foto’s over de oorlog met Israël. Ik bekeek ze, terwijl Aziz voortdurend tegen me sprak over de verraderlijke joden. Dat zinde mij niet erg. In de tuin stonden kooien met een viertal apen Die gingen te keer als gekken. Ook dat zinde me niet. Geen gezicht, die apen bezig met weerzinwekkende seksuele spelletjes met elkaar en zichzelf. Aziz scheen dat wel leuk te vinden. Een bediende bracht thee, fruit en gebak. Aziz vroeg of ik straks mee wilde naar een paar “nice woman”. Hij betaalde. Daar was ik echter niet voor gekomen. Bovendien was ik als de dood voor zulke uitstapjes om niet nader te noemen redenen.” U hebt toch genoeg aan die vrouwen daar in de keuken?” zei ik om hem wat te pesten. “Ach, die!” zuchtte Aziz. “Dat is dagelijkse kost voor mij. Ik zoek wel eens wat anders. Indonesische vrouwen hebben veel meer fantasie” grinnikte hij veelbetekenend. Ik vroeg hem naar zijn kneuzingen die hij bij zijn (zogenaamde) ontsnapping had opgelopen. “O, die waren zo goed als genezen”, was het antwoord. Maar hij begon heel rap over wat anders. Hij werd niet graag herinnerd aan die zogenaamde ontsnapping. Was er kennelijk nog van overtuigd dat ik zijn verhaal geloofde en wilde niet de kans lopen dat er iets uitlekte. En weer begon hij over de joden. Dat waren onbetrouwbare lieden. Hitler had ze niet voor niets vervolgd enz. enz. Ik vond dat zo schofterig, dat ik besloot hem voor het blok te zetten. “Jij bent anders geen haar beter als je gelijk zou hebben”, zei ik opeens. Aziz keek me geschokt aan. “Ja”, vervolgde ik, want jij koopt bendeleiders om en doet tegen mij net alsof je ontsnapt bent!” De Arabier bleef me even strak aankijken, sloeg toen zijn ogen ten hemel en fluisterde zacht: “Wie heeft U dat verteld?” Ik zei dat ik nu eenmaal beschikte over veel informanten, maar dat ik mijn bron niet zou noemen. Aziz was helemaal in de war. Liep druk met z’n armen zwaaiend heen en weer, mompelend in het Arabisch. Toen pakte hij zijn stoel, schoof die dicht naast de mijne en ging zitten. Zich naar mij toe buigend vroeg hij: “How much do you want?” Hij wilde mij dus ook al omkopen. Voor geld moest ik zwijgen over zijn kontakten met de bendeleider en zijn betaling van losgeld. Inwendig had ik lol en deed het voorkomen alsof ik diep nadacht. Zittend op zijn terras, liet ik weten dat ik de naam van de tussenpersoon wilde weten en ook waar en wanneer er geld werd overhandigd aan die tussenpersoon. Aziz kreunde bij het horen van al mijn voorwaarden. “Adoe, moeilijk voor mij toean!” Maar ik hield voet bij stuk, want via hem kon ik waarschijnlijk veel te weten komen over de activiteiten van de benden in ons gebied. Als ik die tussenpersoon liet schaduwen of misschien wel tot contraspion zou kunnen omvormen, had ik kans op veel informatie. De Arabier haalde bakzeil. Ik kreeg alle gewenste gegevens en beloofde hem hel en verdoemenis als hij mij achter mijn rug zou belazeren. Maar hij bezwoer mij bij hoog en bij laag (Allah) dat hij geen dubbel spel zou spelen, als hij maar de kans kreeg om zijn houtvoorraad te vervoeren. Prompt wilde hij me alsnog mee hebben naar een duur bordeel. “Good for you”, zei hij. “Long time no woman is bad for young man like you! And I pay!” Hij wou mij dus toch ergens onder zijn invloed proberen te krijgen. Als ik toehapte, was ik verloren. En bovendien ging ik ook lijnrecht in tegen mijn (toen nog) heilige principe: wel kijken, maar niet aankomen! Achteraf mocht ik van geluk spreken, 136
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
want toen ik Aziz de week daarop bezocht, bleek hij ziek te zijn. Geslachtsziek wel te verstaan! Opgelopen in dat “dure” bordeel waar hij mij een gratis nummertje wilde laten maken! En nu zat hij zelf met een tikker! Woedend was hij, maar ook wanhopig. Ik had hem nu aardig in de houdgreep, want ik verweet hem, dat hij ook mijn gezondheid op het spel had willen zetten. “But I didn’t know!” riep hij vertwijfeld, onderwijl angstig om zich heen kijkend omdat zijn vrouw(en) het niet mochten weten. Hij wist dus niet dat bet bordeel niet deugde. Kan best, maar ik was dolblij dat ik mijn principes niet overboord had gegooid. Aziz kwam met een voorstel: de planter en hij zouden samen de bende kunnen uitkopen in ruil voor militaire medewerking bij het slaan van een andere brug. Hij kon dan zijn dure hout afvoeren en verkopen en de plantage zou het herstel van de fabriek sneller kunnen uitvoeren. Het uitkopen van de bende was volgens hem best mogelijk. Op die manier zou er rust en welvaart komen in het gebied. Voor de afvoer van de boomstammen zou hij wel de medewerking moeten hebben van het leger, evenals voor het slaan van de nieuwe brug. Maar er was ook een militair belang mee gemoeid volgens Aziz. Nou, ik vond het nogal wat, dat plan. Maar ik zou het bespreken met mijn commandanten beloofde ik. En die zeiden: “Aardig bedacht, maar dat gaat ons nou net wat te ver. Aziz in de klem houden is prima, maar geen gekonkel!” Ook de planter zou denk ik niet hebben meegewerkt, want die was nu ook niet bepaald een vriendje van onze Arabier. Die brug is er op legale wijze toch gekomen en er werkten binnen enkele maanden daarna al heel wat dessabewoners op de fabriek en inde verwaarloosde theetuinen. Aziz heeft z’n hout zelf moeten laten vervoeren met vrachtauto’s van een Chinees uit Bogor. “Roegi toean sergeant”, zei hij later tegen mij. Hij verloor eraan volgens hem. Maar dat was mijn “pakian” niet. Hoe zou het nu zijn, daar op die helling van de Salak? Welvarende dessa’s? Goed lopende theefabriek? In elk geval waren wij mede de grondleggers van enige welvaart in dat gebied. Toen…. Uit het verhaal over de teruggekeerde planter en de pogingen van een Arabier om zijn dure hout te bemachtigen, zouden we kunnen opmaken, dat er werd getracht “alles bij het oude” te laten. Wij mochten zorgen voor “orde en vrede” en verder basta oftewel “soedah”. Niemand weet hoe het zou zijn gegaan als Nederland in Indonesië had kunnen blijven. De onafhankelijkheid van dat land is nu ook maar betrekkelijk, want ondanks de grote rijkdom aan delfstoffen en geweldige mogelijkheden op het gebied van industrie en landbouw, moet Indonesië volgepompt worden met buitenlands kapitaal…ook uit ons land. Bovendien is van ware democratie (nog steeds) geen sprake. Suharto is oppermachtig. Er zijn nog steeds politieke gevangenen. Wij hebben destijds sawahdijkjes, tjotten, kali’s, hitte, ringworm, malaria, heimwee en nog veel meer moeten trotseren zonder succes. Zonder roem, zonder waardering van onze eigen landgenoten. Ja, de schouderklopjes waren er wel, maar die moesten we ons zelf geven. Talloze staaltjes van uitstekend militair optreden, het brengen van echte orde en rust, de gezondheidszorg door onze hospikken en medische teams, het inenten van tienduizenden tegen de pokken, het zuiveren van vele dessa’s van rampokkers, dit alles mocht niet baten. Aan ons zit een koloniaal luchtje…. en dus zijn we voor Jan met de korte naam tjotten beklommen, Zijn we politiek niet in tel. Het zij zo. Zelf kunnen we niets anders doen dan onze kameraadschap hoog houden en bovenal onze gesneuvelde vrienden blijven eren. Niet omdat ze extra dapper waren, niet omdat ze zo “soldatesk” 137
waren, maar omdat hun lot ook het onze had kunnen zijn! We waren samengedreven in een ver en vreemd land. Leerden elkaar kennen en waarderen. Die vriendschap, die band kan niemand ons afnemen. Laten we het zo houden. En die planter van toen? Die zal ons (g)een zorg zijn.
Dagboek van Syts 16 november 1946
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Aangekomen in Indië. Geen tijd om te schrijven in het dagboek. Zal wel vaker voorkomen. Kwartiermakers kwamen in Priok aan boord. Gelukkig weerzien. Voor ons was dat o. a. Luitenant Drost. Wat keken we onze ogen uit naar die stoere knapen, die al bewapend en wel liepen te doen, of ze al jaren in de tropen zaten. Wapens uitgereikt gekregen en na debarkatie (we kregen een blikje bier en een banaan van allerlei donker- en lichtgekleurde dames aan de kade) direct in de vrachtwagens naar onze bestemming. Voor ons was dat de Poentjak. “Daar is het koud, jongens” grinnikte luitenant Drost. Niet te geloven, maar halverwege, ons vergapend aan de voorbij komende inwoners, merken we al gauw dat hij gelijk heeft. Voorbij Buitenzorg de bergen in en brrr wat een kou! Maar na al die weken op zee, een welkome afwisseling. De weg is bar slecht. Vol kuilen. We gaan naar 1700m. boven de zeespiegel. De Poentjak was een vakantieoord voor de lui uit Batavia. Overdag niet overdadig warm en ‘s nachts lekker koel. De weg wordt op de duur zo grillig en bochtig als de Birmaweg. Klimmen kunnen die drietonners. We zien wolken over de weg en we krijgen het koud. Helemaal boven ligt de Poentjakpas. Daar is ons bivak volgens de kwartiermakers. Ons peloton komt zelfs helemaal op het hoogste punt te liggen. Het is een restaurant geweest. Ontelbare oudgedienden weten dat restaurant te liggen. Rumah Colijn werd het genoemd door de inwoners van kampong Djember dat beneden in het dal ligt. Het uitzicht is er prachtig. Een groot voorrecht om hier te worden gedetacheerd. We moeten het konvooi beveiligen, dat dagelijks van Batavia naar Bandoeng rijdt. De toestand is gunstig. Er worden baboes en djongos in dienst genomen, die de was doen en helpen met koken en het schoonhouden van onze verblijven. We liggen op vrij goede bedden (stretchers), een houten frame met canvas. We liggen hier met 29 man. Een grote ruimte. Met een ruim terras, dat uitziet op de Preanger, de Goenoeng Gedeh (compleet met rookpluim). Onder het terras is een stenen trap naar een zwembad, dat geheel verwaarloosd is. Het zit vol kikkers en vies water. En dan is er de regen. Natte moesson noemt men dat hier. Het eten is goed en voldoende. Gedroogde aardappelblokjes uit grote blikken ruilen we in voor rijst bij de Chinezen. Kinderen uit de omgeving zitten de hele dag te schooien om eten. We geven alles wat we kunnen missen. De eerste contacten zijn gelegd. Ik versta geen barst van die Maleise taal. Kreeg zelfs aan boord nog een berisping omdat ik mijn Maleis niet leerde tijdens de lessen van de KNIL-mensen. Die KNIL-mensen spelen een grote rol tijdens onze ontgroening in de tropen. Ook hier is zo’n adviseur bij de 1e compagnie ingedeeld. Bosman heet hij. Een kleine, dikke man van Indische afkomst. “Je never can tell” roept hij voortdurend. Verder bezweert hij ons om van het vrouwelijke personeel af te blijven, omdat ze 138
geslachtsziekte hebben. Tien kilometer verderop, richting Tjiandjoer, ligt 4 R.I., waarmee we moeten samenwerken. Het zijn ervaren jongens, waartegen we hoog opzien. Het regent dagelijks urenlang. Wachtlopen. Niks aan de hand. Nog geen schot gelost of gehoord. 18 november 1946
Poentjakpas, 22-11-46
g an eg di
.in
w
w
w
Het eerste schot is gevallen. De wachtpost schoot op een vuurvlieg. Die dingen kende hij niet en dus dacht hij dat het de vijand was. De eerste patrouille is gelopen. Niets aan de hand. Gewoon een oefening. ‘s Nachts horen we apen huilen in het woud. Ook zijn er wilde zwijnen. De stemming is uitstekend. Het eten kan beter, maar er zijn voor alle detachementen geen beroepskoks aanwezig. Dus moeten we het zelf doen d.w.z. de kneusjes onder ons. We werken met man en macht om het “restaurant” wat op te knappen. Er zitten geen ramen in en de deuren zijn er uitgebroken. Alle bungalows, die hier bij tientallen staan tussen de heuvels, zijn vernield in de jappentijd. Prachtige huizen met open haarden, eens verfraaid met delftsblauwe tegeltjes zien er als ruïnes uit. Voor zover aanwezig slopen wij ruiten, deuren en planken om ons bivak te herstellen. Alarmstellingen zijn gereed. Wegbeveiligingen zijn geregeld en de koelies werken goed. Een eigen kantine wordt ingericht. De post komt vrij goed binnen. Pas één brief van moeder gehad. Alles is o. k. Daarna nog drie brieven tegelijk. De discipline kan beter. Is nog veel te kazerneachtig. Moet wat soepeler gaan. We zijn te velde. Dat vergeten de kaderleden wel eens. Ik als korporaal kan daar niet veel aan veranderen.
l
.n
s er
Wegbeveiligingen en oefenpatrouilles. Niets te beleven. Op de radiopost zitten jongens van 4 R.I. Leuke knapen waar we vaak even gaan buurten. Er heeft één een gitaar en we zingen met elkaar gezellig bij de open haard. Het is hier koud ‘s nachts en ‘s avonds. Van vijandelijkheden merken we niets. Gisteren konvooibeveiliging gehad voor de zoveelste keer. Het was machtig mooi. Wat lopen door de kampongs in de omtrek. De weg is veilig zegt men. Toen de Engelsen dit werk deden, was dat anders. Zij reden mee in het konvooi. Dat is niet afdoende. In het terrein lopen is veel effectiever. De bevolking is erg aardig. Overal is men blij als we komen. We gaan ons zwembad beneden ons bivak leegmaken en zo mogelijk herstellen, Kikkers eruit, de dikke algenlaag er afkrabben (met onze bij de uitrusting behorende borstels) en allerlei ander gereedschap dat we kunnen vinden. Gelukkig zijn er altijd handige jongens bij de troep, die overal verstand van hebben. Er is een schietbaantje aangelegd en ook is er een kantine. Sneep en Jillings zorgen goed voor ons natje en droogje. De kantine is goedkoper dan die van 4 R.I. De stemming is puik momenteel. Toch is de kazernegeest er nog niet helemaal uit. Hinderlijke flauwekul. Exercitie zelfs op de tennisbaan bij het zwembad onder leiding van majoor Disbergen, die ons zo als gebruikelijk uitmaakt voor “koekebakkers”. De natte moesson gaat voorbij en de regens nemen af. Wel drijven de wolken nog steeds laag over ons 139
bivak en is de Goenoeng Gedeh vaak hele dagen niet te zien. Het eten is nog niet om over naar huis te schrijven. Een oefening met een “kadersectie” onder leiding van Disbergen verliep uitstekend. Sneep speelde voor de vijand. Schoot met losse flodders. Helaas hadden we vergeten de posten in de omgeving te waarschuwen, zodat het konvooi werd opgehouden en iedereen langs de weg in dekking moest. De veldtelefoon was nodig om deze situatie tot een eind te brengen. Een flinke uitbrander van luitenant Drost was het gevolg. Ook de bevolking van de kampong Djember was in opschudding. 4 R.I. was zelfs al uitgerukt en had alarmstellingen betrokken. Toch een uitstekende oefening voor iedereen! Koks in stelling, foerier met pistool gewapend in actie, nerveuse vaandrigs en verontwaardigde ouwe rotten van het KNIL zoals sergeant Bosman. Maar, Disbergen was aan het oefenen met het “kader” en deze “harken” waren onder zijn commando fanatiek bezig zonder weet van de paniek die men veroorzaakte. Een veelbewogen ochtend! 24-11-46
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Vandaag naar Tjiandjoer geweest met vier man. Hali, Kees, Paultje en mijn persoontje. Liften natuurlijk. Ander vervoer is er niet. Iedereen lift hier. Machtig veel plezier gehad! De derde auto nam ons mee. Een open drietonner van 4 R.I. Ik kwam voor het eerst in aanraking met het vrouwelijk schoon van dit land. De chauffeur had drie baboes achter in de laadbak die naar huis werden gebracht. Die chauffeur, wetend dat wij groentjes waren, zei iets onverstaanbaars in het Maleis tegen die baboes (mooie meiden overigens) en die begonnen toen opeens aanhalig te worden. Ze bewerkten ons het hun handen tot we niet meer wisten waar we moesten kruipen. We lachten maar wat verlegen en gingen van emotie blozen. Dat was een vertoning! Ik ben er nog van ondersteboven. Ik voel nog die warme handen op mijn knieën. Van zoiets ga je dromen. Wat zijn wij gewend? Nooit een meisje gehad vanwege de oorlog, toen direct naar Engeland waar je ook weinig of geen contact had met meisjes of vrouwen en toen naar de tropen. Mijn verweer was maar zwak daar in die drietonner. De stengun krampachtig op schoot. En die baboes ons maar opjutten! In Tjiandjoer was het gezellig. Wat een land! Chinees gegeten. Heerlijk. Pisangs gekocht. Sigaretten geruild voor souvenirs. Terugweg liftend afgelegd. Liep vlot. Een wagen van de MAP nam ons mee en zette ons af op de Poentjak. Het was zwaar mazzel volgens de chauffeur, dat wij daar zo fijn op de Poentjak waren gelegerd. Het vroegere lustoord van de Europeanen, Van 25 op 26 november werd Brinkman vader. Dat werd gevierd. Zelf schiet hij in de zenuwen op een kat toen hij die nacht op wacht stond. Alles natuurlijk weer in opschudding. Een treurig bericht bereikt ons over majoor Callenbach. Hij is dodelijk gewond door een misverstand. De verslagenheid is groot. Gisteren de kantine bezocht. Ondanks een paar borrels wil de juiste stemming niet komen. Overigens is de kantine prima. 27-11-46
Op patrouille geweest met een sectie. Zware, maar interessante tocht dwars door het oerwoud in de bergen. Er werd goed gewerkt en er is ook veel gelachen. Dwars door de rimboe valt niet mee! Alles is nat en klam en er is nauwelijks licht. Je zweet je rot. Bloedzuigers in je schoenen. Ze kruipen door de vetergaten van de schoenen naar binnen. gen brandende peuk er tegen houden helpt. Dan vallen ze van je been af zonder dat het gaat zweren. 140
Bij thuiskomst wordt de stemming direct drastisch gewijzigd. Het bericht van het overlijden van kapitein Callenbach is nu officieel. Bovendien blijkt mijn vrienden beste collega Wim Koot bij het aanleggen van een elektrische leiding door een schok van ruim 6000 volt op slag te zijn gedood vlak naast ons bivak. Hij wilde een hefboom overhalen in het transformatorhuisje om ons aan stroom te helpen. Hij was elektricien van beroep. Dat ging niet goed en hij verbrandde inwendig in een paar seconden! Een grote slag voor ons en zijn ouders. Wij kenden hem als een toffe knul. Een ernstige klap voor ons allen, deze twee ongelukken. Wim zal mij altijd bijblijven als een eerlijke sympathieke kerel. Hij is bovendien nog een stadgenoot van mij. Ook waren we samen in Engeland. 28-11-46
w
30-11-46
w
w
Vanmorgen hebben we Wim begraven in Buitenzorg. Er was een kerkdienst en daarna de ter aarde bestelling. Veldhoven, Tabak en Somers waren de zogenaamde slippendragers. Het vuurpeloton bestond uit het voltallige 1e peloton. Majoor van Dorp sprak mooi en eerlijk over Wim. Allen zijn door dit gebeuren diep geschokt. We zullen Wimpie nooit vergeten. Zijn houding tijdens de opleiding, zijn forse figuur groot en sterk maakte op ieder een prettige indruk. Hij was goedgeefs en erkende ronduit zijn fouten. Een fijne vent in vele opzichten. Hij ruste in vrede!
3 december 1946
g an eg di
.in
Vandaag een dagorder te horen gekregen over de toestand, opgesteld door de inlichtingendienst. We hebben het begrepen. Er is spanning, maar we weten niet wat er gaat gebeuren. Zal er actie komen? De dienst loopt verder goed. Dagelijks patrouille lopen en beveiligen. De konvooien denderen elke dag over de Poentjakpas. De chauffeurs zijn ware meesters in hun vak. Langs diepe ravijnen, over smalle bruggetjes en bar slechte wegen zigzaggen te onverdroten elke dag maar door.
l
.n
s er
Gisteren een brief gehad van moeder. Dat doet goed. Schrijf vanmiddag terug. Niets te melden verder. De stemming komt wat terug, maar Wim is in onze harten gegrift. Patrouille gelopen en op een weerstandsnest gestoten! Het was een wespennest! Indische wespen zijn nog gemener dan de onze. Ze steken fel en net zolang tot je er bij neervalt of ze doodslaat. We waren wanhopig en zijn hollend gevlucht. Vier man zijn haast suft geworden en moesten van pijn en sufferigheid de patrouille opgeven. De jongens van 4 RI zeiden dat zij het liever met echte vijanden te maken hadden dan met deze wespen. Ook zij holden als bezetenen om weg te komen. Dagen later waren de steken nog jeukerig en lastig. Alle mannen van die patrouille zijn nu als de dood voor wespen. Zondag is het hier rustig geweest. Op zoek geweest naar waterbronnen voor onze mandiehokken. Verder is gevoetbald tegen 4 RI. Eindstand 6 - 2 voor 4 RI. Niet zo best! Opschudding doordat een telefonist iets verdachts meende te horen toen hij een kabel controleerde in de omgeving. Er werd een “zuiveringsactie” uitgevoerd waarbij heel wat doden zouden zijn gevallen als er echt iets aan de hand zou zijn geweest. Het was voor de zoveelste keer loos alarm. Alles is weer rustig.
141
6 december.
Het St. Nicolaasfeest was prachtig. Veel gelachen. Verder niets te beleven. Wel kreeg ik bij een patrouille in de bergen bijna een rotsblok op het hoofd dat naar beneden kwam rollen. De klim naar boven was bijna loodrecht. De steen suisde langs mijn kop waardoor mijn vechtpet werd meegesleurd. Daar had ik eventjes mazzel! Ik had wel dood kunnen zijn! 9 december
11-12-46
g an eg di
.in
w
w
w
Regelmatig in het dagboek schrijven valt niet mee. Je moet jezelf er toe dwingen. Zaterdag naar een grote parade geweest in Buitenzorg. Meegelopen ook. Wat was dat een geloop en in de houding staan. Bah. Twaalf officieren werden geïnstalleerd (kwartier lang presenteer geweer met duim in de gulp). Na afloop mochten we “de stad in”. Heerlijk gezweet en bij de Chinees Nasi Goreng gegeten met daarna heerlijk ijs. Ook Hollandse meisjes gezien! Dat doet je wel even wat. Ook de Buitenzorgse meisjes zijn lief, maar wellicht ook gevaarlijk. Gevangen genomen TNI strijders gezien die in een drietonner werden vervoerd naar de gevangenis. In een klein wagentje gezeten met een paardje er voor. Ik was bang dat het karretje om zou kiepen. Kees en ik hebben ons best vermaakt. Ben momenteel goed gezond. Brieven naar huis zijn nog niet beantwoord. Dat is vervelend. Voetbal met 4 RI nu beter. Eindstand 1-1. De aanblik van mooie vrouwen is een beproeving. Volhouden maar, doch het valt niet mee. Het is een verhardende wereld waarin we leven en een beetje liefde ontbreekt. Gelukkig wel veel kameraadschap onder elkaar. Vandaag hebben we bezoek gehad van de hele Prins Bernhard kapel. Totaal 85 man! Op de commandopost gaven ze een geweldig concert. “Kees” de bok was er ook bij. Die hadden we aan boord van de Volendam al leren kennen. Of hij ons nog kende weet ik niet. Het geheel was heel aardig. Gelukkig viel er geen regen tijdens het concert, maar toen we terug moesten naar ons bivak plensde het weer. Drijfnat natuurlijk.
s er
14-12-46
l
.n
Sneep breekt een been en moet naar het hospitaal. Verder de ene patrouille na de andere. Heb wat wijn kunnen bestellen voor de Kerstdagen. Vriend Jillings zorgt daarvoor. 20-12-46
4 RI gaat vertrekken. Wij moeten nu alles zelf doen. Naar Tjandjoer geweest. Moet vanavond op wacht. Brieven gehad van tante M. Hans en moeder. Alles is goed in Holland. Die brieven zijn geweldig! De Goenoeng Gedeh beklommen met het hele peloton. Goede oefening. Veel klimmen en hangen. Ruim 3 uur klauteren en zweven. Veel apen gezien. Was doodop. Heb wat stoelen en een tafeltje versierd. Heb daar veel gemak van. Het regent nog steeds elke dag urenlang. Er komen cabaretgezelschappen naar Indië. Ook hebben we veel lol met Henk B. en Harry E. We lachen wat af! Zij zijn de komieken van de sectie. Zulke knapen zijn goud waard en houden de stemming er in. 21-12-46
Vanmorgen patrouille gelopen en kampong doorzocht op ongeveer 3 km. van ons bivak. Alleen te bereiken via sawahdijkjes en kali’s. Valt niet mee om je op die dijkjes staande te houden. Soms mieterde er iemand in. En een lol had dan iedereen. Die kali’s zijn 142
soms maar smal, maar dan is de stroming juist erg sterk en ga je al gauw onderuit. Elkaar vasthouden is de boodschap. Dat is trouwens met alles zo. Elkaar vasthouden. In de kampong niets te beleven. Stom werk, dat zoeken naar niets. Kampongpolitie assisteerde. En zo gaat het op Kerstmis aan. De eerste keer. De bevolking was heel aardig en leek niet bang. Goed teken. De terugtocht ging dwars door een sawahgebied. Iedereen drijfnat. Een drietonner wachtte ons op bij de afgesproken plaats en we reden vlot naar “huis”. Onze baboe is kwaad. Ze mag ons wasgoed niet meer meenemen naar de kampong omdat er ondergoed is verdwenen. Ze is boos weggelopen. Komt wel terug. Zo niet, dan maar een andere baboe. De verhuizing van pelotons is rond. Het 3e peloton zit nu bij de kampong en het 1e in de zogenaamde “Roemah Metselaar” en wij in “Roemah Teh” (dit alles volgens de namen die de bevolking gaf aan deze huizen). Joseph, Aris en Salim blijven bij ons. De andere bedienden zijn verdeeld onder de diverse pelotons. Gisteren een lange brief naar huis geschreven. 22-12-46
25-12-46
g an eg di
.in
w
w
w
Vandaag zondag. Regen aan één stuk door. Onze rantsoenen zijn aangekomen. 7 flessen bier en een halve fles, goede wijn per man + 300 sigaretten. Chocolade en snoep volgt no& Bezoek gehad van een busje vol verpleegsters met een luitenant. Waren op doortocht naar Bandoeng. Erg opwindend. Blanke vrouwen zie je niet zo vaak en van zo dichtbij.
l
.n
s er
Patrouille gelopen en hinderlagen gelegd. Op de dag voor Kerstmis was er aan aanval op de Baillybrug ten ZW van ons vak met een mortier. Wij de hele avond in stelling tot 10 uur. Daarna dubbele patrouille en wacht extra uitgezet. Bovendien extra patrouille overdag en teleurstellende terugtocht want we mochten niet meedoen met 2-4 R.I. Wij onervaren broekjes! En dan ‘s avonds weer een patrouille(Kerstmis). Ik was met een mooi stel op pad. Sgt. P. had de leiding, maar had teveel gedronken. KNIL sergeant Bosman was ook mee. Niets gezien. Regen. Zeiknat. Op terugtocht kwamen we ruim 30 marktkooplui tegen met pikolans vol koopwaar. We hielden hen aan en controleerden alles. Het was koud en we zagen allemaal kleumende en angstige knapen. Niets bijzonders gevonden. Kool gekocht. We hebben een Kerstboom. Reuze goed geslaagd. Banjak brieven van huis en veel goeds. Het Kerstfeest ontaardde in een drinkpartij, maar hoe kan dat ook anders. 2e Kerstdag
Een schot ‘s avonds. Op een bok. Die was door Benninck waargenomen. Schoot nog mis ook. Kon nog niet eens een bok schieten. Weg bok. Ook nog nagekomen post. Brief van een collega. Heel aardig. Stop. 28-12-46
Vandaag niets te beleven. Vanmiddag naar cabaretgezelschap van Lou Bandy geweest. Heel aardig. Heb er van genoten. Leuk liedje over dromen onder de klamboe zong hij. Toch ook nog extra patrouilles en dubbele wachten. Actie van 4 RI. Geen post voorlopig. 1-1-47
Nieuwjaar! Op oudejaarsavond een waarschuwing van de I. D. Pas op! Ze mogen graag onze feestdagen verpesten. Extra wacht gelopen. Posten aan beide kanten van ons bivak. 143
Toch was de avond wel gezellig. Vrolijk. Er was net niet genoeg drank om bezopen te raken. Wijn, vruchtensap, gebakken aardappelen en nasi. Al met al een vrolijk Nieuwjaar. Vooral Paul was erg grappig en dat wil wat zeggen. De 31e was er nog een patrouille. Weer langs dat rottige wespennest! Vier man met een gezwollen ooglid. Veel pijn en toch lol (leedvermaak). Rotwespen. Oudejaarsnacht: wachtlopen met 12 man. Twee brens en een mortier. Geluiden. 24 uur op de been. Een lichtkogel afgeschoten. Spanning. Schieten? Patrouille uitsturen? Eindelijk de dageraad. Niets aan de hand. Dan zalig nietsdoen en slaap inhalen. Gelukkig nieuwjaar!!! 9 januari 1947
.in
13-1-47
w
w
w
Nog steeds zitten we op de Poentjak. Veel te melden. Patrouillelopen en konvooi beveiligen is de dagelijkse kost. Hebben een verwilderd natuurreservaat ontdekt bij de Gedeh. Het was een reuze zware tocht. Tjibodas heet het daar geloof ik. Het wemelde er van de apen. Ze gingen boven onze hoofden tekeer als gekken. De regen wordt gelukkig minder. De “mooie” baboe is vertrokken. Ik heb een kist gekocht voor fl. 6,00. Brieven uit Holland komen langzaam. De verleiding om eens in de fout te gaan wordt steeds groter, maar gelukkig niet aan toegegeven. Kapitein Pool is vader geworden!
18 en 19 januari
g an eg di
Gisteren naar Buitenzorg geweest per lift. Dat ging uitstekend! Wel erg warm in de stad. Zijn wij op de Poentjak niet aan gewend. Schoenen en allerlei spullen zijn er te koop. Stinkt op de passar. Veel mensen van allerlei rassen en standen. Brieven gehad. Dat stemt tot blijdschap.
l
.n
s er
2-daagse patrouille. Met 16 man (twee onvolledige secties plus vaandrig) op 2-daagse patrouille geweest. Veel was er te zien en we waren (naderhand) opgetogen over de tocht. Route: Bailly-brug bij Tjisereu, Demarcatielijn, dan naar het westen om weer op de grote weg uit te komen. Heenweg: heel goede route, die op de kaart goed te volgen was. Goede paden over de hellingen. De bevolking werd, naar gelang we verder kwamen banger en hoogst schichtig. Zelfs was er een vrouw die letterlijk in haar broek deed van angst toen wij haar naar de naam van de kampong vroegen waar we door trokken. Sommigen verborgen hun kinderen voor ons. Met een sigaret en een snoepje was de angst nauwelijks te genezen. Reuze onplezierig. Daarna met veel moeite een geschikt bivak gevonden. De etensblikjes werden met water uit de kali gevuld en een vuur aangemaakt voor het drinken van thee. De blikjes met Engelse vegetables opengemaakt en klaar was het diner! We waren doodmoe. Uitgeput en te weinig te drinken gehad. Maar het eten, een bad in je blote gat in de kali, de thee en de rust, maakten ons weer fit. Van slapen kwam niet al te veel. Spinnen, mieren, wespen geluiden van wilde zwijnen, nachtuilen enz. haalden ons steeds weer uit onze lichte slaap. Ik vond een van riet gevlochten deur, haalde de dwarsstokken er uit en gebruikte de deur toen als tampatje. Volgende morgen om half vijf opstaan. Eten, veldflessen vullen met thee, wassen en daarna opbreken. Kampong bereikt. Het einddoel. De bewoners waren niet erg bang. Er was zelfs een oude baas die Maleis sprak. Zijn dochter was ziek. Hij vroeg om geneesmiddelen. Over de hele 144
25 januari 1947. Poentjakpas
g an eg di
.in
w
w
w
kampong hing een waas van ellende, ziekte en honger. De toestand gaat steeds meer achteruit. Ja, de nieuwe republiek heeft nog veel te doen hier. Verder niets te melden. De terugweg was een wedloop met de tijd! De route was tot over de helft vrij redelijk begaanbaar, maar opeens zaten we in een complete wildernis. De ene tjot na de andere moesten we beklimmen, dwars door de vrijwel onbegaanbare wildernis. Kapmessen kwamen er aan te pas. Geen paden, geen uitzicht, geen mens. We waren alleen met de krekels, de apen en de oeroude bossen. “Waar brengen jullie ons naar toe?” werd er ongeduldig gevraagd aan de leiding. We wisten het niet meer. Onze moed zakte in onze (natte)schoenen. Op het kompas werd een richting gezocht. We moesten over vijf hoge bergtoppen, allemaal vrijwel dichtgegroeid. Het was moordend! Telkens weer zo’n top voor je snufferd en telkens weer zwoegen met een zware bepakking en bewapening. Dit duurde ruim 3 uren. Om vier uur begon het zoeken naar een uitweg op een wanhoopsdaad te lijken. Tot de vaandrig met Paul samen na veel hakken een soort pad vonden. Wel begroeid, maar toch een pad. Beneden ons hoorden we een kali. Toen 3 km. afdalen, soms hangend aan takken en lianen. Een wedloop met de duisternis! Dit afdalen langs een glibberig pad is meer een val- en glijpartij. Om je vaart te stuiten pak je hier en daar een tak of je laat je maar glijden op je achterste. Het was moordend. Jongens met 10 mortiergranaten in hun ransel, de brenschutters met hun brens en de volle magazijnen. Geen kleinigheid! Om half zeven, de schemering was al begonnen, waren we nog niet terug in de bewoonde wereld. Goddank, om zeven uur waren we aan de autoweg! Na een uurtje te hebben gewacht in een kleine warong (thee en bananen gekocht) kwam vriend Stoker ons halen en reden we zingend de Poentjak op. We kwamen in een beste stemming thuis. Daar werden direct alle bloedzuigers verwijderd, die zich door de gaten van de schoenveters toegang hadden verschaft in onze schoenen. Een peuk ertegen en ze lieten los. Vannacht weer wachtlopen en drie man van onze groep moeten mee voor een hinderlaag. Veel rust hebben ze niet. Morgen weer een patrouille … Zo gaat dat.
l
.n
s er
Geen bijzonderheden van belang. Sporten. Wegbeveiliging. De soldaat van B. schoot per ongeluk zijn geweer af midden in het soldatenverblijf. Schade: twee brenmagazijnen doorboord. Gelukkig geen slachtoffers. De majoor gaf krijgstucht. Slaapverwekkend. Actie van 10 dagen in het Buitenzorgse door Jagers en Grenadiers. Volgens gegevens waren er nogal wat slachtoffers onder de rep. troepen en veel wapens zijn buitgemaakt. Hondenweer! Regen en wind. Net Holland. Battledress aan vanwege de kou. Hier op de Poentjak kan het koud zijn. De post is traag. Er komen geen brieven binnen. 11 maart '47.
Zo is het geen dagboek meer. Weinig tijd en zin om te schrijven. Korte samenvatting vanaf 25-1 tot en met 11-3: Peloton is verhuisd naar de gebouwen van het 3e peloton. Woon nu met sectie in kamer van de villa “Maar we geven er niet om”. Twee acties gehad bij Tjiartja demarcatielijn. Beschoten en vuur beantwoord met o.a. mortiergranaten. Verder niets bijzonders. De vaandrig is naar de stormschool en Corrie, ons pleegkind, is nog steeds hier. Ze is ziek geweest. Verder nog steeds regen en wind en koude nachten. Slapen onder dekens. De post gaat weer goed. Correspondeer met vroegere vriendin. Aanvulling 2e divisie aangekomen. Hebben bijna geen opleiding gehad wegens strenge kou in Holland. Benninck is ernstig ziek in hospitaal. Mooi boek gekregen uit Holland en fotorolletjes en schrijfpapier. Ben nog fit en gezond. Heb 145
gelukkig nog wel vertrouwen in de toekomst ondanks alles. Onze huizen zijn nu telefonisch met elkaar verbonden. Gemakkelijk. De politieke toestand is slap. Dürst Britt is hier geweest. Worden we niet veel wijzer van. Alles is verder o.k. Feesten vanwege prinses Marijke waren leuk. Volksfeesten enz. Reuze gezellig. 7 april 1947
Belangrijk nieuws! Op 1 april ben ik bevorderd tot sergeant en zit nu weer in het “restaurant” als pelotons—sergeant bij het le peloton van de le luit. Drost. Een onverwachte verrassing, maar wel veel meer verantwoordelijkheid. Corrie is weg naar Batavia in een kindertehuis. Daar heeft de aalmoezenier voor gezorgd. Beter zo. Nieuwe rang bevalt me uitstekend. Kapitein Pool gaat weg naar ander onderdeel. 3 Juli (!!! Foei! Wat lang gewacht)
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Alles is rustig. Een paar keer beschoten bij Tjiartja. Vuurdoop voor ons allen. Intussen is de politieke toestand kritiek geweest. Ultimatum van Ned. regering. Aide memoire en mobilisatie van alle strijdkrachten. Iedereen verwachtte grote acties. Tot opeens Amerika er tussen kwam en nu is de zaak weer aan het praten geslagen. Ook wij hebben eindelijk onze aanvulling gekregen. 27 man totaal. Ons huis hier boven op de Poentjak is bekend onder de naam: “Muis zonder sleutel”. Wie een kerstpakket heeft gehad weet wat dat betekend. De A.A.T. komt hier veel langs in konvooi en drinken hier als het even kan wat koffie of thee. Verder gaat alles zijn gewone gangetje. Wandeltocht gehad in Buitenzorg ter gelegenheid van Prins Bernhard’s verjaardag. Kapitein Pool definitief uit onze compagnie. Denk er sterk over om me op te geven voor beroeps. Ontvang nog steeds boeken en filmrolletjes uit Holland van de padvinderij. Bij instructie PIAT heb ik dat rotding tegen mijn kin gehad bij het “onder controle” ontspannen. Deed verrekte zeer. Heb nu ook een correspondentievriendin. Woont in Lisse. Dochter van een bollenkoning. Maar dat lange afstandwerk is niets gedaan. Stop nu maar. Zal wat geregelder schrijven. Vergeet het zo vaak. 3 juli/18 november!
l
.n
Een hele tijd geleden! Vanaf 27 juli begon de politionele actie. Prinses Irene Bataljon had tot taak via Masing naar Soekaboemi op te. rukken. Vandaar naar Bodjong— Pitjoeng achter Tjiandjoer. Gedurende die periode geweest in: Jihaddak, Paroeng Koedah, Bodjong Pitjoeng en Soekarama. Toen wéér op actie naar Goenoeng Haloe. Veel meegemaakt. Goenoeng Haloe, Tjililin, Tjisandawoet, Tjiwedé, Baraka Seprata en vele andere kampongs en dessa's. Bij al die acties 2 gewonden, én één dode. Was bloedlink en ben kilo's afgevallen. 3 juli 1947.
Overal op eerdergenoemde plaatsen hebben we acties gehad. Bijna geen tijd voor dagboek bij te houden. Soekaboemi. Politionele actie. Oprukken langs de spoorlijn. Veel snipervuur gehad en zware marsen van ruim 25 km. per dag. Veel regen. Geen doden gelukkig. Soekaboemi was voor een groot deel kapotgeschoten. Wij gingen buiten de stad liggen en bezetten een waterleiding station. Vanaf Masing naar Soekaboemi duurde 4 dagen. Geen kleren uitgehad. Slapen op de harde tegels van een schooltje of zomaar op de kale grond. Na verovering Soekaboemi doorgezonden rond de Gedeh naar een nieuw gebied Bodjoeng Pitjoeng. 146
5 augustus 1947
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Bodjoeng Pitjoeng. De Staf ligt in Tjandjoer, 2e cie. in Tjipanas, dus alles ver uit elkaar. Ons 3e peloton ligt in Tjisaroea een gat in de rimboe, dicht bij de uitlopers van de bergen waar de ploppers zitten verscholen. Er wordt daar veel geschoten, maar weinig geraakt. Ze hebben daar voor ons peloton ondersteuning gekregen van 3” mortieren. Die moesten met paardjes daarnaar toe gebracht worden. Verder moet alles te voet worden gebracht. Er is geen berijdbare weg. Het 2e peloton zit in Soekarama. Rustige bivak. Niets bijzonders te beleven. Wel wilde zwijnejacht. le peloton met staf ligt in Bodjong Pitjoeng. Na 14 dagen van veel patrouillelopen en veel arrestanten en kleine zuiveringsacties zijn de pelotons gewisseld. Vanuit Soekarama worden veel acties uitgevoerd naar de bergen. Vooral de Njangkokot is berucht. Er ligt daar T. N. I. We kregen al vijfmaal vuurcontact. Dan verdwijnt de vijand en als we weg zijn, komen ze weer terug. Onbegonnen werk. Ben met een afsluitingsgroep naar Tjibarekbek geweest. Erg zware tocht, maar geen resultaat. le Peloton terug naar Bodj. Pitj. en post Tjisaroea opgeheven. Goddank. Het 3e mocht weer naar Soekarama (met de loerah met zijn grote snor). De rest blijft in B. P. Eindelijk wat minder patrouilles. Detachement naar Tjipetir met S.M.I. Disbergen als commandant. Half september kwam er gerucht over een nieuwe actie en werd er weer eens een verhuizing op touw gezet. Op een Zondag (altijd moet dat op een zondag!) om 12 uur ‘s nachts hadden we alles opgeladen en gingen we op weg. Waarheen? Naar Tjililin. Tenminste, als we erin slaagden die plaats te bereiken. Ondanks onze vermoeidheid een grote actie moeten houden. Per A.A.T. aangekomen op de plaats van bestemming. Daar eerst overnacht. Onder steun van artillerie rukten we op naar Goenoeng Haloe. Deze actie duurde twee dagen en nachten. Er was één gewonde. Tegenstander was het studentenbataljon van de TNI. Bloedlink met Japanse mitrailleurs en Vickers. Ook mortiervuur gaven ze. Sluipschutters en landmijnen en de wegen vol copures (grote uitgravingen om voertuigen tegen te houden). Na veel moeite Goenoeng Haloe bereikt. Voedsel word door de lucht met parachutes aangevoerd. Noodrantsoenen. Brr. Na vijf dagen Goenoeng Haloe (in een gedeeltelijk verwoeste theefabriek) plotseling weer naar een andere actie bij Tjisandawoet. Aldaar om 4 uur n. m. aangekomen per A.A.T.. Diezelfde nacht nog een patrouille naar Tjiliboeng, waar ons carrierpeloton ingesloten was geweest en daar vreselijke uren had doorgemaakt. Ook wij kwamen van een koude kermis thuis. Veel sluipschutters. Het was een fiasco! Ik werd onder vuur genomen toen ik over een sawahdijkje liep. Een kogel sloeg vlak voor mijn voeten in de sawah. Ben van het beschuttende dijkje afgesprongen en kwam in de lager gelegen sawah terecht. Drijfnat maar gelukkig nog heel..... Het was een zware tocht. Vooral terug. We werden door de vijand wat je noemt “opgebracht”. Schieten en roepen uit de verte. Dat werkt demoraliserend. De troep raakt vermoeid!! Eindelijk een paar dagen rust in Parangkoeda. Intussen wordt er door onze KNIL-man een complot ontdekt tegen een aantal onderofficieren. Er zou sprake zijn van plannen om ons te vergiftigen. Vreemde zaak. Op 3 november moeten we er wéér op uit. Naar Tjiwedé. Opmars naar theefabriek Seprata in de bergen. + 2400 meter boven de zeespiegel! Wij worden zo zoetjesaan als bergspecialisten overal ingezet waar het klimmen is geblazen. Zeker omdat we op de Poentjak nogal wat ervaring opdeden. Nu zijn we de pineut! 147
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
We gaan per A.A.T. (die kennen ons al) naar een verre buitenpost, waar een luitenant Krijgsman zat met een peloton. Hun onderdeel was diverse malen teruggeslagen en er waren gewonden en doden te betreuren. Somber begin. Vroeg op na een slapeloze nacht. Veel jongens hebben een soort buikloop. Vroeg in de ochtend begint artillerievuur om onze opmars te steunen. Ook vliegtuigen met raketten. Vijand blijft echter zitten. Vickers en Jappenmitrailleurs blijven schieten. Toch gaan we door. Tientallen bomen over de weg en veel grote en diepe copures. Paardjes dragen 3” mortieren. We zijn moe. Er was een dode (korporaal Ham) en een paar gewonden, waaronder sergeant Efraïm. Ik krijg opdracht terug te gaan met beide gewonden en Ain sectie. Moet munitie mee terugnemen en verslag uitbrengen aan de Overste. De compagnie zit op een dood punt. Kan niet verder door veel tegenstand en obstakels. Ik zoek een viertal Indonesiërs om de gewonden te dragen. Wij zelf moeten schietklaar zijn. Na vreselijke tocht in de spoelende regen door al die copures en over boomstammen bereiken we het bivak van luitenant Krijgsman. Die denkt dat we zijn teruggeslagen. Weet van niets omdat onze radio het niet doet in de bergen. We krijgen een jeep en brengen halsoverkop de beide gewonden naar de bataljonsstaf. Ik moet op de motorkap zitten wegens ruimtegebrek. Het was pikdonker. Bij de staf wordt direct de maaltijd onderbroken en wordt eerste hulp geboden. Krijg toezegging voor munitie. Verder moet korporaal Ham worden opgehaald. Inmiddels was de actie in feite afgelast omdat Divisie-arts in onze achterhoede was wezen kijken. Hij zag onze ellende en adviseerde stoppen. Terug bij Krijgsman lekker geslapen en vroeg weer op. Terug met een carrier vol munitie. Moordend door alle hindernissen. Terug op de plaats waar ik de compagnie had verlaten geen spoor meer behalve lege blikjes enz. Wel lagen er gewonde marktkooplui, die dwars door de vijandelijkheden naar de markt wilden in pikkedonker. Ze werden voor vijand aangezien met verschrikkelijke gevolgen. Maar de opmars was doorgegaan. Bomen opgeruimd met man en macht. Dat was een wonderlijke prestatie. Ontdekken Oost-Javanen in uitgestorven kampong. Bereiken einddoel en worden na 5 dagen afgelost. Terug naar Bodjong Pitjoeng. We zijn weer terug in Bodjong Pitjoeng. Stoottroepen hebben ons afgelost na de actie. Vrijdag a. s. gaan we weer eens verhuizen. Dit keer naar de omgeving van Buitenzorg. De jongens zijn vrij vermoeid. Zijn al die acties zat. Toch is de stemming goed. Misschien kunnen we een beetje tot rust komen, wat uitgaan in Buitenzorg en dan is de zaak weer OK. Zelf voel ik me gezond. Het is nu 13 november 1947. Binnenkort hoop ik wat meer tijd te hebben voor het dagboek. Tot dan! 4 december 1947
We zitten nu in Poeraseda, dicht bij Bantam. Er valt niet veel te melden. Van rust komt niet veel, want ook bier liggen vijanden op de loer. Ben wel met verlof geweest naar Buitenzorg. Kennis gemaakt met aardige Indische familie. Ze heten Furstner. Zijn erg gastvrij. Ging met de hele familie naar de bioscoop. Een collega heeft een vriendin op de kop (en ook wel eens ergens anders) getikt. Een getrouwd vrouwtje. Haar man zit ergens op Sumatra. Ze voelt zich erg eenzaam volgens collega. Hij voorziet dus in een behoefte! Regen en nog eens regen. Natte moesson. Over onze demobilisatie gaan de wildste geruchten. Het zal wel april volgend jaar worden zegt men. Het wordt toch wel eens tijd! Vooral onze dienstplichtigen worden wel heel lang beproefd. Men wil naar huis! 148
29-12-47
18 januari 1948
g an eg di
.in
w
w
w
Sinterklaas is al weer geweest. En Kerstmis. Nu is het al weer bijna Nieuwjaar! We zaten Kerstfeest te vieren in onze “stadsgehoorzaal” met de wapens tussen de knieën want we worden nogal eens beschoten op zulke dagen. Luitenant Drost is bevorderd tot 1e luit. Dijkgraaf is met verlof. Ik moet hem als inlichtingen en veldveiligheidsman waarnemen omdat ik redelijk Maleis spreek. Dit is wel een aardige afwisseling. Er zijn veranderingen op komst. De stemming wordt er niet beter op. Toch doe ik mee in een toneelstuk op Oudejaarsavond. Druk aan het repeteren in onze toneelzaal (van bamboe). Burgerkleren krijgen we te leen van het Rode Kruis in Buitenzorg. Wel warm, want het stuk speelt in Nederland. Humor is er zat. In de kali staan de jongens in het blootje hun “hol te soppen” onder het zingen van kerstliederen. Fraai gezicht. Bevolking aan de overkant kijkt zich de ogen uit. Neen, preuts zijn we niet meer zo zoetjesaan! Uit Bodjong Pitjoeng krijgen we bericht dat het er een grote rotzooi is. Alles wat wij daar hebben opgebouwd wordt door onze aflossers weer verpest. Loerah vermoord en mensen ontvoert. Ook bij Tjiwedé hetzelfde liedje. Waar hebben we al die acties voor moeten doen. Als dat zo doorgaat hebben we onze gesneuvelde vrienden voor niets verloren. Pestzooi! We hebben de smoor in allemaal. Ministers Drees en Jonkman bezoeken Djamboel. De manschappen zijn daar tevreden over. Vooral Jonkman schijnt populair. Stond nog in de krant ook. Met Kerstmis was het weer mis. Beschieting. En dan: regen. Water, water en nog eens water! Wat een land, wat een land! Correspondentie met vriendin loopt op niets uit. Ook andere correspondentievriendin laat het afweten. Laat ze barsten! Van ellende zou je de kampong ingaan! Verder niets te melden. Tot de volgende keer.
l
.n
s er
Het nieuwe jaar is daar! Weinig beschietingen. We lopen ons het klaplazerus met patrouilles in de dessa’s. Poging tot brandstichting voorkomen door snel uitrukken. Onze KNIL-sergeant is wegens homofiele handelingen met personeel weggezonden. Was een hele rel. Zijn opvolger lijkt me niet veel anders, maar overigens een beste vent. Er wordt “Staakt het vuren” afgekondigd. In de omgeving van ons bivak horen we echter explosies. Zouden we nu toch nog naar huis kunnen in 1948? “och nee, het wordt toch weer zwaar kloten” is de reactie bij de troep. Afwachten en waakzaam blijven is de boodschap. We moeten verschrikkelijk veel het terrein in. Zwaar werk, maar op deze manier houden we het rustig om ons bivak. De “baas” is uit waarnemen naar de staf. Nu is de luit. onze c. c. Dus ben ik automatisch pelotons commandant van het 1e peloton. Het 2e peloton zit op een rubberplantage bij Buitenzorg. Hebben het daar uitstekend. Er is ook een soort “commando-compagnie” op touw gezet met de 4e comp. Persoonlijke zaken: Alles allright. Niets aan de hand! Over de toekomst weet ik me nog geen beeld te vormen. Ben in tweestrijd. Van hier uit naar Australië na demobilisatie? In elk geval blijf ik optimist. Cheerio! Inmiddels is er weer “Staakt het vuren” overeengekomen. Voor hoe lang? 6 december 1948
Beschieting. 2 gewonden, 1 dode. Gevangenen zitten met handen omhoog te wachten op verhoor. Toean Nico huilt. 7 december 1948 149
Met Martaï (informant) mijn positie besproken. Hij vindt dat ik of en toe eens een vrouwtje nodig heb. Zie dit nog niet zitten. Moet oppassen........ Informant Mad Rats terug van opdracht. Samen met Martaï kwamen we hem tegen in een kampong vlak bij het bivak. Mocht hem niet aanspreken. Werd dag daarop aangenomen als graskapper in de ploeg van Mandoer Moersidi, die binnen het bivak werkzaam is. Die nacht kwam hij rapport uitbrengen. (Herinneringen ter aanvulling dagboek: Informanten oftewel spionnen stuurde ik naar plaatsen waar vijandelijke groepen verbleven. Meestal stuurde ik er 3 afzonderlijk naar zo’n gebied. Ze wisten niets van elkaar af en kenden elkaar ook niet als zodanig. Kwamen ze alle drie met dezelfde berichten terug, dan was ik vrij zeker van hun betrouwbaarheid. Week er één sterk af, dan moest ik oppassen en hem verder uitproberen. ‘s Nachts kwamen ze het kampement binnen op een afgesproken plaats. Ik streek dan een lucifers tweemaal af en de informant moest dat dan driemaal doen. Dan kon hij op mijn positie toelopen en ging even de schijnwerper uit in die sector. Vlak voor de wachtpost (met bren in aanslag) moest hij dan een wachtwoord zeggen. Zo niet, dan was het bloedlink. Op die manier kwamen bijna elke nacht informanten binnen.)
w
10 december 1948
w
w
De pest in! Politiek is een grote rotzooi! Spionnen werken slecht. Heel zwaar de pest in!!!!
.in
Kerstmis! 19 december 1948
26-12-48
g an eg di
Politionele actie. Wij doen niet mee (gelukkig). Tjianten Heran weer bezet (theeplantage bij Poeraseda, op de helling van de Salak). Tjibening in de fik. Het wordt link.
l
.n
s er
Poeraseda beschoten. (Herinnering ter aanvulling: Inmiddels is ons Bataljon verhuisd naar omgeving Tamboen, Setoe en Lemahabang. Het gebied rond Kratjak en Poeraseda werd overgenomen door 4-8 R.I. Ik moest achterblijven voor enige weken om de aflossers in te werken. Geen lolletje. Er heerste een heel andere sfeer bij 4-8 R.I. Veel harder. Binnen no time waren er incidenten, stond Tjiseroea in de fik en waren er beschietingen. Ik voelde me niet thuis bij hen. Gelukkig mocht ik na enige weken naar Bekassi. Meldde me bij majoor van Dorp. Er was echter geen plaats voor mij en IVD-werk was er toen nog niet veel. Kwam terecht in Gaboesfabriek bij Lt. Schollaarts’ 2e peloton. Mijn eigen ouwe 2e peloton! Daar was het rustig. Niets te doen. Dagboek: Veiligheidsraad zwaar kloten. Oud en Nieuw ook. Paultje schiet karbouw. Kali banjird. Alles overstroomd. Dijken doorgeslagen. Ben aan de schijterij. Pakje van huis. 25 januari 1949
De brug over de Bekassi is bijna klaar. We kunnen dan eindelijk op een fatsoenlijke manier in ons bivak komen (Gaboesfabriek). Verder gaat het 1e peloton naar Bakassi en het 3e komt hier. Grote overstromingen in heel het gebied. Het patrouillelopen is al extra moeilijk. Daardoor nog moeilijker. We komen zeiknat terug telkens. Bij Chinees van Basiscommando feest meegemaakt. Het eten was prima, maar die Chinese muziek is niet om aan te horen. Verder gokken die lui de hele dag. Een soort domino, maar wel met grof geld. Ook waren er veel leuke meiden, maar: “als maar kijken, niet aankomen ja!” Helaas veel gevallen van ziekte bij de manschappen omdat ze “er wel aankomen”. 150
Paar weken geleden sneuvelde soldaat v. d. Heide van het mortier peloton. Elke man is er één te veel! Politieke situatie lijkt ongunstig. Resoluties zijn niet van de lucht. Politieke zwendel? Ook de post komt slecht door. Vergeten leger? Maar ondanks dat is de stemming vrij goed. 12 februari 1949
14 februari 1949
g an eg di
.in
w
w
w
Vorige week was er een cabaretgroep bij ons in Gaboes. Toen ze vertrokken, knapte onze mooie nieuwe hangbrug en belandde het hele gezelschap in de rivier. Gelukkig goed afgelopen. Maar de brug moet weer gemaakt worden. Ben zwaar verkouden geweest. Zeker van al die nattigheid. Maandag ben ik verhuisd naar Bekassi omdat er voor mij geen werk genoeg was in Gaboes. Zit niet bij de compagnie, maar in het Pandjeshuis iets voor de brug over de rivier. Heb daar een kamer op de achtergalerij. Foerage krijg ik gebracht. Zorg zelf voor het eten geholpen door informanten. Veldpolitie bij de brug zal ook oogje in het zeil houden. De genie zorgt voor elektrisch licht. Niet gek zo. Tien dagen geleden stond opeens Martaï voor mijn neus (was de informant die ik had moeten achterlaten bij 4-8- R.I.) Hij was komen liften naar Bekassi. Vertelde dat hij en mijn andere informanten het niet langer konden uithouden bij 8 R.I. omdat er nu al infiltraties hadden plaatsgevonden van pro Soekarno mensen. Toen ik de hele groep mocht ophalen per drietonner, trof ik mensen aan bij de inlichtingendienst van 4-8 R.I. waarachter ik tijd had aangezeten! De rollen omgekeerd! Een medewerker (Indische jongen) zei als antwoord op mijn kritiek: “Jij gaat straks naar Holland, maar ik blijf hier, snap je?” Nou, ik snap het. Veel werk voor niets gedaan. Om uit je vel te springen! Maar, ik heb nu mijn oude medewerkers terug, compleet met vrouwen en kinderen. Ze wonen in een loods naast het Pandjeshuis. Gaat prima.
l
.n
s er
Ben vandaag bij de wedana op bezoek geweest. Aardige ouwe heer. Lijkt me wel betrouwbaar. Mag zelfs zijn knalrode jeep lenen. Reed er direct mee op een ijzeren paal. “Geeft niet” zei de wedana. Ook kennisgemaakt met een chinees die voor Basiscommando werkt als informant. Heet LiTjang Keng. Probeer hem informatie te ontfutselen. Andere Chinees, Lim Tong Ho is ook zo’n figuur. Is verslaafd aan opium! Heeft echter ook mooie jungle karabijn. Ben daar jaloers op. Onze stenguns zijn daar maar prullen bij. Lim heeft veel medewerkers “Wij hebben veel luiers” zegt hij. Hij bedoelt “luitjes”. Volgens hem is plaatselijke voetbalclub een dekmantel voor T.R.I. strijdgroep. Kom zo gemakkelijk aan mijn inlichtingen. De Beheerder van Pandjeshuis lijkt nogal stug. Is niet gelukkig met mijn komst, maar durfde niet te weigeren. Heb nu ook telefoon. Verder ben ik tegen een leuke herdershond opgelopen! Hij liep achter ons aan op nachtpatrouille. Is gehoorzaam en waaks! Noem hem Asmoet. Ligt ‘s nachts voor mijn deur. Bromt als er iemand in de buurt komt. Ook een aapje gekocht. Pukkie. Een schattig beestje, maar poepte op mijn schouder! Is nog jong. De baboe van de beheerder noemt hem “poekie”. Plaagt hem veel. Sjaak Dietvorst overleden. Een vreselijke klap voor ons en zijn broer, die hier ook militair is. Toch gaat alles weer gewoon door. (even een verklaring over mijn dagboek vóór ik verder schrijf: het beduimelde boekje, waarin ik mijn notities bijhield vermeldt op de laatste bladzijde: “alles gaat vrij aardig”. En dat zijn de laatste woorden in mijn 151
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
boekje. Dat was omstreeks half februari 1949. Kennelijk had ik daarna geen zin meer in het bijhouden van mijn dagelijkse ervaringen. Jammer. Maar, zoals ik al eerder schreef, ik heb ook nog dagrapporten bij moeten houden voor de inlichtingendienst. Daaruit, maar ook uit mijn herinneringen, zal ik verder mijn “dagboek” vervolgen. Zoveel mogelijk in dezelfde stijl. Goed?) Daar gaat ie dan: Mijn verblijf in Bakassi bevalt me goed. De wedana blijkt een aardige man. Mag vergaderingen bijwonen van dessahoofden (loerah’s) en ga of en toe met hem naar feestjes bij chinezen. Daar ontmoet ik de commandant veldpolitie. Er wordt heel wat gedronken dan. Laatst was ik bij chinees feest, waar vóór het huis een compleet geslacht varken op een tafel lag te pronken. Dat scheen zo de gewoonte te zijn. We zaten aan lange tafels, waarop drank en lekkere hapjes. Opeens werd er een danseres door de wedana op schoot genomen, geknuffeld en daarna doorgegeven aan de volgende gast. Ik kreeg haar doorgegeven nadat ze uitgebreid was bekeken en betast door de commandant veldpolitie. En toen ontdekte ik dat ze ook terug kneep (onder de tafel als U begrijpt wat ik bedoel). Dat was wel even een warm moment! En het was al zo warm! Maar we hadden wel lol. Ja, het was gezellig in Bakassi. Maar, na die rottijd in Poeraseda mocht dat best. Maart 1949. Ik heb een eigen baboe! Neen, geen jonge meid. Ze is al minstens 50 jaar en heeft een dochtertje van 12. Op een dag kwam ze aanlopen en toonde me verschillende getuigschriften waarin ze als kokkie en baboe werd aanbevolen door o. a. een KNIL-kapitein en een kolonel van de K.L. Nou, ik ben er ingetrapt. En zij kookt prima. Gaat naar de passar, koopt daar van alles en verder gebruikt ze de etenswaar die de foerageauto bij ons brengt. Wat een vooruitgang! Niet langer ben ik afhankelijk van de “kookkunst” van de vrouw van Martaï. Wel ontdekt dat “Iboe” (zo noemen we haar) graag een borrel drinkt. Djana, mijn jongste informant, kwam mij vertellen dat Iboe “mabok” was, maar ik dacht daar niet verder over na. Tot ik op een dag een loerah een borrel wilde inschenken (zelf neem ik dat spul bijna nooit). De fles was vrijwel leeg. Toen ging mij een licht op. Iboe! Ik heb toen zout water in de fles gedaan en de jenever verstopt in een veldfles. Toen was het natuurlijk uit. Iboe nam wel eens de veldtelefoon aan. De eerste keer kreeg ze mijn luitenant aan de lijn. Die begreep er niets van, maar dacht wel dat er iets bij Syts niet klopte toen hij in het Maleisch hoorde: “toean sersan tida adda”. In een mum stond hij bij mij op de galerij met zijn jeep. Toen hij zag dat Iboe een “ouwe taaie” was, bedacht hij een smoes en vertrok. Nooit had ik meer controle. En dat was maar goed ook, want Iboe praatte mij een “klamboegenote” aan. Ook daar trapte ik in. Ja, waarom zal ik het verzwijgen, ik ging voor de bijl! Iboe trok met een rijtuigje de dessa in op een goede dag en kwam in de namiddag terug met een beeldschoon vrouwtje dat bij haar komst voor mij neerknielde. Ik was volkomen in de war. Wekenlang heb ik haar genegeerd, want ik was nog zo groen als gras. Enfin, dat duurde slechts een paar weken. En wat doe je als vrijgezel na bijna 3 jaar op een houtje te hebben gebeten? Precies! En Iboe zorgde er voor dat er niets fout ging. Intussen ontmoette ik in Meester Cornelis een oude man bij een Chinese informant die beweerde dat hij mijn vader had gekend. Mijn vader is n.l. in de jaren 20-25 in Indië werkzaam geweest. Ik was geweldig in spanning, want mijn vader stierf al in 1932. Die oude man hield mij lang in onzekerheid, bleek erg in de war te zijn en uiteindelijk klopte zijn verhaal op geen stukken na. Hij was volgens mij geestelijk niet fris meer, maar dat is geen wonder als je zo vreselijk hebt geleden in de 152
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Jappenkampen. Teleurgesteld keerde ik terug naar Bekassi na eerst nog even gezellig een borreltje te hebben gedronken met de Chinees en de oude man. Lang duurde dat goede leventje niet in Bekassi. Ik werd overgeplaatst naar Setoe, waar het 3e peloton gelegerd was. Daar was werk aan de winkel. Commandant was luitenant R. ook wel “mannetje baroe” genoemd omdat hij pas later als aanvulling bij ons kwam. Probleem was, dat hij altijd zelf de bevolking wilde ondervragen. Zo van: “dimana kapotte brug, bisa d’r over?” Pas als de aangesprokene de schouders bleef ophalen, moest ik er aan te pas komen. Het was in de Setoe-tijd, dat de pokkenepidemie onrustbarend toenam onder de bevolking. Duizenden dessabewoners leden aan de ziekte en moesten geëvacueerd worden. En dit laatste moest onder dwang, want niemand wilde van gezin of familie gescheiden worden. Dagelijks trokken wij er op uit om zieken of te voeren. Elke kampong, elk huis werd onderzocht. Soms verstopten pokken patiënten zich onder de huizen en moesten met geweld worden meegenomen. Verder moesten de nog gezonde mensen tegen de pokken worden ingeënt. Dat ging per dessa. Jong en oud werd naar ons bivak gehaald en daar waren de hospik en ondergetekende dagenlang aan het inenten aan de lopende band. Helaas zijn er toch nog velen aan die ziekte gestorven. Er lopen echter vandaag de dag zeker nog Indonesiërs rond die destijds door ons tegen de pokken zijn ingeënt en dus in leven zijn gebleven. Wie zegt, dat wij daar voor niets zijn geweest? Het was wel een heel gedoe. Baby’s krijsten of werden achtergehouden, oude mannetjes met een huid als leer moest je extra hard krassen om de onderhuid te kunnen bereiken. Het beroerde was, dat er geen goed bevolkingsregister was. Dat was allemaal totaal verwaarloosd. Samen met de assistent-wedana werd ook dat weer op poten gezet. Na de pokkenepidemie werd er gratis kleding verstrekt (d.w.z. kledingstof). Maar toen kwam ze wel opdagen, de bevolking. Ook daar zijn we wekenlang mee bezig geweest. En intussen zat de “vijand” ook niet stil. Patrouillelopen dus. Elke dag, maar ook ‘s nachts ging er een patrouille het veld in om de veiligheid van bevolking en ons zelf zeker te stellen. Pas in Setoe aangekomen, moest ik de kamer in het o. o. gedeelte delen met collega’s. Die hadden al gauw de pest in, want er kwamen en gingen nogal wat informanten, loerah’s en allerlei ander “gespuis” zoals zij dat noemden. “Syts, donder op met al dat kampongvolk” was dan het commentaar. Zelf vond ik het ook niet ideaal, maar het is altijd hetzelfde liedje: een huisje voor mij alleen was de oplossing, maar dat was vrijwel nooit mogelijk. Tot ik dicht bij het kampement een stenen vloer ontdekte waarop vroeger eens een garage had gestaan of zoiets. Aan de luit. gevraagd of ik daar een huis op mocht zetten voor de inlichtingendienst. “Dat mag, als het ons maar geen cent kost”, was het antwoord. Nou, om kort te gaan: ik bietste bij alle dessahoofden hout, bamboe en vaklui en binnen 4 dagen stond er een klein huisje, compleet met echte dakpannen. Een slaapgedeelte en een bureautje en klaar was Syts. Wie weet, staat het er nog wel... Die dakpannen kreeg ik van een loerah, die een soort fabriekje had waar ze die maakten. Maar de man was nogal schuw en stond onder invloed van bende van Hadji Djoleh. Op mijn herhaald verzoek om dakpannen reageerde hij niet. Ik ben toen met een dertigtal Indonesische militairen van de Pa Doelheirgroep op meerdaagse patrouille gegaan en kwam ook langs het meest oostelijke deel van ons gebied, waar de “dakpannen-loerah” woonde. Die Pa Doelheir was de leider van een T.R.I. onderdeel dat werd ingelijfd bij onze landmacht, nadat zij een belangrijke brug voor ons hadden behouden. Het waren dus in feite overlopers. Als enige blanke trok ik met die lui er op uit. We deden dan net of we bendeleden waren of een groep T.R.I. Op die manier verraste ik die loerah, toen hij ‘s morgens thuis kwam na 153
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
een nachtje bij een van zijn vrouwen te hebben “geslapen”. Zelf had ik in zijn huis een tukje gedaan. De man verwachtte een T.R.I.-officier aan te treffen toen hij binnenkwam! Enfin, die dakpannen kwamen de volgende dag al. Die heb ik wel betaald overigens. Uit mijn eigen zak. Grappig was, dat een collega van de inlichtingendienst van het aangrenzende gebied (van Noordwijk) 2 dagen later meldde, dat er een zwaarbewapende groep was gesignaleerd in dat gebied (heb dat rapport nog!) Ik moest naar Setoe, een klein kampongetje, waar het le peloton (1e comp.) was gedetacheerd Ik had een eigen huisje laten zetten en kon daar vrij werken. Mijn oude iboe zorgde voor mijn eten en deed de was. Het wemelde er- van de honden in de omgeving! Je hoorde ‘s nacht steeds maar geblaf om het kamp. En dan dacht je: onraad. Dat blaffen trok steeds van kampong tot kampong. Bart S. ving een half wilde hond. Een hele grote. Wilde het dier niet zomaar afmaken. Dus ging hij er mee vechten. Met zijn blote bovenlijf. Nou, dat was wat! Bart was een ruige bink, maar hij wilde die hond een kans geven. “Als hij mij bijten kan, last ik hem los” zei Bart. Grommend rolden ze een hele poos over de grond. Bart won. Hij had het dier in een houdgreep tot het bezweek. Er liepen zoveel schurftige honden rond in de dessa’s, dat het een gevaar was voor de volksgezondheid. Ze waren ondervoed en vaak ziek. We moesten helaas veel van die arme dieren afmaken. Mijn eigen hond had ik op zo’n tocht ontmoet. Dat was een prima dier en niet ziek. Ik bezocht de assistent-wedana voor een paar zaken. Toen ik met hem aan de thee was, kwam de KNIL-sergeant ook op bezoek en, plofte demonstratief in een stoel en gaf de assistent-wedana te kennen dat hij ook thee wilde. Zijn voeten legde hij op tafel. Ik was perplex. Maar de wedana-assistent liet niets merken. Hij liet thee brengen en bleef beleefd. Achteraf zei hij tegen mij: “Begrijpt U nu waarom wij vrij willen zijn?” Ik begreep. Maar ja, KNIL-mensen hebben ook heel veel meegemaakt in de kampen. Wij, als broekies of “baroes” verpesten volgens de oudgedienden de hele koloniale sfeer door veel te lief te zijn voor die “inlanders”. Maar ja de regering stuurde ons er op af. Opdracht: herstel van orde en rust. En dat deden wij op onze manier. Niet op de manier van de oud-kolonialen. Dagelijks ging ik er op uit met drie gewapende informanten Martaï, Mad en Abdoel (of beter bekend als “Van Mook”). Op een dag liepen we door de dessa, op weg naar de loerah van een dorpje dat zo’n 5 km van de demarcatielijn lag. Ik wilde weten of het waar was, dat er bij hem nogal eens TNI-militairen op bezoek kwamen. Ze mochten daar niet komen, omdat de demarcatielijn 5 km. verderop lag. Als gewoonlijk liep ik ongeveer 25 meter achter de drie informanten, die kampongkleren aan hadden. Dat was veiliger. Ik kon dan bij onraad beter ontsnappen. Vlak vóór ik de woning van de loerah in het oog kreeg, kwam Abdoel haastig terugrennen. “adda lima militèr Siliwangi diloear roemah loerah!” (er zijn vijf Siliwangi militairen bij het huis van de loerah). Snel overleg was nodig. Mijn drie informanten waren domweg aan komen lopen, hadden de Siliwangi mensen begroet zonder hun wapens in aanslag te brengen en dat was goed gegaan. “We zitten nu wat te kletsen”, zei Abdoel. Ik besloot het maar te wagen. “Zeg maar, dat ik er aan kom om kennis te maken”, droeg ik Abdoel op. En zo zat ik even later tegenover een patrouille van de Siliwangi-divisie. Ik begroette hun op hun manier: handen even aantippen en dan hand op het hart. Dat scheen in de smaak te vallen. De loerah was erg zenuwachtig, maar er was een goede sfeer verder. Ik vroeg de commandant of hij een kaart bij zich had, maar dat had hij niet. Ik mijn kaart er bij, want ik moest hem aan zijn verstand brengen dat hij 5 km. over de 154
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
demarcatielijn was. Kaartlezen was niet zijn specialiteit begreep ik al gauw, maar hij snapte toch, dat er iets niet klopte. Hij had opdracht van zijn commandant om hier te komen zei hij ter verontschuldiging. Na wat thee te hebben gedronken spraken we af, deze ontmoeting te rapporteren en in verder voorkomende gevallen in geen geval vijandelijkheden te openen. In mijn rapport van 16 september 1949 lees ik o. a.: -Z. Bataljonsgrens: Onze zuiderburen in het rayon hebben nog steeds een verkeerde opvatting van de grens tussen hen en ons. In kampong Awirarangan vk. 2178, ten huize van de loerah, werden door mij tijdens een I.V.D. patrouille vijf militairen aangetroffen dd. 14-9 omstreeks 14 uur. Hun namen zijn: Sjarif Hidajat, Kurnadi, Sahwar, Utji en Muchtar. Allen sold. 2e klas. Hun bewapening is onbekend (lagen waarschijnlijk binnen in het huis van de loerah. red.) Ze behoren tot de 2e comp. (Gatot Gatja) Bat. L.K.M.D.V. Div. IV. Siliwangi. Sectie cdt. is sgt. majoor Soemantri, die onlangs is bevorderd. Standplaats Njangegeng vk. 1877, in het huis van loerah Madjid. Ook op 15 sept. werd en een vijftal leden van deze sectie op de grote weg gesignaleerd (A1). A1 betekent: zelf persoonlijk waargenomen. En dan zie i onder het rapport een aantekening van mij: “Met Assistent-wedana en Jan Heijnen een bezoek gebracht aan het markas van Soemantri om het grensgeschil te bespreken. Soemantri was erg vriendelijk en we kwamen tot overeenstemming over het juiste verloop van de demarcatielijn. Kort daarna is Soemantri overgeplaatst”. Jan Heijnen was een collega van de I.V.D. die bij ons was gedetacheerd. Die tocht naar het markas van Soemantri was wel een heel spannende onderneming. Via een informant was er een afspraak gemaakt. De assistent-wedana liet ik meegaan omdat ik wist dat hij goede kontakten had met de tegenpartij. Met hem er bij kon ons weinig gebeuren dacht ik. Ik zou alleen een pistool bij me hebben en Jan ook. Halverwege zou een contactman ons opwachten en naar het markas brengen. We waren toch wel wat zenuwachtig. Na een flinke voettocht kwamen we in de kampong waar Soemantri ons opwachtte, zittend midden op een open plek aan een gammel tafeltje. Het wemelde er van goed geklede Siliwangi-soldaten. We kregen thee en op z’n “Indonesisch” werd er eerst heel vriendelijk over koetjes en kalfjes gepraat. Ik zie nog de ellende voor me van de bevolking. Mager en schuw. Een klein ventje zat gehurkt een grote boodschap te doen. Naakt. Een schurftige hond likte zijn gatje schoon..... Eind Augustus vertrok ons bataljon uit het gebied rond Serang. Dat was 1949. Zoals ik al in vorige dagboek-verhalen schreef, moest het detachement I.V.D. achterblijven om de Passoendantroepen bij te staan en in te werken. Ons Bataljon belandde in de omgeving van Cheribon. In mijn map van dagverslagen vond ik o. a. een Proces-verbaal van de overname van het detachement Setoe, ondertekend door de sgt. majoor van het K.N.I.L.J.S. Lagerwaard, commandant van de aflossende Passoendantroepen enerzijds en door eLt. J. H. P. Gudde anderzijds. Dat was op 24 Augustus 1949. Er staat letterlijk: -Op heden, vier en twintig Augustus 1949 hebben wij, Gudde J.H.P., le Luitenant (legernummer 26.10.04.043) en Lagerwaard J. S. , sergeant-majoor K.N.I.L. , legernummer 02.22.25.000, overgegeven de hierna genoemde roerende en onroerende goederen, behorende tot het detachement Setoe: •
Gebouw 1. Bilik goedang, atap dak met: 155
o
9 tafels. Hout. 12 banken id. 1 tafeltje rotan. 5 legkastjes, 3 muurkastjes, 1 wapenrek. 6 fittingen, 2 lampen 100 watt 1 lamp 60 watt.
Gebouw 2. Bilik-atap dak. Met: o 1 tafeltje, 1 stoel, 1 bankje, 4 fittingen, 3 lampen 60 watt, 1 lamp 25 watt.
•
Gebouw 3. Bilik. Pannen dak. Met: o 8 tafels, 2 klein idem. 3 legkasten, 1 medicijnkast, 2 bureaux, 9 stoelen. Hout. 2 idem rotan, o 1 cantinebar, 1 bank, 1 teleph. toestel. 1 breedstraler, 11(elf)fittingen. 3 lampen 100 watt. o 2 idem 75 watt, 5 idem 60 watt. 1 id. 25 watt. Keuken, waarin: o 1 waste stookplaats (met vier stookgaten.) 1 aanrechtbank. 2 tafels; 2 Fouragerekken.
•
Gebouw 4: Pannen dak, met: o 1 bank, 1 rotan zitje(4 stoelen 1 tafeltje), o 1 bureau, 1 legkast, 1 hangkast, 1 waterdrum, o 2 fittingen, 2 lampen 60 watt. (Dit was het huisje dat door mij werd gebruikt. red.) Gebouw 5. Kamponghuis met pannen dak. Met: o 4 fittingen, 1 lamp 60 watt, 1 lamp 25 watt. Gebouw 6. Mandi-hok met pannen dak. Met: o 2 waterbakken, 6 waterdrums, 1 fitting, 1 lamp 25 watt. Gebouw 7. In dit huis (van de ass. wedana) bevinden zich t. n. v. det. Setoe: o 2 fittingen, 2 lampen 60 watt.
• •
s er
•
g an eg di
.in
w
w
•
w
•
•
l
.n
Gebouw 8. o Aggregaat No. A. L. G. P. 3034 onder bilik dak van loods. Schakelbord. 1 fitting en 1 lamp 60 watt. Zes blikken benzine. Voorts: buitenverlichting: 6 fittingen 3 lampen 200 watt, 3 breedstralers. (2 buiten, 1 reserve). 6 idem (eigen fabrikaat) 52 isolatoren. ± 600 meter blank kopendraad. 150 m. H. G. A. los: 2½ m. idem. 500 m. H. G. A. +1½ m. idem. Tenslotte: waterput met katrol en hijskabel. Voor ontvangst:....Te Velde, 24 aug 1949 Sgt. Maj. Lagerwaard J. S.....Voor afdracht: eLt. Gudde J. H. P Verzonden aan:....Commandant Setoe Kwartiermeester Pr. Irene Kapitein G. Mensing. Genie. 156
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Commandant aflossing (1 ex. reserve). Laatstgenoemd exemplaar ligt hier op mijn bureau. Het is wat te groot om op te nemen, vandaar dat ik het over heb getypt. Hopelijk is het interessant voor de meesten van ons. Het kwam er op neer, dat er drie blanken achterbleven in Setoe: te weten, de commandant Sgt. Maj. KNIL. Lagerwaard, z’n waarnemer, een KNIL sergeant en ondergetekende! De rest was Passoendan. Met hun vrouw en kinderen! Allemaal in een grote goedang met tussenschotjes. Ze hadden kippen en hanen bij zich en ze stookten overal vuurtjes omdat ze zelf wilden koken. Binnen enkele dagen was het een grote bende! Op 6 oktober 1949 heb ik het IVD detachement overgedragen aan een “Passoendan militair”, soldaat le klas Odjan. Ik heb samen met hem een proces-verbaal van overname opgemaakt. Er staat in, dat ik het inlichtingen-archief heb overgedragen (met opmerking alleen enkele stukken), 10 stafkaarten, 3 gevangenen en diverse van de bevolking geleende meubelen. Verder heb ik mijn huisje, waar ik bijna 10 lange maanden heb gewoond, moeten afstaan. Maar, veel verdriet doet het me niet want om bij dit Passoendan onderdeel te blijven lokt ook niet aan. Het is het begin van een aftocht. De politiek keert ons de rug toe. Per 3-tonner worden alle IVD mensen vervoerd naar Soemedang. Daar ligt ons bataljon. Geen leuk ritje. Slechte wegen, veel stof en bloedheet. Eerst zijn we nog enkele dagen in Gedoeng Gedeh op de staf van het Passoendan-bataljon. (Met die majoor die meestal dronken op inspectie ging weet U nog wel?). We zitten ‘s avonds op onze galerij en kijken naar de avondlucht. Tegenover ons huis staat een oude loods van roestige golfplaat. Een “goedang” heet zoiets. Opeens zien we een donkere zwarte streep uit die goedaug komen, die de lucht in gaat. Als we goed kijken, blijken het duizenden vleermuizen te zijn, die hun nachtelijk voedsel gaan zoeken. De zwarte massa wordt steeds dikker en dikker tot de hele horizon zwart is van de vleermuizen. Een wonderbaarlijk schouwspel. De loods is van een chinees. Eens per week laat hij de vleermuizenstront opscheppen van de vloer van de loods. Kostbare mest, waar hij aardig wat aan verdient. De vleermuizen hangen overdag aan de ijzeren binten boven in de loods en laten hun mest vallen tijdens hun slaap. Die chinees wordt slapende rijk op die manier. Na een paar dagen rondhangen worden we eindelijk naar Soemedang gebracht. Terug naar ons eigen 3e bataljon. Daar wacht ons de taak om de inlichtingendienst van de Passoendantroepen wegwijs te maken. Dat is wel een aardige tijd. Elke dag moet je ergens anders heen, ontmoet de vreemdste nieuwbakken inlichtingen-medewerkers, allemaal Indonesiërs. Soms is het een soldaat, soms een onderofficier, maar ook wel eens de detachementscommandant zelf. En die zijn niet bepaald gemakkelijk. Ze zien mij voor een “baroe” aan en weten alles al. Goed, mij een zorg! Demobiliseren, dat willen we! Mijn slaapkamer is vlak bij een tuintje waar elke nacht krekels te keer gaan. Daar kan ik niet van slapen. Ik pak een bajonet, ga de tuin in en prik net zo lang in de grond tot alle krekels zwijgen. Dat kostte wel even tijd. En dan ben je zo koloniaal om een djongos te charteren die dan de resterende krekels tot zwijgen moet brengen. Geduldig zit hij op z’n hurken in de grond te prikken tot eindelijk het krekelconcert is afgelopen. Dankbaar geef ik de djongos een pakje sigaretten. Hij ook blij. Maar verder stomverbaasd over die toean die niet tegen krekels kan. “Bagoes toch!” grinnikt hij. Nou, ik vind het niet “bagoes”! Ik moet bij de majoor komen. Krijg opdracht om per jeep een Republikeinse officier, die bij ons terecht is gekomen, te begeleiden naar zijn eigen onderdeel. Daarbij moeten we vele malen door 157
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Republikeins gebied, maar ook door eigen terrein. Krijg een vrijgeleidebrief mee, en gewapende bewaking. Het werd een vreselijke tocht. Kris kras door allerlei dessa’s. Vaak stoppen voor controlerende TNI-ers, die mij argwanend opnamen. De Indonesische officier was echter geweldig beleefd en correct. Zelfs bij een Nederlandse post werd ik gewantrouwd. Ze zagen me voor een overloper aan! De Indonesiër vroeg mij of we 10 km. om mochten rijden. Hij zou dan z’n familie kunnen zien, die hij in geen vijf jaar had bezocht. Ik vond dat prima. Toen was het ijs gebroken tussen ons. Wat was die man blij! Bij die familie werd ik onthaald als een vorst. Een merkwaardige tocht! Het jaar 1949 begint op te raken. En onze weerstand ook. We beginnen toch héél voorzichtig wat optimistischer te worden over onze terugkeer naar ons “kikkerlandje”. Het zorgzaam gespaarde geld wordt omgezet in souvenirs. Die worden gekocht in Batavia, waar ons Bataljon in afwachting van “de boot” is gelegerd. Beeldjes uit Bali, mooie sarongs, krissen, sieraden van Djocja-zilver en allerlei andere fraaie spullen worden onder luid “getawwar” (afdingen) gekocht. De Hollandse jongens zijn zo zoetjesaan wel wat wijzer geworden op dat punt. Ze laten zich niet zomaar iets aansmeren. Maar soms gaat het er wel eens wat al te hard aan toe. “Roepie toean!” roept de koopman dan. Hij verliest er aan. Maar hij moet vaak genoegen nemen met het geld wat de militair hem wenst te betalen. En meestal is dat voldoende. Ik ga vaak eten in de stad. Achter Passar Baroe weet ik een klein eethuisje waar ze heerlijke nasi rammes maken. Veel en lekker. En niet duur. Gewapend met m’n kleine 6. 38 pistool voel ik me er veilig. Eens moest ik naar Meester Cornelis, waar een oud-medewerker van me woonde. Li Chang Keng, een magere Chinees, die opium schoof. Ik moest dat pistooltje nog kwijt vóór ik op de boot ging. Met een lift kwam ik in “Meester” aan en zocht Li op in zijn kampong huisje. Trof hem aan met een oude Hollander, een hoogst ongezond uitziende man. Was bij de KNIL geweest zei hij. We zaten buiten op de galerij en ik wou die ouwe vent wel weg hebben vanwege dat pistool dat ik aan Li wilde verkopen. Maar in plaats van weg te gaan, bleef die knaap maar plakken. Hij meende zelfs mijn vader te hebben gekend (die in de twintiger jaren in Indië was als vertegenwoordiger). Ik was even blij verrast, maar toen ik verder om bijzonderheden vroeg, klopte er niets van. Die vent zat maar wat te kletsen en had al flink wat borreltjes op. Ten einde raad nam ik een papiertje en schreef er op dat ik een pistool te koop had. Li nam het briefje aan, las het onder de tafel houdend in een wip binnenboord. Ik was beland in de zogenaamde “klas kambing” (de geitenklasse)waar uitsluitend Indonesiërs gebruik van maakten. Er zit geen dak op die rijtuigen meestal. Ik zag in de verte mijn vervolger zoekend op zich heen kijken. Hij was me kwijt. En ik hem! De passagiers van de “klas kambing” keken me stomverbaasd aan toen ik doodleuk tussen hun manden met koopwaar ging zitten. Kippen, eenden, maar inderdaad ook geiten en ander kleinvee. Niet op mijn gemak, nam ik bij de volgende halte gauw een overstapje naar de “gewone” klasse. En dan kwam je weer in de kazerne! Een heel ander leven als in de dessa, zoals wij gewend waren al die jaren. Nu werd er model dienstgedaan en dat werd de leiding niet in dank afgenomen! Wij waren allemaal immers dik drie jaar lang in de rimboe geweest. Een min of meer vrij leven gewend. Nu moesten we op verschillende tijden aantreden en er werd zelfs model wachtgelopen! Het was een rottijd, dat wachten op de inscheping. Er werd flink gezopen en uitgegaan. Maar uiteindelijk waren daar de drietonners om ons naar de haven van Tandjong Priok te brengen, waar de 158
“Zuiderkruis” op ons lag te wachten. EINDELIJK!
Inah
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Onbekende auteur Op de Poentjak was ze bij onze compie in dienst gekomen. Baboe Inah. Klein en al ietwat verschrompeld wijfje van een jaar of 50. Altijd een dikke hoofddoek om het hoofd omdat ze niet al te veel haar had. Praats had ze wel. Haar gekwebbel was altijd te horen als de baboes samen aan het wassen waren. Niemand verstond het. Ten minste wij Hollanders niet. Soendanees versta je niet als baroe. Onafscheidelijk van Inah was Ottie, een wat beter ogend vrouwtje van ongeveer 30 jaar. Ottie had wel wat. Ze viel op. Je weet wel. Inah was de baboe van de majoor. En daar was ze trots op. Ze liet als het ware merken, dat zij door haar positie van baboe van de commandant een streepje voor had. Bij wijze van gunst waste ze ook voor mij. En dat ging redelijk. Totdat er ondergoed gemist werd. En niet alleen mijn onderbroekjes verdwenen op duistere manier, maar ook die van de majoor en anderen. En wie moest daar achteraan? Ik! Als “toean personeel” draaide ik op voor het onderzoek. “Jongens, tel je ingeleverde ondergoed en controleer alles wat ze terugbrengen!” gaf ik de soldaten als advies. En dan maar navragen bij de baboes zelf. Meestal deed dan Inah het woord. “tida adda onderbrrroek lagi toean sersan, betoel.” Dan voer ze heel demonstratief uit tegen de “mindere” baboes, die dan ook heel onschuldig terug kakelden: “tida adda toean!” Vreemd was, dat ze meestal het wasgoed terug brachten als de manschappen op patrouille waren. Dan kon het niet direct worden gecontroleerd. Op den duur ging ik dreigen, want de verdwenen spullen kwamen niet boven water. Ik dreigde met straf en korting op het wekelijkse loon. En dat hielp wel eens. Dan waren er plotseling weer meer onderbroekjes bij de schone was. Maar vooral Inah was hoogst verontwaardigd als ik haar zo behandelde. “Inah is eerlijke prouw hoor, isterniet komsiekomsa!” Ongeveer anderhalf jaar later, toen ik Inah al helemaal was vergeten na allerlei overplaatsingen, moest ik eens op de staf zijn voor een verhoor. Langs de cellen lopend, waar arrestanten in zaten, stond ik opeens stokstijf stil. “Tabeh toean sersan”, hoorde ik een bekende stem zeggen vanuit een donkere cel. Ik keek naar binnen. En wie zag ik daar ineengedoken zitten? Precies, Inah! Stomverbaasd vroeg ik haar waarom ze daar zat. “Tida tahoe toean!” was haar antwoord. Ze wist het niet! Terug op het stafbureau informeerde ik naar de reden van Inah’s arrestatie. “Nou”, was het antwoord: “dat mens had in haar huisje een hele kist vol met ondergoed en handdoeken onder haar bed staan. Dus toch komsiekomsa!” Wellicht was er van menige lezer van dit verhaal ook wel een onderbroekje bij? Van de schrijver in elk geval wel!
Soldaten cabaret in de tropen Onbekende auteur Over de kwaliteit van de artiesten en gezelschappen, die vanuit Nederland op ons werden losgelaten wil ik geen kwaad woord schrijven! We zagen o.a. Lou Bandy, Kees 159
de Lange en vele anderen. Maar zelf zaten we ook niet stil! Bij de le cie. ontsproot een plan om een cabaretgroep op te richten. Met medewerking van sobats van andere onderdelen, waaronder een zanger-gitarist (Duijf?) en een aantal “talentvolle” knapen met toneelambities, kwam er inderdaad een goede groep tot stand. Er werd een klucht ingestudeerd en wat korte komische kolder. Verder zong Henk Burggraaf het ontroerende lied “Hallo Bandoeng “. Europese kleding leenden we van het Rode Kruis in Buitenzorg. We zijn zo’n beetje alle onderdelen van het bataljon afgeweest. Ook in het hospitaal in Bogor gaven we een voorstelling (op tafels, met dekens als toneeldoek). In de klucht kwam ook een vrouwenrol voor, die zeer verleidelijk werd gespeeld door vriend Peereboom. Zo overtuigend speelde hij de andere sekse, dat het na afloop altijd storm liep in de kleedkamer. Die meid wilden ze wel eens zien. De ontnuchtering was groot als Peereboom het overtuigende bewijs van zijn mannelijkheid toonde! Maar ja, eerder wilden ze niet geloven dat hij geen vrouw was! We hebben veel plezier gehad met dat cabaret!
w
w
Soetidja.....
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
L. Baerends Over baboes werd en wordt in Holland nogal dubbelzinnig gedacht en gesproken. Behalve flauwe grapjes, hebben we thuis ook vaak te horen gekregen: “ruim je rommel op, ik ben je baboe niet!” Werden we dan zo verwend in de tropen? Welnee, natuurlijk niet! Maar terugkerend van een vermoeiende patrouille, nat en vuil van zweet, regen en blubber, liet je alles van je afvallen en vertrok haastig richting mandihok, een spoor van kleding achterlatend. En als je dan na een verkwikkende waspartij terugkwam met een handdoek om je lendenen, was de baboe al met de vuile boel verdwenen naar de kali of het washok! Hoe kwamen we toch altijd aan die alsmaar vrolijk lachende trouwe personeelsleden? Ik heb me daar nooit in verdiept. Naarmate we langer in Indië waren, bleven vele baboes en djongos bij de troep in dienst. Werden wij verplaatst, dan verhuisde het personeel prompt mee met hun hele hebben en houwen. Oftewel barang. De werving van één baboe zal ik nooit vergeten. Dat was onze Soetidja. In december 1946 waren we gelegerd bij de theeonderneming “Goenoeng Mas” enkele kilometers ten zuiden van de Postweg naar de Poentjak. De temperatuur was er heerlijk overdag, maar ‘s nachts was het berekoud! Op een koude natte avond kwam er een 1½ tonner bij ons binnenrijden. De chauffeur meldde dat hij was beschoten. Direct werd zijn verhaal doorgegeven aan de 160
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Bataljonsstaf. Er was op die avond juist een filmvertoning in Tjiseroea. De overste liet direct de film stopzetten, mobiliseerde alle bezoekers en liet een veegactie houden langs de konvooiweg. Ook de le compagnie moest uitrukken, maar van vijandelijke schutters geen spoor. Iedereen de pest in natuurlijk! De chauffeur werd nader aan de tand gevoeld. Toen bleek, dat hij achter in de laadbak van zijn auto een inlands vrouwtje had meegenomen. Onze belangstelling steeg zienderogen. “Dat stuk wilden we wel eens zien!” Vergeet het maar, want het was geen “stuk”, maar een zielig broodmager vrouwtje, gekleed in een gerafeld stuk jute. Bibberend kwam ze uit de laadbak en hurkte als een hoopje ellende in een hoek van ons wachtlokaal. Ze vertelde dat ze op de terugweg was naar Bandoeng. Ze had helemaal geen familie. Haar man was gestorven in Batavia, waar ze naar zijn begrafenis was geweest. Geen geld, geen bezittingen. Vóór de Jappentijd was ze als baboe werkzaam geweest bij Hollandse families. Toen we dat hoorden, werd er overleg gepleegd en werd er snel geholpen. De hospik had nog een stuk laken liggen. Dat kreeg ze om zich heen om haar broodmagere lichaam te bedekken. Daarna werd de mandoer van de theefabriek opgetrommeld. Die bracht haar onder in de kampong. De volgende morgen zagen we tot onze grote verbazing onze zielepoot netjes gewassen, het haar keurig opgestoken voor ons staan! Nog diezelfde nacht was het stuk laken omgeturnd tot een wit “baatje”. De sarong had ze geleend. Ze werd op staande voet aangenomen als baboe. En ze was de allerbeste die we ooit gehad hebben in al die jaren dat we in de tropen waren! In no time had zij als “hoofd-baboe” alle giechelende, kirrende, kwetterende, luie zowel als brutale baboes flink onder de duim. Dank zij goed eten, kreeg ze weer vlees om haar botten, hoewel ze niet dik werd. Haar leeftijd hebben we nooit kunnen schatten; een “soerat” (soort identiteitsbewijs. red.) had ze niet. Toen we in december 1949 afscheid moesten nemen van Soetidja, viel dat wederzijds zwaar. Velen van onze compagnie zullen haar niet gauw vergeten!
De Generaal
.n l
L. Baerends Tjisaroea- Pinksteren 1947.
De eerste maanden van ons verblijf in Indië was het menu niet bepaald afwisselend. De voedselvoorziening moest nog op gang komen. Zouden onze regeerders gedacht hebben dat ze de overjarige blikvoorraden van de geallieerden wel aan “onze jongens overzee” zouden kunnen slijten? In elk geval was het een voordelige manier om ons te “voeren”. Het meel, waarvan ons brood moest worden gebakken, krioelde van de zwarte torretjes. Die werden doodleuk meegebakken. Het ontbijt bestond uit een paar sneden brood, met daarbij haring in tomatensaus. En de torretjes uiteraard. Het was een sport om te wedden hoeveel er van die beestjes in je brood zaten. De warme maaltijd bestond uit blokjes. Rode en witte. De rode blokjes waren ooit geproduceerd uit rode bieten, de witte uit aardappelen. In gedroogde vorm werden deze producten in blikken vol bij onze kok afgeleverd.... Na enkele maanden was deze delicatesse op en veranderde het menu een weinig. Weliswaar ook een 161
g an eg di
.in
w
w
w
aardappelproduct, maar anders: aardappelpoeder. En de kok, vindingrijk als hij was, wist van die poeder zeer gevarieerde purees te maken: pittig gekruid met nootmuskaat, peper of kerrie (indien aanwezig). Maar, alle inspanningen ten spijt: het was en bleef niet te genieten en het had al gauw de naam “beton” gekregen. Maar de eerste Pinksterdag 1947 beloofde een culinaire feestdag te worden: gebakken aardappelen (vers) met doperwtjes en wortelen, soep vooraf en pudding toe! Een heus Hollands menu voor ons hier in dit verre land. Wat een vooruitzicht na die bieten- en aardappelblokjes en het beton! Onze koks van Kesteren en Baars waren al druk in de weer met de voorbereidingen, toen er een bericht kwam dat onze divisie - commandant, de generaal-majoor Durst-Britt van plan was om ons bivak te bezoeken. Ik rende direct naar de keuken om overleg te plegen met beide koks. Die zagen er geen probleem in, om het lekkere etentje op te schuiven naar de tweede Pinksterdag en in plaats daarvan ons dagelijkse “beton”-menu op te dienen. Ondanks het uitstel.... van ons heerlijke maal, was iedereen het met deze maatregel eens. En de generaal kwam inderdaad. De tafel werd feestelijk gedekt en de schaal beton stond dampend op de hoge gasten te wachten. De generaal schepte zijn bord vol, nam de vork in zijn rechterknuist en smulde alsof hij bij moeders thuis was! Zou dat zijn eerste bord beton zijn, vroegen wij ons in stilte af, of was de man reeds immuun? In elk geval roemde hij de kookkunst van de koks en spoorde zijn gevolg aan om nog maar eens op te scheppen. Zelf gaf hij het voorbeeld. Dit had ik niet verwacht! Maar achteraf besefte ik dat hij had gehandeld als een echte generaal! Nog twee keer aten we beton. Toen schenen de voorraden op te zijn.... Of had het uitstellen van ons begeerde maal de doorslag gegeven?
Het verhaal van A. van Haften
l
.n
s er
A. van Haften. Dat sommige sobats het aandurven om hun belevenissen op papier te zetten, is een compliment waard. Want het is niet iedereen gegeven om dat te doen. Van Haften was iemand van de zogenaamde “aanvulling”. Kwam dus niet bij ons in Arnhem. Dat had o.m. tot gevolg dat deze sobat ook later naar huis mocht. Dus niet tegelijk met ons. Dat was hard, want zij misten opeens al hun makkers en werden zonder pardon bij een vreemd onderdeel ingelijfd. Mijn opleiding in Nederland en vertrek naar “Nederlands-Indië in 1947”. Op 30 mei 1947 werd ik opgeroepen voor mijn dienstplicht en kwam terecht in het opleidingskamp “Hutten” tussen Breda en Tilburg, vlakbij het toenmalige sanatorium “De Klokkenberg”. Het waren zware weken eerst. Bovendien mochten we niet naar huis in die tijd. Maar nadat we wat aan elkaar gewend waren, ging het al beter. De opleiding was zwaar en ging dag en nacht door. Het eten was goed. Beter dan thuis zelfs. Er was toen nog veel op de bon. Na enige weken mochten we af en toe eens een weekend naar huis. De training werd versneld en we kregen les van KNIL-personeel. Die gaven Maleise les, hygiëne en tropische ziekten. En ook over de gevreesde infecties die je kon oplopen! 162
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Ons werd duidelijk gemaakt dat het geen snoepreisjes zou worden en dat het daar wel eens bloedlink kon zijn. Een mooi vooruitzicht. Hadden we net een oorlog overleefd, werden we nog eens voor de leeuwen gegooid! Na 6 maanden hard te zijn aangepakt, werden we overgeplaatst naar Alkmaar. We zouden vanuit Amsterdam op de boot gaan. We kregen inschepingsverlof, waarvan heel wat jongens gebruik maakten om onder te duiken. De meesten werden echter tijdig in de kraag gegrepen. In Alkmaar hielden we een afscheidsparade die erg emotioneel verliep. Veel familieleden hebben hun zoon zien marcheren, maar konden niet meer bij hen komen. De avond voor ons vertrek zijn we nog wel de stad in geweest. Met de aalmoezenier en de dominee zijn we met een hele groep op kroegentocht geweest. Kroeg in, kroeg uit. We mochten vrij drinken. Op 26 november, (op m’n moeders verjaardag nog wel) werden de per trein naar Amsterdam getransporteerd. Die reis vergeet ik nooit. Overal M.P. We werden uitgescholden en bekogeld met tomaten en eieren. Alle ramen moesten dicht blijven. In de haven van Amsterdam lag de “Nieuw Holland”. een groot schip T.R.I. waar we met 1800 man in werden gestouwd. In de ruimen moest je maar een plekje zoeken, Ik had al gauw een hangmat te pakken zodat ik niet op de grond hoefde te slapen. Bij slecht weer zou dat een gerol worden van heb ik jou daar. Goed bekeken dus. Om acht uur ‘s avonds voeren we het Noordzeekanaal door. De reis ging gladjes. De sleur van de dagelijkse dingen werd gewoon. Je kreeg je etenskaart, orders van dienst. De kust van Engeland vervaagde. Maar in de Golf Biscaje begon het lelijk te spoken. Veel zeezieke jongens. Maar als rechtgeaarde Vlaardinger wist ik wat me te doen stond: niet beneden blijven, geen vet eten, droog brood en koffie. Midscheeps blijven en niet naar de horizon kijken. Na een paar dagen was het leed geleden. Straat van Gibraltar, Algiers aangedaan voor water en foerage. Suez Kanaal. Tropenkleding aan. Je kent dat wel. Warm! Dolfijnen zwommen met ons mee. Ook zagen we vliegende vissen. De grote oversteek naar Sabang. We mochten daar zelfs even aan land om bananen te eten. Die hadden we in de oorlogsjaren nooit meer gezien! Teveel bananen eten betekende echter veel van de broek af.... Dan de laatste trip naar Tandjong Priok. Daar gingen we van boord.... Voor hoe lang?? We werden in Tanah Merrah ondergebracht in een kampement. Rode Aarde betekent dat. Bij droog weer wel aardig, maar als het regende, was het net rooie menie! Wat een troep. We bleven daar 2 weken. Rijst kregen we niet. Alleen blikgroente en aardappelmeel (puree). En brood natuurlijk. Eindelijk kregen we een vaste plaats. Wij gingen naar Tjimahi, naar de Infanterieschool “Prins Bernhard” voor verdere opleiding door KNIL-militairen. Nou, dat hebben we 163
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
geweten!. In vier weken was er nog maar 1 peloton over. De rest was afgevallen. Ik heb het wel volbracht, evenals de verdere opleiding. Groene Baret gekregen bij Westerling. Maar omdat ik een bril droeg, mocht ik niet para worden. Ik wilde daar niet langer blijven en vroeg overplaatsing aan. Zo kwam ik bij het 3e Bataljon Prinses Irene terecht. Het was wel even wennen, maar we werden goed ontvangen door kapitein Rensink. Model dienstdoen zoals op de opleiding was er niet bij. De kapitein zei dat het onnodig was. Dat gaf teveel herrie. We moesten goed opletten, want tenslotte waren jullie (van de 3e Bat.) al een jaar langer in Indië en de theorie was heel anders dan de praktijk op de buitenpost. Na Karatjak kwam Leuwiliang en daarna trok het bataljon naar het Krawangse, Lemahabang. Daar kreeg ik malaria en belandde ik in het hospitaal. Het duurde enkele weken voordat ik terug mocht naar Lembang om op te knappen. De 2e politionele actie hebben we niet meegemaakt. Daarna vertrok het bataljon naar Batavia om dan terug te gaan naar Nederland. Wij moesten echter afscheid nemen van jullie omdat wij nog moesten nadienen om onze diensttijd vol te maken. Gelukkig heeft overste De Hartogh er voor gezorgd dat Cor Hoefman en ik bij de M.P. werden ingedeeld. Zelf kreeg ik een kantoorbaantje. Ik ben nog een keer bijna met Cor door een truck overreden toen we in een betjah zaten. We konden er nog net op tijd uitspringen. We kwamen er met schaafwonden en kapotte kleding van af. Na nog 4 reizen gemaakt te hebben naar Nieuw Guinea met Ambonese gezinnen was het tijd voor mij om ook naar huis terug te gaan. Samen met mijn ouwe makker gingen we terug en waren we op 1 mei 1950 weer in Nederland. Thuis zijn was wel vreemd eerst. Ik moest me aanpassen, maar ook mijn ouders moesten weer erg wennen aan mij. Je ging weg als 19-jarige en je kwam als 23 jarige terug. Alles wat je had meegemaakt had mij nogal wat veranderd. Je was een ander mens geworden. “
Kledinginspectie Jan v. d. Burght Het was in het jaar 1948, dat bij ons op de buitenpost kledinginspectie werd gehouden. Naar ik meen, door een luitenant van de intendance en de foerier. Alles moest voor de dag komen. Ook onze schoenen. En over die schoenen gaat dit verhaal. Het Nederlandse leger te velde vertoonde in die dagen een schrikbarend tekort aan allerlei noodzakelijke dingen, waaronder ook kleding en schoeisel. (we hadden zelfs Japanse schoenen, waar vrijwel geen leer aan zat. red.). Wel probeerde het leger zichzelf uit de kosten te redden door als volgt te handelen: “Ben je wat kwijt? Best 164
Een brug te ver
s er
g an eg di
.in
w
w
w
jongen, betaal dan maar driemaal de prijs!” En dat leverde aardig wat op. Je kon, als je wat kwijt was, beter op de passar terecht om je uitrusting aan te vullen! Enfin, op zeker moment werd de inspecterende luitenant een paar dienstkistjes voorgehouden, die meer weg hadden van hoge open sandalen dan van echte stoere soldatenkistjes. Dit deed de luitenant opmerken: “dit is moedwillige vernieling van rijksgoederen. Een vies zaakje. Hier zal je meer van horen”. De soldaat in kwestie vroeg toen aan de inspecteur wat zijn eigenlijke beroep was. “Ik zit op kantoor”, was het antwoord. “Weet U iets af van schoenen of lederwaren?” vroeg de soldaat, manmoedig het boze gezicht van de inspecteur negerend. “Nee, helemaal niet”, was het kribbige antwoord. “Dan zou ik dit vieze zaakje maar uit uw hoofd zetten”, sprak de soldaat, die uit de Langstraat kwam en daar toevallig niet op een kantoor werkte, maar schoenmaker was van beroep. En bovendien had hij op school redelijk leren rekenen. Hij sprak vervolgens aldus: “Ik kreeg deze schoenen op 10 mei 1946. Ze zijn nu dus 2 jaar oud. In die 2 jaar heb ik heel wat afgelopen op deze kistjes. Laten we het voor het gemak stellen op 50 km. per week. Het is veel meer, maar nu even voor het gemak, ja? Dat is dus in twee jaar 2 x 52 x 50 = 5200 km. oftewel 5. 200. 000 meter. Ik ben niet groot, dus is 1 pas van mij een halve meter. Elke schoen heeft zich in die 2 jaar dus 5. 200. 000 x 2 =10. 400. 000 maal gebogen van teen naar hak. Die schoen is daarbij gegaan door water, blubber en sawah’s en nog andere troep die je onderweg tegenkomt. Vertelt U mij nu eens luitenant, welke andere substantie deze voortreffelijke eigenschappen heeft. Als U zelf zo vaak met Uw hoofd zou moeten hebben buigen, zou U hier zelfs niet meer staan!” Er kwam geen krijgsraad van. De luitenant stond er gekleurd op, want zijn hoofd was vuurrood geworden. Het viel er echter niet af. Het had waarschijnlijk nog niet genoeg jageknikt....
l
.n
L. Baerendst Tjiliwong, Tjitaroem, Tjisadane, dit zijn enkele namen van de vele kali’s, die niet zonder risico’s door patrouille konden worden overgestoken. Na de eerste politionele actie moesten wij een detachement overnemen ten noorden van Tjiandjoer. De compagniestaf werd gelegerd in Tjikalong Koelon. Ons peloton ongeveer 10 km. verder nabij dessa Mande, doch aan de overkant van de kali Tjimande(?). Het was een brede, rustige stroom, waar je bij aanhoudend droog weer, van kei naar kei springend, droog de overkant kon bereiken. Maar er lag zowaar een baileybrug. De overspanning was vrij lang en bestond uit een laag vakwerkonderdelen zodat onze drietonner voorzichtig rijdend, zwiepend de overtocht kon maken. 50 meter verderop lag de oude boogbrug hulpeloos weggedrukt tegen de oever. Zulks dank zij de vele woeste bandjirs (overstromingen red.). Bovendien had de TNI de brug opgeblazen. Veel plezier van de baileybrug hebben we echter niet gehad. Een ploeg van de genie kwam de brug plotseling afbreken. De onderdelen werden netjes gesorteerd bij de weg gelegd in afwachting van transport naar een plaats waar het ding kennelijk dringend 165
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
nodig was. Maar, tot onze grote ergernis lag de gedemonteerde brug er 2 weken later nog steeds! En wij moesten intussen onze foerage wadend door het water naar ons detachement brengen bij gebrek aan brug! Met veel inspanning en vernuft hebben wij toen zelf een heuse loopbrug op zes pijlers gebouwd. Elke pijler bestond uit drie open olievaten op een rij. Daaromheen werd van gespleten bamboe een beschoeiing gemaakt in de vorm van een gewone scheepsromp. Die werd gevuld met stenen. Die waren er genoeg in de kali. Voor het wegdek hebben we 45 planken “geleend” van de genie. Die planken lagen er toch maar nutteloos! Onze compagniescommandant heeft onze brug heel officieel geopend, compleet met het doorknippen van een lint. De schaar daarvoor lag heel echt op een kussen, dat plechtig werd aangedragen. Twee weken na die mooie....opening kwam de genie “hun” brug ophalen..... De commandant van de genieploeg kwam (met droge voeten over onze brug zijn planken vorderen. Die kon hij krijgen natuurlijk. Mits hij ze zelf demonteerde! En daar had hij geen zin in. Zonder commentaar vertrok hij met alle andere onderdelen van de baileybrug. Zonder de planken. Tijdens ons verblijf in dit bivak hebben we nog vaak benauwde ogenblikken beleefd, als de kali weer ging bandjirren. Met veel lawaai werden hele boomstammen meegesleurd door een kolkende watermassa, vlak onder de planken van onze brug door. Maar alles bleef intact. Enkele weken na de aftocht van de geniegroep werd ik bij de overste geroepen om verantwoording af te leggen en het gesprek met de genieluitenant toe te lichten. Die luitenant had de opdracht gekregen de baileybrug ergens op Java te brengen om daar een aanvoerlijn voor een geplande actie zeker te stellen. Die actie is door het gemis van de wegdekplanken ernstig vertraagd. Jammer voor de tactici. Wat de gevolgen zijn geweest voor de genieofficier weet ik niet. Mogelijk bent U hem eens ergens tegengekomen….
Gedicht van een soldaat Jaap Janknegt, West—Java, Nov. 1948 Als wij straks de warme tropen eindelijk voorgoed verlaten gaan zullen de palmen ruisend wuivend langs de groene sawah’s staan. 166
Scheiden wij van al die bergen met hun mooie oerwoudtooi en de muskieten die ons tergen.... maar och, wat is dit land toch mooi! Als de tijd dan eindelijk zal komen dat wij scheiden van dit land, dan zal menig hart vol ontroering turen naar de scheidende waterkant, denkend aan de lange jaren die hij met heimwee heeft gewacht én aan hen gebleven in de strijd tegen een overmacht.
.in
w
w
w
En dan weten wij: dit harde leven heeft zijn tol weer opgeëist. Jong en vrijwel allen onbekommerd waren wij naar hier gereisd, maar nu wenden wij met andere ogen onze blik naar Holland heen, soms met harten als van steen.
l
.n
Straks, ja straks zullen zij eindelijk komen als grote kerels door de strijd. gehard. Helaas, door velen blijvend onbegrepen maar aan één enkeling schenkt hij zijn hart omdat zij hem Schreef: “Jan hoi: je taai want als je thuiskomt sta ik aan de kaai! Al moet ik nog jaren op je wachten, jij blijft steeds in mijn gedachten!”
s er
g an eg di
Als wij dan aan de walkant meren en de loopplank overgaan en hopelijk velen juichend aan de naderende kade staan Wat zal dat voor weerzien wezen, Want niet velen schonken ons de kracht die uit hun brieven was te lezen: “ ik heb steeds op jou gewacht”.
Een pluim voor onze “toean kokkie”! Onbekende auteur Nou moet niemand denken dat het de bedoeling is om alleen maar een pluim te geven aan die keukenspecialisten! Iedereen op zijn eigen gebied was ‘n kei. Nou ja, bijna 167
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
iedereen.... Maar de kok nam toch wel een héél bijzondere plaats in. “De weg naar het hart gaat door de maag” is een bekend gezegde. Menige kok heeft dat in vreugde of verdriet moeten ervaren. Om aan goed voedsel te komen en ook eens wat variatie te brengen in het menu ontstond er een levendige ruilhandel met chinezen of andere kooplui. Een kistje vis in blik werd geruild voor 4 of vijf wilde varkentjes. Dat betekende vers vlees bij de nasi-goreng of bami. Zweten en sjouwen, dat was het leven van de kok. Hulp was er wel, maar zwaar werk is nu eenmaal niet geliefd bij sommige keuken bedienden. Moest er een wagen met zakken rijst worden uitgeladen, dan stonden alle inlanders afwachtend te kijken. Aangemoedigd door de kok sprongen er een paar “Koelies” in de vrachtauto , grepen dan na een poosje met elkaar te hebben gekibbeld een zak met rijst en schoven die naar de rand van de laadbak. Maar wie moest dan die zak op z’n nek nemen? Weer eindeloos gekibbel, terwijl er af en toe stiekem in de richting van “toean kokkie” gekeken werd. Die stond dan op enige afstand te popelen van ongeduld. En ja hoor, eindelijk was er dan één koelie die onder de zak ging staan om die op z’n nek te nemen.... Dan werd er door de twee in de laadbak geroepen: “Satoe, doea.... tiga…. hijooooh!” Bij “hijooooh” zou de zak uit de laadbak gehesen moeten worden. Maar niks daarvan! Bij “hijoooooh” keken de koelies afwachtend naar elkaar en er gebeurde niets! En ondertussen maar loeren naar onze kok. Na enige tijd dit toneelstuk bekeken te hebben, kwam toean kokkie driftig in actie, stapte op de laadbak toe, nam de zak met rijst op z’n nek en bracht hem naar de keuken. “Adoe toean kokkie seterk ja!” riepen de koelies nu in koor, elkaar onderwijl lachend aanstotend. Enfin, het kwam er op neer, dat de kok alle zakken rijst voor z’n rekening nam uitvoerig geprezen om zijn geweldige kracht door zijn “personeel”. Maar ja, sjouwen konden onze koelies ook. Eindeloos water putten met blikken uit een diepe put en die dan aan een bamboestok wegdragen naar alle mandiehokken of naar de keuken voor verse thee. Zwaar werk voor weinig loon. “DE BLIKSEMVANGERS VAN ELKE COMPAGNIE: DAT ZIJN DE KOKS! Als er in een compagnie mensen zijn, die elke dag blootstaan aan de felste kritiek, dan zijn het toch wel de koks. Zij hebben het niet gemakkelijk gehad. Nog meer dan de rest stonden ze in het begin overal vreemd voor. Ook zij hadden voor hun Indische periode nog nooit gehoord van nasi goreng, tjabe-bedis of sajoer. Daarbij kwam ook nog het voortdurende materiaalgebrek, om over de foeragering nog maar te zwijgen. Wie stond er op een buitenpost te zwoegen met nat bamboehout? Wie had alleen maar gezuiverd kaliwater (met chloor) om thee te zetten? Dat was de kok! En ze deden geweldig hun best. Ondanks de gebrekkige spullen die ze hadden, was het eten ZO! En twee duimen omhoog om de voldoening weer geven over de Kerstdiners die de koks in al die jaren 168
hebben klaargemaakt!” Al met al komt het er op neer, dat een aantal koks van mening zijn dat ze best nog eens over hun bol gestreken mogen worden. Dat de manschappen af en toe wel eens lekker gingen schransen bij de chinees als ze eens in de gelegenheid waren, zullen de kokkies niet erg gevonden hebben. Ze deden dat zelf ook maar al te graag!
Uit het dagboek van een hospik
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Wiel Pleunis Op actie in de buurt van Tjiandjoer-Tjitjiroek met het carrier-peloton, zonder carriers. Vrijdag 10 oktober 1947 moesten wij, Jac. van Osch en ik, ons melden bij de dokter in het hospitaal. Onze verbandtas werd geïnspecteerd en bijgevuld voor zover nodig. De volgende dag moesten we ons om 11 uur melden bij de commandant van het carrierpeloton, compleet met verbandtassen en een draagbaar. Na het appèl van half drie ‘s middags werd per carrier vertrokken naar een bepaald punt in de rimboe. Bij aankomst mocht de meegenomen broodmaaltijd worden verorberd. Gelet op de meegenomen noodrantsoenen zouden wij de eerstvolgende dagen weinig anders te eten krijgen. Door kapitein van Heijst werd uitvoerig uitgelegd wat de taak was van het peloton. Een brug over een kali, gelegen op een afstand van ongeveer 8 km. door zeer zwaar terrein, moest door ons bezet en bewaakt worden. We kregen een plaatselijke gids en 8 dragers mee, voor het dragen van de bagage, zoals munitie en rantsoenen. We moesten de brug bereiken binnen 10 uren. Gebruik van zaklampen was taboe en spreken mocht ook niet. ‘s Avonds om 10 uur werd het peloton verdeeld in sectie A en B en daarna gingen we direct op pad. Het was tamelijk donker door lichte regen en bewolking en het terrein was inderdaad heel moeilijk begaanbaar. Bergpaden, bezaaid met stenen. Het ging bergop-bergaf. Over de kali’s, diep in ravijnen verzonken, waren geen bruggen, zodat we door het water moesten. Natte boel dus. Met een vertrouwde gids voorop ging het toch nog langzaam. Vooral ook, omdat de dragers soms bezweken onder de zware last. Besloten werd enkele kisten met noodrantsoenen in een ravijn te kieperen…. En verder ging het weer over witte rotspartijen, smalle paadjes en langs diepe ravijnen. We liepen hand in hand om te voorkomen dat er iemand zou vallen en in zo’n ravijn verdwijnen. 8 kisten noodrantsoenen waren inmiddels al in de ravijnen gegooid. Niemand mopperde daarover. Die kisten waren loodzwaar en dus: weg er mee, anders komen we niet op tijd op onze bestemming! Omstreeks 3 uur ‘s nachts ontdekten we lichtjes tegen een steile rotswand. Dat was vreemd, want daar konden geen mensen wonen. Een flinke stoot met een bren en de lichtjes verdwenen. Alles bleef verder rustig. 169
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Tot 4 uur ‘s ochtends werd er gerust, maar dat was achteraf niet een goede beslissing, want we konden ons doel daardoor niet op tijd bereiken. En vlugger lopen was onmogelijk in dat terrein. Om 6 uur werd er gewisseld. Sectie B voorop, A achter. Het begon al wat licht te worden en er woei zelfs een koel windje. We waren immers in de bergen. Links van ons diepe ravijnen en rechts de steile rotswanden. Onze verkenners hadden opeens twee gewapende mannen waargenomen, die dwars door het terrein verdwenen. Achtervolgen had geen zin in deze omgeving, maar extra oppassen was geboden. Aangekomen bij de eerste kampong, werd het al snel duidelijk dat er wat aan de hand was, want de bewoners vluchtten meteen de bergen in. Dat betekende onraad. Vlak voorbij de laatste kamponghuisjes werden we dan ook direct van 3 kanten beschoten. Onze brenschutters zorgden ervoor, dat er een vuurpauze kwam, maar even later werden we van alle kanten onder vuur genomen. Het terrein was hier wat heuvelachtig, dus minder zwaar. Maar de vijand werd steeds brutaler en waren blijkbaar met velen. We werden zwaar beschoten. Onder dekking van een mortier konden we langzaam verder. Onderweg dronken we water uit de kali, want ons eigen drinken was totaal op. Ook kregen we honger, maar dorst was erger. Om 8 uur konden we toch de tweede kampong bereiken, hoewel we vanuit het dichtbegroeide terrein hevig werden beschoten. Terugschieten had weinig zin omdat we de vijand niet konden zien. Dus snel verder. Om 9 uur bereikten we ons doel, de brug over de kali. Die brug was nog intact. We mochten wat noodrantsoenen nuttigen en wat rusten. Die rust werd meedogenloos verstoord want er volgde een zware vijandelijke aanval. We slaagden erin, die aanval af te slaan, maar toch moesten we de brug, die in de diepte lag, prijsgeven om ergens beter dekking te kunnen zoeken. Helaas ging die verplaatsing zo snel, dat de tweede sectie achterop raakte en werd omsingeld. Vrijwilligers van de eerste sectie konden die omsingeling doorbreken. Dank zij hen werd de ingesloten sectie weer ontzet. Toch was er een drager zwaar gewond geraakt. De hospik van de sectie lag naast hem, maar kon weinig doen. Op een draagbaar werd de gewonde man meegenomen, hoewel hij stervende was. Bij de volgende hevige aanval werden nog twee dragers zwaar gewond. Hulp was onmogelijk. We werden door het zware vuur van de vijand gedwongen om dekking te zoeken in een hoger gelegen moskee, vlak bij een kampong. Een betonnen bad, gevuld met modder bood nog de beste dekking. Onder dekkingsvuur probeerden we de gewonde drager in veiligheid te brengen. Onze sergeant werd daarbij getroffen. Hij kon niet meer lopen en we moesten toen de drager van het draagbaar halen om de sergeant er op te leggen. De stervende drager werd ergens neergelegd en voor zover mogelijk verzorgd. Met hulp van de kapitein werd de sergeant in veiligheid gebracht en verzorgd. Hoewel de vijand zware verliezen moest lijden door ons gerichte vuur, bleven ze maar aanvallen. We waren totaal omsingeld. We kregen opdracht om alleen te schieten als dat echt nodig was, want de munitie raakte op. Tegen 7 uur ‘s avonds kregen we de zwaarste aanval te verduren. Het was inmiddels aardedonker. Er werd weer een makker geraakt in z’n zij. Niet gevaarlijk gelukkig. Ook onze hospik, zelf al met een shock, kreeg aan schampschot, net boven z’n oor. Beide gewonden konden nog wel lopen, maar iets dragen ging niet. De aanval duurde tot 2 uur in de nacht. Geen moment rust. Onze mortier weigerde, omdat de 170
slagpen brak door het vele schieten. Om 5 uur was er even gelegenheid om de gewonden te verzorgen. De zwaargewonde drager was inmiddels gestorven. Om half 6 kregen we de opdracht om uit te breken. Blijkbaar had de vijand toch zware verliezen geleden, want we konden om ongeveer zes uur vertrekken. Diverse spullen, (waaronder de defecte mortier. red) moesten we achterlaten. Op een afstand gevolgd door de vijand, die ons af en toe nog onder zwaar vuur nam, legden we de eerste kilometers af. De gewonde sergeant werd gedragen door vier man, die geregeld werden afgelost. De anderen zorgden voor dekkingsvuur. Eindelijk kregen we na 7 kilometer lopen contact met een peloton van de 2e compie. De gewonden werden overgenomen, verzorgd en afgevoerd naar een veldhospitaal. Eindelijk tijd om even te rusten, te drinken en te eten. We zagen er uit als schooiers. De kleren stijf van opgedroogde modder. We waren bekaf en aangeslagen.... De missie was ten einde, maar niet geslaagd!
w
w
De kip
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
Jan v. d. Burght Tijdens een actie moesten we zelf voor wat vers vlees zorgen (vonden we) en we kochten een kip in de kampong. Niet te duur en zo te zien een nette kip, goed voor wat kippensoep en wat broodvlees. Kees, een befaamd kippen-koker, zette het beest na het plukken en schoonmaken ‘s morgens om een uur of acht op een houtvuur en bracht het water aan de kook, inclusief de kip. En na het schoonmaken van de wapens en wat andere diensten, werd tegen 12 uur de soep opgediend. Per man een messtin vol. Smaakte goed, niet te vet (dat was de kip ook niet!), maar lekker. Daarna moest de gekookte kip verdeeld worden. En dat was geen pretje, want het beest bleek jaren ouder dan we hadden gedacht en gehoopt. Het weerstond alle aanvallen met het mes en ten einde raad besloten we het beest uit elkaar te trekken. Een man trok aan de kop, en twee anderen aan de poten. Al trekkend werd het dier lang en groot als een kerstkalkoen, maar bleef heel! Toen we hem (haar!) weer loslieten, nam het dier weer de “normale” grootte aan. Een gewone taaie ouwe kip! We hebben het dier met militaire eer begraven. Naar onze mening was het de oudste en meest taaie kip die we ooit.... op de kop hebben getikt. En de man die dit ons leverde, was ‘nergens meer te vinden. “Tida adda toean!” kregen we bij navraag te horen. Ik denk nog wel eens aan die kip. Eigenlijk zielig, want het dier had zich wie weet hoeveel jaren goed weten schuil te houden voor hongerige soldaten. Het was al een “uitgekookte” kip voor we haar in de pan stopten!
171
Het verhaal van Jan Verhoeven
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Jan Verhoeven Mijn naam is Jan Verhoeven, geboren 22 augustus 1925 in Eindhoven en vanaf mijn 3e jaar woonachtig in Son. Na de 7 klassen van de lagere school doorlopen te hebben ben ik op mijn 14e jaar bij een broodbakker gaan werken. Vóór de middag in de bakkerij werken en na de middag brood bezorgen. Ik moest er met een transportfiets op uit met voorop een grote mand. Als klein manneke kon ik er bijna niet overheen kijken, maar dat was niet erg. Er was toch bijna geen verkeer op de weg in die tijd in het dorp. In de winter ben ik een keer met mijn hele handel de sloot in gereden. Gelukkig was het een droge sloot. Een paar jongens hebben mijn fiets weer op de kant geholpen. Ook moest ik tweemaal per week “de boer op” met kruidenierswaren. Dat gebeurde met paard en wagen en alle artikelen waren vooraf geprijsd, want ik kon al die bedragen niet onthouden. Na een jaar hield ik het voor gezien. Het was niet vol te houden vond ik. ‘s Morgens om half zeven beginnen en dan de klok rond flink doorwerken was wel wat te veel voor mij. Ik kon gelukkig de volgende dag al bij een andere bakker beginnen waar ik het beter naar m’n zin had. Het was nog allemaal handwerk. De oven werd met hout gestookt. Later is er een heetwater oven voor in de plaats gekomen. ‘s Avonds in donker gingen we bij een boer rogge halen die we clandestien verwerkten. Alles was toen op de bon, dus een paar zakken rogge kwam altijd goed van pas. En met brood kon je altijd wel wat ruilen, zoals kleding, schoeisel en sigaretten. Op 8 Mei 1946 was het gedaan met bakken, want toen moest ik naar Arnhem. In militaire dienst. Mijn baas had nog geprobeerd om vrijstelling voor me te krijgen, maar dat gelukte niet. Ondanks dat mijn vader was overleden en mijn enige broer nog in Oost-Duitsland zat. In de Menno van Coehoornkazerne werd ik ingedeeld bij de 6e compagnie, 5e peloton, samen met Toon Schuurmans, Bertus Voorthuizen en Jan Sommers. Onze pelotonscommandant was sergeant van Delen. Na de militaire opleiding ging ik met nog een paar jongens in de keuken werken. Als er gehaktballen waren, gapten we altijd een paar mee voor ‘s avonds. Daar waren liefhebbers genoeg voor. We pikten er altijd te weinig mee! Op 16 oktober 1946 vertrokken we vanuit Rotterdam met de S.S. Volendam naar Indië. Er werd ons verteld dat we daar 2 jaar zouden verblijven. Het werden dik 3 jaar! De bootreis is goed verlopen. Niet zeeziek geweest. Maar het was wel eentonig met al dat water om je heen! Het was dan ook een welkome afwisseling als we ergens in een haven even stil lagen. Op 12 november 1946 kwamen we aan in de haven van Tandjong Priok, waarna we per vrachtwagen naar Tjipajoeng werden gebracht. Ik werd als kok te werk gesteld bij de bataljonsstaf samen met Roel Stuurhaan en Nico Pater. Het viel niet mee om in het begin een smakelijke maaltijd te bereiden! 172
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Van nasi goreng hadden we nog nooit gehoord en de gedroogde aardappelblokjes en schijfjes waren niet te eten. Het was net metselspecie. Met een benzinebrander en veel nat hout moesten we zorgen dat er op tijd iets te eten viel dat ook nog een beetje smaakte! Maar afdoende leert men en na een tijdje ging het al een stuk beter. Tegen etenstijd stonden er altijd kampongkindertjes te wachten of er voor hen nog wat overbleef. Eén van hen hebben we een paar maanden bij ons gehad, kleren voor hem gekocht en een veldbedje gemaakt. We noemden hem Willy. Hij kwam uit Gadok. Hoe oud hij was wisten we niet, maar hij was vermoedelijk een jaar of vijf. De Prins Bernhard-Kapel is ook nog eens op bezoek geweest met Kees de Bok als mascotte er bij. In mei 1948 moest ik als kok naar de 3e compagnie in Karatjak omdat Kees Olsthoorn in het hospitaal was opgenomen. Daar had ik niet veel zin in want ik kende daar niemand. Maar dat is geweldig meegevallen. Na een week wilde ik al helemaal niet meer weg. Het was allemaal wat ruiger en de omgang met de “hogeren” was veel gemoedelijker. Een groot verschil met de Bataljonsstaf: daar werd ‘s avonds bij het eten halen een iedereen een kininepil verstrekt. Mouwen omlaag en lange broek verplicht. Toen ik daar bij de “3e” naar informeerde zei iemand dat ik beter een borrel kon nemen. Dat was ook nog goed tegen de wormen.... In Karatjak heb ik ook Djamhoeri leren kennen. Van hem heb ik zelfs nog een brief gekregen toen ik met een verbrand been in het hospitaal lag. Ik heb eens ergens in de kampong door een toekang kajoe (timmerman) een kist laten maken. Daar deed ik al mijn spullen in als we gingen verhuizen. Als ik de kist rechtop zette had ik een mooie kast. Die kist heb ik nog! Ze staat op de vliering en misschien dat de kleinkinderen het ding willen hebben en al die andere oude spullen uit Indië. Voor mij heeft het allemaal bijzondere waarde, maar voor een ander waarschijnlijk niet. Met Kees Olsthoorn heb ik ook nog een tijd samengewerkt in de keuken. Toen hadden we eigenlijk een restaurant, want bij Kees kon iedereen kiezen tussen nasi goreng, nasi poeti, bamie en soms ook nog gebakken aardappelen. Verder heb ik op andere plaatsen nog samengewerkt met Jan Leeuwis, Rien van Aspert en Bertus van Beest. Bij gebrek aan hout heb ik eens een oude kast gesloopt en opgestookt. Het was wel een prachtige kast met van voren uitgesneden figuren erop. Bij gebrek aan hout heb ik eens een oude kast gesloopt en opgestookt. Het was wel een prachtige kast met van voren uitgesneden figuren. De kast was leeg op twee eetstokjes na. Die heb ik nog! Samen met Jan Leeuwis heb ik ook enkele huisdieren gehad: een hond, twee eenden en een aap. Dat kon allemaal bij de 3e compie. In Kratjak gingen we wel eens op de zwijnenjacht met mensen uit de kampong erbij als drijvers. Als we er dan weer een geschoten hadden moest het beest geslacht worden. Ik hing hem dan aan zijn achterpoten aan een balk om hem beter van zijn jasje te kunnen ontdoen. Onze keukenhulp Masta lichtte me dan bij met een conservenblik met zand en benzine. Twee slachttanden heb ik nog steeds bewaard. Het vlees was lekker en een welkome afwisseling. Eens vingen we twee biggetjes, maar 173
s er
De kleine spion
g an eg di
.in
w
w
w
die waren na enkele dagen dood. Waarschijnlijk konden ze nog niet zonder de moeder. Na nog een paar keer te zijn verhuisd naar o.a. Poeraseda, Serang en Batoe Djaja kwamen we in Bandoeng terecht in een grote kazerne. Daar zijn we ongeveer 3 maanden gebleven, waarna we naar Batavia moesten om vandaar de thuisreis te beginnen met de S.S. Zuiderkruis op 24 november 1949. Toen we vertrokken heb ik nog heel lang op het dek gestaan en met mij vele anderen om te zien hoe Indië langzaam uit het zicht verdween. We waren er ruim 3 jaar geweest en dat was niet niks. En.... wat zou de toekomst ons brengen? Op 16 december 1949 kwamen we aan in Rotterdam en werden we die ochtend met bussen naar huis gebracht. Onderweg leek alles zo klein en de huizen zo dicht op elkaar. We waren gewend aan uitgestrekte sawah’s, theeplantages, rubberbomen en daartussen kleine kampongs of hier en daar wat huizen. En bergen. Bij mij thuis was voor een versiering gezorgd door de buurt en een groot bord met “Welkom Thuis!” Mijn moeder was niet veel veranderd, maar mijn 6 zussen wel. Ook zag ik mijn broer na ongeveer 6½ jaar weer terug. Er werd me verteld dat de harmonie ‘s avonds een serenade zou komen brengen. Daar zat ik nou echt niet op te wachten, maar dat was de gewoonte als iemand in Son uit Indië terug kwam. Ik heb de muzikanten na afloop bedankt en gezegd dat ze 2 consumpties op konden nemen in het café. De hele avond was het nog een komen en gaan van familie, vrienden en kennissen. Er werd dan ook een stevige borrel geschonken en ik moest elke keer maar weer proosten op m’n eigen thuiskomst. Na een poosje begon ik aardig scheef te kijken en ben ik maar naar bed gegaan. Na een paar weken vakantie ben ik weer bij mijn vorige baas in de bakkerij gaan werken. Bleef daar 4 jaar en wilde toen wel eens wat anders.
l
.n
van een onbekende dichter Hij stond aan de overkant, een leeg blikje in de hand. Wij hadden juist appèl, en zagen het ventje wel. Hij aasde op een paar lepels pap, daarvoor was hij elke dag op stap. Stil stond hij dan naar ons te kijken, bang om zijn honger te laten blijken.
Met om zijn lijfje een stinkende juten lap, schooide hij dagelijks om een warme hap. Dat kleine hoopje mens wekte medelij bij Jan Soldaat, en kreeg prompt z’n blikje gevuld, je weet hoe dat gaat. 174
Tot.... een KNIL-man hem eens goed bekeek en niet meteen van hart bezweek. Hij zag het ventje ooit ergens met een rood-witte vlag! “Kom maar eens met de waarheid voor de dag!” En al gauw bekende het ventje zonder mankeren dat hij voor de “Repoebliek” moest spioneren. Maar, hij zei zachtjes en na enig dralen, dat hij veel liever alleen maar pap kwam halen.
St. Nicolaasfeest in de Rimboe
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
S.M.A. A. Rosbach Na lang wikken en wegen was er dan besloten: we zouden St. Nicolaasfeest vieren. Op het eerste gezicht leek het, dat we voor onoverkomelijke problemen zouden staan, ook al door de korte tijd van voorbereiding. Waar haal je snoep vandaan? Hoe kom je aan costuums? En wie zal dat betalen zoete lieve Gerritje? Bovendien, je moet er iets pittigs van maken. Gelukkig zijn onze “buren” van 1-4 R.I. prachtlui. Mede dank zij hun hulp kwam de zaak prima in orde. Er werd besloten om het feest gezamenlijk te vieren. Bapa Andah, de eigenaar van een batterijenfabriekje bij onze kampong werd in den arm genomen. Hij stelde zijn fabrieksterrein dadelijk ter beschikking. Een groot afdak werd gebouwd en een toneel met schijnwerpers en decors ingericht. Het was “pico-bello” in orde. Schetsjes werden in elkaar gezet, er werd ijverig gerepeteerd met allerhande muziekinstrumenten een koortje studeerde geheimzinnig op de meest onmogelijke plaatsen en tijden. En dat alles in de soms weinige vrije uren die de zware dienst toelaat. En niet te vergeten onze ijverige koks. Nadat ze den heelen dag voor heete vuren hadden gestaan, waren ze één avond en den nacht vóór 5 december blijmoedig op hun post om het hunne tot het slagen van dit feest bij te dragen. Honderden croquetjes hebben ze gemaakt, cocoskoekjes gebakken, enz. (allemaal in klapperolie); gamellen met limonade en chocolade hebben ze gebrouwen. En met een glunder gezicht stonden ze den volgenden dag weer voor de houtvuren van hun veldovens. Prachtkerels! In een druilerige regen trekken we ‘s avonds, gewapend met onze mok en een pakje sigaretten (zuinig aan met dit kostelijk artikel) feestwaarts. Beneden ons zingt de kali zijn machtig lied. Van de Moskee klinkt het geluid van een trommel en een zangerige stem roept in het Arabisch de geloovigen in Allah op tot gebed. Steeds vlugger gaan de cadanzen van den trommelslag. Glijdend in de vette modder komen we eindelijk bij de “openlucht-feestzaal”. Behalve militairen is ook de kampongbevolking aanwezig. Ook voor hen is het feest! De jeugd staat natuurlijk, net als in Holland, met de neus vooraan en er moet heel wat keertjes “doedoek” (zitten) geroepen worden. Het slot van het liedje is, dat we het kleinste grut maar op onze knieën nemen. Onder het zingen van bekende St. Nicolaasliedjes verschijnt de bisschop, keurig uitgedost en op een echt wit paard, bereidwillig afgestaan door een naburige kampong. 175
Losse flodders uit een dagboek
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
In een geestige toespraak looft en laakt de Sint (een van de officieren) z’n mannen, vertelt van z’n moeilijke reis door ravijnen en kali’s, dat hij liever in Spanje was gebleven dan de kou van Indië op te zoeken en dat het zoo’n toer was geweest om een flinken Zwarten Piet te krijgen, aangezien alle grote zwarte pieten in Holland bleken te wonen. De rest van de avond woont hij als toeschouwer het programma bij, dat vol is van kostelijke vondsten en gezonde humor. Een van de hoogtepunten was het optreden van het koortje dat o.a. driestemmig zong “moeder onze kraai is dood”, maar dan in een mengelmoesje van Nederlandsch en Maleisch. Tusschen de bedrijven door worden we gespijzigd en gelaafd, waarbij de Inheemsche bevolking niet vergeten wordt. Kinderlijk blij en gelukkig nemen ze de tractaties in ontvangst. Als eindelijk het einde is gekomen willen zij van hun kant ook iets doen. De gamalan verschijnt ten toneele: er worden Javaansche liedjes gezongen, een wajang-spel en een zwaarddans opgevoerd. Dit deel van den avond is speciaal voor de “Ireentjes” (zooals wij hier heten) omdat wij dit nog nooit gezien hebben. En al zijn er dingen, die wij niet begrijpen, toch komen wij onder den indruk van dit spel. In den tropennacht zoeken wij ons bivak weer op. Allen zijn we het er over eens dat het een pracht van een Sint Nicolaasavond is geweest, met als winstpunt: vriendschap gesloten met onze kampongbewoners.
l
Onbekende auteur Woensdag 4 augustus 1948
Wapeninspectie door een pas uit Nederland gekomen 2e luitenant R. Die man dacht blijkbaar dat al onze wapens ontladen in de rekken stonden. Nou, daar kwam hij vrij snel achter. Toen hij de bren heel demonstratief uit elkaar had gehaald en hem na inspectie weer in elkaar had gezet, vroeg hij heel schoolmeesterachtig: “Hoe kan je nu zien dat het wapen wel of niet gespannen is, zonder het wapen aan te raken?” Wij hielden ons voor de domme. Wisten het niet zo gauw.... “Kijk”, zei het “mannetje Baroe”: “Als hij gespannen is (en hij spande de bren toen), en kijk je er doorheen, dan is de afdekschuif naar achteren geschoven. Is hij ontspannen, dan is die schuif gesloten. Terwijl hij dat zei, trok hij aan de trekker.... en brak de hel los in de kamer!! Een half magazijn, dat op de bren zat, ratelde leeg, vlak naast het bed van een slapende korporaal (Ko Dieleman), die wacht had gehad. Die sprong als een tijger van z’n nest. Bloedlink! De pannen vlogen van het dak, het hele kamp in stelling. En de luitenant? 176
Die vond het achteraf stom dat we een geladen bren op de kamer hadden staan! En de anders altijd rustige korporaal riep woedend: “ Denk jij dat die ploppers ons met stront beschieten?” ‘t ging op z’n plat Zeeuws, zodat wij na de schrik gierden van de lach. Nog een geluk dat er niemand was geraakt. Van die luitenant, die voortaan “mannetje Baroe” werd genoemd, hebben we nooit meer wapeninspectie gehad! Woensdag 5 september 1948
Vrijdag, 7 september
g an eg di
.in
w
w
w
Het dagblad “Trouw” schrijft openlijk een grote leugen in de krant met als onderwerp: “ De Koninklijke Landmacht in Indië loopt niet, maar ze rijden patrouille”. Het artikel was geschreven door “een speciale medewerker”. Nou, die schoft moet maar eens bij ons komen kijken. Kan hij gelijk op z’n bek vallen in een drassige sawah, als hij het lef zou hebben om met een patrouille van ons mee te gaan! Te voet dan wel te verstaan! Onze commandant heeft via overste Den Hartog direct zijn beklag gedaan bij de legerleiding. Van de planter van Tjianten Heran heb ik een handjevol nieuwe spijkers gekregen voor mijn nieuwe kist, en ook nog een paar scharnieren. Op een patrouille naar de theetuin ontdekten we een enorme hoop stenen op de weg. Bedoeld om de planter in een hinderlaag te laten rijden. Alle stenen verwijderd. En heel karwei, want ze waren groot en het waren een heleboel. Op de terugweg mijn hakken stuk gelopen vanwege de natte troep en de regen. Doet nogal pijn. Thuisgekomen kregen we allemaal een prik tegen de pest. Allemaal “de pest in” dus! Er zijn veel beschietingen op ons bivak. Na een uitbraak hebben we, dwars door de sawah’s lopend, een stuk of vier bendeleden kunnen neerschieten. Een paar anderen opgepakt en overgeleverd aan de inlichtingendienst. Doodmoe die avond. Wel een paar brieven van thuis beantwoord.
s er
Grote patrouille naar Bantam door de bergen. Om 7 uur weg via de stuwdam naar boven. Daar is de natuur prachtig mooi. Het water wordt opgevangen voor de bevloeiing van de sawah’s. Zonder water groeit hier niets. Wel altijd waakzaam zijn, want dit is een gevaarlijk gebied. Veel gelopen en gesjouwd, maar niets bijzonders gezien.
.n
Zaterdag 8 september
l
Moest op wacht plotseling. Ging nog even op bed liggen en bleef slapen. Gevolg: 3 dagen streng arrest. Ik vind het niet erg. In ieder geval 3 dagen vrij van dienst....!
177
Jan zag spoken
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Jan v. d. Burght Als je op wacht moest op de Poentjak, betekende dat rondjes lopen door het terrein om de “villa” (het bekende restaurant bij de pas). Eigenlijk dus patrouille-wacht rond het bivak. Het was een normale avond. Aardedonker en niks te horen of te zien. Ik had hondenwacht. Ja, er was wel wat te horen. De bekende en onbekende tropengeluiden. Geknor, gefluit, gepiep en gekwaak. Enfin, alles wat dier was in de omtrek liet van zich horen. Dan waren er nog de vuurvliegen. Maar verder niks aan de hand. Ik heb juist een ronde gemaakt. Niets te beleven. Ga naar de keuken, links van de ingang van het “restaurant”. Even wat thee drinken, die Toon Schuurmans voor de wachtkloppers klaar heeft gezet. Prima kok die Toon, duimen hoog! Even de benen gestrekt. Opeens voel ik bij m’n voet iets bewegen. Ik denk direct aan een slang... maar in het licht van m’n zaklamp zie ik een klapperratje dat kunstjes maakt bij m’n voeten. Het diertje schrikt zich te barsten van het licht. Maar hij (of zij) was niet de enige die nacht, die zich te barsten schrok. Ook ik schrok me even later ook een ongeluk. Wat was er een de hand? Ik loop m’n rondje weer en kom op het terras. (Dat terras waar je zover over de Preanger kunt kijken overdag). Loop terug naar de ingang van het terras. Alles aardedonker, dus een beetje op de tast lopend.... Heeft inmiddels onze luit Schollaart z’n camouflagepak buiten gehangen aan de waslijn omdat het ding niet helemaal droog was geworden na een middagpatrouille. Maar ik zie heel vaag een vent bewegen, die er daarnet nog niet was! Ik roep hem aan. Geen antwoord, dus doe ik een uitval, spijker op de Lee-Enfield. Dan ontdek ik dat ik het vechtpak van de luit aan m’n bajonet heb geregen! Kun je begrijpen dat de luitenant boos was over dat gat in z’n pak? Achteraf vond hij het ook wel stom om dat ding daar op te hangen zonder mij te waarschuwen.
l
.n
Kerstmis in de tropen Kerstnacht A. Rosbach
Ik ben officier van piket. Als om half twaalf de beide 3-tonners, die de R.K. militairen naar de Nachtmis in Tjisaroea brengen, wegrijden valt de tropenregen in dikke stralen loodrecht naar beneden. Dat alle Katholieke jongens deze mis kunnen bijwonen is mogelijk, doordat de Protestantse militairen spontaan aangeboden hebben, hun dienst te willen overnemen. Morgen zullen de kerkgangers van nu hun Protestantse collega’s in de gelegenheid stellen om gezamenlijk op te gaan naar hun Godshuis, om daar de geboorte van den Heiland te herdenken. 178
En terwijl ik nog over deze prettige samenwerking in onze compagnie nadenk, glijd ik over het glibberige paadje, om de wachtposten te controleren. Gelukkig, geen bijzonderheden! Alles is oké.
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w Als ik om half vijf m’n tweede ronde loop, is de regen opgehouden. In stille pracht flonkert de sterrenhemel. De tropennacht is vol van geheimzinnigheid. Rusteloos vliegen de vuurvliegjes rond, dansende lichtjes in de fluwelen donkerte. Ergens in de sawah kwaakt een kikkerkoor. Het is fris. Even huiver ik. Vlak bij de kali staat een schildwacht. Nog voor ik hem goed en wel gezien heb, klinkt een kort “berenti” (halt). “ ‘t Is in orde, jongen. Officier van piket”. Zwijgend staan we even naast elkaar. Ik merk, dat-ie moe is. Valt ook niet mee, twee uur achtereen in spanning, steeds op je hoede, met de ogen en oren de duisternis af te tasten. Dan zegt hij “Gek, toen ik vanavond op wacht kwam, had ik helemaal geen idee van Kerstmis. Maar nu”, en hij wijst naar een grote ster, die staat te twinkelen hoven een groepje palmen, “kan ik me voorstellen persoonlijk het gebeurde in de Kerstnacht mee te maken”. Als ik weg ga, drukt hij me even de hand. “tot morgen in de kerk en goede Kerstdagen”. 179
Goede nacht soldaat!
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
In de snel vallende duisternis heeft menige man nog snel een paar karweitjes gedaan die alleen bij daglicht kunnen gebeuren. Een scheur in een uniform met onbeholpen steken dichtgenaaid, een paar knopen aangezet en het geweer zorgvuldig schoongemaakt. Als het donker is gloeien in alle kamponghuisjes waar het peloton een onderkomen vond, de olielampjes. Nog primitiever zijn ze dan de drinkglazen met drijvertjes in de Duitse bezettingstijd. Maar de verlichting, die toen het symbool was van de donkere tijden die we beleefden, past hier wonderwel bij de schamele kamponghuisjes en de grootse tropennacht. Het zou een misdaad zijn, de heldere sterrenhemel en de silhouetten van de palmbomen te verdrijven met fel elektrisch licht. Groot is het gebied dat dit handjevol mannen kreeg toegewezen. En zwaar zijn de dagelijkse patrouilletochten door het woeste bergland van West-Java, waar menige bende de rust die wij brachten tracht te verstoren. Zwaar zijn ook de wachtdiensten en kort is de rust voor de mannen die een gebied beveiligen dat in geen enkele verhouding staat tot hun aantal. Reeds lang zijn ze gewend om de omstandigheden te nemen zoals ze zijn, maar steeds ook weten ze een verbetering aan te brengen in het primitieve leven van een soldaat te velde. Door de foerageauto, die het dagelijks contact met de buitenwereld onderhoudt, zijn brieven uit Holland meegebracht. Buiten is de tropennacht vol geluiden die voor de soldaat geen geheimen meer hebben zoals in het begin. Ergens roept een tokeh, acht, negen, tienmaal. Dat moet een ouwe zijn, want zevenmaal is meestal de tax. Rondom het olielampje zwermen de muskieten. De soldaat staat op om z’n klamboe over zijn veldbed te spannen. Z’n zware voetstappen doen de bamboevloer van het huisje golven en zijn grote gestalte vult de kamer, die niet op zulke stoere afmetingen is berekend. Als hij weer op het bankje voor de deur zit, begint hij een brief te schrijven. Gehinderd door het slechte licht en handen zie door zwaar werk niet gewoon zijn om te schrijven. Het potlood beweegt zich met langzame halen op en neer. Hij schrijft aan z’n meisje over de belevenissen van deze dag. Over de zoveelste verhuizing van het peloton naar een kampong waarvan zij de naam niet zal kunnen vinden op haar schoolatlas. Het is een onopgesmukt verhaal, niet lang, “want het licht is niet zo best hier”. Als de laatste regels zijn geschreven, kijkt hij even naar de bamboewand, waar de foto van z’n meisjes hangt. Ze heeft al z’n reizen per brief meegemaakt. De overtocht per schip, ‘s nachts hangend in een hangmat. Later de aankomst in Priok en Buitenzorg. Over de patrouilles door het gebied waar ze orde en rust moeten brengen. “Maak je maar niet ongerust, we redden het wel. Ik maak het goed en ben voorzichtig”. In gedachten houdt hij de brief dichtgeplakt in z’n hand. Je moest eens even thuis kunnen zijn. Zomaar even heen en terug! De wacht wordt afgelost en hij beseft dat het tien uur is. Dat betekent bedtijd, want morgen is het weer vroeg dag voor een patrouille. Onder de klamboe kijkt hij nog wat rond in het kleine kamertje en zijn ogen dwalen gewoontegetrouw naar die foto aan de wand. In het glas, waarachter de foto zit, is een barst. “Nou ja, het zij zo.” Sissend dooft het oliepitje. De olie is op. Een gebruinde jongensarm trekt het geweer onder de klamboe. Dat is z’n slaapgenoot waaraan hij al lang is gewend.
180
Het is heel stil in het kamp, waar nu overal de olielampjes doven en de wacht zijn waakzaam oog laat gaan over de donkere omgeving en de wijde omtrek. Goede nacht, soldaat!
Kerstmis onder de klapperbomen.
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Onbekende auteur Wie van ons herinnert zich nog precies hoe wij Kerstmis vierden in Indië? Eerlijk gezegd kan ik me er weinig van herinneren. Meestal werd er gewoon dienstgedaan. En zelfs menigmaal moest er extra worden wachtgelopen of gepatrouilleerd omdat onze tegenstanders ons geen rustige Kerstviering gunden. Rust was er dus niet bij meestal. De kok deed wel wat extra’s meestal, al was het vaak behelpen met de weinige middelen die hij beschikbaar kreeg. Maar verder was alles gewoon, net als altijd.... Alleen ‘s morgens kwamen de baboes niet vuile kleren verzamelen. Op gewone dagen gaat dat meestal onder luid gekwetter onder elkaar, waar je geen barst van kon verstaan. Tegen ons riepen ze in een ratjetoe van Soendanees-Maleis en Nederlands: “Toean Jan, dimana kortebroek”, of: “Isterniet toetjie tjelana ini hari?” Verder moesten de dames altijd maar weer zeep hebben om de kleren te kunnen wassen. Altijd hadden ze tekort aan zeep. Maar dat kwam omdat ze minstens de helft stiekem verkochten of zelf gebruikten! Op zo’n Kerstdag ging alles verder z’n gewone gangetje. Behalve dan de activiteiten van de veldprediker en de aalmoezenier. Die waren met die dagen bijzonder in de weer. In hun jeep reden ze van de ene buitenpost naar de andere, vandaar de bijnaam: “vliegend evangelie”. Met het geweer op schoot werd in een gammel lokaaltje of kamponghuis de Kerstdienst bijgewoond en als alles goed ging, kon dat ongestoord gebeuren. Maar een beschieting was nooit uitgesloten. Die Kerstdagen waren emotioneel geladen. Je lag met een stel makkers op een kamer in een gammel kamponghuisje. Je bent niet alleen, maar in gedachten was je ergens anders. Je dacht aan thuis, aan een echte geurende kerstboom, aan een gezellige huiskamer. Aan sneeuw, schaatsen en kaarslicht. Maar intussen lag je door de fijne mazen van je klamboe naar een half vergane bamboe zoldering te staren, waar je soms eerst de ratten weg moest jagen.... Je luisterde naar het snurken van je “slapie” onder de klamboe naast je. En buiten op het veranda (mooi woord voor een van gevlochten bamboe gemaakt bordes, voor het huis) hoorde je Kees de aap af en toe zielige geluidjes maken. Het dier zat vast aan een touw, dat om zijn middel was geknoopt. Hij had ongeveer 5 meter bewegingsruimte. Als het donker werd, kroop hij in een sinaasappelkistje dat boven aan een balk was vastgetimmerd. Kees moest stil zijn want de jongens wilden slapen, maar het beestje vond zichzelf zielig en maakte dan 181
piepgeluidjes. En als er dan “Kees hou je kop”.... werd geroepen, begon Kees prompt te krijsen. Net een kind, dat niet wil slapen. Kerst in de rimboe was niet romantisch, niet huiselijk, niet sfeervol. Maar we deden ons best om er wat van te maken. En soms gelukte dat ook aardig. Om er toch een beetje sfeer aan te brengen, hadden kunstzinnige sobats fraaie prenten getekend.
Kerstgedicht. E. Kerkdijk Broedjoel, 28 dec. 1946.
Nu zal het Kerstfeest wel in Holland zijn. Ik sta op wacht en hoor slechts de cycaden. Ik zie de palmen wuivend in de nacht. Ik en mijn geweer, allebei geladen.
.in
w
w
w
Hier ben ik, dood en leven saam vereend. In Holland zul je bij een Kerstboom zingen. Zacht sprekend over mooie tere dingen. Ik sta alleen, zwijgend en als versteend.
Ik zie de Kerstboomlichten en de sterren. Het zilver maanlicht op de palmenkroon. En als de siersels van de denneboom. Ik hoor een Kerstlied naderen van verre.
l
.n
Ik ben zo eenzaam en toch niet alleen. Zomin als eens de herders in die tijden. Die uit den nacht het eeuwig licht verbreidden. Maar ook deez' duisternis gaat van ons heen.
s er
g an eg di
Ik heb den dood in deze harde hand. Maar toch diep in mij voel ik het zoete beven. Van een wonderlijk en teder leven. Om liefde en heimwee naar het verre land.
Kerstmorgen SMA A. Rosbach. Stralend schijnt de zon over de groene sawahs. In onze compagnie houden we, vóór we naar de kerk gaan, een korte liturgische wijdingsdienst. Het kleine compagniebureau is geheel gevuld. Een ieder neemt deel van dezen dienst, waarvoor de ons toegestuurde liturgie van het Ned. Jongelings Verbond gebruiken, voor zijn rekening. Het is allemaal zo eenvoudig, wars van alle grote woorden, maar diep gemeend. Een bouquet bloemen, geschenk van de kampongkinderen staat op de tafel. Rustig klinken de stemmen, die anders zoo echt soldaatachtig, lawaaierig kunnen aandoen. En juist die eenvoud maakt, dat je voelt dicht hij de kribbe in Bethlehem te staan. 182
Kerstmis in de rimboe.
l
Ooit zaten we zo, starend bij een kaarsje, te denken aan thuis. “hoe zou het daar zijn ? De kachel aan, kerstboompje in de hoek bij het raam....” En dan weer gereed maken voor de hondenwacht. De harde werkelijkheid! Het viel allemaal niet mee. En toch hielden we de moed erin!
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Ons kerkgebouw is afgeladen vol, als we om 10 uur in Tjipajoeng aankomen. Ds. Kramer van de divisie is meegekomen met onze eigen veldprediker. Hij heeft een grammofoonversterker met ‘n uitgebreide collectie Kerstplaten meegebracht. En omlijst door gewijde muziek houd ds. Kramer z’n Kerstpredikatie. Hij trekt een parallel tussen de herders en hun leven en het onze. Wij, evenals die herders destijds ver van de normale samenleving, ook vaak ontbering en gemis aan comfort, maar ook voor ons de Blijde Boodschap: “U is heden de Heiland geboren”. Ook voor ons de gang naar Bethlehem, om daar ootmoedig te knielen voor het Kind in de kribbe. Na afloop van de kerkdienst gaan we even naar het ziekenzaaltje, een paar patiënten opzoeken. Onze luitenant heeft een paar extra pakjes hij zich, een verrassing voor de jongens. Het ziekenzaaltje is gezellig versierd, een kerstboom en een stalletje van eigen makelij wedijveren met een schat van bloemen Ook hier worden Kerstplaten gedraaid en bovendien is er een koortje van soldaten, dat de oude en toch altijd weer nieuwe Kerstliederen voor hun zieke makkers zingt. Zoals bij nagenoeg ieder onderdeel, vierde onze compagnie ‘s avonds gezamenlijk het Kerstfeest. Voordat de gemeenschappelijke feestmaaltijd begon, hield onze commandant een toespraak. Geen holle welsprekendheid, maar eerlijke, recht op de man af gesproken woorden, waarin je z’n medeleven met de troep kon beluisteren die een getuigenis waren van waarachtig Christendom. Tot aan de pauze hadden we een ernstig programma. Iedereen had een getypt papiertje, waarop de Kerstliederen, die we gemeenschappelijk zongen vermeld stonden en dus werden ze volop meegezongen. Na de uitreiking van NIWIN-pakketten, die tegen ieders verwachting in, op tijd gearriveerd waren, bleven we nog een poosje gezellig bij elkaar. En al was het dan ook niet “net zoals thuis” en al was er wel een enkeling met verdriet in z’n hart, iets wat je juist met deze dagen zo gauw hebt, toch was het al met al een goed en gezegend Kerstfeest, waarvan ons de herinnering nog lang zal bijblijven.
Zou dit een Kerstverhaal kunnen zijn? Onbekende auteur Het kan 1947 zijn geweest. Ons peloton was gelegerd in een gebied dat niet al te ver van Batavia af lag. Toch waren de wegen slecht, vol gaten en hobbels, zodat de afstand naar 183
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
de stad in kilometers uitgedrukt niet groot was, maar je reed er lang over vanwege de toestand van de wegen. Onze chauffeurs, die vrijwel dagelijks naar “de Staf” moesten rijden om proviand, post enz. waren in feite geweldige vakmensen. Rijden in een grote drietonner in zo’n gebied eist nogal wat van de man achter het stuur. En bovendien kan er onderweg van alles gebeuren. Want je rijdt tenslotte in vijandelijke gebied.... En als je dan op een avond laat uit je bed wordt gehaald door de hospik, omdat er in de kampong een jong vrouwtje moeite heeft met het op de wereld brengen van haar eerste kindje, vraag je natuurlijk direct: “Waarom haal je mij daarvoor uit m’n nest?” Als de hospik dan antwoord dat het gaat om Moemoen, de vrouw van Abdoel de hulp van de kok, duikt onze chauffeur, die we maar Dries zullen noemen, toch maar onder z’n klamboe vandaan. “Die kampongvrouwtjes kunnen toch altijd zo gemakkelijk bevallen”, moppert hij onder het aankleden. “Wat is er dan loos met dat wijfie?” vraagt hij aan Geert, de hospik. “Het kind ligt volgens mij verkeerd. Ik ben ook maar een gewone hospik. Er moet ingegrepen worden. En dat gaat mij boven m’n pet. Volgens mij is een keizersnee de enige oplossing. Dus als de sodemieter naar een hospitaal!” De pelotonscommandant geeft toestemming voor een rit naar de stad en tien minuten later wordt Moemoen op een brancard achter in de drietonner gehesen. Een dood-nerveuze Abdoel klimt er ook in samen met Geert. Een mannetje voor bewaking zit naast Dries voorin. Hotsebotsend verdwijnt de drietonner in de duisternis. Wat er zich onderweg afspeelt, laat zich wel raden. Een weg vol gaten en hobbels. Op de brancard het in barensnood verkerend vrouwtje. En dan de doodnerveuze Abdoel, die wel vader wil worden, maar dan niet op deze manier. Hij laat echter niets merken en staart maar wat voor zich uit. En onze hospik Geert, die.... tevergeefs probeert om deze verschrikkelijke rit voor het aanstaande moedertje zo dragelijk mogelijk te maken. Een pijnstiller of spuitje durft hij haar niet te geven, bang als hij is voor een mogelijk verkeerde werking. Hij had nog getracht om telefonisch advies te vragen, maar kon niemand bereiken. Chauffeur Dries doet zijn uiterste best om zo hard mogelijk te rijden en toch nog de meeste kuilen te omzeilen. Maar dat is onbegonnen werk. En contact met Geert is ook al niet mogelijk. Dus: voorthobbelen maar langs kampongs, over krikkemikkerige bruggetjes en kleine dorpjes. Een geluk nog, dat hij deze route op zijn duimpje kent. Geert ziet het niet meer zitten. Hij roept met zijn beste Maleis tegen Abdoel, dat z’n vrouw niet mag persen, maar komt niet verder dan: “moesti plan-plan sadja, tida boleh snak datang sekarang!” Abdoel vertaalt dat in het Soendanees, maar Moemoen ligt te kronkelen en te kermen vanwege de opkomende weeën. Eindelijk komen ze op de hoofdweg en Dries geeft plank gas. Dat lucht even op. Ze bereiken even later het veldhospitaal en rijden zonder te stoppen langs de wachtpost tot 184
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
vlak voor de ingang. Daar springt Geert uit de laadbak en rent naar binnen. De anderen wachten vol spanning in de drietonner. Binnen krijgt Geert echter geen hulp. “Ben je gek,” zegt de dienstdoende arts. “We zitten vol en voor een baboe die met vereende krachten met jong is gestopt hebben we geen tijd!” Geert antwoord woedend dat de vader een Indonesiër is die mee is gekomen in de laadbak. Maar er is geen medewerking. “Zoek maar een ander hospitaal,” krijgt hij te horen. Geert laat nog wat woorden los, die op insubordinatie lijken en rent weer naar buiten. “Rijden, als de sodemieter!” schreeuwt hij. “Naar het Marine hospitaal!” Dries brengt de drietonner vloekend weer op topsnelheid en scheurt door de stille straten. Kermend ondergaat Moemoen deze kwelling. Geert bereidt zich voor op een stuitbevalling in de laadbak. Maar hoe het moet weet hij niet. Hij is wel getrouwd, maar heeft nog geen bevalling meegemaakt. Ze bereiken het Marine hospitaal. Gierende banden, piepende remmen. Geert weer de bak uit en rent naar de receptie. En warempel, er wordt direct en snel geholpen als hij hijgend heeft uitgelegd wat er aan de hand is. In de verloskamer van het hospitaal krijgt Moemoen nog net op tijd haar kindje. Met de keizersnede. Abdoel en Geert, maar vooral Moemoen, zijn overgelukkig. “Anak lakkie”, (een jongetje) zegt Abdoel blij en hij bedankt de arts en de verpleegsters die hem feliciteren. Geert krijgt koffie en laat Dries en de bijrijder ook koffie brengen in de wachtkamer. Opgelucht gaan ze weer naar buiten, maar Abdoel wil blijven. Hij wil z’n jonge vrouw en kind niet achterlaten. Maar dat gaat niet tot zijn grote teleurstelling. “Morgen brengen we je wel weer bij haar voor bezoek”, troost Dries hem. Maar ook Moemoen wil direct weer mee terug. Dat grote luxe hospitaal vindt ze maar niks. Maar het kan niet anders. Ze moet nog verpleegd worden. “Saja mao poelang toean Geert”, zegt ze angstig. Maar de verpleegster spreekt gelukkig prima Maleis en stelt haar gerust. Bovendien heeft Moemoen een slaapprik gehad en valt pardoes in slaap tijdens het gesprek. Dries kruipt weer achter het stuur van z’n drietonner en Geert en Abdoel gaan weer achterin. Dries heeft nu lak aan kuilen. Om de schokken op te vangen hangen Geert en Abdoel vaak aan de dakspijlen. Het begint al licht te worden als ze in het bivak terugkomen. Abdoel wordt in de kampong direct omsingeld door een schare kwetterende nieuwsgierige vrouwen. Het kind van Abdoel en Moemoen had een Kerstkind kunnen zijn. Na een moeizame tocht eerst keihard weggestuurd. “Er was geen plaats!” Maar dan is er toch hulp en onderdak. Het was omstreeks Kerstmis....
Nachtelijke aanval afgeslagen (overgenomen uit het onafhankelijk tijdschrift “Moeson” van 1-2-1981) Jan Blokker Het was nacht. Twee soldaten van de stafkompie van ons bataljon tuurden gespannen vanuit een haastig in elkaar gestampte stelling (een muurtje met daarop wat zandzakken) ergens aan de rand van Garoet, het donker in. Ze zaten broederlijk en stijf tegen elkaar gedrukt omdat het plankje dat op een paar munitiekisten rustte, geen ruimte bood om gerieflijk te zitten. Pier en Pol (laat ik ze zo 185
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
maar noemen om misverstanden te voorkomen) voelden zich niet erg senang (gerust). Heel begrijpelijk overigens, want Garoet was pas weer in Nederlandse handen en dat hield in dat ze ondanks de vreugde van de herovering, wel mooi midden in de nacht in een vreemde omgeving zaten te turen met waarschijnlijk nog volop tegenstanders. En dan vraag je je af: wat zijn die tegenstanders van plan? Komt er nog een tegenaanval? Of wordt het alleen maar pesterig geschiet op het kampement en nemen ze daarna de kuierlatten? Vragen te over, waar ze mee zaten opgescheept op hun plankie. Alle reden om gespannen en uiterst waakzaam te zijn. Pier had zijn geweer schietklaar voor het grijpen op de zandzakken gelegd en Pol had zijn stengun eveneens schietklaar op zijn heup hangen. Zo zaten ze al geruime tijd, af en toe een woordje fluisterend, voor zich uit te turen, toen de inwendige mens ook een woordje begon mee te spreken. “Hoe denk je er over’’, vroeg Pol zachtjes, “ik krijg trek in koffie. Er staat koffie voor ons klaar. Zal ik wat gaan halen?” “Geen gek idee”, was het zachte antwoord van Pier. “Doe maar, het ziet er op het ogenblik zo vredig uit. Ik geloof niet dat er wat zal gebeuren”. Pol stond op en liep over het grasveldje naar het ongeveer tien meter achter de stelling gelegen kamponghuisje, waar een gedeelte van het peloton in welverdiende slaap de ellende en ongemakken van de eerste politionele actie even aan het vergeten was. Pier, stijf geworden van het ongemakkelijk zitten, nam Pol’s afwezigheid te baat. Hij rekte zich eens behaaglijk uit en verschoof zich op het krappe plankje om van een wat ruimere zitplaats te profiteren tot Pol terug kwam met de koffie. Helaas, tijdens het verschuiven gebeurde er iets, waar Pier nooit aan had durven denken. Eén van de kisten kantelde en Pier sloeg achterover. En dat was nog niet zo erg, ware het niet, dat Pier tijdens dit onverwachte gebeuren naar zijn geweer greep en zijn vingers de trekker raakten.... “Pang”, Een daverende knal was het gevolg van deze ongelukkige greep in het duister. Pol, die met in elke hand een messtin koffie, net weer uit het kamponghuisje kwam geschuifeld, schrok zich een ongeluk. Hij zwiepte de messtins met koffie de duisternis in en had met dekking zoeken zo’n haast, dat hij tamelijk onzacht op de grond terecht kwam. En Pier.... had het na de schrik van dat schot zeer moeilijk met zichzelf. Wat moest hij nu doen! Dat schot moest verantwoord worden Hij moest een verklaring geven. Maar, wie zou het geloven als hij de waarheid vertelde? Koortsachtig zocht hij naar een aannemelijker verhaal. Hem stond alleen maar getreiter te wachten als hij de waarheid vertelde. Zo van: “kwam er een vuurvlieg voorbij? Of: Hoorde je een klapper vallen Pier?” Hij hoorde ze al lachen...! Hij nam snel een besluit, greep z’n geweer en schoot nog een paar keer voor zich uit. 186
Uit “De Bromtol” Van ons derde bataljon
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Pol, van de schrik een beetje bekomen, had zich snel bij Pier gevoegd en begon zonder iets te vragen zijn sten leeg te schieten in de richting waarin Pol schoot. Het peloton , inmiddels wakker geworden door al dat geschiet stormde slaapdronken met hun wapens, waaronder enkele brens, naar buiten en nam de stellingen in. “Waar?” werd er geroepen in de richting van Pier en Pol. “Daar!” brulden dezen terug en wezen voor zich uit. Toen ratelde de ene vuurstoot na de andere de duisternis van het voorterrein in. Na enkele minuten werd het bevel “stoppen met vuren” gegeven en viel er een doodse stilte in. Iedereen wachtte met spanning af wat er zou gebeuren. Maar het bleef doodstil. “Zo”, sprak de luit, “Die ploppers zullen zich voorlopig wel niet meer laten zien. We kunnen de klamboe wel weer opzoeken”. En hij had gelijk, er werd die nacht geen schot meer gelost. ‘s Ochtends kwam de bataljonscommandant met een gevolg zich op de hoogte stellen van de gebeurtenissen van de afgelopen nacht. Bij het muurtje met zandzakken gekomen, vertelde hij aan zijn gevolg, dat hier de plek was waar de plurken zijn Pier en Pol om het leven hadden willen brengen. “Kijk maar”, riep hij zelfs een paar keer nadrukkelijk en wees naar het gebrekkige muurtje. Aan de buitenkant zaten enige kogelinslagen. Het klonk zo overtuigend, dat niemand er meer aan twijfelde dat Pier en Pol die nacht behoorlijk hadden gemazzeld. In het rapport aan de divisiestaf werd vermeld: “Nachtelijk aanval op bivak Garoet afgeslagen.”
l
.n
Auteur onbekend Overgenomen uit “De Bromtol” orgaan van het regiment “Prinses Irene”. Redactie: R.A.O.M. v C. Kazerne. 1e jaargang, 9e nummer, 7 februari 1948. Op 16 oktober 1946 scheepte het derde Bataljon zich op de “Volendam”. ‘s Avonds om 8 uur verlieten we Rotterdam en was het ongeveer 11 uur toen we buitengaats waren. Steeds kleiner werden de kustlichten en tenslotte verdwenen ook deze laatste zichtbare banden met het Vaderland. De eerste dagen hadden we behoorlijk weer, maar de beruchte Golf van Biscaye eiste zijn tol. Er waren vele zeezieken en menige Irene-man hing groenbleek over de reling of lag als een zielig hoopje narigheid op een van de dekken. Het leed was spoedig vergeten toen we in de Middellandse Zee zaten. In de beste stemming kwamen we in Port Saïd aan. Wat hebben we daar wat gehandeld! Uren en uren hebben we naar beneden geschreeuwd, waar in kleine bootjes alles te koop was, van “lekker sinaasappel” tot “mooie tasje” toe. De Egyptische goochelaar trok aller aandacht met z’n “hier kippetje, daar kippetje, weg kippetje”. Maar één van onze mannen was nog handiger, want aan het einde van de voorstelling bleek de vlaggenvoorraad van de artiest verdwenen te zijn. Via de scheepsomroepinstallatie kwam de vlaggenparade weer tevoorschijn. Via Suez 187
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
ging de reis naar Colombo en vervolgens naar Priok, waar we de twaalfde november arriveerden, verwelkomd door Generaal-Majoor Dürst Britt, Commandant van de 7 December Divisie. De daarop volgende ochtend was het vroeg reveille, debarkeren en daarna met A.A.T.-wagens naar onze bestemming. Het was een tocht om niet gauw te vergeten. Eerst door Batavia met de vele passars en zijn speciale geurtjes. Meester Cornelis was ook een naam die bekend kinkt, maar al gauw kwamen er plaatsnamen waar we nog nooit van hadden gehoord en was de weg eigenlijk geen weg meer. Het waren meer kuilen, die op sommige plaatsen door een minder hobbelig stukje asfalt met elkaar verbonden waren. En dan al dat stof! Hele wolken stof dwarrelden op achter elke wagen....! Toch namen we dat alles op de koop toe, want het landschap deed te veel vergeten. Langzaam schoven de Salak en de Gedeh op ons toe, die eerst slechts zilverig in de verte schemerden, maar waarvan de contouren steeds duidelijker werden. Zo naderden we Buitenzorg, plaats van Republikeinse en Nederlandse tegenstellingen: een rood-witte vlag met daarnaast onze eigen driekleur rood-wit en blauw. De TNI-tangsi naast het Hollandse bivak. Vijandige blikken hier en daar en opgestoken duimen elders. Grommend, als met tegenzin, kroop de autocolonnes verder in het nu volgende heuvelterrein om bij een plotseling draai van de weg weer naar beneden te suizen. Tegen twee uur waren we bij de grens van ons Bataljons-vak. Gadok. Hier bleef de tweede compagnie achter. De bataljonsstaf ging naar Tjipajoeng, de derde compagnie kreeg een plaatsje toegewezen in Megamendoe, eens het hoofdverblijf van Soekarno, De Stafcompagnie kwam in Broedjoel terecht, de vierde compagnie installeerde zich in het sanatorium Tjisaroea, terwijl de eerste compagnie het hogerop zocht, namelijk op 1480 m. op de Poentjak-pas (in de wolken!). De eerste en de tweede compagnie lagen ongeveer een 20 km. van elkaar verwijderd. De Kwartiermakers, die een maand eerder waren vertrokken, hadden zich dapper geweerd. Aan het begin van het bataljonsgebied stond een grote ereboog met de woorden: ‘Welkom Irene”. De veldbedden stonden netjes klaar, terwijl bij sommige compagnieën zelfs thee was gezet. Er waren echter nog problemen te over. Het drinkwater moest per tank worden aangevoerd. Het vervoer kostte hoofdbrekens, verlichting was er vrijwel niet; en waar moest je de spullen van jezelf neerzetten of opbergen? Toch kwam het allemaal voorelkaar. Er werd gesloofd en gesjouwd, getimmerd en gehakt. De koks waren van vroeg tot laat in touw, kortom, iedereen deed zijn uiterste best. Vooral ook mogen we niet vergeten de steun die we ontvingen van 1-4 R.I. waarmee we tot aan het vertrek van genoemd Bataljon prettig hebben samengewerkt. (1-4 R.I. was al in ons gebied aanwezig en bestond voor een groot deel uit vrijwilligers. red. Pl.) Onze taak was, het beveiligen van een deel van de konvooiweg van Batavia naar Bandoeng. Er was namelijk nog geen spoorwegverbinding in het door Nederlandse troepen bezette gebied. (Die liep via Soekaboemi en die stad was nog in Republikeinse handen. red. Pl.). Al het vervoer moest dus over de weg. Twee- of driemaal per week denderden kolonnes vrachtauto’s over de historische weg Batavia-Bandoeng visa versa. Als regel bestonden die konvooien uit 3 of 400 wagens, verdeeld in blokken van 80. Radiowagens, vliegtuigen en sleepauto’s en reparatiewagens reden mee en werkten nauw samen. Het was een zwaar traject met als struikelblok de weg over de Poentjakpas met zijn vele 188
haarspeldbochten. Wij beveiligden deze konvooien door in het terrein te patrouilleren en particuliere vrachtauto’s te controleren op wapensmokkel en andere contrabande zoals petroleum en rijst.
Van de Overste
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Overgenomen uit “DE BROMTOL”, het regiment-blad van destijds. le Jaargang, 12e nummer mei 1948. Overste De Hartogh Reeds in een van de eerste nachten werd onze 2e compagnie in het zuiden van het vak gelegerd, aangevallen door een in aantal sterkere vijand, door Japanners en Brits-Indiërs met kennis van zaken aangevoerd. De afgeslagen aanval kostte ons het leven van Korporaal v.d. Ploeg en de soldaten Meeuwsen en van Hilst, door dumdum kogels getroffen. De vijand verloor echter 23 man, waaronder 2 Japanners en had 40 gewonden. Onze gesneuvelden werden in Tjianjoer begraven. Sedertdien is een dergelijke aanval niet herhaald. Door rusteloos patrouilleren, het arresteren van leiders van een ondergrondse vijandige organisatie en door krachtige acties in de grensgebieden wisten wij het gehele omstreeks 200 km2 grote gebied veilig en rustig te maken zodat de bevolking haar natuurlijke en waarlijk (niet) moeilijke landbouwer bestaan van voor de oorlog weer kon vinden en de Nederlandse en buitenlandse cultuurondernemingen weer met vertrouwen hun bedrijven konden beoefenen. Maar in de gebieden rond ons Bataljonsvak bevonden zich nog grote vijandelijke concentraties en om die op te ruimen werd, zowel door onze eigen Brigade Commandant als door diens tussenkomst, door commandanten van andere onderdelen van de K. L en het KNIL onze medewerking gevraagd. Dientengevolge hielpen twee onzer compagnieën, waaraan 3”-mortieren op inmiddels aangeschafte paardjes waren toegevoegd, Pangkalon, ruim 20 km. ten N. van ons gebied op 8 september 1947 bevrijden, namen pelotons van 2 compagnieën en van mortier- en carriërpeloton deel aan de verovering van Soekanegara. 30 km. Z. van ons vak op 19 september 1947 voerde, om de bedreiging van Bandoeng teniet te doen, vrijwel ons hele Bataljon een zeer succesvolle actie uit in het gebied Z.O. van het onze. Voor verdere zuivering van het gebied zijn wij daar gebleven tot 11 november. Voor deze actie kregen wij een bijzondere tevredenheidsbetuiging van de Divisiecommandant. En tenslotte veroverden wij van 12 tot 16 november 1947 een belangrijk ondernemingsgebied Z. van de in oktober bevrijde streek gelegen. Deze actie, waaraan slechts twee compagnieën, het carriërpeloton en 2 secties 3”mortieren, benevens een pionierspeloton, dat daarbij onschatbare diensten bewees n.l. de zwaar vernielde wegen voor de aanvoer van foerage en munitie bruikbaar maakte, deelnamen, bracht ons in gevecht met een van de beste vijandelijke bataljons, uit inlandse studente bestaande en door goede officieren aangevoerd. Dit bataljon hield een sterke stelling in een bergpas bezet. Na zware strijd, waarbij wij, evenals bij de vorige actie, gesteund werden door een batterij artillerie, slaagden wij 189
erin de vijand te verslaan en uit zijn stellingen te verdrijven. Werdrom begunstigde ons het geluk in zoverre, dat wij slechts één man, de Korporaal Ham van het carriërpeloton door een vijandelijk schot in het hart, verloren en slechts één (niet levensgevaarlijk) gewonde hadden. Na deze actie werd eind november 1947 ons Bataljon overgeplaatst naar het Batamfront. Het Stafkwartier werd in Buitenzorg gevestigd.
Op patrouille
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
S.M.A. A. Rosbach “Of je even op rapport wil komen”. Verwonderd kijk ik op van m’n papieren waarmee mijn bureau vol ligt. Op rapport komen? Dat is iets buitengewoons bij ons. Straffen zijn een zeldzaamheid, Avondpermissie of bewegingsvrijheid? Waar moet je hier naar toe? Als je op het matje moet komen, moet er wel wat anders aan het handje zijn. Ik bepeins, wat het dan wel zijn zal, maar vind niets. Enfin, we horen het wel. De ontvangst neemt alle argwaan weg. Een stoel, een sigaret. “Ik wilde eens even met je praten over die stukjes in de krant. Ik heb ze gelezen en ik vond ze aardig”. Ik glimlach beminnelijk. Er komt een visioen van en groot, koel gebouw en een blinkende schrijfmachine voor m’n oogen. Dat wordt minstens Leger Voorlichtings Dienst, denk ik. “Maar”, zo gaat de C.C. verder, “er ontbreekt nog wel wat aan. Ik vind die stukjes, zooals gezegd, aardig, alleen het is allemaal zonneschijn”. “Er komt anders regen genoeg in voor”, protesteer ik zwak. “Zoo bedoel ik ‘t ook niet. Je zou ook wel eens iets over de hitte kunnen vertellen”. Natuurlijk kan dat. Over die heete sambal bijvoorbeeld, waarin we ons allemaal verslikt hebben en waarvan we de vlammen maar niet konden blusschen. Ook dat blijkt niet de bedoeling te zijn. “Je zou eens kunnen schrijven over een patrouille”. Nee, dat kan ik niet, om de eenvoudige reden, dat ik nooit op patrouille ga. “En daarom heb ik je hier laten komen om je te vertellen, dat je morgen nou wel eens meegaat”. M’n onderkaak zakt een paar centimeter naar beneden, met moeite hijsch ik hem weer in zijn oorspronkelijke stand. Ik op patrouille... dat wordt werkelijk zweten! De vroege morgenzon zet alles in een stralend gouden licht, als we met onze groep op pad gaan. Al heel gauw gaan we van den grooten weg af en ‘t zij-terrein in door een kampong. Prikkelende rook stijgt op in de geurige morgenlucht. Achter elkaar, soms loopend, soms glijdend volgen we de smalle paadjes en komen dan in de sawahs terecht. Verder gaat het over de sawahdijkjes en soms over een paar bamboestammetjes, die als een brug dienst doen. De voeten er dwars op en voorzichtig verder schuifelen. Eindelijk komen we dan op een beter pad, tenminste zoo laat het zich even aanzien, maar al heel gauw merken we, dat het ook hier niet over rozen gaat, maar over venijnige keien. Ondanks dat blijven we de omgeving in het oog houden en genieten tevens van de prachtige panorama’s, die hier te bewonderen zijn. Smaragdgroen liggen de veldjes met bibit (jonge, nog uit te planten rijst) tegen de hellingen aan. Op andere sawahs zijn de vrouwen, het hoofd gedekt door een groote strooien hoed, met het planten bezig. Steeds 190
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
gebogen zetten ze plantje na plantje in de modder. Tegen de horizon tekent een span ploegende karbouwen zich af. Overal is de tani (Javaansche landbouwer) op zijn velden bezig. En telkens klinkt ons een vriendelijk “Tabeh toean” tegen. We weten, dat dit werkelijk gemeend is, want uit de gesprekken hooren we, dat ze blij zijn, dat het nu weer rustig hun werk kunnen doen, dat er dank zij onze patrouilles nu weer rust en veiligheid in deze streken heerscht. Ergens tegen de hoogte ligt een kampong en onze CompagniesCommandant, die deze patrouille leidt, beslist dat we daar naartoe zullen gaan. Als wij boven zijn na een stevige klimpartij schuilt een groepje kinderen benepen weg. Er zijn maar weinig menschen te bekennen, maar als we om psychologische en culinaire redenen een tros pisangs koopen in een warong, zie je overal nieuwsgierige gezichten opduiken. De terugweg naar beneden leggen we goeddeels glijdend af. Dan houden we rust. In de brandende zon trekken we na een kwartier verder. Onze uniformjasjes, vanmorgen nog brandschoon, beginnen nu overal groote zweetplekken te vertoonen. Onder het loopen door neem je telkens een slokje uit je veldflesch. Zoo gaat het weer een uur verder, heuvel op, heuvel af, door ongebaand terrein. Dan komen we aan een kali. Een brug is er niet en toch moeten we aan de overkant zijn.. Maar op de plek waar we staan is er geen kans, om er over te komen. Wel zijn er steenen waar je op kunt stappen, maar in het midden is er een groot hiaat en juist daar is de stroom op zijn felst en schuimt en kolkt het water in de diep uitgesleten stroombedding. We moeten weer terug en zoeken stroomafwaarts een beter en veiliger oversteekpunt. Struikelend over de gladde steenen, zo nu en dan tot aan je knieën in het water, vinden we eindelijk een plek, waar we het opnieuw kunnen proberen. Toch valt het niet mee: tot over ons middel gaan we in de kali, een ketting vormende door elkaars geweren toe te steken. Op het laatste ogenblik glijd ik uit en denk in het zelfde moment met weemoed aan m’n sigaretten, die in m’n borstzak zitten. Enfin, we komen er, maar dan moeten we ons omhoogwerken tegen een 10 m. hoog loodrechte oever. Steun zoekend aan wat struikjes, hier en daar nog een kleine oneffenheid benuttend, halen we het. Het laatste stuk van de tocht is het vermoeiendste. Het pad gaat soms steil omhoog. Zwaar wegen de schoenen waar het water in sopt, de natte broekspijpen kletsen langs elkaar. Troosteloos leeg bungelt de veldflesch opzij. Dan komen we weer op den hoofdweg. Nog 20 minuten en we zijn weer in ons bivak, moe, nat van zweet en kaliwater, bespat met sawahmodder. De kleeren vliegen uit, wasschen, droog goed en dan drinken, heel veel drinken om de nagenoeg onleschbare dorst kwijt te raken.
191
Rust zacht! Gedicht van een onbekende sobat Onder de blauwe tropenhemel, Buiten Java’s grootste stad, Vrij van al het aards gewemel Loopt een wegje, het is een pad! Naar het kerkhof van mijn vrienden Die daar onder het groene gras Hun laatste rustplaats vinden, Palmen wuiven boven hun graf.
w
w
w
Witte kruisen waarop hun namen Onder de felle tropenzon. Daaronder liggen zij begraven, Wachten zij op Jezus’ komst.
g an eg di
.in
Wapenbroeders, kameraden, Eerbiedig breng ik U mijn groet ‘k Hoop U nimmer te beschamen In Uw liefde trouw en moed.
Nimmer zult gij wederkeren Naar Uw huis en Vaderland. Daar waar zij Uw liefde ontberen’ Waaraan hun hart zo was verpand.
l
.n
s er
Straks wanneer onze terugkeer aanbreekt En Indië verlaten gaan Zullen wij jullie niet vergeten In ons hart blijven jullie voortbestaan!
Dagboek van “Jan Soldaat” Onbekende auteur Maandag 26 januari 1948
Vanaf vandaag wil ik proberen dit dagboek bij te houden. Vanmorgen naar Batavia geweest voor verwijdering van mijn tanden in het Militaire Hospitaal I. Ik was er om 12 uur, maar werd niet geholpen. Morgen terugkomen hier. Dinsdag 27 januari 1948
Vannacht geslapen in Priok bij het DKG. Om 8 uur was ik weer in het hospitaal. Om 11 uur tanden getrokken en kaak gevormd. Moet hier slapen vannacht. Heb behoorlijk pijn. Alles is gehecht. 192
Woensdag 28 januari 1948
Op 2 slaappillen goed geslapen vannacht. Heb permogaanpillen gehad. Pen gekocht op Passar Baroe. Weer in hospitaal geslapen. Donderdag 29 januari 1948
Morgen weer naar tandarts voor controle. Teruggelift naar Buitenzorg. Mij daar gemeld bij de ziekenzaal van de staf. Zaterdag afspraak op de Nimrofweg. Vrijdag 30 januari 1948
Vanmorgen naar Buitenzorg geweest. ‘s Avonds naar bioscoop (Maxim) voor de film van de Blauwe Donau. Mooie film. Mooie muziek. Zaterdag 31 januari 1948
w
w
Verjaardag prinses Beatrix. Om 10 uur defilé in het Park van het paleis en beëdiging officieren. ‘s Middags om 3 uur afspraak met tandarts. Die kon er pas om 8 uur in de avond zijn! Zo lang gast bij Hollandse mensen die daar ook in huis woonden. Moest mee eten of ik wilde of niet. Zat netjes naast de gastvrouw. Om half negen was de dokter er pas. Hechtsels verwijderd en nieuwe ingezet. Om 9 uur bracht de dokter mij zelf naar de AMVJ op de motorfiets. Er was Oranjebal. Ben er tot 11 uur gebleven. Geslapen bij de staf 53. Zondag 1 februari 1948
w
Maandag 2 februari 1948
g an eg di
.in
Naar de kerk geweest in Buitenzorg. Onderwerp preek: Kerkgang. Daarna koffie gedronken in AMVJ. ‘s Avonds vroeg naar bed. Slaapt wel lekker op zo’n springmatras. Uitgeslapen. ‘s Avonds naar bioscoop in “Centraal”. Film heette “oorlogsverslaggevers”. Niks aan. Ontmoette vóór de bioscoop nog een dorpsgenoot uit Breukelen. Hartstikke leuke ontmoeting. Echt even thuis in Breukelen! Dinsdag 3 februari 1948
Patrouille gelopen door verboden wijken voor militairen. Veel gelachen. Wel een hele vreemde wereld daar in die achterbuurten. Een rotte wereld.
s er
Woensdag 4 februari 1948
.n
Vanmorgen laatste hechtsels uit kaak gehaald. Ook laatste tand getrokken. Weer pillen gehad. ‘s Middags terug naar Poeraseda. Kon gelijk weer op wacht die avond. Niet leuk, maar zo is de dienst nu eenmaal. Post ontvangen.
l
Donderdag 5 februari 1948
Veel post gehad. Vannacht, als ik van wacht even “af” was, brieven beantwoord. Ben nu hartstikke moe. Vroeg naar bed. Vrijdag 6 februari 1948
Vanmorgen wapen nagezien. Daarna pionierswerk. Voor sport een springbak gemaakt enz. Brieven beantwoord in m’n vrije tijd. Naar avondsluiting geweest. Verder geen bijzonderheden. Zaterdag 7 februari 1948
Wezen zwemmen in Kratjak. Dan op wacht passencontrole gehouden. Weer brieven ontvangen van Nellie. Zondag 8 februari 1948
Weer op wacht. Brieven geschreven. Vroeg naar bed gegaan. Maandag 9 februari 1948 193
Patrouille van ruim 15 km. Veel kampongs bezocht. Bevolking is hier erg onwillig. Bij terugkomst weer twee brieven. ‘s Avonds was er een film met de titel “Voortvluchtig”. Dinsdag 10 februari 1948
Vandaag niets aan sport gedaan. Had geen zin. Zogenaamd kiespijn. Tactisch drukken noemen ze dat. Verder wat gelezen. Woensdag 11 februari 1948
Vandaag geen dienst. Vanavond weer op wacht. Donderdag 12 februari 1948
Wacht afgelopen. ‘s Avonds cabaret van de A.A.T.. Het was “betoel yang paling baik” oftewel het kon niet beter! Vrijdag 13 februari 1948
Met 3-tonner naar Buitenzorg om daar te zwemmen. Maar toen we daar aankwamen was het bad leeg. Pech gehad. Weer brief gehad. Zaterdag 14 februari 1948
w
w
Patrouille door de bergen van Bantam. Van 6 uur ‘s morgens tot 1 uur in de middag. ‘s Avonds naar de bios in Bogor. Zondag 15 februari 1948
Maandag 16 februari 1948
.in
w
Naar de kerk. ‘s Middags geslapen.
Dinsdag 17 februari 1948
g an eg di
Patrouille gelopen rond het kamp. Daarna aardappelen schillen en op wacht. Alles dubbelop vandaag Geen post. Wacht gehad. Vanmiddag naar dokter voor pikkenparade. Moet ook weer naar tandarts. Er zit nog iets niet goed. Woensdag 18 februari 1948
Bij tandarts geweest. Er zat een botje in mijn kaak. Dat is er uitgehaald.
s er
Donderdag 19 februari 1948
Aardappelen schillen en dan op wacht.
.n
Vrijdag 20 februari 1948
l
Wacht afgelopen. Post gehad van zus Jet. Meteen beantwoord. Vroeg naar bed. Zaterdag 21 februari 1948
Weer aardappelen schillen in de dagoer. Een Patrouille uitgezonden naar Tjasmarra. Grote voorraad rijst ontdekt van circa 50 ton. Kennelijk van de TNI, bestemd voor Bantam. 4 brieven gehad. Zondag 22 februari 1948
We gingen naar de kerk. in Kratjak, maar de auto zakte onderweg in de blubber. Kerk niet bereikt. Met grote Patrouille naar rijstkampong Tjasmarra. Er gaan zo’n 500 koelies mee die de rijst naar Poeraseda moeten brengen. Er blijft een sectie achter tot alles is weggehaald. In Poeraseda zat een ambtenaar van het B. B. (binnenlands bestuur. red.) die alles noteerde, waarna de rijst werd verdeeld onder de bevolking. Weer 4 brieven gehad. Op wacht. Maandag 23 februari 1948
Wacht afgelopen. Kregen bezoek van kolonel Thomson. Die was goed te spreken over 194
de ontdekte rijstvoorraad, die volgens zijn inlichtingen bestemd was voor de TNI. Maar wij zijn ze een slag voor geweest. Dinsdag 24 februari 1948
Verplicht sporten. ‘s Middags weer patrouille in omgeving van het kamp. Woensdag 25 februari 1948
Weer sporten en brieven beantwoord. Donderdag 26 februari 1948
Brief aan ome Jaap geschreven, die binnenkort jarig is. Verder geen dienst. Lekker rustig! Vrijdag 27 februari 1948
w
Na 2 dagen betrekkelijke rust, weer Patrouille naar rijstkampong Tjasmarra. Met paar burgers van de B.B. uit Buitenzorg. ‘s Morgens vroeg weg om 7 uur. En om 3 uur weer terug. Dan vanavond weer op wacht. Dat is dubbel op vandaag!
w
Zaterdag 28 februari 1948
Zondag 29 februari 1948
g an eg di
.in
w
Wacht gehad. Van geld overmaken naar huis zal deze maand niets komen. Ik moet betalen aan de cadie fl. 6,50 en aan foto’s fl., 75,-. Aan geleend boek fl. 20,-, dus dan blijft er van de fl. 53,- soldij niet veel over(fl. 24,75) Moet deze maand ook nog wat overhouden om van te leven. Kerk hier in Poeraseda in de kantine door onze vaste dominee Wolfen. ‘s Avonds is hier de wagen van de dienst Welfare aanwezig met een film. Ze vertoonden de film “Korvet 245”. Maandag 1 maart 1948
s er
Theorie in de kantine door luitenant Drost over het onderwerp “Gevechtshandeling en het overtrekken van kalies en bruggen”. Brieven ontvangen. Beantwoord. Dan weer op wacht, die ik heb overgenomen van een kamergenoot.
.n
Dinsdag 2 maart 1948
l
Moeder is al weer tien jaar dood. Waar blijft de tijd. Ik was toen 11 jaar. ‘s Middags Patrouille naar kampong Tjisaroea, niet ver weg. Woensdag 3 maart 1948
Geen dienst vandaag. Moet wel om 6 uur weer op wacht. Dat komt steeds weer, dat wachtkloppen! Donderdag 4 maart 1948
Wacht afgelopen. Brieven beantwoord. Vrijdag 5 maart 1948
Naar tandarts geweest. In april terugkomen. Zaterdag 6 maart 1948
Grote patrouille naar Tjisaroea. ‘s Nachts om half vier weg. 15 man gearresteerd die vermoedelijk bij een bende horen. Om 1 uur terug. We zijn allemaal erg moe van deze tocht door de bergen. ‘s Avonds lagen we allemaal vroeg in bed. Zondag 7 maart 1948 195
Dagwacht overgenomen van maat die moest voetballen. Post gehad. Maandag 8 maart 1948
Grote patrouille naar Nangkabeurit. Pas om 4 uur terug. Op mijn tampatje lagen weer 3 brieven. Eén van Henk (Krokodillen OVW Bataljon). Dinsdag 9 maart 1948
Vrij van dienst omdat we gisteren ver weg zijn geweest. Brieven geschreven. Vroeg naar bed. Woensdag 10 maart 1948
Geen dienst. Wel op wacht om 6 uur. Donderdag 11 maart 1948
Ook vandaag weer wacht gehad. Vroeg gaan slapen. Vrijdag 12 maart 1948
w
w
’s Morgens op patrouille naar de Njangkokot, een berggebied vlak bij Batam. ‘s Avonds naar de bioscoop per drietonner in Bogor. Zaterdag 13 maart 1948
Zondag 14 maart 1948
g an eg di
.in
w
Sportdag in Poeraseda. Alles ging om prijzen, maar ik ben te stijf om wat te winnen. ‘s Middags werd ik niet lekker. Naar bed gegaan. Ik zweette me rot onder mijn klamboe.
Naar de Kerk in Kratjak. Preek met onderwerp “Wereldvrede”. ‘s Avonds op wacht. Nog geen post gehad. Maandag 15 maart 1948
s er
Van wacht af. ‘s Avonds een film hier in ons bivak. Heette Hokins geloof ik. Canadese film. Geen ondertiteling. Snap er niet veel van. Veel vrouwen met blote benen. Link hoor! Dinsdag 16 maart 1948
.n
l
Ben nog niet helemaal lekker. Geen dienst vandaag. Ben vanaf Zaterdag niet in orde. Heb last van buikpijn en erge krampen. Woensdag 17 maart 1948
Ziek in bed gebleven. Heb buikloop. Dus ook geen dienst gedaan. Brief van Kees ontvangen. Direct beantwoord. Donderdag 18 maart 1948
Kledinginspectie gehad door de sergeant foerier. Ik mis een broek (onder) en een paar sokken. Ook een vechtpetje. Dat zal wel betalen worden denk ik. Vrijdag 19 maart 1948
Weer wat beter. Op wacht vanavond. Het is hier lang rustig geweest, maar vannacht is die rust verstoord. Er werden twee handgranaten gegooid door een bende. Gelukkig niemand gewond. Ze hadden niet veel succes daar er één in de kali en de nadere in de kampong terecht kwam. Vannacht verder alles rustig. Wacht is versterkt. 196
Zaterdag 20 maart 1948
Ook vandaag weer wacht. We hebben met 4 man in de kampong de gaten bekeken die een handgranaat had veroorzaakt. Een kamponghuisje was doorzeefd met scherven. Niemand echter geraakt. Het lijkt wel of de bewoners het hebben geweten en op tijd weg waren. Brief schrijven aan Nellie. Zondag 21 maart 1948
Geen kerk vandaag. ‘s Avonds naar klassiek concert in Buitenzorg in de AMVJ. Maar we kwamen bij een blote benen film terecht met Rita Hayworth. Ook wel aardig! Maandag 22 maart 1948
Theorie van luit. Drost over de nieuwe VP oftewel Veldpolitiedienst die wij moeten verrichten rond het gebied van Bantam. Weer brief van Nellie ontvangen. Dinsdag 23 maart 1948
Broer Johan is vandaag jarig. Verder sport en spel vandaag. Veel volleybal. Woensdag 24 maart 1948
Donderdag 25 maart 1948
.in
w
w
w
Vannacht uit bed gehaald. Binnen een uur zaten we in drietonners op weg naar Buitenzorg voor een eendaagse zuiveringsactie in de stad. Er werden ruim 1000 personen opgepakt. Die werden geselecteerd en ondervraagd. Buit: 60 geweren en veel andere verboden wapens. Er is heel veel geschoten die dag. Tegen de avond was er ook nog een lichte aardschok gevolgd door een lichte beving van de grond onder ons.
Vrijdag 26 maart 1948
g an eg di
Vandaag fl. 80,- naar huis gedelegeerd. Geen dienst verder. Uitrusten van gisteren. Goede Vrijdag. Geen dienst als op Zondag. Zaterdag 27 maart 1948
Wij zijn met het le peloton verhuisd uit de grote goedang naar de kleine kamponghuisjes van de mortieren. Dat is een hele verbetering voor ons. Veel rustiger. Met z’n vijven in één huisje! Koos, Daan, Rein, Kees en ik. Dan weer op wacht.
s er
Zondag 28 maart 1948
Eerste Paasdag. Wacht gehad. Er was kerk in Leuwiliang, maar ben niet geweest.
.n
Maandag 29 maart 1948
l
2e Paasdag. Zondagsdienst, maar ‘s nachts snel uit bed gehaald voor een ondersteuningspatrouille. Er waren 3 auto’s van ons bataljon beschoten even vóór Dramaga. Gelukkig niemand geraakt. “Prettig Paasfeest!”. Om 2 uur weer terug in Poeraseda. Dinsdag 30 maart 1948
’s Morgens patrouille in de omgeving van het kampement. Geen post. Woensdag 31 maart 1948
Kamerwacht vandaag. Na 9 dagen eindelijk weer post gehad. Donderdag 1 april 1948
Weer een maand om! Patrouille naar Pasir Senen. Om 7 uur weg in de morgen. Om 12 uur weer terug. Niks bijzonders gezien. Alles lijkt rustig. De bevolking is volop aan het werk op de sawah’s. Vrijdag 2 april 1948
197
Geen dienst. Vanavond op wacht. Post ontvangen. Zaterdag 3 april 1948
Wacht zit er op. Vroeg onder de klamboe. Heb slaap. Zondag 4 april 1948
Naar de bioscoop in Buitenzorg. “Terug naar Birma”, oorlogsfilm. Post ontvangen van zus Riek en Jet. Maandag 5 april 1948
Naar tandarts geweest. Al weer post bij terugkomst, waaronder een lieve brief van N. Direct teruggeschreven. Nu maar afwachten. Op hoop van zegen …. Dinsdag 6 april 1948
Woensdag 7 april 1948
g an eg di
.in
w
w
w
Bezoek aan ons kamp door generaal Durst-Britt. Het was een werkbezoek. Aantreden was niet nodig. Konden gewoon doorgaan met onze bezigheden. ‘s Middags weer een patrouille met luit. D. naar het 3e peloton, dwars door het terrein. Zware klus. Met drietonners weer teruggebracht naar Poeraseda. Daar kwamen we aan om 7 uur ‘s avonds. Doodmoe allemaal. Wat laat die kerel met z’n kromme kont ons toch sjouwen! Die vent weet van geen ophouwen of rusten. Maar, toch gaan we allemaal graag met hem mee op patrouille! Wezen zwemmen in Buitenzorg. Het water was te warm om er van op te frissen. M’n zus is vandaag jarig. Donderdag 8 april 1948
Geen dienst, want ik moet op wacht vanavond.
s er
Vrijdag 9 april 1948
Van wacht af gekomen.
.n
Zaterdag 10 april 1948
l
Grondige wapeninspectie door onze luit. Brieven met foto’s ontvangen. Wacht op antwoord op mijn vorige brief. Zondag 11 april 1948
Voel me niet lekker. Vroeg naar bed. 2 brieven geschreven. Maandag 12 april 1948
Grote patrouille naar Nangkabeurit. Overal zijn ze volop aan het oogsten. De rijst wordt binnengehaald. Alles is rustig daar. Dinsdag 13 april 1948
Vandaag een beetje sporten. In de avond, toen ik al op m’n tampatje lag hoorde ik roepen. Kees kwam me halen. Direct op patrouille. Er was ergens brand in de dessa. We zagen een grote vuurgloed in de verte. Het bleek het huis van onze mandoer te zijn. Hij werkt in ons kampement als opzichter van de grasmaaiers. Uit wraak hebben onze vijanden zijn huis in de fik gestoken en zijn er daarna weer lekas vandoor gegaan. Alleen wat rijst kon nog gered worden. Verder brandde het huis tot de grond af. 198
Woensdag 14 april 1948
Het wordt onrustiger rond ons kampement. Een grote patrouille onder leiding van onze luit D. heeft in kampong Nangkabeurit een bendelid gevangengenomen. ‘s Avonds weer op wacht. Om 2 uur was er weer een grote vuurgloed te zien. Ze zijn weer bezig hier en daar. We horen morgen wel wat het nu weer geweest is. Donderdag 15 april 1948
Ook vandaag weer op wacht van 6 uur ‘s morgens tot de volgende middag 6 uur. Een lange ruk dus! Ik zat op post bij de brug, toen ik hoorde schieten. Uit richting Tjisaroea. Daar was ‘s morgens nog een groep naar toe geweest. Ze hebben vuurcontact gehad. Geen verliezen bij ons. Vrijdag 16 april 1948
Weer eens naar de tandarts geweest. Moest happen voor mijn bovengebit. Vannacht is er een gevangene ontvlucht. Pikte ook nog een wapen mee. Een heel gedoe geweest. Maar ja, zulke dingen gebeuren! Zaterdag 17 april 1948
Zondag 18 april 1948
w
w
w
Grote militaire parade in Buitenzorg. door ons Regiment, de Grenadiers, Jagers en Huzaren van Bordeel (letterlijk overgenomen red.). ‘s Avonds naar de bioscoop in Centraal. Daar draaide “Jongensstad” met Micky Rooney en Spencer Tracy.
Maandag 19 april 1948
g an eg di
.in
Geen dienst. Vroeg naar bed.
s er
’s Morgens vroeg op patrouille naar Nangkabeurit. Erg veel vuurcontact gehad. De vijand had zich op de heuvels achter de kali opgesteld en schoten van drie kanten als gekken op ons. Ik heb er minstens 20 gezien, gekleed in zwarte kleding. Onze sergeantmajoor liet daar mortiervuur op afgeven (3 inch.). Hier hadden ze niet van terug. Toch waren het zeer goed georganiseerde benden, waar waarschijnlijk ook Jappen bij zaten, want we hoorden af en toe fluitsignalen. Wij waren maar met 16 man. Na het vuurgevecht konden we allemaal heelhuids terugkeren naar ons kampement. Dinsdag 20 april 1948
l
.n
Wacht gehad overdag. Hier is een grote groep KNIL commando’s aangekomen die hier een zuiveringsactie gaat houden. Morgen moeten er een stel van onze le cie. voor een maand naar Batavia. Zogenaamd om wat uit te rusten van het zware patrouillelopen. We moeten daar wachtlopen met 5-7 R.I. die pas twee maanden in Indië zijn. Een aantal van hen gaan dan naar onze buitenposten om te leren hoe ze zich moeten gedragen in de nabijheid van de vijand. Daarna moeten ze ook voor langere tijd met hun eigen onderdelen naar de rimboe en het veld in….. Woensdag 21 april 1948
Om 9 uur ‘s morgens met drietonners van de A.A.T. weg van ons kamp op weg naar Batavia. Daar waren we om half twee. We liggen in de Pantser Kazerne in Noordwijk. Als je de verhalen hier hoort krijgen we hier een zware wacht. Donderdag 22 april 1948
Vanmorgen moesten alle Irenemannen aantreden voor …. (hoe hou je het voor mogelijk): Hollandse exercitie! En wij hebben alles op de Engelse toer geleerd bij de E.M. Alles gaat hier nog model! Wat een gekanker maakt dat los! En het eten is ook nog bar slecht. We missen onze eigen kok erg. ‘s Avonds moest ik op wacht met nog 199
een stelletje van onze jongens. 2 uur op, 2 uur af. En dat 24 uur lang. Model. Klaar ben je met zo’n klus. Ik loop liever patrouille! Vrijdag 23 april 1948
Steeds maar wachtlopen. Maar de maand schiet al weer aardig op. Alles went. Er komt hier van alles voorbij. Druk verkeer. Auto’s, fietsen, betjahs met mooie verleidelijke vrouwen. Rokjes waaien op, juist als ze ons voorbijrijden. Sommigen geven daar niets om en laten de boel maar waaien. En wij maar kijken (niet aankomen….). De tijd gaat snel om gelukkig. Zaterdag 24 april 1948
Zondag 25 april 1948
w
w
w
Verplicht sporten. Daarna vrij tot 4 uur. Om 6 uur op wacht bij generaal Spoor! Wat een rotzooi daar. De WC ‘s voor de wacht zitten vol stront en het is er zwart van de vliegen! En dat bij de hoogste Commandant. Hier kan je zien hoe het niet moet. Er is zogenaamd een verstopping in het riool, maar het is al wekenlang zo, zeggen de jongens die wij aflosten. Ook over mevr. Spoor waren wij niet erg te spreken. Als wij even van wacht af waren gingen wij onder de bomen in het gras zitten, maar dan belde mevrouw Spoor direct de wachtcommandant en dan moesten we in het snikhete wachtlokaaltje zitten of buiten op een klein betonnen terrasje in de zon …. “Onze tuin is niet voor de wacht!” was haar klacht.
Maandag 26 april 1948
g an eg di
.in
Weer wachtgelopen bij de generaal. Erg model daar en ook nog een dubbele wacht voor de hoofdingang. ‘s Avonds was er cabaret in de Jan Pieter Coen kazerne. Er werd opgetreden door een groep soldaten van 4-7 RI en een groep van 5-7- RI. Het was heel mooi en zij gaan ook voor de Niwin werken. Zij krijgen daardoor een goed leventje.
s er
’s morgens geen dienst. Vrij tot 5 uur. Om 6 uur weer opkomen bij het H.K.G.S. (hoofdkwartier generale staf). Mooie wacht is dit. Goed eten en 2 uur op - 4 uur af, maar wel heel erg model hoor! Aan de overkant van de weg is een nachtclub “Le Chat Noire”. Recht tegenover wachtlokaal. Dit is wel één van de slechtste huizen van Batavia, waar altijd in gesloten clubs wordt gewerkt door hoofdzakelijk “Hollandse dames”. De bezoekers zijn dan ook hoofdzakelijk blanke burgers.
.n
Dinsdag 27 april 1948
l
’s avonds de stad in met mijn maatje Johan. Gegeten in de marine kantine. Daarna naar de A.M.V.J. waar je kon dansen, maar wij kunnen dat niet, dus wat gedronken en naar huis. Vroeg naar bed. Ben best moe na die wachtloperij. Woensdag 28 april 1948
’s morgens 2 uur lang exercitie gehad. Daarna hele dag vrij. ‘s Avonds naar bioscoop. Film heette “Hogana” met veel mooie dames. Bloedlink, naar kijken, niet aankomen! Donderdag 29 april 1948
Weer vrij vandaag. Kan niet op! De wachtpost bij de Nefis pleegde zelfmoord. Gaf zichzelf schot in de maag. Een jongen van 57 RI. en was pas 1½ maand in Indië. Ze zeggen dat hij een brief had gehad waarin stond dat zijn vrouw het in Nederland met een ander hield toen hij nog maar net uit ons land was vertrokken. Hij was daardoor zo in de war en opstandig dat hij voor de krijgsraad moest. Dit alles heeft hij niet kunnen verwerken. ‘s Avonds weer op wacht.
200
Vrijdag 30 april 1948
Verjaardag Prinses Juliana. Die jongen die zelfmoord pleegde is vandaag begraven. Ze kwamen langs onze wachtpost en ik heb samen met mijn maat het geweer gepresenteerd als eerbetoon aan een overleden dienstmakker. In verband met de verjaardag van Juliana kwamen er veel hoge pieten bij generaal Spoor op bezoek. Je kon wel met je geweer gepresenteerd blijven staan. Morgen moet ik naar de tandarts in Buitenzorg. Een heel eind vanuit Batavia. Zaterdag 1 mei 1948
Na de tandarts gelift naar Batavia. Dat gaat gemakkelijk als soldaat. Niemand laat je staan. Het was ongeveer 120 km heen en terug. Kocht een rookstandaard van Djatihout voor de familie. Post gehad van m’n meisje. Geen prettig bericht. Ze wil niet wachten tot ik terug kom. Heeft nu verkering met een ander..... Toch ben ik blij dat ze het eerlijk heeft geschreven. Hoewel wij er niet om hebben gevraagd om hier in deze rimboe te zitten. Enfin, ik ben nu weer vrij man…. Zondag 2 mei 1948
Maandag 3 mei 1948
w
w
w
Ben vandaag net een jaar in Indië. Vanavond weer wacht bij de Nefis. Brief geschreven naar een meisje in Woudenberg. Ook de foto’s teruggevraagd van die andere. Voel me vandaag niet erg lekker.
g an eg di
Dinsdag 4 mei 1948
.in
Weer wacht gehad bij de Nefis. Niet goed geworden en naar de dokter gebracht. Opgenomen in de ziekenzaal van de Pantzer Kazerne. Verga van de buikpijn.
s er
Ziekenzaal. Heb nog steeds buikpijn, maar nu ik medicijnen krijg wordt het gelukkig wat beter. Volgens de dokter heb ik iets verkeerds gegeten. Vandaag Dodenherdenkingsdag. De radio staat aan hier. ‘s Avonds kwam er een “v.H.K.N.I.L.” op bezoek. Kwam regelrecht op m’n bed af. (VHKNIL betekent Vrouwen Korps KNIL). De knaap die ze zocht was al weer ontslagen uit het hospitaal. Die lag vóór mij in dit bed. Ze had nog wel fruit voor hem meegenomen, maar dat gaf ze toen maar aan mij. Bleef zelfs nog een halfuurtje zitten praten. Dat was best gezellig. Ze beloofde nog eens terug te komen.
.n
Woensdag 5 mei 1948
l
Nationale feestdag. Op de radio kan ik alles volgen. Erg mooi. Vooral nu het stafmuziekkorps van de C. Divisie 7 December speelt. Wel een half uur. Brieven ontvangen van zuster Riek, schrijft dat ik binnenkort weer “ome” wordt. De dokter moet nog komen. Het is nu Zondagsdienst. Voel me stukken beter gelukkig. Donderdag 6 mei 1948
Ziekenzaal. Voel me weer beter. Hopelijk mag ik er morgen uit. Brief van Piet uit Breukelen ontvangen (oude schoolvriend). En het KNIL-grietje heeft woord gehouden! Ze kwam weer op bezoek vanavond. En bracht weer fruit mee. Ze bleef van 7 tot 8. ‘t Is een verrekt lief meisje. Wel wat los in de mond, maar dat brengt volgens mij de militaire dienst met zich mee. Vrijdag 7 mei 1948
Gelukkig mag ik eruit. Terug op kamer gemeld bij de sergeant. Vroeg of ik al weer dienst mocht doen. Als ik “ja” zeg, zet hij me gelijk op wacht die avond bij de LTD op Kramat. Een zeer goede wacht, 2 uur op, 6 uur af. 201
Zaterdag 8 mei 1948
Wacht tot 5 uur. ‘s Avonds ga ik naar de bioscoop Grand. Er draait een nieuwe film van Rita Haywordt, maar toen ik aan het loket een kaartje zou kopen was het uitverkocht! Achter mij stond nog een hele rij mensen. En, of het zo wezen moest: daar stond ook mijn bezoekster van het KNIL met haar moeder! Praatje gemaakt. Toen werd ik uitgenodigd om bij hun wat te komen drinken. In een betja vertelde ze me hoe ze heette. Thiemy Hoeg was haar naam. Ik kwam op de Beatrix Boulevard terecht. Wat ‘n prachthuis! Een fijne gezellige avond gehad. Kon maar tot 11 uur blijven, want moest om 12 uur binnen zijn. Thiemy bracht mij naar buiten. Bloedlink…. En dat moest ze betalen met een dikke zoen… M’n eerste in Indië!!! Zondag 9 mei 1948
Naar de Willemskerk geweest en ‘s avonds opnieuw naar de Grand-bioscoop. Wel eerst Thiemy opgehaald. Na de voorstelling heb ik haar thuisgebracht. Daar ontmoette ik haar vader. Hij is stuurman bij de KPM. Vertelde dat hij naar Amerika wilde nu het zo’n rotzooitje wordt in Indië. Een echte ruige zeeman die erg los in de mond is net als z’n dochter. De appel valt niet ver van de boom. Om 12 uur weer terug op de kamer.
w
Maandag 10 mei 1948
w
.in
Dinsdag 11 mei 1948
w
Het uitbreken van de oorlog herdacht. Kleding geruild bij de foerier. Dan weer op wacht die avond bij generaal Spoor.
Woensdag 12 mei 1948
l
.n
Kamerwacht. Om 9 uur weer op wacht bij het VHK (Vrouwenhulpkorps KL.)Daar ontmoette ik weer Thiemy. Kennis gemaakt met ‘n vriendin van haar, korporaal Mies, die daar telefoonwacht had. Die wacht werd ingesteld nadat er ‘s nachts stenen waren gegooid. Van 10 tot 12 moest ik op wacht. Rondjes lopen om de barakken. We liepen er met 2 man. En je kon er heel wat “films” zien op de slaapzalen van de dames. Zouden ze geweten hebben dat de mannen van de wacht zo maar naar binnen konden kijken…. Oei, oei, Rita Haywordt was er niets bij!
s er
g an eg di
Wacht tot 5 uur. Dan met Thiemy de stad in! Ze heeft me de hele stad laten zien. Uitstappen op mooie punten. Dan weer met een andere betja verder. Ook in de tram gezeten. Een dure avond voor een gewone soldaat! Maar ik had dit avontuur voor geen goud willen missen. Moe naar bed gegaan. Sliep direct.
Donderdag 13 mei 1948
Uitslapen na de wacht en dan de hele dag vrij van dienst. Thiemy opgehaald en met haar wezen zwemmen op het palmenstrand in Priok. Mooie middag gehad. ‘s Avonds weer op bezoek bij Thiemy (ik ben helemaal gek van dat vrouwtje!). Ik trof het (niet?), want haar ouders gingen naar de schouwburg. En ik had permissie tot 12 uur. Samen op de divan foto’s zitten bekijken. Kreeg ook een foto van haar. Dat ging zo tot 9 uur. Toen ging zij achter de piano zitten en ik maar wat meezingen. Kreeg ‘t behoorlijk warm! En zij ook! Ze ging zich wat opfrissen en verscheen toen in een lange en doorschijnende 202
kimono…. En toen kreeg Indië ook mij te pakken. Meer dan een jaar hield ik het uit zonder vrouw, maar nu ging ik echt voor de bijl. Maar, het werd een onvergetelijke liefdesavond! Vrijdag 14 mei 1948
Houtsnijwerk vogels gekocht. Zaterdag 15 mei 1948
Kamerwacht en gewone wacht. Zondag 16 mei 1948
Veel gepraat met Thiemy. Ze zat de laatste 2 jaar in een Jappenkamp. Maandag 17 mei 1948
2e Pinksterdag. Naar de Willems kerk geweest. Voelde me er niet huis. Koffie gedronken met Lammert, m’n slapie van vroeger, in het Militair Tehuis Dan weer op wacht bij de Panzer Kazerne. Dinsdag 18 mei 1948
Woensdag 19 mei 1948
g an eg di
.in
w
w
w
Wacht in eigen kamp tot 5 uur. Brieven ontvangen uit Nederland. Gelijk maar beantwoordt. ‘s Avonds naar de bioscoop Astoria naar de film “Vivat Nefie”. Over Amerikaanse Marine. Wel aardig. Daarna Thiemy naar huis gebracht en samen met haar moeder koffie gedronken. Met een betja naar huis. Daar aangekomen, vertelden ze op het avondappèl dat we a. s. donderdag weer terug moesten naar Poeraseda. Dat spijt me wel nu ik juist zo’n gezelligheid heb gevonden in vorm van Thiemy. Het is maar korte vreugde geweest. Afijn, morgen zie ik haar weer en dan vertel ik het haar wel.
l
.n
s er
De stad in geweest en een leuk kettinkje gekocht voor Thiemy als afscheidscadeau. ‘s Middags met haar gezwommen in Priok en gezonnebaad op het strand. Daar heb ik haar verteld dat ik weer weg moet naar een verre buitenpost. Ze zei eerst niets, maar had tranen in haar ogen. En zei: “Je moet vanavond komen, bij mij alleen.....”. Ik was er om half acht en bleef tot tien voor twaalf. Haar Moeder moest ik beloven dat ik nog iets van me zou laten horen. Ze ging om 9 uur naar vrienden. Het werd een avond om nooit te vergeten..... We hebben van onze vrijheid genoten. Veel te laat in de kazerne terug, maar dat liet me koud. Het was toch de laatste avond. Om half twee lag ik onder m’n klamboe, maar kon de slaap niet vatten. Donderdag 20 mei 1948
Vertrek naar Poeraseda is een dag uitgesteld. Maar we mogen de kazerne niet uit. Dat vond ik wel fijn, want het Krokodille-bataljon 1-5 RI is hier aangekomen en daar is een vriend van me bij, die ik dus ontmoette. Vrijdag 21 mei 1948
Half zeven in de morgen rijden we weg naar Poeraseda. Eerst alles geladen natuurlijk en dan weg. We verlaten Batavia en ik moet natuurlijk aan Thiemy denken. Maar om vaste 203
verkering te hebben, daar voelen we beiden niets voor. Mogelijk zien we elkaar nooit meer terug. Zaterdag 22 mei 1948
De eerste dag in Poeraseda. Alles vandaag weer in orde gemaakt. Verder geen dienst. Zondag 23 mei 1948
Weer geen dienst. Wat gelezen in onze tot kantine omgebouwde goedang. Vroeg naar bed want ik moet m’n tekort aan slaap inhalen. In Batavia heb ik weinig mijn bed gezien. Niet naar de kerk omdat dominee Wolfen ziek is geworden. Maandag 24 mei 1948
Wacht gelopen vannacht. De kantinewagen is geweest. Geen post. Wel foto’s ontvangen van de actie Goenoeng Haloe. Had die bij andere jongens besteld. Ik heb evenals de meesten hier geen camera, dus als je foto’s wilt hebben, moet je ze bestellen bij iemand die wel zo’n ding heeft. Dat doen de meesten. Losse foto’s ingeplakt, dan raken ze niet weg. Dinsdag 25 mei 1948
w
Geen nieuws. Vroeg gaan slapen.
w
Woensdag 26 mei 1948
.in
Donderdag 27 mei 1948
w
Geen dienst. Alles rustig.
Vrijdag 28 mei 1948
g an eg di
Geen dienst. Vanavond komt er de filmwagen. Kan niet kijken. Moet op patrouille. Richting Nakabeurit. Veel hondengeblaf zodat er niets van terecht kwam. Geld gebeurd. Heb fl. 30.- laten inhouden bij de SMA. Kleding geruild. ‘s Avonds wacht. Zaterdag 29 mei 1948
s er
Wacht gehad. ‘s Middags kregen we een hevige beschieting vanaf de heuvelrug achter ons kamp. Er werd niets geraakt. Tegenaanval ingezet met bren en geweervuur. Daarna was het rustig. Ze worden steeds brutaler. Post ontvangen. Zondag 30 mei 1948
.n
l
Vandaag een jaar geleden kwamen we (aanvullinggroep. red.) in Tandjong Priok aan met de Indrapoera, waarna we onder diverse onderdelen werden verdeeld. Wij gingen met 30 man naar de Pr. Irene op de Poentjakpas. Ik kwam terecht in “Het huis zonder sleutel”. Toch is dit jaar snel voorbij gegaan. Maar, hoe lang nog …. Maandag 31 mei 1948
Verlof aangevraagd om naar Batavia te gaan om Henk te ontmoeten van 1-5-R.I. Hij gaat naar Nederland binnenkort. Afwachten of ik dat verlof krijg. Denk van wel. Dinsdag 1 juni 1948
Patrouille naar Tjisaroea. Veel gelopen. Veel apen gezien, maar verder alles rustig. Verlof toegestaan en nog meer als waar ik op gehoopt had (3 i.p.v. 2 dagen). We hebben een goede “vader”. Morgenvroeg rijd ik met de drietonner tot Buitenzorg en dan verder liften Woensdag 2 juni 1948
Naar Batavia. Ik was er al om 11 uur ‘s morgens. Henk opgezocht en ‘s middags de stad in. Gegeten in de Marinekantine, brood met ei en koffie. Daarna naar de bioscoop (Rex) 204
en daarna weer gegeten in een tentje op het Kramatplein. Geslapen in de Kazerne bij de jongens van 5 R.I. Donderdag 3 juni 1948
Bezoekjes afgelegd bij Teus de Ouden, ook uit m’n geboorteplaats. Afscheid genomen. Morgen vertrekken ze uit Priok. Zij wel! Ik mocht er niet bij blijven. Alles afgezet door de M.P. Vrijdag 4 juni 1948
Koffie wezen drinken bij Thiemy. Ze was alleen thuis! en vrij van dienst. Ze was verrast toen ze me zag. Ze had mij nooit meer verwacht. Toch nog even samen op de bank gelegen. Maar ze vertelde me dat ze al weer een andere vriend had. Die meisjes zijn ondoorgrondelijk! We blijven wel vrienden volgens haar, maar voor mij is het over! Daarna terugliften naar Bogor, waar ik om half vijf was. Daar in een stalletje gegeten en toen maar weer naar de bioscoop. Volgens afspraak ‘s avonds weer met de “bioscoopauto” terug naar Poeraseda. Om 12 uur thuis. Zaterdag 5 juni 1948
Zondag 6 juni 1948
w
w
w
Voor de zekerheid even naar de dokter geweest vanwege m’n “uitspattingen” met Thiemy. Dokter zei dat het nog te vroeg was en dat ik maandag terug moest komen. Naar de kerk in Kratjak? Neen, ik ben niet geweest. Post ontvangen.
.in
Maandag 7 juni 1948
Dinsdag 8 juni 1948
g an eg di
Weer naar ziekenrapport. Ben goed onderzocht, maar alles was goed. Wel was de dokter boos. Zulke geintjes kun je maar beter niet uithalen hier in Indië, zei hij. (ben ik ook niet van plan.) Weer een beschieting om 10 uur ‘s avonds. Er is weer niemand geraakt. Terug vuren is moeilijk want ze zitten hoog op een tjot. Onze kogels gaan over hun heen. Rotlui toch! Woensdag 9 juni 1948
s er
Patrouille naar Passir Senen. Vuurcontact gehad. Hadden niet veel kogels over toen we terugkwamen in ons kamp. Gelukkig ook nu geen verliezen. Weer op wacht ‘s avonds.
.n
Donderdag 10 juni 1948
Kamerwacht, verder geen dienst. Brieven geschreven naar huis.
l
Vrijdag 11 juni 1948
Mijn vader is jarig vandaag. Brieven en foto’s ontvangen. Gesport vanmorgen. Zaterdag 12 juni 1948
Geen dienst. Naar film geweest hier in het kamp. Leuke film. “Liefde op Hawaï”. Dat brengt wat ontspanning voor eventjes! Zondag 13 juni 1948
Vandaag is mijn vader jarig, Vanavond op wacht. Maandag 14 juni 1948
Heb buikpijn. Morgen op ziekenrapport. Dinsdag 15 juni 1948
Naar ziekenrapport geweest. Dokter zegt dat het niets is. Maak mij druk om niets zegt hij. Toch voor onderzoek naar Batavia. 205
Woensdag 16 juni 1948
Naar Batavia voor onderzoek. Bloed afgetapt. Morgen terug voor de uitslag. Geslapen in de Pantser Kazerne. Donderdag 17 juni 1948
Vandaag is Jopie jarig. Om 8 uur terug naar het hospitaal. Mijn bloed is goed. Urine ook. Vannacht erg aan de poeperij geweest. Ook dat is onderzocht. Ik heb een begin van dysenterie. Vandaar de pijn in de buik. Pillen gekregen en maandag weer terug voor controle bij bataljonsarts. Vrijdag 18 juni 1948
Weer terug in Poeraseda. Om half een lag ik al weer onder mijn klamboe. Buikpijn. Toch ‘s middags meegedaan aan handbalspel. Zaterdag 19 juni 1948
Zondag 20 juni 1948
w
w
w
’s Avonds naar de bioscoop in Buitenzorg, maar we kwamen er helaas niet! Onze auto werd onderweg vanaf een bergtop beschoten, net even voor Buitenzorg. Het was een hinderlaag. Korporaal Nico van den Heuvel werd geraakt. Een schot dwars door z’n hoofd. Snel gekeerd en naar de eerstehulppost post, waar een infuus werd aangebracht. Op dezelfde drietonner vliegensvlug Nico naar het hospitaal gebracht. Ondanks directe bloedtransfusie gaf de dokter ons weinig hoop.
Maandag 21 juni 1948
g an eg di
.in
Om half vier naar Buitenzorg voor de begrafenis van Nico. Hij overleefde de schotwond niet. Ik werd ingedeeld bij de dragers, samen met andere makkers. De overste sprak bedroefd, maar ook boos over deze laaghartige moord. Dit vraagt om optreden zei hij. Dit kon niet zo door gaan en vraagt om tegenacties. (hij schudde daarbij boos met het hoofd, zodat zijn veldmuts telkens tot op z’n oren zakte). We waren allemaal diep onder de indruk van deze begrafenis. Ik mocht naar Batavia liften omdat ik nog eens terug moest komen voor onderzoek. Weer geslapen bij 5 R.I.
s er
Vannacht weer erge buikpijn. Een paar keer was het hollen geblazen naar de WC Om 8 uur terug in het hospitaal. Blijk ameube-dissenterie te hebben. Kreeg medicijnen en geen eten.
.n
Dinsdag 22 juni 1948
l
Eindelijk weer eens heerlijk geslapen zonder buikpijn, voel me weer 100% beter nu! Mag weer terug naar mijn onderdeel. Krijg wel flesje met medicijnen mee. Om half zes ben ik weer in het bivak. Woensdag 23 juni 1948
Vanmorgen op patrouille naar de Njangkokot (bergtop richting Bantam). Veel apen gezien onderweg. Een hele troep. Ze waren helemaal niet bang en gingen amper van de weg af toen we langs kwamen. Post ontvangen. ‘s Nachts weer een behoorlijke beschieting van het kamp vanaf de weg en de heuvel achter ons kamp. Gelukkig is er niets en niemand geraakt.. Maar we zaten wel urenlang in stelling. Dus weg nachtrust! Donderdag 24 juni 1948
Wacht afgemaakt. Spullen van Nico werden vandaag ingeleverd bij de foerier. Er gaat dan wel even wat in je om als je dat ziet hoor! Een gevoel van onmacht en woede overvalt je dan. Vroeg naar bed gegaan na wachtkloppen.
206
Vrijdag 25 juni 1948
Overdag wat gesport. ‘s Avonds om 6 uur op grote nacht-patrouille langs alle kampongs in de omtrek. Kwamen pas om 5 uur terug! Harstikke donker. Doodmoe! Je ziet geen hand voor ogen ‘s nachts. Maar onze komst wordt overal aangekondigd door de kamponghonden. Die blaffen als bezetenen. Zaterdag 26 juni 1948
De hele compagnie heeft een spuitje gehad tegen de pest. ‘s Nachts weer een aanval op het kamp. Nu was het van heel dichtbij. Er werden 2 granaten gegooid in het kamp vlak bij de WC. Wij schoten terug met 3 brens. Dat had resultaat. Twee ploppers liepen nooit weer weg! Zondag 27 juni 1948
Een 3-tonner van 3-10-R.I. is in een hinderlaag gelopen op de weg Poentjak-Tjiandjoer. Er zijn 4 doden, 7 gewonden. Ook een korporaal van Irene, die meeliftte, is gewond. Maandag 28 juni 1948
w
w
Post ontvangen van thuis. De parade voor morgen is afgelast wegens toenemende activiteit van benden. Alle troepen moeten op hun post blijven. Weer eens op wacht voor de zoveelste keer. Brieven intussen beantwoord. Dinsdag 29 juni 1948
w
Verjaardag Prins Bernhard. Geen parade dus. Wachtlopen dan maar....
.in
g an eg di
Ontmoeting in Bandoeng (of: niet gedaan, toch schuld)
l
.n
s er
Jan v. d. Burght Ik had in Indonesië een bijzondere vijand die me regelmatig te pakken nam, namelijk DE MUG. Na een aantal malen met malaria in het ziekenhuis beland te zijn, werd ik door de “toean dokter” voor een aantal weken naar een herstellingsoord gestuurd in Bandoeng. Dat oord heette Dagoheuvel. Op weg van de ziekenzaal naar het paleis in Buitenzorg mocht ik meerijden met een auto van de verbinding en kwam ik, bepakt en gezakt en met het geweer aan de schouder, een soort “stafcar” tegen met een vaantje op het voorspatbord. Ik keek nieuwsgierig naar binnen, mijn hoofd daarbij naar rechts draaiend met de gedachte: “wie zou daar nou in zitten?”. De personen in de wagen dachten echter dat ik “hoofd rechts” maakte bij wijze van eerbiedige groet want ik zag niemand minder dan onze overste plotseling wat omhoog komen om mij terug te groeten! Maar meer daarover straks in dit verhaal. In Bandoeng bleek je aardig te kunnen wandelen en winkeltjes kijken. Hoewel, centen had ik niet veel. Een paar dagen voor mijn terugkeer naar de compie sta ik voor de etalage van een fotozaak te kijken, toen ik plotseling bij mijn schouder werd gegrepen 207
Soldatenkinderen....
s er
g an eg di
.in
w
w
w
door een verbolgen overste van het KNIL. Hij brulde, dat ze bij de landmacht wel eens manieren mochten leren. Er moest gegroet worden, drie passen naar achteren, groeten, naam opgeven en melden bij de MP in Bandoeng. Daar sta je dan, je van geen kwaad bewust. Beleefd vroeg ik de overste of ik nog iets zou mogen zeggen. En warempel, dat mocht. Ik vertelde hem wie ik was, dat mijn onderdeel het Garderegiment Prinses Irene was, dat ik herstellende was van een lange periode malaria en dat ik verbleef in het rustoord Dagoheuvel. Voorts dat ik hem echt niet had gezien, en dat indien hij mij 14 dagen streng zou geven, ik er van mijn overste nog eens 14 dagen bij zou krijgen. En verder dat hij moest inzien dat één keer de hand niet aan de pet toch eigenlijk geen 14 dagen streng waard was. De man zei eerst helemaal niets, staarde mij aan en vroeg toen: “Wie is die overste van jullie?” Ik zei: “Overste De Hartogh”. Zijn reactie was verrassend: “Daar ben ik mee bevriend man. Ik denk dat ik mij vergist heb. Ik zal hem deze grap vertellen. Ga je gang maar”. Nou, ik groeten en wegwezen! Terug in Buitenzorg meldde ik mij bij de dokter, die mij tot mijn verbazing zei dat ik me moest melden bij de overste. Hij moest mij kennelijk hebben. Dus meldde ik mij bij het bureau van de Bataljonscommandant. Toen ik bij hem binnenkwam, was het eerste wat hij zei: “Je moet de groeten hebben van een overste van het KNIL en bovendien heb ik van de generaal Dürst Britt een compliment gehad omdat er bij ons Bataljon zulke gedisciplineerde soldaten zijn”. Ik keek blijkbaar nogal dom, want hij zei: “Jij was de enige soldaat die groette toen ik samen met de generaal door Buitenzorg reed. Vijf andere militairen, geen Irenemannen, hebben een rapportje van de MP aan hun broek gekregen omdat ze niet groetten. Dat is alles wat ik te zeggen heb. Ingerukt mars!” Zo zie je maar weer dat je voor iets wat je niet gedaan hebt, toch de schuld kunt krijgen.....
l
.n
Onbekende auteur Laten we het eens hebben over onze “vaderlijke gevoelens” die we hadden ten opzichte van al die arme hongerige kampongkindertjes die altijd om onze kampementen zwierven. Nauwelijks waren we aangekomen op onze eerste bestemming, of een hele zwerm kindertjes uit de nabijgelegen kampong (Djember op de Poentjak) kwam opdagen als vliegen om de stroop. En wij, onervaren als we waren, lieten ze domweg opdringen tot op de drempel van ons verblijf: het voormalige restaurant boven op de Poentjakpas. Gewapend met lege conservenblikjes en allerlei andere voorwerpen waarin ze ons overtollige eten konden doen, stonden ze urenlang luid kwetterend te wachten op het moment dat wij verzadigd waren. 208
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
En dan was het dringen geblazen! Want wij kieperden dan het overgebleven eten vanuit onze messtins in de lege conservenblikjes die ons luid en duidelijk werden voorgehouden door de kampongjeugd. Het waren allemaal broodmagere jongens en meisjes, gekleed in lompen. Er werd gevochten om elke hap. Gillen en krijsen. Maar daar kwam gauw een eind aan. Want een beetje orde moet er zijn. Door bemiddeling van ons “personeel”, werd hun duidelijk gemaakt dat ze niet mochten dringen maar netjes op hun beurt moesten wachten bij de wachtpost. Het hele stel kwam na elke maaltijd weer opdagen en schooide op die manier een aardig kostje bij elkaar. Kieskeurig waren ze niet. Ze aten alles. Ook voedsel waarin varkensvlees zat. “Wat niet weet wat niet deert” zei onze KNIL-adviseur. (Moslims mogen geen varkensvlees eten). Na het voederen verdween het hele stel weer even naar de kampong. Niemand bleef achter. Totdat we ontdekten dat er wel iemand achterbleef. De wachtpost meldde dat er een klein meisje in een hoekje bij de keuken op haar hurkjes stilletjes zat te huilen. Toe we gingen kijken zagen een hoopje ellende, nauwelijks gekleed. Een half vergane jutezak was alles wat ze aan had. Haar smoezelig gezichtje was vies van snot en tranen. Haar armpjes en handjes zaten onder de wratten.... Een baboe die al gauw nieuwsgierig was komen kijken, kreeg niet veel uit het arme kind en wij waren de taal nog lang niet machtig. Maar ons hart zat op de goede plaats. De baboe kreeg opdracht om het arme wicht te wassen en eten te geven en een andere baboe werd naar de kampong gestuurd om wat kleertjes. Een paar uur later zag het meisje er al heel wat toonbaarder uit, afgezien van al die wratten... Van “de luit”, onze pelotonscommandant, mocht het kind voorlopig blijven. Er werd wel getracht om na te gaan wie en waar haar ouders waren, maar dat was tevergeefs. Het kind was daarover zo dicht als een pot. Een reservebed werd achter de keuken in een soort alkoof geplaatst en daar kon “Corrie” zoals we haar doopten, lekker slapen.... Hoewel, de eerste dagen kwam daar niets van. Het meisje huilde urenlang en was nukkig. Begrijpelijk, want wij spraken slecht Maleis met handen en voeten en zij sprak alleen maar Soendanees. Ze hield ons wakker en dat werd haar niet in dank afgenomen. Maar, alles went. Corrie leerde hoe zij moest omgaan met “Jan Soldaat” en wij met haar. Ze werd op den duur echt aanhalig. Kende ons allemaal bij de voornaam en ging er steeds beter uitzien. We kochten lappen stof voor jurkjes en togen daarmee naar een kleermaker in de kampong, die er leuke jurkjes van maakte. Betalen deden we niet. Ons 209
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
principe was: “het is een kind van jullie volk, dus doe er ook maar wat voor!” En dat gebeurde dan ook. Toch kwam er op den duur een probleem. De Islam. Corrie werd naar de zin van ons personeel teveel opgevoed naar Westerse begrippen. En dat vonden ze niet goed. Stiekem werd Corrie tegen ons opgezet. Ze weigerde op een gegeven moment ons eten omdat er varkensvlees in zat. De baboes namen haar mee naar de kampong waar haar dan de regels van de Islam werden bijgebracht. En daardoor had Corrie een probleem. Ze vond ons lief en wilde graag door ons worden vertroeteld, maar dat was tegen de zin van de bevolking en het personeel. Corrie werd stil en huilde veel. En werd brutaal. Tot er eindelijk een oplossing kwam. Aalmoezenier Helmers, die geregeld bij ons kwam, bood aan om Corrie onder te brengen in een kindertehuis. “Jullie kunnen toch zo’n meisje niet opvoeden op den duur”. was zijn argument. “En ze leert allemaal rottigheid. Vangt lelijke woorden op en als ze wat ouder wordt moet ze toch ook naar school. Bovendien gaan binnenkort de politionele acties beginnen en hoe moet het dan met dat kind?” We vonden het niet leuk, maar moesten de aalmoezenier gelijk geven. Corrie kreeg extra kleertjes mee en werd door iedereen nog eens hartelijk geknuffeld. Tranen met tuiten huilend, werd Corrie op een dag in de jeep van de aalmoezenier gezet en uitgezwaaid door het hele peloton. Het personeel vond het maar niks! Corrie werd nu immers katholiek opgevoed. We werden regelmatig op de hoogte gehouden door aalmoezenier Helmers over Corrie’s welzijn, maar ook dat bleef op den duur achterwege. We hadden andere beslommeringen. De ene actie na de andere. Toch dook er in ons bivak in Bodjong Pitjong, waar we na de 1e Pol. actie terecht kwamen, al weer een weeskindje op. Dikkie werd hij gedoopt door ons. Hij werd ook weer liefdevol opgenomen, gevoed en gekleed. We lieten echte uniformpjes voor hem maken, compleet met soldatenmutsje. Tot ook de aalmoezenier zich in overleg met ons over Dikkie ontfermde. Hij kwam in hetzelfde weeshuis terecht als Corrie. En dat was maar goed ook, want Dikkie was op den duur een totaal verwend manneke geworden. Vloeken kon hij als een grote vent en niemand was eigenlijk zijn echte opvoeder hoewel enkele jongens zich echt wel over hem ontfermden om hem in het gareel te houden. Zo zijn er heel wat “soldaten-kinderen” geweest. Overal ter wereld waar soldaten zijn, gebeurt dat. In elke oorlog.
Op tweedaagsche patrouille S.M.A. A. Rosbach Een roze schijnsel in het Oosten heeft juist het donker van den tropennacht verdrongen als de wachtcommandant zijn “opstaan!” over de kamers brult. Niemand schijnt vandaag moeite te hebben onder zijn klamboe vandaan te kruipen. 210
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Geen wonder. Gisteravond op het avondappèl werd bekend gemaakt, dat een reportagewagen vanmorgen in alle vroegte enkele grammofoonplaten zal opnemen van onze compagnie, die bestemd zijn voor het programma van de Nederlandsche Strijdkrachten in Nederland. Natuurlijk is iedereen er tuk op even een paar woorden voor de microfoon te zeggen. En behalve de soesah van deze opname - die we van harte toegejuicht hebben - moet er bovendien ‘n peloton op tweedaagsche patrouille. Vanzelfsprekend brengt dat extra werk mee: rugzakken pakken, en daar moet heel wat in, lunchpakket en afhalen in de keuken, veldflesschen vullen, enz. Eigenlijk te vlug klinkt de stem van de sergeant-majoor: “Aantreden voor het appèl!” Inmiddels is de reportagewagen gearriveerd en ongedwongen wordt de aanvang van den morgendienst opgenomen. Onze buitengewoon actieve facteur heeft de post, die vannacht is aangekomen en waarop we al een paar dagen hadden zitten wachten, al afgehaald, zoodat het peloton, dat straks zal weggaan, niet zonder brieven van thuis weg moet. Vanzelf is dit een object, dat door den radioreporter dankbaar uitgebuit wordt. Grommend komt de carrier aangehobbeld tegen den heuvel op; de carrier, waarvoor geen heuvels schijnen te bestaan, overal door komt en nu de dragers met hun last een eind het terrein in zal brengen, zoodat ze de eerste steile hellingen niet behoeven te loopen met hun zwaar beladen pikolans. Het valt intussen niet mee om de patrouille bij den opnamewagen weg te krijgen, maar eindelijk zijn de mannen dan toch startklaar. Maar als de verslaggever ons ziet in onze camouflagepakken, de zware bepakking op de ruggen, rust hij niet voordat er een paar van ons voor de microfoon zijn geweest om te vertellen wat ze nu van dezen tocht denken. Nog zijn we niet van hem af, want als we afmarcheren duikt hij ineens voor onze voeten op, om ook dat geluid en het lawaai van de carrier vast te leggen. De tocht gaat eerst een eindje langs den hoofdweg, de brug over bij onze “buren”, waar heel wat duimen de hoogte ingaan en dan gaat het bergopwaarts. Na tien minuten staan alle poriën welke we rijk zijn open en stroomt het zweet van ieders gezicht. We zijn blij als de top bereikt is waar de patrouille van onze zustercompagnie zich bij ons voegt om gezamenlijk verder te trekken. Eerst even een adempauze, waarin de koelies voor klappers zorgen. die gretig worden leeg gedronken en de vlak voor het vertrek uitgereikte post vlug doorgelezen wordt. Dan gaan we verder in voor ons onbekend en zwaar terrein. Twee inheemsche verkenners gaan voorop en dan volgt de lange stoet zwoegende en ploeterende soldaten met in het midden de “trein”, de dragers, die ons eten en verdere benodigdheden torsen. Om 12 uur wordt weer gerust en de lunchpakketten, die prima verzorgd zijn (dank je wel “kokkie”), zijn al heel gauw verdwenen. Ook de 211
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
veldflesschen met thee krijgen een flinke beurt want het wordt hoog tijd dat de vochtvoorraad in onze uitgedroogde lichamen wordt aangevuld. Een van de jongens heeft een hak van zijn schoen verloren en is druk bezig, onder aanmoedigingen en belangstelling van de rest de doorgedrongen spijkers plat te slaan. Intusschen is het beginnen te regenen, maar dat mag niet hinderen, want we zijn toch al nat van het transpireren. We hangen dus de uitrusting maar weer om en gaan verder. Als we door een kampong trekken, zien we daar tot onze verbazing een blanke inlander. Hij heeft een volkomen blanke huidskleur, vuurrood haar en lichtblauwe oogen. We denken al aan kidnappers en vondelingen, maar onze KNIL-sergeant stelt ons gerust door te vertellen, dat een dergelijk verschijnsel wel eens vaker voorkomt en dat deze knaap een afwijking is van het normale inheemsche type. Nadat we via een wankele bamboebrug een kali gepasseerd zijn, komen we in een groot rubberbosch. Als we even halt houden om den “trein”, die achter geraakt is, gelegenheid te geven zich weer bij ons aan te sluiten, komt er een heele stoet vrouwen en kinderen toeloopen om de “Kompenie” te bekijken, want zoo’n schouwspel hebben ze in jaren niet gezien. Dan naderen we onze eindbestemming, d.w.z. de plaats waar we den nacht zullen doorbrengen. Het is een aangename verrassing, wanneer we in plaats van een kleine kampong een groote rubberonderneming vinden met schitterende Europeesche huizen, een prachtige rubberfabriek met daar omheen heel aardige inlandsche huisjes voor de arbeiders van de onderneming. Na kennismaking met de Hollandsche bedrijfsleiding van deze onderneming wordt ons de “passar” aangewezen als de meest geschikte plaats om te bivakkeren. De passar is een overkapping van plm. 25 meter lengte en 5 à 6 meter breed, met over de hele lengte in het midden ‘n soort platform van planken, waarop de kooplieden hun waren uitstallen, maar die ditmaal geen koopwaarruimte zal bieden, doch moet dienen om onze ledematen vannacht de nodige rust te geven. Een ieder krijgt zijn plaatsje aangewezen door den commandant en maakt dan aanstalten om zich in het dichtbij gelegen beekje te gaan wassen en droge kleeren aan te trekken. De groepstouwen worden gespannen om het natte goed te drogen en achter elkaar verdwijnen de manschappen in de kleine kali, die dan ook al heel gauw meer op een modderpoel lijkt. Geen nood, het regent nog steeds en het water, dat van de daken stroomt doet dan dienst als douche. De inlanders hebben intussen een vuur aangelegd, waarop de kok al druk bezig is water te koken voor de koffie en straks voor de soep. De “hospik”, (zijn Zondagsche naam is volgens reglementno. zooveel, paragraaf zus officieel hospitaalsoldaat) verzorgt onderwijl de doorgeloopen voeten en andere niet nader te omschrijven lichaamsdelen en de meegenomen brieven, die erg nat geworden zijn, worden nog eens rustig overgelezen. Er zijn zelfs jongens, die postpapier meegenomen hebben en die nu, heet van de naald, hun belevenissen op 212
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
papier zetten. Het is wat, als je je meisje beloofd hebt, iedere dag trouw te schrijven. Met tranen in de oogen staat de kok bij het rookende vuur van nat hout, en ergert zich geweldig omdat het water niet aan de kook wil komen. Toch ziet hij wonder boven wonder kans om een heerlijke groentesoep te brouwen en wel zooveel, dat zelfs de grootste hongerlap van het peloton moet bekennen, dat-ie “grond voelt”. De olielampen worden opgehangen en de eerste wachtposten loopen al met de bajonet op het geweer rondom het bivak. “Bloedlink”, zooals dat in het sodatenjargon heet, zal het vannacht wel niet worden, want volgens de verklaringen van de menschen van de onderneming hebben zich hier in het streek nog nooit incidenten voorgedaan. Wanneer dan iedereen onder zijn klamboe ligt, hoor je niets anders dan de mysterieuze geluiden van de rimboe, het troosteloze getik van de regen op het dak en de veilige stappen van den schildwacht. In de keuken rammelt de kok nog met zijn pannen en sjouwen de koelies met hout, omdat de thee voor morgen nog gezet moet worden. Wanneer ook dat gerucht verstomd is, is iedereen, behalve de wacht natuurlijk, in diepe rust en is er enkel nog het kreunen van iemand, die zich eens omdraait om ook de andere zijde van zijn lichaam met de harde planken te laten kennis maken. Half vijf ‘s morgens. Geeuwend en kreunend komen de eersten overeind, al heel gauw gevolgd door de rest, want niemand voelt er voor om nog langer op zoo’n “bed” te blijven liggen. De kok is alweer druk bezig met het zetten van koffie voor het ontbijt. Zijn nachtrust was wel heel erg kort. Bij het licht van enkele kaarsen worden de nog natte kleeren van den vorigen dag ingepakt, de klamboes en tentzeiltjes opgerold en daarmee is de troep reisvaardig. Wasschen wordt maar vergeten, omdat het nog pikdonker is en de weg naar de kali bezaaid is met steenen. Het ontbijt bestaat uit wadjik (rijstekoek), die we klaargemaakt in blikken hebben meegenomen en koffie, en nadat de sporen van onze aanwezigheid zijn verwijderd (sigaretten doosjes, papier, enz.) nemen we afscheid van onze zustercompagnie, die oostwaarts zal gaan terwijl wij in zuidelijke richting vertrekken. De bevolking loopt uit en wenscht ons een “slamat djalang” (goede reis). Omdat de inlandsche verkenners met de andere patrouille meegaan, moeten wij dit keer zelf onzen weg zoeken. Kaart en kompas worden steeds geraadpleegd. Als we na twee uur op een kampong stuiten, blijkt het, dat we precies volgens de kompasstand zijn uitgekomen. We houden even halt om uit te blazen en probeeren een gesprek aan te knopen met de bewoners, die ons vriendelijk ontvangen. Het blijkt echter, dat deze menschen uitsluitend Soendaneesch spreken, zoodat wij het met ons gebrekkig Maleis niet ver brengen. Maar gelukkig hebben we nog onze KNIL-sergeant, die wèl iets wijs kan worden uit hun taal. Ook hier zijn nimmer extremisten geweest, zoodat de mannen rustig met hun met karbouwen bespannen ploeg en de patjol de sawahs kunnen bewerken.
213
w
w
w l
.n
s er
g an eg di
.in
In de kampong staat een mooie Moskee, waar de Mohammedanen vijf maal per dag hun gebeden komen opzeggen, waarvan druk gebruik gemaakt wordt. Over een zwaar begroeiden weg die langs een verwaarloosden theetuin loopt trekken we verder en komen dan in een kampong, die totaal verlaten is. Hier is een thee-onderneming geweest, maar de contract-koelies die hier werkten zijn reeds lang naar andere streken verdwenen, waar allicht meer te verdienen viel dan op een vervallen onderneming. Nadat een paar foto’s zijn genomen en de patrouille-commandant een terreinschets heeft gemaakt breken we ook hier weer op. Het oversteken van een kali levert enkele moeilijkheden op, omdat de ronde bamboepalen, die als brug dienst doen, beginnen te rollen, waardoor een der mannen een noodlanding moet maken. Het loopt gelukkig goed af en aan den overkant rusten we een half uurtje en maken meteen maar de overgebleven blikjes spek op, wat eigenlijk niet erg verstandig is, omdat er nog geen blikje vleesch is uitgevonden, waarop geen etiketje prijkt: “verwekt geen dorst”. De start voor de laatste ronde. Moeizaam sleept de troep zich tegen den heuvel op, eindelijk de laatste heuvel. Heel in de verte zien we ons bivak, dat nu steeds dichterbij komt. Er wordt al beweerd, dat je kunt zien, dat de “cantinebaas” weer koekjes heeft aangekregen, dat Piet op wacht staat en dat iedereen al weet, dat we er aan komen. Dan zitten we weer op den hoofdweg, nog een km en we zullen “thuis” zijn. En als we er dan zijn, is er werkelijk gezorgd voor een heerlijk glas ajer djeroek (sinaasappellimonade) wat heerlijk koel door onze kelen spoelt. De heeren worden bedankt voor de aan den lande bewezen diensten, de uitrusting wordt afgehangen, zwembroekje aan en vlug het vuil van de laatste dagen afspoelen in het zwembadje, dat we rijk zijn. Een heerlijke warme maaltijd en een verkwikkende slaap op ons onvolprezen veldbedje (wat waardeer je dat nu eerst goed) doen de rest en 214
hiermede behoort ook de première van dezen eersten tweedaagschen tocht tot het verleden, behalve voor den patrouille-commandant, die moeizaam gebogen zit over zijn kaarten en aanteekeningen en de kaart-coördinaten zit na te gaan voor het dienst patrouillerapport, dat heel wat nuchterder is (en met veel zakelijke cijfers) dan dit verslag.
Het verhaal van Cees Jan Groen
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Cees Jan Groen Met het schip ‘de Volendam’ vertrok ik als 21 jarige dienstplichtige soldaat naar Indië. Wetenswaardigheden over dit schip: - inhoud 43722 m3 - lengte 175 m - breedte 20 m - snelheid circa 15 mijl per uur Aan boord waren de volgende onderdelen aanwezig: • stoottroepen • Prins Bernhard Kapel (musicerende militairen) met bok (de mascotte) • Luchtdoel artillerie • 7 december divisie DPL van regiment Prinses Irene Woensdag 16 oktober vertrokken de DPL (dienstplichtige soldaten) van het regiment Prinses Irene vanuit Arnhem met de trein van half één naar Rotterdam. Onder begeleiding van muziek werd de trein in beweging gebracht. Om half vier kwamen we in Rotterdam aan. Er was veel bekijks. Voordat we ingescheept werden, kregen we koek, koffie en sigaretten. De Volendam lag in de Merwedehaven. De boot vertrok ’s avonds om 19.50 met ongeveer 2400 jongens aan boord. Om kwart over tien voeren wij de pier uit, de zee op. Om elf uur zijn we in de hangmat gekropen, we lagen met ongeveer 300 jongens in een klein ruim. De reis zou 26 dagen gaan duren. Toen we de volgende ochtend opstonden was het mooi weer, de zee was kalm. We voeren via het nauw van Calais en konden de rotsen van Engeland en de Franse kust zien. Vandaag ontvingen wij 100 sigaretten en 6 sigaren en 1 reep. Tot op heden is er nog niemand ziek.
215
Donderdag 17 oktober
Dagindeling:
- 06.00 opstaan - 07.00 eten (brood en pap) - 11.00 appèl - 12.00 brood eten - van 2 tot 4 uur ’s middags verplichte rust - om half zes warm eten
Om één uur waren we in het kanaal. Later passeerde ons op afstand een boot. Vrijdag 18 oktober
Toen we opstonden voeren wij in de Golf van Biskaje. Wij kregen ’s middags één bokking en een sinaasappel te eten. In de middag was het slecht weer met veel regen.
w
Zaterdag 19 oktober
g an eg di
Zondag 20 oktober
.in
w
w
Velen waren zeeziek, waaronder ook ik. Ja hoor, ik was echt zeeziek. Wat voel je je dan ellendig. Het was die dag slecht weer. Dit zal de oorzaak wel geweest zijn. Ik heb de hele dag op bed gelegen Vele schepen passeerden ons, waaronder een Hollandse kruiser. ’s Avonds gingen we de straat van Gibraltar in. Aan stuurboord zagen we de lichten van Tanger branden Maandag 21 oktober
.n
s er
De hele dag mooi weer. Dan zit je toch wel lekker op zo’n schip. Vanmorgen hebben we de eerste Maleisische les gehad op het dek. Lekker in de zon. ’s Avonds moest ik wachtlopen. Dat hield in dat we het gebeuren op het schip in de gaten moesten houden. We konden dit vanuit een stoel op het dek doen. Om één uur in de nacht zagen we in de verte Algiers voorbij gaan.
l
22 oktober
Vanmorgen passeerden ons enige schepen waaronder een boot van de Rotterdamse Lloyd Cibajak met gerepatrieerde burgers uit Australië en Indonesië onder veel gejuich. Tegenwoordig noemt men hen vluchtelingen. Tegen de avond zagen we Malta aan ons voorbij gaan. Ja en dan komt er zomaar een storm opzetten. Op donderdag 24 oktober was de zee zeer onrustig. Er waren enkele soldaten zeeziek. En zo is het de volgende dat weer prachtig weer. 26 oktober
Het is vandaag zaterdag. Om 07.00 bereikten we Port Saïd. Vele Arabieren kwamen langs met hun bootjes om ons iets te verkopen. Er kwamen grote tankschepen naast ons varen om olie en water over te pompen. Ook de 216
bevoorrading is van belang. Aan het begin van de avond vetrokken we uit Port Saïd richting Indië. 27 oktober
Het is mooi weer vandaag. De bruinvissen zwommen om de Volendam heen. 28 oktober
Daar het vandaag erg warm was, hebben we buiten geslapen. 31 oktober
Overdag passeerden we de eilandengroep de twaalf Apostelen. In de avond was er een optreden van telepath “Reenalda”. Ook gebeurde het dat de machines bleven staan vanwege een defect dynamo. Vanavond naar het optreden van cabaret “Jagers Troef” geweest. Cabaret 3e compagnie 3 gr jagers. Op 1 november 1946 zijn we de punt van Afrika gepasseerd om vervolgens de Indische Oceaan op te varen.
w
5 november
g an eg di
6 november
.in
w
w
Vanavond naar het optreden van cabaret “de Vrolijke Volendammer” geweest. Er was veel vertier aan boord. In de eetzaal hingen de hangmatten. Bij wijze van spreken liet je je zo uit je hangmat vallen op je stoel bij de tafel om te eten. Het was de hele dag mooi weer. Om 2 uur in de middag voer de Volendam de haven van Colombo binnen om olie en water te tanken. Van de stad Colombo konden we niet veel zien. Vroeg in de ochtend vertrokken we richting Batavia. 9 november
s er
l
.n
Na het mooie weer nu eens een paar dagen regen. ’s Middags kwam Neptunes aan boord. Dit betekent dat wanneer je de Evenaar passeert een certificaat ontvangt. Enige jongens werden symbolisch gedoopt. Ze kregen eerst wat zout water, daarna werd hun hoofd ingesmeerd met een soort pap en vervolgens werden ze in een kuip met water gegooid. En de doop was geschied. 11 november
De hele dag heeft het gegoten. ’s Avonds vertier aan boord van het non-stop cabaret revue de grote Volendammer.
217
g an eg di
.in
w
w
w 12 november
Eindelijk bereikten wij de haven van Tjankjon Priok. Wat een temperatuur hier. Er was veel belangstelling. De Prins Bernhard kapel speelde enige marsen en het Wilhelmus. We hebben vandaag post ontvangen uit Holland. 13 november
l
.n
s er
In de loop van de ochtend gingen we van boord en werden we getrakteerd op bananen en een busje bier. Na de ontscheping zijn we met auto’s naar Tjirang Rang gebracht. Dit was ongeveer 80 km van Batavia verwijderd en lag in de bergen op honderd meter boven Batavia. Hier werden we in kleine huisjes gelegerd. De volgende dag moesten we kamers schoonmaken en de klamboes ophangen Je had wacht, 2 uur op, 4 uur af, of je moest op patrouille door de theeplantages. Zo gingen we ook op patrouille door de theeplantage bij Tjirang Rang. Was er proefalarm dan moesten we stellingen maken. Ook ben ik op patrouille geweest met de 4.R.I. door de bergen. Op 25 november 1946 ben ik verhuisd nar de vijfde compagnie te Broedjoel. Ik kwam op de zolder in een theefabriek te liggen. Er was geen licht. 2 dagen na aankomst werd majoor Callenbach op de kampong door eigen vuur getroffen. Hij werd op 27 november 218
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
onder grote belangstelling begraven. Zo moesten L. Syraansnaar en ik liftend naar Buitenzorg om een auto op te halen. Helaas was deze nog niet klaar, dus konden we weer terug. 4 weken later hebben we weer een poging gedaan om de auto op te halen, maar deze was nog steeds niet klaar. Weer terug lopen. 21 december moest de 4 de compagnie plotseling verhuizen. Ik kwam op een kamertje te liggen met 6 chauffeurs. Zo traden er ook artiesten op. O.a. Lou Bandy. Het gezelschap van Barends, dat uit Den Haag afkomstig was. Ook was er een goochelaar. Zo zat ik de ene keer bij het 3e compagnie en dan weer bij de 5e. Inmiddels heb ik rijlessen gehad en mag nu mee als hulpchauffeur. Ik ben mee geweest naar Batavia om radioverbindingstoestellen op te halen. Zo kon het gebeuren dat tijdens het wachtlopen er mensen probeerden ons kamp binnen te lopen. Er werden schoten gelost, waardoor ze de benen namen. Ook deed ik mee aan een voetbalwedstrijd in Buitenzorg Mijn dagindeling bestond uit patrouille lopen en chaufferen. In de 3 jaar dat ik in Indië gelegerd was, was ik de chauffeur van Kapitein Rensing. Ik bracht hem overal heen waar hij moest zijn. De terugreis met de Zuiderkruis duurde ongeveer 28 dagen. We hebben heel veel water gezien, mooi weer gehad maar ook regen, zowel op de heen – als op de terugreis. Op 17 december 1949 zette ik weer voet op Nederlandse bodem. Na thuiskomst heb ik nog vele jaren contact gehad met Kapitein Rensing. Ik heb een prettige tijd als chauffeur gehad in Indië. Bij terugkomst in Nederland is er nog vele jaren contact geweest tussen de soldaten onderling. Voor mijn vader en moeder was het anders. Twee van hun zoons waren gelegerd in Indië. Voor hen was het een spannende tijd. Zien wij onze zoons levend en gezond terug? Gelukkig zijn mijn broer en ik heelhuids teruggekeerd. Bij thuiskomst in 1949 kreeg ik van de buren een bord en bestek en een wandbord. Zo blij waren ze dat ik er weer was. Zij hadden een erepoort gemaakt en alles versierd. 219
Over de post en brieven van het thuisfront
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
S.M.A. A. Rosbach “Hé facteur, komt er vandaag nog post”? “Och man, vlieg op met je gezanik over post!” De facteur is zeker met zijn verkeerde been onder z’n klamboe vandaan gekropen. Heeft de laatste week geen brief voor zichzelf ontvangen. Als excuus zegt hij: “Neen joh, de reveille was vanmorgen minstens vijf minuten te vroeg. Ik verrek nog van de slaap!” Verder hult de facteur zich in stilzwijgen, hoewel hij anders niet op z’n mondje is gevallen. Even later is hij op weg naar het bureau, beladen met een vracht te verzenden brieven. Want schrijven kunnen die mannen hier! Zijn vechtpet danst op zijn weerbarstige krullen op en neer bij iedere stap die hij doet. Hij is in anderhalf uur heen en weer gereisd dank zij een goede lift onderweg. Maar, er was geen post voor de mannen van zijn troep. “Tida adda pos”, werd er gezegd. Slechts wat verouderde kranten, die met de zeepost zijn gekomen. Het is ‘s avonds omstreeks 8 uur. Op het compagniesbureau zitten een paar manschappen naast elkaar en naar de telefoon te kijken. Buiten spoelt het. Natte moesson noemen ze dat. Het smalle pad langs het bureau lijkt wel een kali. Plotseling rinkelt de telefoon. De soldaat die het dichtst bij de telefoon zit grist de hoorn van de haak en meldt zich. Bij het luisteren klaart z’n gezicht opeens op. “Veel post? Maar natuurlijk man, we komen direct!” Ook de anderen leven op. Maar, de drietonner is stuk en de jeep van de majoor is ook niet beschikbaar. Geen probleem! De motorordonnans opgetrommeld. Regenjas aan, tentzeil er overheen en even later ronkt de motor al. Facteur achterop en rijden maar, de donkere avond in. Beiden met een stengun op de rug. Het spoelt nog steeds pijpenstelen. Geen gekanker, geen gesputter, gewoon de post halen alsof het de gewoonste zaak van de wereld is. “Dat doe je toch voor je sobats en... hopelijk is er ook post bij voor jezelf!” Het goede nieuws over komende post is al het bivak rond. “Jongens er komt post!” Ongeduldige jongens staan al gauw te wachten onder het afdak bij het compagniesbureau. 220
Politionele actie
g an eg di
.in
w
w
w
Eindelijk flitst er in de verte het licht van een koplamp en wordt het geluid van een motor duidelijk hoorbaar. Nog een heuvel, nog een paar bochten en dan doemt door het regengordijn de ordonnans op met de facteur achterop. Druipend van het water, broekspijpen doornat, soppende schoenen. Maar dat mag ‘m de pet niet drukken want ze worden beloond met luid gejuich. Post! Snel worden de brieven gesorteerd en de namen afgeroepen van de gelukkigen die post krijgen. “Ja hier!” horen we luid en duidelijk hier en daar. Blij klinkt dat geroep. Maar niet iedereen is blij. Sommigen hebben hun naam niet horen afroepen. Geen post. En ze hadden er nog wel zo vast op gerekend....! Een verloofde die zo vast beloofde elke week te zullen schrijven, of een moeder die al een hele tijd niets van zich heeft laten horen. Zou ze ziek zijn? Afwachten maar. De facteur maakt bij iedere brief een opmerking. “Jan misschien krijg je de volgende keer dat pakkie waarover Mien schreef!” en: “Nou Kees, die griet van jou schrijft zich te pletter de laatste tijd!” Iedereen leeft mee met iedereen. De post brengt stof tot praten over lief en leed. Voor de facteur was er deze keer weer niets...!
l
.n
s er
Carel Tuyl Wie weet hoeveel ambtenaren er bij elkaar kwamen om te zoeken naar een betiteling voor die militaire campagnes waarin vele sobats het leven verloren? De man of vrouw die de naam “politionele actie” uitvond, zal van de minister wel opslag en een lintje gekregen hebben. In de lange rij van woorden en uitdrukkingen waarmee de waarheid werd verbloemd of althans verdoezeld en verzacht, neemt “politionele actie” inderdaad een ereplaats in. Verwijzing naar iets wat de politie meestal doet of deed, doet denken aan bekeuringen van mensen die ‘s avonds zonder licht rijden op een fiets of bromfiets. Proces verbaal bij verkeersovertredingen of ongelukken, bij snelheidscontrole, enz. Het woord politie doet denken aan activiteiten in vredestijd, aan wetshandhaving en boeven vangen. De reuk van cordiet, het fluiten van kogels, het geratel van brencarriers en de knallen van ontploffende granaten, of het bloed van gewonde of gesneuvelde kameraden past niet bij acties van de politie. Er waren indertijd waarschijnlijk wel politieke overwegingen die hebben geleid tot het formuleren van dat verzachtende woord: politionele actie. Er werd druk uitgeoefend op het Nederlandse beleid om vooral geen terugkeer naar het oude koloniale bewind te bewerkstelligen. De Indonesische drang naar onafhankelijkheid zal ook wel een factor zijn geweest om zoveel mogelijk het militaire 221
karakter van de herovering van gebieden te verbloemen. Misschien is dat taalgebruik wel tenminste één van de oorzaken geweest van het feit dat er zo heel laat enig begrip is ontstaan over wat er eigenlijk gebeurde. Ik lees nu in de krant dat in vele plaatsen herdenkingsmonumenten worden opgericht voor gevallen sobats. De regering tastte met een nogal aarzelend gebaar in ‘s lands schatkist en gaf iedere veteraan duizend gulden uit erkening. Allerlei publicaties beginnen wat meer de werkelijkheid kenbaar te maken over de aard van de zogenaamde politionele acties. Misschien is het wel tijd om de uitdrukking “politionele actie” te vervangen door een meer realistische benaming.
s er
g an eg di
.in
w
w
w l
.n
De slag om Stalingrad was om de drommel geen politionele actie evenals de invasie in Normandië. Een belediging om die veldslagen gelijk te stellen met acties van de politie. Evenals onze acties in het voormalige Nederland-Indië niet in dezelfde categorie geplaats kunnen worden als de bloedige veldslagen in de 2e wereldoorlog. Maar bijvoorbeeld de bezetting van Soekaboemi was niet zomaar een politionele actie. De verovering van Djokjakarta was geen handeling van zomaar wat politieagenten. En waren al onze patrouilles vergelijkbaar met verkeerscontroles of snelheidsovertredingen?. Kijken of er misschien betja’s te hard reden? Waren die twee graven op de Poentjak en al die andere graven gewoon ongelukjes? Is dat kerkhof bij Djakarta zomaar een gewoon kerkhof? Ik weet niet hoe de geschiedenis het allemaal te boek heeft gesteld, maar recente commentaren uit verschillende en nogal radicale bronnen wekken niet bepaald vertrouwen in een waarheidsgetrouwe geschiedschrijving. De een of andere amateur geschiedschrijver, wiens naam ik ben vergeten, heeft het allemaal in de rubriek “oorlogsmisdaad” ondergebracht. Die man of vrouw heeft waarschijnlijk last van een afwijking die om behandeling vraagt. In hetgeen ik gelezen heb, wordt nog steeds gesproken over politionele acties. Volgens 222
mij was het doodgewoon oorlog. Oorlog met alle ellende die bij dat woord hoort. De uitdrukking politionele actie zie ik als een kleinering en vernedering voor die man uit mijn peloton die nu begraven ligt bij Jakarta. Niet alleen voor hem, maar voor alle sobats die we daar hebben moeten achterlaten. Het waren er op den duur zo’n zesduizend. Is er ooit een politioneel optreden geweest waarbij zesduizend politiemensen het leven lieten? Politieagenten lopen niet rond met mitrailleurs en handgranaten. En ik geloof dat weinigen van ons zich “politieachtig” voelden. In het geschiedenisboek van de toekomst moet het maar duidelijk staan zoals het in werkelijkheid was: “1945 - 1950: Oorlog in Indonesië. Zesduizend Nederlandse militairen gesneuveld”. Waarom dat allemaal gebeuren moest is een andere zaak....
Teun Kroes. Een sobat met ongekende talenten!
w
w l
.n
s er
g an eg di
.in
w
Mijn hobby was kunstschilderen en coulissen maken voor verenigingen. Ik kreeg geelzucht en moest veel rusten. De dokter ontdekte al gauw dat ik erg kunstzinnig was en raadde me aan om les te nemen in een echt atelier. En zo toog ik aan de studie, leerde o. a. de werken van beroemde schilders kennen. Maar ook zat ik op de L.T.S. en avondschool. Ik werd decoratieschilder en leerde voor mijn middenstandsdiploma. Plotseling kwam de oorlog. De vernietiging van de Joden. Hongersnood. De spanning....! De invasie en eindelijk de bevrijding. Maar na de bevrijding de dienstplicht.... Goedgekeurd en ingedeeld bij Garde Regt. Prinses Irene. Gelegerd in de Menno van Coehoornkazerne. Mooie omgeving. Voor een infanterist wel zwaar vanwege het heuvelachtige terrein. Al gauw begon ik met houtskool tekeningen op de muren te maken, staande op de bovenste slaapplaats. Op verzoek tekende ik soms portretten vanaf foto’s. De bataljonscommandant kwam achter mijn schilderkunst. Hij had de tekeningen gezien en vroeg mij of ik ‘s avonds of ‘s nachts schilderwerk wilde doen. Het overgenomen materieel van de Engelsen werd in Stroe overgespoten. Carriers, jeeps, vrachtauto’s enz. moesten voorzien worden van E.M.-schilden en “Prinses Irene” embleem. Nou, dat wilde ik wel. Overdag kreeg ik dan vrije tijd. Dus eerst een bordje geschilderd voor aan mijn bed: “mag niet gewekt worden. Werkt ‘s nachts. “Ook moesten er platen gemaakt worden als lesmateriaal. Op het Velperplein heb ik een wandschildering gemaakt in het Militaire tehuis”.
223
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w Ik moest kisten schilderen die als ruimbagage van officieren meegingen aan boord. Die moesten gemerkt worden. Daardoor schoot mijn opleiding voor ziekenverzorger er wel eens bij in. Maar mijn hobby niet. Het was een fijne tijd. We moesten naar Indië. EM betekende Expeditionaire Macht. We waren dus bestemd om overzee te worden 224
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
gestuurd. Er werden door de jongens allerlei andere woorden verzonnen op EM, zoals: Eenzame Meisjes, Eenzame Moeders, Ellendig Militairisme en later, toen we de politiek meer gingen begrijpen: Engelse Marionetten. Op een zondag werd in de Klarendaalse kapel een afscheidsdienst gehouden. Samen met de Arnhemse kerkgangers werd “Blijf bij mij Heer”. gezongen. De week daarop in een overvolle trein tuften we langzaam langs vele plaatsen. Overal wuivende familieleden of kennissen en vrienden. En ook M.P.-ers op de rails naast de trein. Witte helmen op en wapens in aanslag. Moest dat nou? In de haven bij de boot hield een generaal op de kade een redevoering. “Uit en thuis in anderhalf jaar”, beloofde hij.... Dat hebben we geweten! Langer dan drie jaar werd het! Zo maakten we keihard kennis met de politiek. Aan boord heb ik nog een tekening gemaakt. We kwamen aan boord met de vouwen in de broek, schoenen gepoetst. Echte nette heertjes. Wat staat ons te wachten? Al gauw werd de temperatuur hoog aan boord en zochten we verkoeling op de voorplecht. 28 dagen en nachten varen. Ik lag in ruim D5. Daar waren geen patrijspoorten. Dus ben ik eigenlijk onder de waterspiegel naar Indië gevaren. Maar gelukkig midscheeps i.v.m. zeeziekte. Sloepenrol, Maleise les, catechisatie, kerkdienst, wapenonderhoud, sporten, spel en films op het middendek. In de Golf van Biscaje kregen we storm. Verder waren er af en toe bezienswaardigheden, Vage kusten en oneindige zeegezichten. We passeerden grote schepen. Op de evenaar kwam Koning Neptunus aan boord, maar we zagen ook het lange Suezkanaal en Egyptenaren op kamelen langs de oevers. Dat deed denken aan plaatjes uit de bijbel. Aankomst in Tondjong Priok. Ontscheping. Wat een militairen! 4500 man kwamen er uit het schip. En dan het rijdende materiaal nog. We werden getransporteerd over de Postweg naar onze bestemming. Een prachtige rit in het heuvelachtige gebied van West Java. Tjipajoeng, was het plaatsje waar we gingen acclimatiseren. Wennen aan het klimaat, ‘t eten, het terrein en de bevolking. Prachtig gelegen aan de kali, waar ook ons noodhospitaaltje was. De sawah’s, de bergen, de kampongs, de palmbomen en op de achtergrond de vulkaan de Gedeh. De post werd weer een belangrijke verbindingsschakel met het gezin in het moederland. Als ik tussen de diensten door een vrije middag had, pakte ik m’n schetsboek om de omgeving of andere taferelen vast te leggen. Ook werd er vaak door de gezamenlijke hospikken polikliniekwerk gedaan. Sedert de Japanse bezetting had er geen gezondheidsdienst gefunctioneerd. Onbeschrijfelijke toestanden met allerlei verwaarloosde wonden en tropenzweren! Ik heb toen ook voor de Wapenbroeders getekend, de bijlage van het Buitenzorgs Dagblad. Kerstkaarten voor het Leger. De catechisatie werd hier voltooid. En voor de Protestantse gemeente deden we belijdenis. Kregen felicitaties van de legerleiding en de geestelijke verzorgers, de veldprediker en aalmoezenier. Vele patrouilles en acties moesten we meemaken in verschillende gebieden. De 1e en 2e politionele acties. Een paar maal verlof gehad en de Rustende Strijder in Bandoeng. En ook nog op een eilandje voor de kust. “Edam” heette het. Het was 1 km. in omtrek. Prachtig. 225
w
w
w l
.n
s er
g an eg di
.in
Belevenissen en indrukken die je het hele leven bijblijven. De kameraadschap onderling, je opvoeding, je geloof en je hobby’s zorgden tezamen voor de rust en het geduld in deze avontuurlijke periode. Dit land, dit volk, daar ga je van houden. Gods wonderbaarlijke schepping. Mijn moeder stuurde mij een gedicht: “Toen je heen moest lieve jongen, viel ons dat ontzettend zwaar. Doch de tijd heeft rappe vleugels. ‘t Is nu bijna al een jaar, Ons huisje wordt nu al kleurloos nu jij er niet meer bent. Je sierde het van binnen en van buiten. We missen je hoor vent. Maar er komt weer geluk in huis bij broers, zusters, Pa en Moe want dan roept vast de koekoek jou vrolijk welkom toe!” Het was een jaar vol angst en zorgen, een eindeloos verschiet. Altijd aan dat verre denken geeft heimwee en verdriet. Nog een jaar van moedig wachten, we tellen af m’n kind, dan is ‘t gedaan, die lange nachten als mijn ziel de rust niet vindt”. Maar ‘t duurde veel langer. Eindelijk brak de tijd aan dat we gingen demobiliseren. Met de “Zuiderkruis” gingen we terug. Een veel kleiner schip van de Liberty klasse. Deze schepen hebben gevaren in konvooien naar Moermansk. Ze waren niet geklonken, maar gelast. Voorbestemd voor transporten naar Rusland. Op het schip heb ik toen weer een tekening gemaakt. Die tekening geeft goed de sfeer weer die onder de jongens heerste.
226
.in
w
w
w l
.n
s er
g an eg di
Naar huis.... en dan?” Teleurgestelde gezichten. Achterstand met de studie en een maatschappelijke carrière. Het zijn niet meer de keurige nette soldaatjes van de heenreis. Het zijn nu mannen die alles hebben meegemaakt. Ze dragen geen baret meer, de overhemden hangen los om het lijf. Sommigen hebben de veters los van hun schoenen. Mannen met ervaring. Mannen die nu weten wat politiek betekent. Weten wat guerrilla oorlog inhoudt. Ze denken terug aan hun kameraden die “de boot gemist hebben”... De gesneuvelden. Begraven op een ereveld onder witte kruisen. Nu lopen de terugkerenden met afgeknipte rafelige broekspijpen. Varen vanuit de tropische warmte naar de kou van de decembermaand 1949! Vrieskou en sneeuw staan hun te wachten. Hoe zal het thuis zijn? Alles klein en benepen, vergeleken met de wijde grote wereld? Je komt dan thuis, En inderdaad, wat is ons landje klein, druk en vol. Wel fijn, die vertrouwde omgeving van vroeger. Het weerzien van je ouders, zusters, je broer. De eigen slaapkamer, je normale ruime bed in plaats van dat smalle veldbed met klamboe. En wat vond je het koud! Werk was er volop, maar er was ook woningnood. Het weerzien van je bekenden uit de omgeving. En ook de ontmoeting met m’n buurmeisje waarmee ik vroeger naar school ging. Wat was ze inmiddels een knappe energieke vrouw geworden. Het werd een hernieuwde kennismaking en dat draaide uit op verkering. Stapelverliefd In de zevende hemel waren we. En al snel waren we getrouwd.
227
Op wacht.
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Cor Brouwer van de IIe Inf. Werkplaats van “toen” Vredig en rustig lijkt het rondom. Alsof een donkere deken zich over het landschap heeft uitgespreid. Een donkere deken die alles bedekt wat mooi, lelijk en gevaarlijk is. Maar het verborgene is er nog steeds. Daarom staat daar die wachtpost, verscholen onder de bladeren van een boom. Zijn wapen heeft hij schietklaar, gereed om bij onraad direct in actie te komen. Nooit heeft deze jongeman gevraagd om naar dit verre warme land te mogen gaan. Nooit is hem iets gevraagd daarover. Een simpele brief van het Ministerie van Oorlog heeft hem in feite gedwongen om te gaan. “Ik gelast U”, enz. enz. Het was een onafwendbaar bevel. Een realiteit die keihard was dwong hem dingen te doen tegen zijn wil. Vreemd genoeg voelt hij zich echter geen politiek slachtoffer. Eerder een slachtoffer van de politiek. Een politiek waarop hij geen invloed heeft gehad omdat hij toen nog niet stemgerechtigd was. Daarvoor wordt hij nog te jong geacht volgens de wetten van het land.... Maar niet te jong voor het werk dat nu van hem verwacht wordt. Het vreemde is, dat hij toch geen wrok koestert. Tegen niets en niemand. Gelaten heeft hij de gang van zaken aanvaard. Zelfs weet hij nog een soort plichtsbesef op te brengen, evenals de meesten van zijn lotgenoten. Hij kijkt onafgebroken de nacht in, bedacht op onraad. Zelfs een zuchtje wind dat beweging in de bomen veroorzaakt, heeft zijn aandacht. De vreemde geluiden van de tropennacht kent hij ze zoetjesaan al. De krekels die in koor een eentonig geknerpt ter gehore brengen. Het geroep van apen in het oerwoud. En de tong. Tong uit de kampongs in de omtrek. Als ‘s nacht de schuchtere stralen van het maanlicht door het wolkendek breken om het landschap om te toveren in een sprookjesachtig tafereel, lijkt het allemaal wat vriendelijker te worden in de omgeving. Licht en donker wisselen elkaar in onverwacht tempo af. Blijkbaar wint de maan het van de duisternis. Uit een niet te bepalen richting klinkt het gejank van een kamponghond. Direct stemmen andere honden in en het gejank lijkt vee op een klaaglied van deze honden. Mager en schurftig zitten ze onder de gammele kamponghuisjes opgesloten. Honden worden niet bepaald goed verzorgd. Opeens is het weer stil. Een serene stilte volgt. Zo nu en dan hoort onze wacht een takje kraken en het geritsel van nachtdieren in de zwarte schaduw van het struikgewas. In de verte zijn de contouren van de geweldige vulkanen vaag te onderscheiden, nu nog in de greep van nevelgordijnen gehuld. Langzaam worden ze beter zichtbaar door het maanlicht. En opeens is er boven de soldaat een stralende sterrenhemel zichtbaar. Het is deze sterrenhemel die zijn gedachten even losmaakt van de omgeving, om met een 228
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
snelheid, vele malen groter dan het licht te belanden in dat landje waar zijn verwanten nu druk aan het werk zijn. “Grappig is dat”, peinst hij. “Misschien denken ze op dit moment ook wel ever aan mij’. En heel snel ziet hij, als in een flits de bekende gezichten van zijn geliefden aan zijn geestesoog voorbij trekken. Heel even is hij terug in zijn kamertje, waarin het nu niet zo’n troep is als in de tijd dat hij er nog was. Zijn moeder heeft vaak gemopperd omdat hij alles maar liet rondslingeren. Alles lag altijd vol boeken, tijdschriften er andere zaken, zodat zijn vrienden die op bezoek kwamen geen plaats hadden om te zitten. Deze herinneringen komen in hem op in eer paar seconden. Hij grinnikt. “Fijne tijd was dat!” In gedachten ziet hij z’n ouders en zuster om de huistafel zitten. Koffiedrinken.... Plotseling schrikt hij op. Is het een waarschuwing die hij opvangt vanuit het verre vaderland. of is het ‘t opeens verstommen van de krekels in de sawahs dat hem waakzaam maakt? Geschrokken ziet hij op nog geen tien meter afstand een zwarte schaduw van iets dat zich in zijn richting komt. Snel springt hij achter het muurtje van zandzakken naast zich. Al tijdens die sprong ratelt zijn stengun. Het gerekke-tekke-tek verscheurt de stilte. En even klinkt de gil van een mens in doodangst boven het geratel van de sten uit. Direct daarop lijkt het alsof de hel losbarst. Alles dat kan knallen laat zich horen. Grotere tegenstelling met de geweldige rust van daareven is niet denkbaar. Er heerst nu volslagen disharmonie. Een heksenketel. Ontploffende mortiergranaten, machinegeweervuur.... En dan is het plotseling stil. Slechts zachte bevelen in het bivak zijn hoorbaar. De krekels zetten hun concert voort. Patrouilles rukken snel uit, vaag zichtbaar tussen de kamponghuisjes. Onze schildwacht verstrekt informatie over hetgeen hij heeft gezien en blijft dan weer op zijn post met één man extra als versterking. Als hij dan even later wordt afgelost, doen zijn ogen pijn van het turen in het duister. Een uitgeputte en aangeslagen man sjokt naar zijn verblijf in het bivak. Vannacht heeft hij geluk gehad. Gekleed valt hij neer op z’n veldbed. Hij beseft dat hij iets heeft gedaan wat hij nooit had willen doen. Hij handelde instinctmatig. “Het was hij of ik”. stamelt hij bij het reconstrueren van het gebeurde.... Hij krijgt geen kritiek van de commandant. Integendeel. Hij heeft goed gehandeld en wellicht erger voorkomen. En inmiddels is de grijze nevel weer opgelost en liggen de bergen en dalen weer volop in het licht van de opkomende zon. Alles wat lelijk of gevaarlijk is, wordt weer duidelijk zichtbaar. Een nieuwe dag. Maar ook straks weer een nieuwe nacht met krekels, vreemde geluiden en spanningen die vaak niet zijn te verdragen voor die gewone jongens in dit onmetelijke en mysterieuze land.
229
Twintig jaar
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Carel Tuyl Het was zomaar een gezellig avondje. Etentje, borreltje en lekker babbelen. We doen dat zo af en toe bij de kinderen. Deze bewuste avond zat ik tegenover mijn oudste kleinzoon. Hij is naar mij genoemd en daar ben ik machtig trots op. Mijn vrouw verdenkt me van naamziekte, maar dat is niet het geval. Ik ben gewoon trots op het feit dat mijn kinderen toch een zeker gevoel uitdrukten toen ze hem mijn naam gaven. Daar zit-ie dan: spijkerbroek natuurlijk en een T-shirt. Helemaal onderuit in een lekkere luie stoel. Een aarzelend baardje is zichtbaar op zijn wangen als een plantje dat wat aanmoedigende kunstmest nodig heeft. Een vlijtige vent. Hij verdient wat hij aan geld nodig heeft en aangezien hij een tweedejaars student is, heeft hij bepaald geen kleinigheid nodig. Hij is toch ook nogal aan de zuinige kant, hetgeen hij zeker niet van zijn grootvader heeft. Hij woont lekker goedkoop bij Pa en Ma waar hij geen kostgeld hoeft te betalen. Zijn natje en droogje komen er zonder financiële verplichtingen. En als ik hem vraag naar vriendinnetjes, begint hij zowaar te blozen! Hij praat liever over muziek en boeken die hij gelezen heeft, want hij leest graag en veel. Twintig jaar is hij. Wel een paar centen, maar geen zorgen. Alles loopt van een leien dakje. Besognes zijn hem zo vreemd als porselein op een mesthoop. Hij weet eigenlijk niet eens wat kopzorgen zijn. Hij doet z’n examens met evenveel gemak als iemand die een fotografisch geheugen heeft. Doet het goed, maar is geen opschepper. Twintig jaar! Een zorgeloze leeftijd. Met één voet volwassen en met het andere voetje toch nog wel in de kinderjaren. Zo er tussenin. Een periode zonder zorgen aan je kop. Ergens, als een onverwachte gast op een verjaardagsfeestje, bekruipt mij een vreemd gevoel. Bij nader en eerlijk inzien blijkt het veel van jaloersheid weg te hebben. Ik, of liever gezegd: wij zijn eigenlijk nooit twintig jaar geweest. Niet zoals hij. De omstandigheden van onze tijd drongen ons volwassenheid op als een moeder die een baby spinazie probeert te voeren. Slikken zal je, of je wilt of niet! Gekke vragen dwarrelen wat aarzelend rond in mijn hoofd. Hoe zou het hem (m’n kleinzoon) vergaan als hij met een brengun op z’n nek door de modder moest baggeren? Of als ie in pikkedonker op wacht moest staan, of als hij onder vuur zou komen? Idiote vragen zijn het, want ze passen helemaal niet bij hem. Hij is immers een 20-jarige tweedejaars student! Geweren, mortieren en kogels zijn zo onbekend voor hem als Einstein’s theorieën voor mij. Gelukkig maar, want ik hoop niet dat hij en zijn tijdgenoten ooit met wapengeweld te maken zullen krijgen. Het gevoel blijft: ik ben eigenlijk nooit 20 jaar geweest. Laat ik het nu maar in meervoud schrijven: Wij Indië-veteranen moesten die periode overgestaan. We hebben een sprong naar volwassenheid moeten maken toen we daar eigenlijk nog niet klaar voor waren. De tijd van zorgeloosheid is onze deur voorbij gegaan. Net als een postbode huizen voorbij gaat waar geen post voor is. Wij werden van “teenager” pardoes soldaat! Als ik zo naar m’n kleinzoon zit te kijken, voel ik het als een ietwat pijnlijk gemis. Die tijd van “laat-maar-waaien-het-eten-staat-vanavond-wel-weer-op-tafel” heb ik helaas 230
g an eg di
.in
w
w
w
gemist. In plaats daarvan hadden wij andere kost te verwerken: patrouille lopen, pillen slikken tegen malaria en jodium smeren op ringworm aandoeningen. Maar je kunt daarover natuurlijk niet blijven zaniken. Gedane zaken nemen geen keer. Carpe diem, pluk de dag. Dat is een beter raad. Misschien hebben wij wel wat meer wijsheid opgedaan hier en daar. Een beetje meer begrip voor anderen. Wat waardering voor het goede dat we mogen hebben. Zoals de banden met sobats. Banden die anders zijn dan kontakten met andere mensen die niet in Indië hebben moeten dienen. Mensen die geen herinneringen hebben aan wuivende palmbomen en de heerlijke geur van nasi goreng. En vooral: aan de hechte kameraadschap. Ons levenspatroon zit anders in elkaar. Anders dan wat “normaal” wordt genoemd. In ons levenspatroon zitten meer felle kleuren met hier en daar weeffouten en onregelmatigheden. Gevallen steken. Mijn kleinzoon heeft er geen weet van. Hoeft ook niet vind ik. Ik ben niet van de overtuiging dat Opa zo nodig van zijn Indië-tijd moet gaan zitten vertellen. Daar zijn allerlei redenen voor. Allereerst is mijn geheugen niet helemaal betrouwbaar. Het gaat met mij net als alle andere mensen van mijn leeftijd: ik herinner me levendig de dingen die nooit gebeurd zijn. En van hetgeen echt gebeurd is ben ik tenminste de helft vergeten. Ten tweede, denkend aan de raad van Socrates: “ken Uzelf”, want ik weet dat ik de neiging zou hebben om sommige zaken wat aan te dikken en te verfraaien en te overdrijven. En ten derde: laat mijn kleinzoon maar lekker genieten zonder een zeurende Opa die nog steeds naar zijn twintigste jaar loopt te zoeken.
Artikelen uit het Buitenzorgs Dagblad van 1947
l
.n
s er
Prinses Irene Er is niemand jarig van het groepje soldaten, dat vanavond in het paviljoentje van de Bataljonsstaf rond een prachtige, door den kok-banketbakker Pater gebakken taart zit, noch de B.C., noch de 2 i/C, ook niet de inlichtingenofficier of zijn sergeants of de korporaal-sluipschutter die de instructeurs waren van de hoofdpersonen van dit feestje: een klein aantal zeer goede tirailleurs. Het is alleen maar de afsluiting van een zeer bijzondere cursus. Drie en een halve week geleden hadden de commandanten van de compagnieën vrijwilligers gevraagd: “om te worden afgebeuld, opgejaagd, je maaltijd mis te lopen, 231
g an eg di
.in
w
w
w
nachtrust tekort te komen, kans te hebben je benen te breken, zonder enig voordeel of beloning”. Dat was in verschillende bewoordingen de opwekking geweest. Natuurlijk waren er meer liefhebbers geweest dan er plaatsen waren. De sterksten en verstandigsten werden gekozen. De ontvangst door de leider van de cursus was al even bemoedigend: “Het motto is: niets is onmogelijk. Diensturen zijn van 0.00 uur tot 24.00 uur. “ Het is zwaar geweest, die drie en een halve week. “Nog een week zo, en ik ben rijp voor Bronbeek”, zei vanavond een cursist. Er zijn ongelukken geweest, kneuzingen, lichte verwondingen, brandwonden door fosfor, zowel onder de leraren als onder de leerlingen. Maar de les is goed geleerd. “Voor volleerde tirailleurs is niets onmogelijk”. Vandaag zijn de eindproeven afgelegd. Vanmorgen was de Brigadecommandant daarbij tegenwoordig. “Zo flink kan geen vijand zijn, dat hij mij nog bang maakt”, zei de man, die de door de Kolonel spontaan uitgeloofde schietprijs won, “maar die hoge belangstelling sloeg wel op mijn zenuwen!” Na een dag rust gaan ze naar hun diverse onderdelen terug, waar ze sterke verhalen zullen vertellen, met de overtuiging dat zij de beste soldaten van het beste Bataljon van de beste Brigade van de beste Divisie van het beste leger van de wereld zijn en dat de rest van het Bataljon “Prinses Irene” nu wel naar het overzees gebiedsdeel aan de Rijnmondingen terug kan gaan.
Onder Hare Majesteits Wapenrok
l
.n
s er
Batavia 15 mei (Aneta). “Ik ben ervan overtuigd, dat de K.L.-troepen die in Indië gediend hebben, bij hun terugkeer in Nederland de “backbone” van het Nederlandse volk zullen zijn, indien de demobilisatie en de terugkeer in het burgerleven goed georganiseerd worden en het Nederlandse volk niet vergeet wat deze militairen gedaan hebben”, aldus luitenant-generaal mr. H. Kruis op een persconferentie, waar hij zijn indrukken weergaf van zijn inspectietocht langs K.L.-eenheden in Indië. De generaal was zeer getroffen door de geest onder de Nederlandse troepen; de wijze waarop zij hun dienst doen onder de zo vreemde en moeilijke omstandigheden noemde hij ronduit: “verbazingwekkend”. Hoewel de Zeven December Divisie een trainingstijd van vijf en een halve maand gehad heeft, zijn er verschillende bataljons, die in de korte tijd van twee of drie maanden voor dienst in de tropen opgeleid zijn. Hun enige klacht in eigenlijk: de dienst is te rustig, altijd wachtlopen en patrouilledienst wordt eentonig. “Dit betekent niet”, verklaarde generaal Kruis, “dat de troepen belust zijn op strijd of oorlog, maar wel dat zij militair in goede conditie verkeren. “ De demobilisatie der thans aanwezige troepen en hun vervanging door de Tweede Divisie vormden de kern der vragen, die generaal Kruis door de journalisten gesteld worden. Allereerst is voor een vlotte terugkeer naar de burgermaatschappij de medewerking van het gehele Nederlandse volk nodig. De generaal was er thans niet van overtuigd dat het gehele volk beseft wat deze troepen voor Nederland gedaan hebben. 232
g an eg di
.in
w
w
w
Bij aankomst in Nederland worden de demobiliserende troepen rechtstreeks van de boot naar huis gezonden. Na enkele weken komen zij voor twee of drie dagen in demobilisatiecentra bijeen, waarna zij definitief afzwaaien. Militairen van de K.L. kunnen ook in Indië afzwaaien. De generaal had bataljons bezocht waar mee dan 50% der manschappen in Indië wilde blijven na hun diensttijd van twee jaar. Zij kunnen dan afzwaaien of bijtekenen. In het laatste geval kan voor gehuwden gezinshereniging volgen. Hoewel de demobilisatie op kleine schaal reeds is begonnen, kan zij niet volledig beginnen voordat de Tweede Divisie is overgekomen. Thans zijn reeds enkele schepen varende, in mei, juni en juli wordt de gehele Divisie verwacht. Beide K.L.-divisies tezamen met de OVW-ers en de andere eenheden der K.L. vormen ongeveer 67.000 man. Een divisie telt er rond 18.000. Bij demobilisatie wordt als principe aangenomen, dat bataljons als eenheid tegelijk afzwaaien, doch uiteraard is dit niet altijd mogelijk. Bij zijn tocht door de archipel had de generaal niet veel klachten vernomen. Die er wel waren, betreffen voornamelijk de voeding en de recreatie. De moeilijkheid is, aldus generaal Kruis, dat sommige bataljons bij voorkeur rijst eten, terwijl er andere zijn, die geen rijst kunnen zien. Op Sumatra had de generaal enkele klachten gehoord over de postverzending. Normaal komt militaire post uit Nederland in tien tot twaalf dagen over. Zoals reeds gemeld vertrekt de Nederlandse chef-staf morgen per Skymaster naar Nederland. Hij zeide te hopen het volgend jaar in Indië terug te komen.
Bericht van Lt. Kolonel
l
.n
s er
“T H K 3-R Pr Irene datum/tijdgroep 130745” “Aan: 1 Inf Brig Groep Ter kennisname H K 3 R Pr Irene” “Beperkt. Tweede Cie op pt 6115935 Tjimangoe heeft geen verliezen en wacht colonne 1e Cie (een vij mortier buitgemaakt) Totale verliezen gisteren blijken een dode krpl, een ernstig gewonde sergeant, een lichtgewonde soldaat, een soldaat gewond door val en een sld shock. Zware boomversperringen door eigen kracht opgeruimd zodat paarden met mrn meegevoerd. “ Handtekening Rang It kolonel
233
g an eg di
.in
w
w
w Het verhaal van Cor Boot
l
.n
s er
Cor Boot De oorlog was voorbij in Europa, maar Japan hield het nog steeds vol totdat in augustus 1945 de atoombommen vielen. Ons Indië kwam vrij, maar er heerste een grote chaos. De Britten moesten orde handhaven, maar deden niets. Soekarno, iemand die met de vijand (Jappen) geheuld had, riep de Republiek uit met een groep studenten. De Nederlandse regering stuurde troepen, meestal onderduikers uit de oorlog die zich hadden gemeld als soldaat, om de Japanners te bestrijden, werden naar Indië gestuurd. Maar zij mochten aanvankelijk het land niet in en wachtten in Malakka. In de krant stond dat er dienstplichtigen opgeroepen zouden worden, lichting 1945. Dan werd je in dat jaar 20 jaar. Ik begreep dat ik ook de klos zou worden....! Aan de andere kant kan het een groot avontuur worden, want anders zou ik nooit in dat land komen waar ome Kees werkte en waar tante Bed woonde. Die kwamen om de zes jaar naar Holland en kwamen dan altijd bij ons op bezoek. Ze vonden toen de kop van Schouwen iets bijzonders. In het vroege voorjaar van 1946 kreeg ik een oproep voor de keuring in Zierikzee. In de oude HBS-school zijn we ‘s morgens medisch gekeurd, allemaal 1111-tjes. ‘s Middags een matel-test, van worteltrekken had ik nog nooit gehoord. De tekeningtest en de technische vragen, daar had ik geen moeite mee. Ik wou dolgraag chauffeur worden. Je moest invullen wat je werk was. Ik heb toen een leugentje om bestwil gedaan. Ik vulde 234
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
in dat ik op een boerderij van mijn vader met een trekker werkte, die kwamen toen nog sporadisch voor. Moest invullen mijn voorkeur. No. 1 chauffeur, no. 2 motorordonans. In april kreeg ik een oproep en moest begin mei mij melden in de Menno van Coehoorn Kazerne in Arnhem. We kwamen in die oude kazerne in de binnenstad van Arnhem op de 2e verdieping, kamers van 30 man. De wijk heette Klarendaal. Het fanatieke kader had net een opleiding gehad in Glasgow in Schotland. Dat was een opleiding voor een Europees leger. Over de tropen geen woord. Eerst kregen we een première training van zes weken, dan zes weken voortraining en dan specialisatie training. Het bataljon bestond uit 4 inf. compagnieën van ieder 200 man, stafcompagnie en een ondersteuningscompagnie. Ik kwam bij die laatste in het 4e peloton. ‘s Zondags uit de kerk werd ik gevraagd koffie te komen drinken bij een zekere meneer Vos, een meteropnemer. Zijn oudste zoon was ook opgeroepen voor soldaat. Er waren nog meer jongere kinderen en woensdagsavonds ging ik daar op bezoek en ook om de andere zondag. Even uit de mannengemeenschap van de kazerne. Om de andere week een vrij weekend, ook een verzoek indienen om zaterdags vroeger weg te mogen vanwege de lange reis. Altijd gezellig reizen met al die andere jongens van het eiland. Maandags terug per eerste gelegenheid na zeven uur. Dat was om 11 uur. Dan kwamen we te laat voor de zwemles. Achteraf dom, want anders hadden we kunnen zwemmen. Ik moest op een keer uitleggen waarom we zo laat terugkwamen van het eiland. Overal lang wachten. In Brouwershaven, Zierikzee, Zijpe en Anna Jacoba. Een spoorboekje was er niet, dus konden we sjoemelen. Na 12 weken werden we definitief ingedeeld. Groot was mijn verbazing dat de derde naam die werd afgeroepen voor de chauffeurs opleiding....die van soldaat Boot was. Nog het gevolg van de keuring, waar ik me had voorgedaan als trekkerchauffeur. Het werden mooie weken, een man of zeven achter in een laadbak met een zeil erover en een drietons legerauto. Er waren nog 3 Zeeuwen. Dat ploegje zie ik nog regelmatig op onze reünie. We gaan dan glimlachend herinneringen ophalen. Op de derde dag moest ik al in Barneveld achter het stuur. Er stond een motor tussen de instructeur en de bestuurder, dus veel kon hij niet verkeerd doen. Er reed een hooiwagen voor ons die we inhaalden. De instructeur stak zijn hand uit in de cabine. Er was daar een zijweg en ik dacht: daar moeten we dus in. Maar de instructeur (Spee) greep het stuur met het gevolg dat we die zijweg niet insloegen, maar ook niet rechtdoor reden. “Remmen!” riep de instructeur. Ik trapte omlaag, maar raakte niet de rem, maar het gaspedaal.... We reden dwars door een houten hek en toen de auto eindelijk stilstond, stonden de achterwielen in de dahlia’s....en de voorwielen in een bed met viooltjes. De jongens achterin kwamen ontzet uit de laadbak en in een mum van tijd stond het zwart van de mensen. Politie er bij, rapporten schrijven achter in de wagen en dan terug naar de kazerne. “Einde van mijn chauffeurscarrière” dacht ik. Maar nee koor. De instructeur was verantwoordelijk en de volgende dag gingen we vrolijk verder met oefenen. Sergeant Maris, een Limburger, gaf technische theorie. Een mooie jongen. Drie minuten les, goed opletten en de rest van de dag geintjes verkopen. Examen met 80 man. Ik ben 235
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
als 3e geëindigd. Nummer 1 en 2 waren beroeps chauffeur-monteur. Terugziende op de opleiding: die was helemaal Europees. Lessen op de zolder van de kazerne in ongewapende verdediging, maar niet één les over de tropen. Niets over het land en de taal in Indië. Niets over ziekten, de warmte enz. Het verwijt dat je tegenwoordig hierover hoort is terecht vind ik. We kregen inschepingsverlof. Een lang weekend. De reis werd na dat weekend nog een week uitgesteld wegens scheepsreparatie. Familie mocht op bezoek komen. Mijn broer Jan zou me opzoeken. De reis uitgelegd, maar hij stapte in Zijpe niet op de pont naar Anna Jacoba, maar op de boot naar Numansdorp. Om 2 uur nog geen Jan. Hij moest nu over Utrecht reizen, dus kwam hij te laat aan. Op het station in Arnhem stapte hij wel in de goede tram, maar die reed de verkeerde kant op en bij het eindpunt moest hij weer wachten tot die tram weer terug ging naar de goede halte. Op 8-10-1946 vertrokken we met de trein uit Arnhem naar Rotterdam, begeleid door M.P. Ieder station zwaar bewaakt. De communisten waren tegen de uitzending naar Indië. Ongeveer 5% van de bevolking probeerde rotzooi te schoppen. Eén jongen lieten we achter, hij was al een week overstuur en huilde hele dagen. Een Amsterdammer schreeuwde als een koe toen hij afscheid moest nemen van z’n meisje. Hij was pas verliefd.
We hadden al onze spullen in een blauwe plunjezak gestopt en die moest je samen met je geweer op je rug dragen. Zo liepen we de loopplank op naar een onbekende toekomst. Een mengeling van avontuur en onzekerheid....... We kwamen in een scheepsruim van 100 man en zetten onze spullen op de aangewezen plaats. Wat is zo’n schip groot! Toen we boven op het dek stonden keken we over alles heen. We zaten met 2300 man op het schip dat met sleepboten buitengaats werd getrokken, Op de Waterweg werden 236
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
we begeleid door talloze bootjes met familieleden en vrienden. Toen we in volle zee kwamen was het al donker en zag ik de lichtbundels van onze eigen vuurtoren. We zochten ons ruim. Om beurten avondeten halen. De hangmat van tussen de zolderbinten halen, spannen tussen de daarvoor bestemde haken en zo hingen we in rijen aan de zolder. Vouwde mijn handen en ging slapen. Na de eerste nacht zien we de zon schijnen op de witte krijtrotsen van de Engelse kust. We staan veel over de reling te kijken van het bovendek en staren naar een klein molentje in een mast dat de snelheid van het schip meet. Er hangt in het trappengat een kaart waar op staat aangegeven waar we iedere morgen om 6 uur zijn met de afgelegde mijlen van die dag. Zo af en toe wordt er alarm geblazen en dan moet iedereen naar een bepaalde sloep op het bovendek rennen. Het is dan een drukte op de trappen, je moet met een zwemvest aantreden, dus eerst naar beneden. Je komt een stroom jongens tegen die al weer naar boven rennen. Een grote chaos. Het is te hopen dat het nooit ernst wordt. We krijgen voor het eerst een klein boekje over Indië, wat voor lekkere vruchten er daar zijn. Namen die nu bekend zijn als mango, doerian, maar ook onbekende namen en ook wat Maleise woorden. De wind steekt op en we komen voor Frankrijk in de Golf van Biskaje in een storm terecht. We mogen niet meer op dek komen of op het voorschip. De meters hoge golven slaan over de boeg. Diepe dalen tussen de golven waar de hele kerk van Naamstede wel in kan. Onvoorstelbaar. Ik vond het mooi en interessant. Bij het avondeten kregen we bokking (vis). We zaten met drie man aan een tafel van dertig man. De rest was zeeziek! Wat heb ik toen lekker en veel bokking gegeten! De hangmat knerpte heen en weer en dan kwam de zolder heel dichtbij en dan tik tik tik weer naar de andere kant. En zo viel ik toch in slaap. De andere morgen werden we opgeroepen om ons te melden voor corvee. “Dat doen we”, zei vriend Jan (v.d. Wegde). We hoefden dan de hele reis niet meer te werken. Ik moest kisten en doosjes onder uit het ruim halen en op mijn nek naar boven sjouwen. Als het schip voorover dook moest je hard op de treden naar boven lopen. Ging het schip achterover, dan bleef je even staan. Jan moest wc’s schoonmaken en kreeg het in die omgeving wel een beetje te kwaad. De wc’s zagen er ook wel beroerd uit door al dat kotsen. Zelfs de buitenkant van het schip zat onder de kots. Voor de kust van Portugal werd het rustiger. We passeerden Kaap Oude Kuis en Kaap Finisterre die ver in de zee uitlopen. ‘s Morgens vroeg varen we de Middellandse zee binnen. De Rots van Gibraltar is goed zichtbaar. De ochtendnevels hangen tegen de rots. Later op de dag zwemmen er groepjes van 5 of 6 dolfijnen met ons mee. Elke keer komen ze tegelijk boven water en dan weer een stukje onder water, een komisch gezicht. Er wordt door de luidsprekers omgeroepen dat de Sibajak met Hollandse mensen uit de Jappenkampen ons gaat passeren. Iedereen naar dek en zwaaien naar dat schip dat ons op een 100 meter passeert. Beide schepen groeten elkaar met de stoomfluit. Maar ons schip gaat helemaal scheef hangen omdat we allemaal aan dezelfde kant stonden te 237
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
zwaaien. Er werd snel omgeroepen dat we ons over het schip moesten verdelen in verband met de veiligheid. Er was ons aangeraden om allemaal zo’n 20 meter touw mee te nemen om kali’s over te steken.... (?). Nu kwam dat touw goed van pas want we bonden ons wasgoed aan dat touw, patrijspoort open en dat in het water laten zakken. Niet lang, want door de snelheid klapte het wasgoed op het water. Zo’n 5 tot 10 minuten was de wastijd. Er werd veel gekaart (21-en) om sigaretten. Ik heb daar nooit aan meegedaan. Flauw spelletje. In Port Said moeten we bunkeren en blijven daar de hele dag voor anker liggen. Tientallen bootjes met Arabieren varen rond het schip. “Dadels, lekkerrr lekkerr”, roepen ze. Met mandjes wordt de koopwaar aan boord gehesen. Een duiker klimt op het schip en duikt van grote hoogte onder het schip door. Het was mooi weer en er viel heel wat te beleven. In de nacht varen we door het Suez kanaal, even wachten op tegenliggers bij de Bittermeren. Het wordt drukkend warm. De volgende dag varen we de Twaalf Apostelen voorbij, eilandjes in de Rode Zee. Ik neem die avond een douche, maar daar had ik spijt van. Het was allemaal zout water aan mijn lichaam. Mijn haren werden er zo stijf van als een tandenborstel. De volgende dag heb ik hoge koorts, naar onderen naar de ziekenboeg, waar ik door de hospikken een week ben verpleegd (griep). Toen ik weer naar het ruim mocht, passeerden we de evenaar en kwam Neptunus aan boord en kregen we een oorkonde. Er was een feest aan boord met een zogenaamde gedachtenlezer. Ik vond dat eng. In de bijbel staat dat we ons daar niet mee bezig moeten houden. Ik heb me toen voorgenomen om me in mijn verdere leven verre te houden van zulke praktijken en welke vorm dan ook. ‘s Morgens toen we wakker werden lagen we al voor de kade in Priok, tien kilometer van Batavia. Het krioelde van de kleine bruine kindertjes op de kade. Sommigen van ons gooiden sigaretten omlaag. Het waren net kippen die op voer afrenden. Toen ik uit de ziekenboeg het ruim in kwam was mijn geweer weg.... Het was een heel gedoe, maar ik kreeg op den duur toch een ander geweer. Later op de dag werden we van boord gehaald en op open vrachtwagens geladen. Er werd niet verteld hoe en waarheen. We waren gelijk aan een kudde dieren. Onder het rijden zien we in de verte een berg aan de horizon verschijnen (de Salak) een dode vulkaan. Ik dacht als we daar naar toe gaan lijkt het me dat wel mooi. Onderweg maakten we een stop om te drinken en dan maar weer verder tot we laat in de middag bij een houten theefabriek kwamen aan de voet van de Poentjak een bergpas tussen Batavia en Bandoeng, 30 km. voorbij Buitenzorg. (Broedjoel). We kwamen met 100 man op een zolder te liggen. Ons tempatje stond daar al gereed (veldbed). Dat bed zou 3 jaar met me meegaan. Jan was m’n slapie. Tussen de veldbedden stond hier en daar een tussenwandje zodat de zolder min of meer verdeeld was in kamertjes. De eerste tien dagen kreeg ik vrij van dienst. Ik had op mijn armen grote steenpuisten zo groot als rijksdaalders. De hospik kneep ze ‘s morgens uit. Na die week ben ik in die drie jaar nooit meer ziek geweest. Geen ringworm, netelroos, schimmeltenen, diarree, keelontsteking, malaria enz. Het gebeurde dat er op een buitenpost twintig man lag waarvan acht in de ziekenboeg lagen. De mandieplaats was achter een paar bamboematten. Het water kwam uit een buis. We lagen op een helling van de Poentjak en er werd water opgevangen uit een riviertje en door bamboe buizen naar onze wasplaats geleid. 238
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
De wc bestond uit een paar planken over de kali. Je behoefte moest tussen twee plankjes door in het water vallen en werd door de stroom meegevoerd langs de baboes die een eindje verderop onze was deden in datzelfde water. We kregen 1 vrachtauto voor drie chauffeurs. Jan Reus was de gelukkige en wij moesten met de gewone dienst meedraaien. Dat betekende patrouille lopen. ‘s Avonds kreeg je met een man of tien opdracht om de volgende morgen klaar te staan voor vertrek. Wat en waar naartoe wist je niet. Je sjokte maar achter je voorman aan over sawahdijkjes en paadjes door kampongs. Of je moest op wacht staan en daar kon ik slecht tegen. “Om zes uur op” dacht ik dan en dan was het al over zessen. Zo worstelde ik met de tijd. Als ik van wacht af kwam vroegen mijn maten altijd of ik ziek was. Zo beroerd voelde ik me dan. Het eten was onsmakelijk. Veel aardappelpuree dat wel op cement leek. Een kwak in je messtin, even proeven en dan in de afvalton. Als we rijst kregen was dat een kleverige troep. Een schijfje cornedbeef erbij. Toen ik wegging uit Holland woog ik 142 en in de tropen woog ik constant 122. En na een paar weken terug in Holland woog ik weer 142. Je lichaam past zich aan bij de omstandigheden. We verliezen de eerste week al twee kameraden. De commandant van de 3e compagnie ging de wacht inspecteren en werd door een noodlottig misverstand neergeschoten. Hij kon nog net zeggen dat het zijn eigen schuld was. (hij beantwoordde het wachtwoord niet. red.) De andere dode was een korporaal van de 1e compagnie toen hij aan het werk was aan het elektriciteitsnet. Hij kreeg een stroomstoot en was op slag dood. Met Kerst kregen we van de Niwin (een humanistische organisatie in Nederland) een pakket met o.a. een fles wijn erin. Er was een jongen die de fles wijn achterelkaar leegdronk. Hij kreeg het delirium. Hij sloeg met zijn hoofd op de stenen vloer terwijl hij op de grond lag. Ze moesten hem een paar uur in bedwang houden, maar het is toch weer goed gekomen. Jan kreeg ook problemen. Hij had een mooi gedicht gemaakt voor zijn meisje in Brouwershaven. Hij kreeg een brief terug met daarin de vraag hoe hij dat nou kon doen in deze omstandigheden. Het meisje was ziek en werd door haar moeder verzorgd... ??? Jan begreep er niets van, maar ik heb mijn conclusies getrokken. Na een maand was de relatie ten einde. Op een avond op de zolder van de theefabriek was er een geroezemoes. Verscheidene jongens werden omlaag gedragen door de hospikken. Het bleek om tyfus te gaan. Eén 239
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
jongen is er later in het hospitaal in Buitenzorg aan overleden. Jan de Reus, onze chauffeur was er ook bij. Nu was ik aan de beurt om op de drietonner te rijden. ‘s Morgens proefrijden op een recht stukje weg bij dezelfde kapitein als in Arnhem. Geen probleem. Direct geslaagd. De eerste rit was naar Goenoeng Mas op de Poentjak, spullen brengen. Op de terugweg kwam ik een colonne tegen. Direct aan de kant gaan staan was de opdracht van de M.P. Het had geregend en de weg en zeker de berm was spekglad. Ik remde zachtjes af, maar de langskomende motor M.P. ging enorm tekeer. Ik moest van de weg af! Maar er liepen ook een hele rij Indonesiërs met pikolans en manden groente. En ja hoor, m’n auto gleed tegen een man met een pikolan. Een zeer been en naar de dokter. Het was niet goed van mij, want op mijn eerste rit kon ik dit niet gebruiken. Later kwam ik weer langs dat punt, maar er was niets meer te zien. Schijnbaar was het meegevallen. Met Jan weer eens samen op wacht, de nacht duurt lang. “Ken je die of die in Brouwershaven? “ Jan klets nogal graag. Ik speel met m’n geweer uit verveling. “Hou op” riep Jan. Ik hou op met grendelen en de trekker gaat af. Er zat nog een patroon in de kamer. Een grote knal klinkt door de stille tropennacht. De kapitein komt in pyjama aanvliegen. “waar zit de vijand” roept hij en ik leg uit dat het een ongelukje was. “Morgen op rapport” en de stilte keert terug. “Dat heb je er nou van”, zei Jan en ik kan hem moeilijk tegenspreken. Ik heb weer geluk. We worden overgeplaatst naar Gadok, 10 km. terug richting Buitenzorg om een brug te bewaken. Ik moet af en aan rijden voor de verhuizing, dus is er geen tijd om op rapport te komen. We hebben daar een maand gelegen en moesten om de drie dagen op wacht. Daar tussendoor ook nog af en toe ‘s nachts om de beurt 1 uur op wacht. Na een week of zes zijn we weer overgeplaatst voor bewaking van de theefabriek van Goenoeng Mas, 30 km van Buitenzorg. Er woonde daar een oude Hollander die zijn hele leven lang op die theefabriek had gewerkt. Er groeide de beste thee van Indië. Die man had chronische dysenterie en is daar aan overleden. Het was daar rustig, koel en mooi. We sliepen in een villa bij de plantage. Ik kwam op een kamer met andere chauffeurs te liggen. Jan was afstandsmeter en kwam op een andere kamer terecht. We groeiden min of meer uitelkaar daarna. Mijn slapie was Thijs van Galen, een boerenjongen uit de Haarlemmermeer. Een intelligente jongen die later wethouder in Emmeloord is geweest. Hij was de enige protestant op de kamer waarmee werd gedebatteerd over het geloof. In die tijd ben ik veranderd in die zin dat ik geen kerkmuren meer zag en zelfs een katholieke jongen als een mede-christen ging zien en dat ik tolerant moest wezen in wat betreft het uiterlijke. Ik kon ook goed met de kapitein opschieten. Pera was zijn naam. (Hij heeft in 1990 eens een weekeind bij mij in de boomgaard gekampeerd). We kregen als mortierpeloton bergpaardjes om bij actie de mortieren en de munitie te dragen. Uit pure verveling verzonnen we een geintje en haalden de felste hengst van stal en ook een merrie. En springen maar! Dat is totaal uit de hand gelopen. In een mum van tijd 240
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
stond er een heel schare soldaten en iedereen haalde een paard van stal voor de ceremonie. Na een uur was het weer rustig, maar hoe zal het aflopen? Wij waren verantwoordelijk. In die nacht kwam er nog een inlander naar ons toe. Hij liet zijn broek zakken. Hij zat onder de zweren. Hij vroeg om hulp, maar we hebben hem weggejaagd omdat we als de dood waren voor geslachtziekten. Later zag ik die man in mijn droom om hulp roepen. Had ik hem niet naar het hospitaal moeten brengen? Zondag 11 uur, na het slapen moesten Thijs en ik op de kamer van de kapitein komen. Daar zat de aalmoezenier, die een hele rede tegen ons hield over verantwoordelijkheden enz. Wij antwoordden dat we zoiets nooit weer zouden doen. Handje schudden en het incident was voorbij. Weer blij dat het met een sisser was afgelopen. We stelden elkaar voor om met een etentje ‘s middags bij de chinees de goede afloop te vieren. Je mocht eigenlijk niet ongewapend op straat in de stad, maar erg nauw werd er niet gekeken. Toch nam ik mijn geweer mee en ik zette het achter een overgordijn in een hoek achter een gordijn. Gezellig zitten kletsen en samen napraten over de vorige avond en grapjes maken over die aalmoezenier, maar aan alles komt een eind. De volgende dag met de kapitein een hele dag naar Bandoeng, maar ik zag mijn geweer niet. Het was nog vroeg, dus ging ik zonder geweer weg. De volgende dag weer vroeg op pad met de kapitein naar Batavia. En bij terugkomst aan de jongens gevraagd of ze mijn geweer soms hadden gebruikt..... Het gebeurde wel eens meer dat iemand een sten had als bewapening, maar liever een geweer meenam. Stenguns waren niet zo betrouwbaar. Maar niemand had mijn geweer gezien. Ik kreeg ruzie met de sergeant, want mijn wapen moest zonder meer op de kamer aanwezig zijn. Zo niet dan zwaaide er wat! Woensdag ritjes gemaakt voor de kapitein en ‘s middags kreeg ik opdracht om bij de M.P. te komen. Daar werd ik tot mijn verbazing door 2 M.P.-ers ingerekend en in een kamer onder verhoor genomen. Ze vroegen wie ik was en wie mijn vrienden waren, wat ik gisteren gedaan had en maandag, zondag enz. En of ik wel eens bij een Chinees ging eten. Dat deed ik wel eens maar niet vaak want daar had ik geen geld voor. Ik zei dat ik was vergeten waar en wanneer ik Chinees had gegeten. Alle dagen zijn gelijk hier. Maar door al die vragen werd het mij al gauw duidelijk waar de schoen wrong. Ik hield me voor de domme en wist weinig meer. Na anderhalf uur lieten ze me alleen in die kamer en na een half uur kwamen ze weer terug. “of ik al wat meer wist”, vroegen ze. Schouders opgehaald, onnozel gekeken. “Dan zal ik het maar zeggen”, zei de ene M.P.er. Er was een jongen die mij met m’n geweer had zien weggaan en hij had mij zonder geweer zien terugkomen. Ik dacht direct dat die knaap het beter eerst aan mij had kunnen zeggen dan tegen die M.P.-er. Die Chinees had doodsangsten uitgestaan want op wapenbezit stond de doodstraf. In arren moede had hij de politie maar gewaarschuwd en die waren via het nummer op mijn geweer bij mij terecht gekomen. 241
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Ik moest direct mijn veters uit mijn schoenen doen en mijn koppel inleveren en werd onder arrest gesteld. Slapen in een cel en de andere morgen met een gewapende M.P.-er naar de kali om mijn gezicht te wassen. Die middag kreeg ik te horen dat er met de Krijgsraad was gebeld en dat mijn zaak intern kon worden afgehandeld. Twee jongens van ons peloton kwamen gewapend mij ophalen. “Loop maar tussen ons in”, zeiden ze want het was te gek om mij als een misdadiger voor hen uit te laten lopen. In de houding voor kapitein Pool. Hij zei dat ik goed fout was geweest, maar dat had ik inmiddels zelf ook al begrepen. Ik had nog een blanco strafblad en 14 dagen was het maximum. Maar ik kreeg vanwege die schone lei 12 dagen streng. Het probleem was echter dat er geen cel was. Dan moest ik maar naast de soldaat die schoenen repareerde. Daar was nog een klein kamertje. Dus was de schoenenpik opeens cipier geworden en moest voor mij ook eten halen enz. In die zogenaamde cel heb ik me niet verveeld. Uitslapen, lezen en post beantwoorden. Soms kwam er in geen twee weken post omdat het vliegtuig problemen had met tussenlandingen. Nederland was in de ogen van sommige landen een agressor vanwege het conflict in Indië. Het is moeilijk te begrijpen hoe we van die brieven afhankelijk waren. Soms ging er een gejuich op als de facteur binnenkwam. Dan had je twee of drie brieven en anderen geen een. Dat was sneu. Later heb ik de brieven aan mijn moeder nog eens teruggelezen en het verbaasde mij dat er zo weinig in stond. Maar wij waren toen te jong om onze gedachten op papier te zetten en het was een heel ander land en we leefden in een soldatengemeenschap. “Het gaat goed hier” was het thema. Na vijf dagen “cel” lag ik nog lekker te slapen toen er op mijn deur werd gebonsd. De kapitein! Ik moest in mijn onderbroekje voor mijn bed gaan staan in de houding. Het was Koninginnedag en het had de Koningin behaagd om alle gevangenen in vrijheid te stellen. Jammer, want ik moest ‘s avonds gelijk op wacht en ik dacht aan mijn tempatje in de cel. Er was intussen een andere chauffeur op mijn auto gekomen, zodat ik bij de paardjes terecht kwam. Een korporaal die van beroep timmerman was had de leiding. Hij deed niet veel anders dan zuipen. Ik had de feitelijke leiding want de rest had geen verstand van paarden en liepen er mee als een juffrouw met een schoothondje. Na de dienst reden we een rondje op de paardjes en soms ook door de kampongs. Kinderen en vrouwen sprongen dan verschrikt opzij. Eens na de training sprong ik op een paard, maar het beest sloeg op hol naar de stal. Het trainingsveld waar we rondjes moesten lopen en bepakking moesten leren opladen lag aan een asfaltweg en die was glad. Ik zag het gevaar aankomen, gauw kijken of er een auto aankwam, wat gelukkig niet het geval was. Maar jawel, in de bocht ging het paard onderuit en ik bezeerde mijn knie. Na een paar dagen was het al veel beter. We moesten met de 3e compagnie op actie met de paardjes, die op een auto werden geladen. ‘s Avonds uitgelegd wat we moesten doen. Van vier kanten naar een locatie van de TNI (vijand). Wij vanuit het noorden. In het holst van de nacht vertrokken we. Het was om tien uur al broeiend heet en toen waren onze veldflessen al leeg. Om 2 uur kwamen we bij een brede kali. Daar moesten we wachten, want we waren 2 uur te vroeg op het schema. Ik vond gelukkig een kamponghuisje met een stenen bak koel drinkwater. Sommige jongens kregen tyfus door uit de kali te drinken. We moesten met de paardjes de kali 242
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
oversteken en tegen de avond bereikten we onze bestemming. De T.N.I. hadden we heel in de verte over een heuvel de benen zien nemen. De volgende dag werden we met auto’s opgehaald en thuisgebracht. Nog eenmaal op actie met de paardjes. Deze keer met een heel ander onderdeel. De Jagers. Er moesten twee paardjes mee. Samen ging ik met Jan v. d. Weide uit Dreischor. Achteraf de laatste keer met Jan. In de middag weer met de auto naar Soekaboemi met allemaal vreemde jongens. Midden in de nacht een eind weggebracht de bergen in. Jan’s paard droeg een zware accu aan de ene kant en een radio aan de andere kant. Het mijne droeg aan elke kant een accu, berg op berg af. Het landschap was prachtig, maar we hadden er geen oog voor. Na de middag een lange afdaling langs een berghelling naar een kleine kali. De soldaten klommen langs de helling naar boven, zich optrekkend aan de begroeiing. Daar konden de paardjes onmogelijk tegenop. De kapitein kwam er bij en na beraad werden we weer teruggestuurd met de opdracht als er iets gebeurt, eerst de radio vernietigen. We kregen vijf soldaten en een korporaal mee die de leiding van de terugtocht had. De avond viel en Jan was doodmoe. We moesten bivak hebben, maar dat viel niet mee want de vijand had alles verbrand. Achter een bosje stond gelukkig nog een huisje dat ze hadden vergeten af te branden. Daar trokken we in, thee zetten uit de noodrantsoenen, kaakjes en stukjes chocola. Om beurten een uur op wacht. Acht man, elk een uur. ‘s Morgens weer verder op de terugtocht en laat in de middag kwamen we in de bewoonde wereld en werden we dezelfde dag laat in de avond thuis gebracht waar we doodmoe aankwamen. Enige dagen later moest ik bij kapitein Pera komen. Hij zei dat ze op de brigadestaf in Buitenzorg chauffeurs nodig hadden. Hij was een goede vent en vond het blijkbaar vervelend dat ik zo van mijn baan als chauffeur was afgekomen. Niemand wilde zijn eigen maatjes kwijt. Ik vroeg bedenktijd en vroeg ook aan m’n maatjes wat ik moest doen. Thijs zei direct: “doen”. Ik ga terug naar Nederland voor een officiersopleiding zei hij. Dus ik per omgaande terug naar de kapitein om het aanbod aan te nemen. En de volgende dag ging ik al met m’n tempatje, geweer en plunjezak naar Buitenzorg (en buiten de zorgen). Ik kwam te liggen bij een vroeger kameraadje van de bedienden in een vierkante ruimte tegenover de mandiekamer. Dat is een grote betonen bak met water waar je met 12 man en een steelpannetje tegelijk kunt douchen. De kamertjes waren geschikt voor 2 personen. Aan weerszijden je tempat met klamboe, een tafel en een stoel. Henkie, m’n slapie was enig kind thuis en z’n vader was letterzetter. Een verwent kereltje dat totaal ongeschikt was voor chauffeur. Op een dag wilde zijn jeep niet starten en kwam hij mij vragen om wat benzine. Zijn tank wat totaal leeg. Een poosje later was hij betrokken bij een ongeluk met zware verwondingen. Hij werd teruggeplaatst naar zijn onderdeel. De grenadiers en moest hij direct weer op patrouille, waarbij hij dodelijk werd getroffen. Wat zullen zijn ouders een verdriet gehad hebben. Gevolg was dat ik direct een jeep kreeg, moest tekenen voor de verantwoordelijkheid voor het voertuig dat ik in gebruik kreeg. De jeep was beschikbaar voor kapitein Eisma en ik moest me direct melden bij hem en een ritje maken naar een adres in de stad. Het was wel vreemd die overstap van een trage 3-kwart tonnen naar een snelle jeep. De kapitein moest ook aan mij wennen en 243
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
keek schuin naar mij en dacht wellicht: wat heb ik nou voor een brokkenpiloot naast me? Maar na wat kilometers alleen te hebben gereden kreeg ik het ding onder de knie. Het was een ruige bende waar ik in terecht kwam. Maar na een week keek je daar doorheen. Het viel me wel op dat er veel gevloekt werd. Er waren ook goede kameraden bij en na een poosje werd ik als hun gelijke geaccepteerd. Had ook veel vrije tijd als de kapitein kantoorwerk had en heb ik urenlang zitten klaverjassen. De kapitein was een strenge beroepsmilitair en kon niet met de meeste jongens overweg. “Dat zal wat worden” zeiden de jongens, maar ik heb er totaal geen last van gehad. Elke ochtend de hakken tegen elkaar klappen, hand aan de pet: “soldaat Boot meldt zich”. De afstand bleef ondanks de vele uren samen in de jeep heel erg groot. Ik vond het niet erg. “Naar Batavia” was meestal het commando. Hij stapte daar uit en ik wachtte rustig tot hij terug kwam. Het kon 5 minuten duren, maar ook urenlang. Ik had lectuur in een bakje van de jeep en heb vele uren zitten lezen in de jeep. Eens per week nam ik een paar jongens van de garage mee, reed met hun naar de kali, de wasplaats, deed wat olie door een blik benzine en zo had ik “wash and shine” zodat mijn jeep er altijd perfect uitzag. Op een keer poetste ik de motor met benzine. Ik was daar mee bezig toen er werd gemeld dat ik voor moest komen bij de kapitein met de jeep. Wat waaieren met een jas, starten en de motor vloog in brand. Met die jas het vuur gedoofd en weer starten. Geen probleem.... Maar de volgende dag geen beweging in de motor kunnen krijgen. Dus naar de garage. Arie Korenaar, de monteur: “wat er aan de hand is met die motor begrijp ik niet. Alle draden zijn verkoold”. Ik haalde mijn schouders op en begreep het zogenaamd ook niet. Eens op een dag moesten de remmen afgesteld worden door mijn latere slapie Gerrit Meeuwsen, een Limburger. Hij had stiekem een hele dag met mijn jeep gecrost en veel geremd. Ik kon aan de banden zien dat ze in een dag half afgesleten waren. Er was een groot verschil tussen de jongens van de buitenposten, waar verreweg de meeste troepen lagen, en de jongens van de staf. Wij konden bij de plaatselijke kleermaker een maatpak laten aanmeten en lieten dat door een baboe keurig strijken. Iedere 4 man had een baboe voor de was. Iedere dag schone kleren en onze kamers werden keurig schoongemaakt. Onze baboe heette Toetie en ik stond in hoog aanzien bij haar. “Toean was Christen” zei ze vaak.
Het verhaal van Cor Boot vindt weerklank Sytse Steenstra Het verhaal van Cor Boot die zijn geweer kwijtraakte, herinnerde mij aan een gebeurtenis waarbij ik zelf betrokken was. Ik was op een gegeven moment niet een geweer, maar een kompas kwijt. De foerier vertelde mij dat ik het ding zelf moest betalen, tenzij ik het tijdens een actie had verloren. Het apparaat bleek maar liefst dertig gulden te kosten. Een kapitaaltje in die tijd. De oplossing lag natuurlijk voor de hand: ik schreef een rapportje dat ik het ding tijdens de eerste politionele actie, toen wij op wacht stonden bij de Lampegang Tunnel was kwijtgeraakt. Maar helaas, zo eenvoudig was het niet want op een of andere manier kwam uit dat mijn 244
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
verhaal niet waar was. Ik werd dus op het matje geroepen bij majoor van Loon, de compagnies commandant. Het gevolg was dat ik 3 dagen verzwaard aan mijn broek kreeg... Een kamertje naast de wachtcommandant werd ingericht als arrestantenverblijf en daar moest ik m’n straf uitzitten. Een vriend van mij was destijds ingedeeld bij de staf in Batavia en tijdens een bezoekje had ik van hem een boek geleend met voorschriften voor het leger te velde. Ik had nu mooi de gelegenheid om daarin te grasduinen en zodoende kwam ik al gauw bij het hoofdstuk ‘‘straffen te velde”. Daaruit bleek dat een arrestant nooit opgesloten mocht worden en dat hij zijn wapen bij zich moest houden. Achtergrondgedachte was natuurlijk dat de man zich tijdens een overval bij zijn onderdeel moest kunnen voegen. Uiteraard heb ik de wachtcommandant er bij gehaald en het boek werd met de nodige toelichting aan de compagniescommandant gestuurd. Het eind van het liedje was dat korporaal Steenstra de dagen van zijn verzwaard arrest gezellig bij de wachtcommandant mocht doorbrengen. Dat boek heb ik later nooit meer teruggezien. Ook het verhaal van Cor Boot over die paardjes herinnerde mij aan een ander voorval. Ons peloton werd versterkt met een afdeling zware mortieren en de daarbij behorende paarden. Op een goede dag kwam er bericht dat er bij de compagnies staf een filmvoorstelling gegeven zou worden en een beperkt aantal mensen mocht daar naar toe. Er was natuurlijk belangstelling genoeg. Maar de sergeant van het mortierpeloton verordonneerde dat zijn mensen niet mee mochten omdat zij op de paardjes moesten passen. Dat zette kwaad bloed, ook al omdat hij zelf wel mee ging naar de film. Bij terugkeer in het kamp kreeg hij de schrik van zijn leven. Tijdens zijn afwezigheid hadden zijn manschappen de paardjes opgesloten in de kamer van de sergeant. Het was daar een complete chaos! Hoe het verder is afgelopen weet ik niet, maar de grap zal ongetwijfeld de nodige dagen verzwaard hebben opgeleverd, al dan niet in een afgesloten kamer.
l
Onthulling van het E.M. monument en de Parade te Buitenzorg op 30 april 1947 (opgeschreven door toenmalig S.M.A. A. Rosbach.) Het was vanmorgen al vrij vroeg druk bij het verzamelpunt van de 2e compagnie, waar auto’s af en aan reden. Van alle kanten kwamen drietonners aangesnord met deelnemers aan de grote parade, die de 2e Infanterie-Brigade Groep vandaag hield in Buitenzorg. Het zonlicht blonk op het koper van de uitrusting en de schoenen konden wel dienst doen als reclame voor een bekend merk schoensmeer. Buitenzorg zelf had een heel ander gezicht dan op gewone 245
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
dagen. Van vele huizen wapperde vrolijk het rood-wit en blauw en bijna iedereen was getooid met een vleugje oranje. Om 9 uur precies stonden de troepen opgesteld en nam de commandant van de 1e Inf. Brigade Groep, de kolonel Thomson de eed af van 4 pas benoemde 2e luitenants. Deze plechtigheid werd opgeluisterd door de fameuze “Drum-and Pipeband” van de 7 December Divisie. Na de beëdiging vond de onthulling plaats van het E.M. monument. Deze gedenkplaat is aangebracht op de Witte Paal of Naald, zoals hij in het algemeen wordt genoemd. Het was daar een drukte van belang en het Rode Kruis benutte deze gelegenheid dankbaar door ijverig te collecteren. Goed half tien arriveerde de Commandant van de “7 December Divisie”: gen. maj. Dürst Britt met zijn staf, onmiddellijk gevolgd door de plaatselijke autoriteiten, de Resident J.H. Statius Muller, de plaatselijke commandant en vele anderen. De Resident heette alle aanwezigen hartelijk welkom en herinnerde aan de spontaniteit uit het midden van de burgerij door op deze dag, de verjaardag van H.K.H. prinses Juliana een bewijs van dank aan te bieden aan de 1e Inf. Brigade Groep der “7 December Divisie”. “Jarenlang”, aldus de Resident, “heeft de wereld gestreden voor de vrijheden van de mens, waaronder freedom of fear en deze vrijheid van angst is door de 1e Inf. Brigade Groep gebracht.” Vervolgens sprak Ir. Pennock als voorzitter van het huldigingscomité, die memoreerde, hoe de mensen in Buitenzorg geleefd hadden na de woelingen der Japanse capitulatie met de gedacht: “straks komen de Hollandse jongens en dan zal het beter worden”. Die Hollandse jongens zijn gekomen en de 1e Inf. Brig. Groep heeft de bescherming geboden waarop vertrouwd kon worden. Ir. Pennock dankte hen, die met hun leven borg hadden gestaan voor de veiligheid van de Buitenzorgse burgers. Onder applaus verrichte daarna de echtgenote van de plaatselijke commandant, mevrouw Doorman, de onthullingsplechtigheid. Door materiaal schaarste was dit echter nog niet de originele plaat, die echter spoedig zal worden aangebracht. Daarna spraken nog de kolonel Thomson en de gen. maj. Dürst Britt, die beide hun dank uitspraken voor dit blijk van vertrouwen en dankbaarheid aan de troepen. Vervolgens begon de parade. Voorop de Garde-Regimenten, de Grenadiers, De Jagers en het Regiment Prinses Irene. Hoog zwaaiden de armen op, tegelijk kwamen de glimmende schoenen dreunend op de grond. Vooral ons bataljon viel op door hun keurig marcheren (een tikkeltje verwaandheid mag hier wel even!). 246
w
.in
w
w
Dan was de beurt aan de gemotoriseerde onderdelen. De carriers ratelden, de jeeps ronkten glimmend voorbij evenals de prachtig opgepoetste kanonnen, drietonners en driekwarttonners van het 2e Regt. Veldartillerie.
g an eg di
Papaja en zware Vannelle.
l
.n
s er
Carel Tuyl Het was zo’n morgen van innerlijke en genoeglijke rust. Het licht had nauwelijks de donkere nacht verjaagd. Een zacht windje stoeide met de zwoele warmte. Een haan kraaide een welkomstgroet naar de rijzende zon en bezong uit volle borst de naderende dageraad. Na een tijd van nogal veel patrouillelopen waren we op onze nieuwe post aangekomen. Het was een plek waar je een beetje op adem kon komen. Rustig! Geen last van bendes die ons het leven weer voor een paar maanden zuur zouden kunnen maken zoals voorheen. Het leek wel alsof al het geplons in de modderige sawah’s ons voortdurend natte voeten had bezorgd. Om de haverklap hadden we met onze neus in de modder moeten gaan liggen om dekking te zoeken achter niet al te hoge dijkjes die de sawah’s omringen. Maar dit was nu eindelijk eens een plaats om je voeten en je lichaam te laten drogen in de warme zon. Ons nieuwe kampement was een eiland van vrede met een vriendelijke bevolking om ons heen. Als ik ‘s ochtends op de wrakke bamboewaranda van mijn eerste zware VanNelle zat te genieten, kwamen ze langs, op weg naar de passar met hun mandjes vol mango’s, papaja’s en andere heerlijke vruchten. “Slamat paggi toean”, hoorde ik menige pikolandrager zeggen en ik “slamatte” dan in mijn beste Maleis terug. Ik herinner me, hoe een keer één van die pikolan-dragers stopte en, waarschijnlijk aangetrokken door de geur van mijn VanNelle-tabak, op zijn hurken voor de waranda kwam zitten. Met een soort ceremonieel gebaar, zoals een priester zijn gemeente zegent, sneed hij een schijf papaja van een vrucht en bood me die aan. En ik liet hem een 247
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
shaggie draaien uit mijn zakje VanNelle. Er ontstond toen een conversatie, waarvan ik vaak niets begreep en wellicht snapte hij er ook niet veel van. Een hoop selamats, tidah tahu’s, terlalu’s, hoofdknikken en armen en voetenwerk. Maar, ondanks hef gemis aan kennis van elkaars taal, spraken we toch met elkaar. Zijn Maleis en mijn beperkte kennis daarvan vormden toch een brug over de talenkloof die ons dichter bij elkaar bracht.... En dat schijfje papaja en het zware shaggie smeedden bovendien een mysterieuze band die de menselijke taal te boven gaat. Soms denk ik nog wel eens aan hem. Onze Indië-tijd is onder de loep van de “geschiedeniskenners” gekomen. Jan en alleman tuurt met de hedendaagse bril op naar de verwikkelingen in het verleden. En de kritiek neemt vaak een vlucht als een duif die uit z’n kooi vliegt. Niet alleen de regering van toen, maar ook Jan Soldaat wordt op de korrel genomen door betweters. Politieke partijen, regeringspersonen en ook kerken verdringen elkaar op het toneel der verontschuldigingen. Merkwaardig is, dat veel van die kritiek en dat gezwam over “excuses” komt van mensen die net zoveel van Indië en de toenmalige situatie daar weten als ik bijvoorbeeld van kernenergie. Af en toe wordt er met grof geschut geschoten met woorden als “oorlogsmisdaden” “mishandelingen”, “uitzuiperij”. De beste stuurlui staan niet eens aan de wal, maar aan de andere kant van de wereld. En dan ook nog 50 jaar later! Als ik dat allemaal lees, denk ik weer aan mijn pikolan-drager. Versleten hemd, kort zwart broekie, twee manden vol fruit op z’n nek op weg naar de passar. En dan even uitblazen bij die toean. Dan even een lekker zwaar shaggie roken. Ik zie hem als een mens die tevreden is met z’n leven en gul, overeenkomstig zijn natuur, mij in die tevredenheid liet delen. Hij rookte zijn shaggie op totdat hij zich bijna aan het peukje brandde en mikte het allerlaatste restantje met duim en wijsvinger het gras in. Hij kroop weer onder z’n pikolan, zette zich even schrap en met een vriendelijk “tabeh toean”, hervatte hij zijn schommelende loop, op weg naar de passar. Zijn schijf papaja en mijn shaggie waren een sacrament van broederschap. Een bezegeling van eenheid. Ik zou hem echt nog wel eens weer willen ontmoeten. Ik rook geen zware shag meer, maar ik weet zeker dat we elkaar weer opnieuw zouden begrijpen. Iets waar velen die zich tegenwoordig zo zitten te vertillen aan de geschiedenis, geen weet van hebben en waarschijnlijk ook nooit zullen krijgen....
248
Stille Nacht-Vrede Op Aarde
g an eg di
.in
w
w
w
(Overgenomen uit het Indisch tijdschrift “Moesson” van 1983) G.H. Taylor Parkins, Australië Waar is de stilte der Nachten Niet overstemd door krijgsgeweld? Of het gekreun van een gewonde of verkrachte? De herdertjes hadden hun schaapjes geteld. Zij lagen bij Nacht op die vlakte Men noemt het soms “Veld van Eer” En velen van Hen zagen de Dageraad niet meer. Waar zijn nu de Wijzen uit het Oosten, Die zochten naar het Konings Kind? Men hoeft ze daar niet meer te zoeken, omdat men er geen Wijze meer vindt. Waar is nu de Macht van de “V. N. “ Die Vrede zou brengen op Aard ? Judas is daar steeds nog aanwezig En is zijn dertig Zilverlingen waard. Toch komt er eens Vrede op Aarde Wellicht na veel raketten en grof geweld. Ik hoop dat ik dat nog mag beleven.... de Herder heeft dan al Zijn schaapjes geteld.
Het geheugen van Carl Tuyl
s er
l
.n
Carl Tuyl Mijn geheugen is zo lek als het spreekwoordelijke mandje. Met zeven gaten. Maar toch, als een visser die aan de kant van de wal op vangst zit te hopen, wil ik eens gaan peuren in één van de onderste laatjes van mijn hersenen. De voor-Indië-tijd, net na de oorlog, toen er beslist nog geen welvaart was in Holland. Tekort aan woningen, tekort aan geld, armoe troef, met misschien een of twee keer per week vlees op je bord en kopen op de pof. De oproep om gekeurd te worden kwam als een donderslag bij heldere hemel. Iedereen wist dat we de pineut waren. Lichting 1925! En zo kwam ik met een hele troep knapen, allemaal net als ik, nauwelijks droog achter de oren, naar een aftands militair hospitaal in een Haagse achterbuurt. Jan en alleman in adamskostuum. Naakt als geplukte kippen in de etalage van de poelier. We werden allemaal op de borst geklopt door iemand in een witte jas. Allemaal tong uitsteken en allemaal piesen in een flesje. Sommigen konden dat laatste niet, maar dat werd opgelost door anderen, die “overvloed” hadden. Een beetje pies lenen van je toekomstige sobats dus. De meesten werden goedgekeurd tenzij je blind, doof of lam was. “Waar willen jullie bij ingedeeld worden?” vroeg een officier achter een tafel, Net alsof 249
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
ie niet wist dat we allemaal doodgewoon platvoetende infanteristen zouden worden oftewel “zandhazen”. “Graag bij de luchtmacht mijnheer”, antwoordde ik beleefd. Ik zag mezelf al als piloot met veel sterren op m’n schouder met een verzameling mooie grieten om me heen hangen vanwege dat sexy uniform. Enfin, we weten het: het liep uit op aantreden in de Ernst Casimir kazerne. (moet dat niet de Saksen Weimar Kazerne zijn? red.) Tot op de dag van vandaag weet ik niet wie Ernst Casimir is of was. Wellicht een soldaat-achtig iemand met veel sterren en strepen. In die kazerne lag een machtige hoop stro op het plein en we moesten een soort blauw bonte zakken vullen, die direct werden gepromoveerd tot matrassen als ze vol waren. Ik zou nu nog zo goed willen maffen als toen op die bultige hoop stro! Mijn vader die in 1914 in dienst was, zei dat ik direct een uniform zou krijgen. Ik moest dus mijn colbertje, schoenen en overhemden maar aan mijn broer geven. Ik trok naar Arnhem in afdankertjes waar het Leger Des Heils nog de neus voor zou optrekken. Compleet met een papieren boordje op een hemd met gaten en een paar schoenen die me niet pasten en bovendien versleten waren. Na de oorlog was er immers geen goede kleding te krijgen. Maar met die plunje heb ik minstens veertien dagen rondgelopen, gemarcheerd op het plein. Soldaatje gespeeld. “Voorwaarts mars, links om, rechtsom, rechtsomkeert, hoofd links” en ander commando-gegalm die nu nog door de gaten van mijn geheugen vallen. Mijn papieren boordje begaf het al op de eerste dag en de uniformen kwam pas weken later. Warme maaltijd ‘s middags. Wie kan ooit de erwtensoep vergeten? En het kamerconcert dat na zo’n explosieve maaltijd de volgende ochtend weerklonk? ‘s Avonds brood halen bij de kok, kamergewijs. “Hoeveel man op jullie kamer?” werd dan gevraagd. “Acht”, en dan ging je met brood voor acht man naar je kamer terug. Vrijwel iedereen at wel een heel brood in die tijd. Doodnormaal. Acht man op een kamer was ook een garantie voor een niet-geruisloze nacht na erwtensoep. ‘s Avonds avondappèl. Of we er alle acht wel waren. En het licht ging uit op gezette tijden. Hoe laat weet ik niet meer. Na verscheidene weken mochten we met verlof naar huis. Een strengetje lood in de broekspijpen om die netjes en strak te houden en plooien in je jacket. Gehaktballen die over waren in de keuken pikten we mee naar huis. Ik weet ook nog wie er op het kantoor boven de poort verlofpassen heeft gejat. Die deelde hij royaal met mij zodat ik nog vaak gehaktballen mee naar huis kon nemen. 250
g an eg di
Eten(tje)
.in
w
w
w
Over zijn naam zwijg ik maar, maar die weet ik nog wel. De schuld van die misdaad zit nog wel in mijn geheugen (oftewel geweten). We hebben er goed van geprofiteerd. Zelfs in Indië heeft een kapitein me nog eens gevraagd hoe dat nou zat met die verdwenen verlofpassen....! Ik zweeg in alle talen, inclusief Maleis. En dat doe ik ook nu nog. Op een ochtendappèl werd ik eens gesnapt met een losse bovenste knoop van mijn uniformjasje en ik vergeet nooit wat die sergeant toen zei: “Tuyl je loopt naakt man, kleed je eens goed aan want er is al genoeg rotzooi in de wereld!” Die sergeant is geloof ik niet mee naar Indië gegaan. Wel herinner ik me dat hij commando’s kon brullen die ze in Arnhem konden horen. Op wacht. Vier uur op en vier uur af. Presenteer geweer voor iedere hoge ome die langs kwam. Gelukkig was er weinig gevaar dat de kazerne ‘s nachts door vijanden zou worden bestormd, want ondergetekende kon staande slapen. En dat deed ik ook minstens drie van de vier uur. We werden verdeeld in een compagnie en onderverdeeld in pelotons. We begonnen elkaar al snel te leren kennen en er werden hechte vriendschappen gesloten. Met vrienden drink je wel eens een borrel, maar met SOBATS iets meer. Ik weet niet precies hoe ik dat moet of kan omschrijven. Maar het is zo. EEN HECHTE BAND. Dat was en is het.
l
.n
s er
Carel Tuyl Het was een grauwe regen-vochtige dag in januari. De wolken als grimmige cipiers in een strenge gevangenis lieten geen enkel zonnestraaltje door. Auto’s glimmend als rijdende spiegels schiepen watervallen aan de kant van de weg. Hier en daar trotseerde een fietser de koude natheid. Het was zo’n dag waarin je heimwee krijgt naar de zon. We hadden geluncht in een restaurant aan de kust. Broodje tartaar met maling aan de gekke-koeie ziekte. Een paar fluitjes Heineken om de dorst te lessen. De golven van de Noordzee klonken bruisend als een muzikale achtergrond. Thuis gekomen, ging de telefoon. Niet zomaar een belletje maar een soort orkestratie van tonen. Een telefonische unfulendete symphonie. Dat geluid hoorde ik overal: in de tram, in winkels en in allerlei openbare gelegenheden. Jan en alleman loopt, staat of zit te communiceren. Het deed me denken aan die korporaal die met een toestel van zo’n veertig kilo op zijn rug liep te zweten. Met wat gedraai aan een slinger kon hij op gezette tijden met het bataljon’s hoofdkwartier praten. Enfin het telefoontje was een uitnodiging voor een rijsttafel. De invitatie werd gegeven door een aangetrouwde neef die een nogal raadselachtige functie heeft bij iets dat met loterij te maken heeft. Zijn baan is op zich zelf een lot uit de loterij. Hij rijdt rond in een B.M.W. slee die voorzien is van alle technische snufjes die je maar bedenken kunt. Om een uur of zes stond de slee voor de deur, en we werden afgezet bij een restaurant met een echte Indische naam die ik al lang weer vergeten ben. De serverende grietjes waren echter van de onvergetelijke soort. Ze kwamen volgens mij zo uit de kampong 251
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
kompleet met sarong en kebaja. Neef parkeerde de slee in een naburige parkeertoren die ik me nog uit mijn jeugd herinnerde. Mijn neus is mijn belangrijkste herinnering opwekkende orgaan. Ik stapte naar binnen en de geuren die als zachte wolkjes door het restaurant heen dreven als kurken op een spiegelgladde vijver transporteerden mij onmiddellijk tienduizenden kilometers naar het Zuidoosten. In plaats van plassende regen zag ik kokospalmen wuiven in de zonneschijn. Ik hoorde weer “tabe toean”, “trima kassie” en “slamat makan”. Even goed snuiven en mijn kolberretje veranderde in dat groene zweetpak dat nogal eufemistisch als uniform werd beschreven. Vanuit de keuken kwamen luchtjes die me herinnerden aan stalletjes langs de weg waar je rijst at uit een bananenblad met een minuscuul visje , als een toegift er boven op. “Slamat makan toean.” zei de man dan. Zijn stem zong die “smakelijk-etenwens” als een solo....tijdens een hoogmis in een kathedraal. Borreltjes vooraf. Sarina, zo noemde ik haar maar, bracht het menu. Neef had gauw beslist. Hij bestelde een rijsttafel voor vier personen, maar hij bedong dat er ook echte sate gambing bij zou zijn. Sarina noteerde het zorgvuldig als een boekhouder die de balans aan ‘t opmaken is. Neef zorgde ervoor dat we niet zouden lijden aan droge kelen. In afwachting van de rijsttafel werd het Schiedamse nat met gewaardeerde regelmatigheid besteld en genuttigd. Neef kijkt niet op een cent of een gulden. Hij is een verwoede golfer , maar aangezien het klimaat in Nederland het golfspel niet altijd begunstigt , bezoekt hij de golfbanen in meer warmere landen rondom de Middellandse Zee of daaromtrent. De rijsttafel kwam. De geur toverde voor mijn gezicht de Tangkuban Prahu die je zag van uit Buitenzorg en die vaak gehuld ging in zwoele wolken die elkaar langzaam achterna liepen als pas geboren eendjes Sarina, beladen en balancerend met bordjes en schalen, werd geassisteerd door een nog mooiere “budak perempuan” die vast een lievelingsdochter was van een voorname toerah. Ze serveerde de rijsttafel met de bevalligheid van een ballet danseres. Sarina noemde de namen van de gerechten met de plechtigheid van een paleisbeambte die de geboorte van een kroonprins aankondigt: rendang, seroendang, aam, sajoer lodeh en zo ongeveer een stuk of twintig meer heerlijkheden. Met iedere hap kwam ik dieper in het land van de herinnering. Gamelans klonken en schaduwachtige wajang beelden gingen mijn oog voorbij. Vooral de sate gambing bracht mij in vervoering. Ergens bijna op de top van de Poentjak stond zo’n stalletje waar je een portie saté gambing bij de rijst kreeg. Ik zag het weer zo voor me en ik hoorde de waarschuwing van de hospik voor het tyfus gevaar. Tyfus of geen tyfus die saté gambing op de Poentjak was onweerstaanbaar. En net zoals de gekke-koeie ziekte mij niet van het broodje tartaar af hield, zo at ik saté gambing op de Poentjak. Sarina kwam zo af en toe kijken of alles wel naar tevredenheid was. Neef bestelde nog meer saté en ik benaderde langzamerhand mijn topcapaciteit van voedsel inname. Toch bleef er nog genoeg rijsttafel over om mijn peloton van vroeger een happie te laten proeven. Sarina ruimde de tafel op en ging met de resten naar de keuken. Ik keek het achterna als een man die afscheid neemt van zijn minnares. We wandelden samen naar de slee en neef bracht ons weer thuis. Het was niet alleen een feestmaal maar een nostalgische reis terug in het verleden.
252
Neef wordt hardstikke bedankt.
Een dollemansrit op de Poentjak
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Onbekende auteur Wie kan zich niet de cabaretvoorstelling herinneren met LOU BANDY? Dat zijn wellicht degenen die toen niet mee zijn geweest naar Goenoeng Mas, waar in een tot “theater” omgebouwde loods een fantastische voorstelling werd gegeven door Lou Bandy, samen met een orkest en een zangeres (Coby Beek?). Per drietonner mocht ook een aantal manschappen van onze compagnie naar die voorstelling. De achterbak van die drietonner puilde zowat uit, maar dat mocht ‘m de pet niet drukken want dit was een buitenkansie! De chauffeur (die we maar Jan zullen noemen hoewel hij niet zo heette) laadde bij elk bivak een groepje mannen in en daarna reden ze met een rotgang “naar beneden” De hoogste in rang (een sergeant) mocht voorin zitten in de cabine naast de chauffeur. Aangekomen in Goenoeng Mas werden ze in de kantine getrakteerd op een pilsje en daarna ging het snel naar de voorstelling. De theeloods was door de manschappen van de 2e (?) cie. met kunst en vliegwerk omgetoverd tot een heus theater. Na zo’n dikke 50 jaar zijn de herinneringen vervaagd, maar het was een geweldige happening. Achterin de loods stond en zat heel wat inlands personeel en toen Lou Bandy met z’n strohoed op door het middenpad naar hun toeging en met een baboe aan de arm zingend terugkwam, was het dolle pret! Lou Bandy wist als geen ander hoe hij het publiek moest bewerken. “Als ik in mijn klamboe lig te dromen”, “Beste Lou neem een aapje voor me mee” en verder allerlei bekende meezingers brachten de handjes natuurlijk langdurig op elkaar! Met het geweer tussen de knieën ging dat klappen nog best. Na afloop nog een pilsje en daarna weer in de drietonner.... Maar toen ging er iets fout. De sergeant werd gewaarschuwd door enkele sobats dat de chauffeur teveel zou hebben gedronken. Oei, dat was even schrikken. Zou Jan echt dronken zijn. Wat stom! Onderling beraad met een reservechauffeur, die ook mee was gekomen, resulteerde in het plan om de aangeschoten man te vervangen als zou blijken dat hij inderdaad teveel op had. De sergeant zocht hem op en meende te merken dat Jan niet helemaal nuchter was, maar die ontkende dat keihard. Toch zat de vervanger al achter het stuur en Jan kreeg de goede raad om naast die vervanger te gaan zitten. Maar toen ging het helemaal mis! Woedend greep de aangeschoten chauffeur zijn stengun, laadde die en liep naar de cabine. “En nou als de sodemieter uit de cabine of ik schiet de hele zaak in puin!” brulde chauffeur Jan “Ik ben g.v.d. niet dronken. Ik rij en niemand anders! D’r uit!” Jan was een driftkop! Dit was bloedlink. De sergeant realiseerde zich dat hij snel moest handelen, want die woedende halfdronken chauffeur stond met een wapen op scherp te dreigen. “Kan je echt rijden?” vroeg de sergeant nog eens nadrukkelijk. Het antwoord was: “Klim in de cabine g.v.d. en ik zal je laten dat ik kan rijden als de beste!” 253
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
De reserve-chauffeur was inmiddels toch maar achter het stuur vandaan gekomen en de sergeant klom ten einde raad maar in de cabine omdat hij de indruk kreeg dat Jan niet stomdronken was. Nog steeds witheet ontlaadde Jan zijn wapen en klom scheldend en mopperend achter het stuur en startte de motor. Dat ging niet bepaald rustig. Met loeiende motor en slippende wielen schoot de drietonner vooruit, de tropische nacht in. Op de hoofdweg naar de Poentjak gekomen, begon hij luidkeels liedjes van Lou Bandy te zingen terwijl hij als een gek de drietonner door de haarspeldbochten stuurde. “Zie je nou wel hoe goed ik rijd?” schreeuwde hij en deed midden in een scherpe bocht de lichten uit. “Lichten aan!” moet de onderofficier wanhopig hebben geroepen, maar tevergeefs. Jan was door het dolle heen. Schaterend en zingend zat hij achter het stuur, soms zelfs met losse handen.... Iedereen die “Jan” heeft gekend zal echter moeten toegeven dat hij een uitstekende chauffeur was. En hij kende de weg over de Poentjak. Hij reed die route dagelijks. Feilloos nam hij de talloze bochten, gooide de versnelling tijdig in een hogere of lagere stand, maar ging tekeer als een razende. “Ik zal je (vloek) laten zien hoe bezopen ik ben!” riep hij telkens weer, rakelings tegenliggers ontwijkend die plotseling opdoemden in de duisternis. Halverwege de rit begon de sergeant sterker de indruk te krijgen dat Jan toneel speelde en hem een lesje wilde geven. Vooral toen Jan tegen het einde van de dolle rit tegen hem zei: “Deze auto heeft een automatische piloot, hij kent de weg ook wel zonder mij, kijk maar, en hij gooide weer luid lachend weer de lichten uit. “Aan die lichten”, moet de sergeant weer geroepen hebben. Hij kneep ‘m behoorlijk. Hoe dan ook, de drietonner kwam zonder ongelukken boven. Jan had zich misdragen, maar ondanks het dreigen met de stengun en de fratsen met het rijden zonder licht en losse handen, kon niet worden bewezen dat hij dronken was. Er werd dus geen melding gemaakt. De sergeant had zijn twijfels en schuwde een krijgsraadzaak. Er is later (zelfs op een reünie) nog wel over deze rit gepraat onder elkaar, maar er is nooit met de “hogeren” over gesproken. Al met al geen gebeurtenis om trots op te zijn, maar is toch het vermelden waard opdat buitenstaanders later weten dat zulke dingen zich ook voordeden in die jarenlange beproeving met emoties en spanningen. Vast staat, dat onze sobat-chauffeurs, maar vooral onze “Jan” hun vak geweldig goed verstonden. Om met soms niet al te best materiaal en gebrekkige uiterst slechte wegen, waar dan ook nog gevaar dreigde van beschietingen, het hoofd koel te houden, was een hele toer! Ongelukken bleven uiteraard niet uit en menige vrachtwagen verdween in een ravijn. Denken we alleen maar aan die dagelijkse konvooien over de Poentjak. Honderden vrachtwagens denderden elke dag over die pas, weer of 254
geen weer. Dan lag al het “gewone” verkeer over de pas stil en moesten wij dat konvooi beveiligen. Daarvoor gingen we in het terrein in, dat volledig bestond uit rimboe, heuvels en bergen. Zware patrouilles waren dat, elke dag weer. Vandaar dat zo’n uitje naar Lou Bandy een geweldige opsteker was! Jammer dat zulke cabaretavonden niet meer werden gegeven. Die terugtocht na afloop van dat cabaret in Goenoeng Mas zal voor menig sobat nog lang een nasmaak hebben gehad, vooral als ze onder hun klamboe lagen en niet konden dromen!
De onderste la
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Carel Tuyl In de onderste la van de kast in mijn slaapkamer liggen mijn sokken. Bruin, zwart, grijs, allemaal netjes opgerold. Behalve dan die enkele die hun tweeling verloren zijn en die als verlaten en verachte zwervers eigenlijk geen toekomst meer hebben. Waar de andere helft van die sokken is gebleven is een van onopgeloste levensraadsels. Wij verdenken de wasmachine. Het ding staat zo onschuldig en wit in het washok, maar hij was het toch die voor het laatst die bepaalde sokken nog als een tweetal ontmoette. Wie weet.... En net zoals die onderste la de bergplaats is voor mijn sokken zo zit er ergens een onderste la diep in mijn wezen. Er zit spul in dat ik lang vergeten ben. Ervaringen, gedachten en daden uit een ver of niet zo ver verleden die daar een plaatsje hebben gevonden. Een soort opslagplaats voor allerlei soort dingen die je of vergeten bent of die je nooit meer wilt zien. Een verbanningsoord voor ongewenste herinneringen. Onderbewustzijn heet het. De sokken la van ons bewustzijn. Een kast beneden in de kelder vol met rotzooi waar je nooit meer naar kijkt. Er zitten dingen in die je weg gestopt hebt als dassen die niet meer in de mode zijn. Veel van wat er in zit komt nooit meer tevoorschijn. Maar soms is er een kleine ontploffing in die la en er komt iets naar boven als een onverwachte en niet uitgenodigde gast op een feestje. Het kan gebeuren als een donderslag bij heldere hemel zo’n ongevraagd bezoek van je verleden. Het is als een bezoek van een familielid dat naar je veronderstelde al lang dood was. Het onderbewustzijn is als een muis die op de eerste verdieping in de val is gelopen en toch later een etage hoger rond loopt te huppelen Het is als een gekke tante die bij je in de kost is maar die je liever binnenshuis houd omdat je niet weet wat de buren van haar zouden zeggen. Ik kreeg zo’n ongevraagde en onverwachte visite een paar weken geleden. Mijn vrouw en ik waren op weg naar mijn dochter die een zomerhuisje heeft aan een meer ver in het Noorden. Het is daar een stuk ongerepte wildernis waar je zomaar een beer tegen het lijf kunt lopen. De weg naar het huisje gaat door dichte bossen in een landschap van hoge heuvels. Mijn vrouw en ik genoten van het panorama. Aan onze rechterkant het meer spiegelglad als een glimmend gepoetste zondagse schoen. Boven het water schoten 255
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
vogels als pijlen door de lucht. Links een variatie van groen met hier en daar een bloeiende struik die zijn bloemen tussen de bomen stak als een feestneus in een kroeg. Een prachtige rode vos kruiste de smalle weg vlak voor de auto. Reintje de Vos herinnerde ik me aan een kakschoolverhaaltje. Of dat nou een soort opwekkingsroep was voor mijn onderbewustzijn weet ik niet, maar een gekke gedachte schoot ineens naar boven uit een soort diep dal in mijn hersenen. “Wat,” zo dacht ik toen we een nogal scherpe bocht omgingen, “wat als daar nou net tegenover ons tussen die bomen daar boven op die heuvel een sniper zat met een mitrailleur dan waren we zwaar de pineut”. Letterlijk onwillekeurig gaf ik wat meer gas. Voor een tijdloos moment had ik even de neiging om onderuit te zakken zodat ik wat minder doelwit gaf. Het kan niet langer dan een vluchtige flits geweest zijn. Mijn vrouw heeft er niets van gemerkt en ik heb het haar ook niet verteld. Ze keek alleen even bezorgd toen ik met een rotgang die heuvel op ging. “Waar kwam dat vandaan” vroeg ik mezelf. Ik dacht er een tijdje over na. Soms als ik een borreltje of wat achter de kiezen heb wil het wel ‘s gebeuren dat ik wat in het verleden zit te peuren maar ik was zo sober als een doorgewinterde en toegewijde geheelonthouder. Het moet het landschap geweest zijn. Dichte bossen, een smalle weg en een gloeiend hete zon aan de hemel. Een beetje moe. Dat klinkt bekend he? Je kunt de bijzonderheden wel invullen net als de oplossing van een al te gemakkelijke puzzel. Trek de lijnen maar door..... je loopt met je groep op patrouille...... nat van ‘t zweet onder de koperen ploertgeweer over je schouder.. wantrouwend over wat er achter die heuvel zit..... wat zit er in dat bamboebos..... beweegt daar iets achter die boom... voorzichtig.... uitkijken. Het zit daar allemaal in de onderste la. De la zit potdicht en toch gaat-ie soms open. De snellere hartklop, het geluid van een ontploffende mortierbom, de reuk van cordiet, het licht van een lichtfakkel in een donkere nacht en laten we maar eerlijk zijn: angst. Het zit er allemaal netjes opgeborgen in de onderste la. Je raakt het nooit helemaal kwijt net als onkruid dat ondanks al je wieden en vergif spuiten toch weer naar boven komt. ‘s Avonds na het genot van ruimschotelijk nat en droog heb ik het allemaal weer in de la gestopt en lekker geslapen.
“Laatste man!” Al piekerend over ons “grote avontuur” in Indië en onze reünisten-band die we nog steeds hebben, zag ik opeens een beeld terug van “toen”. Net als bij Carl Tuyl kwam dat beeld uit “de onderste la” oftewel het enorme pakhuis vol sluimerende herinneringen die door ons hoofd spoken. Ik dacht aan een nachtelijke patrouille toen we door een diep dal moesten afdalen naar een woest kolkende kali. Het spekgladde pad was zo stijl, dat we meer naar beneden vielen dan liepen. Het was pikkedonker en het spoelde. De man voor me had een witte lap achter aan z’n koppel. Zo kon je hem nog een beetje zien. Glijdend op m’n kont of me vasthoudend aan struiken en takken volgde ik op goed geluk mijn voorman. 256
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
In de diepte hoorde ik het geweldige bruisen van de kali. Er zou daar beneden volgens een gids een redelijk te nemen oversteekplaats zijn. Omdat ik “laatste man” was hoorde ik vaag boven al dat kali-gedruis uit een kreet van m’n voorman: “laatste man touw los!” Ik zag helemaal geen steek, laat staan een touw, maar begreep dat het pad nu meer op een ravijn ging lijken zodat we een touw moesten gebruiken om nog wat houvast te hebben bij de afdaling. Zo’n touw wordt dubbel om een stevige boom geslagen met de beide uiteinden hangend naar beneden. Je moet beide einden vasthouden, want anders glipt het touw los van de boom. De laatste man moet dus aan één eind trekken als hij beneden is zodat het los glijdt en naar beneden valt. Zoekend en tastend ontdekte ik het touw en liet me als laatste naar beneden glijden. Toen ik vaste grond voelde onder me, kon ik het touw inhalen. Snel werd ik ingedeeld bij de laatste vijf man en naar de woeste kali gevoerd. Daar ga je dan met z’n vijven het kolkende water in, elkaar aan onze koppels vasthoudend. M’n benen werden door het water onderuit gehaald, maar samen hielden we toch het hoofd boven water. Wankelend over en tussen grote rotsen en stenen onder water, af en toe bijna verdwijnend in het donkere water waarvan de witte schuimkoppen slechts zichtbaar waren, bereikten we de overkant. Daar stonden onze sobats, met zaklampen zwaaiend dienst te doen bakens in het donker. Ik was zeiknat, m’n schoenen sopten en ik kreeg geen rust. We moesten aan de andere kant weer snel hetzelfde dal in, maar dan omhoog! Die klim zal ik niet beschrijven. Wel heel even: het was zwaarder dan naar beneden. Het was een beproeving. Mannen met volle bewapening, een bren, mortier, een geweer enz. enz. hebben het niet breed als ze al klimmend en glibberend een nauwelijks zichtbaar pad moeten bestijgen. Maar we kwamen boven vóór de zon opkwam. En dat was de bedoeling. Niemand verwachtte ons daar. Toch waren we verrast door de onbedoeld indrukwekkende ontvangst door de bevolking! We werden opeens verrast door het geluid van gamelanmuziek uit de kampong. Er bleek een nachtelijk feest te zijn gevierd. Er was een jong paartje getrouwd en bij het opkomen van de zon was het nog volop aan de gang. Een gamelan orkestje speelde onvermoeibaar, ook toen wij langskwamen. Glimlachend werden we begroet. Inwendig waren ze vast en zeker geschrokken van onze komst, maar dat lieten ze niet merken. Ik was er diep van onder de indruk. De muziek, de opkomende zon, de groene sawahs, de palmbomen, de hele sfeer leek zo romantisch, dat ik vergat dat we op een vrij gevaarlijke patrouille waren Later werden we beschoten en moesten we zonder veel resultaat huiswaarts gaan. Toch ben ik de aankomst in die kampong nooit vergeten. Als ik gamelanmuziek hoor, denk ik altijd nog aan die kampong aan die woeste kali. “Laatste man....!” wie zal het zijn? Wie van ons zal het touw ooit als laatste lostrekken? Belanden we in een romantische sfeer van mooie muziek als we met vallen en opstaan 257
door de kali des levens zijn getrokken? Zolang het kan houden we de witte lap van onze sobat vóór ons in de gaten, steunen elkaar als het even kan bij het doorwaden van kali’s en andere hindernissen. Tot de laatste man het touw lostrekt....
Wikken en wegen
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Carl Tuyl De regen trok sporen van water door de klamme avondlucht. De zon had net de Westerse horizon gekust en het laatste licht van de dag kleurde de hemel fel rood. In de verte rommelde een passerende goederentrein. De hond van de buurman blafte naar zijn geliefde, een poedeltje aan de overkant. Maar hij kreeg geen antwoord. Het rasechte poedeltje beschouwt buurman’s hond met diepe afkeuring. Het beest heeft dan ook een rijk gevarieerde familieboom met voorouders van onbekende afkomst. De regen klaterde maar door. Onder het genot van een borreltje zat ik op mijn veranda afscheid te nemen van de dag. Een zacht windje ruiste door de boom voor ons huis en de vogels zongen hun avondlied. De kalmte van de avond, de geluiden om me heen, de rust van gedane zaken en misschien het tweede borreltje brachten me in een peinzende beschouwing van het verleden. Het werd een soort wikken en wegen. Was het goed of was het slecht? Het verleden krijgt vaak een nogal wat overdreven goedkeuring want het is menselijk om tegenslagen en fouten te vergeten. Niet voor niets spreken we over de “goeie ouwe tijd.” Met de regen als begeleiding begon ik zo’n beetje in die ouwe tijd te peuren. Ik herinnerde me de weegschaal in de kruidenierswinkel van mijn jeugd. Prachtig glimmend gepoetste koperen gewichten op de ene schaal en een puntzakje met een half pond suiker of zoiets op de andere schaal. De twee zijden van de weegschaal moesten dan in evenwicht komen. Ik zie het nog: vier centen voor een half pond pinda’s bij Jamin en ik keek nauwkeurig toe of het inderdaad 250 gram werd. Soms gooide de juffrouw achter de toonbank er een paar pinda’s bij en soms haalde ze er een paar uit het zakje. Als ik nou ‘s onze tijd in Indonesia zo’s op de weegschaal legde met goed aan de ene kant en slecht aan de andere kant. Zou er evenwicht zijn of zou het doorslaan aan een van de zijden? Er zijn mensen — betweters noem ik ze — die onmiddellijk zouden beweren dat slecht veel zwaarder zou wegen. Ze leggen nogal grote woorden op de schaal: oorlogsmisdaden, mishandelingen, onderdrukkingen en moordpartijen. Voor zover zij weten kun je niets op de andere schaal leggen. Het is allemaal puur slecht. Wij waren de misdadigers en de onderdrukkers. Ik heb ‘s met zo iemand gepraat of liever gezegd ik heb hem maar laten praten. Een soort rooswater marxist was het. Leve het proletariaat en weg met het kapitalisme was zijn credo. Hij beschouwde zich zelf als een lid van het proletariaat al was het dan een proletarier met een zeilboot, een auto en een zomerhuisje. In ieder geval hij wist precies 258
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
wat wij allemaal verkeerd hadden gedaan in Indonesia. Ik had hem natuurlijk kunnen vertellen van die loerah die het jammer vond toen we verplaatst werden. Of van die moeder die met haar kleine meisje iedere morgen bij de hospik kwam om een nieuw verband. Of van dat mannetje aan dat kraampje die blaadjes rijst met een visje er op verkocht en die toen we op patrouille langs zijn kraampje kwamen ons trakteerde op een portie nasi ikan. Of die baboe die huilde toen we weer weg moesten. Ik heb het hem niet verteld want de man had zijn zinnen gezet op zijn eigen kijk op de geschiedenis en keiharde feiten zouden hem geen spier geïnteresseerd hebben. Hij had zich gehuld in de nevelen van zijn onwetendheid. Zo zat ik daar met die weegschaal in mijn gedachten. Het was misschien beter geweest als we zonder wapens waren gekomen, redeneerde ik tegen mezelf. Al dat geschut en geschiet met zo’n 6000 gesneuvelden aan onze kant en wie weet hoeveel aan de andere kant kun je wel op de slechte kant deponeren. Dat deed ik dan ook, maar de weegschaal wilde niet doorslaan. De goede kant bleef zwaarder. Als herontdekte souvenirs die je allang vergeten had rezen er allerlei beelden op in mijn gedachten. Een feestje in een kampong, ik weet echt niet meer waar, er was gamelan muziek, een schimmenspel op een doek, waarop de wajangpoppen een soort legende uitspeelden waar ik de ballen niet van begreep. We zaten op onze hurken tussen een groep Indische mannen en vrouwen die er van genoten en hun waardering met onvertaalbare geluiden te kennen gaven. Lekker samen met de toeans in een atmosfeer van vrede en vertrouwen dat alle politieke en militaire handelingen verre te boven ging. Een pasar waar de vrouwen met hun kleurrijke sarongs, mandje op ‘t hoofd, babbelend hun dagelijkse inkopen deden en zo echt damesachtig lachten tegen de toeans. Een tafereel van kleuren: sarongs. allerlei soorten sajoer, jeruks and mangos. Iedereen op zijn op haar gemak. Een patrouille die langs een kampong ging en waar een man, vlug en kwiek als een aap op jacht naar bananen, een palmboom beklom en ons trakteerde op kokosnoten die hij zelf voor ons opende met zijn klewang. Al die beelden en nog veel meer speelden in mijn gedachten als een film. Er straalde van al die beelden een gevoel van vrede en opgewektheid. Gerustheid. Ik legde dat aan de goedheid kant van de schaal. Het ging het kwade en slechte verre te boven. Ik herinner me de regeringsleuze: orde, rust en vrede. Daar zal wel meer achter gezeten hebben. Er stonden natuurlijk belangrijke economische belangen op het spel. Op de achtergrond van ons optreden in Indonesia speelden die geldelijke zaken een grote rol. Vooruit als je wilt leg dat dan maar bij het kwaad maar dat mannetje op de pasar, wanita met haar mandje op het hoofd, de loerah in kampong en vrouwen bezig met de rijst op de sawahs, genoten inderdaad van orde, rust en vrede. Dat woog voor mij toch het zwaarst. We hebben Indonesia op het pad van de vooruitgang gezet. Met een gevoel van welbehagen ging ik naar binnen. Goed had het voor mij gewonnen.
259
Het heilig hoekje
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Carl Tuyl Het was een uur of elf. Alles in huis was in diepe rust. De moederkachel bromde haar zacht geruis als een kalmerend slaapliedje. In de verte rommelde een trein voorbij. Buiten sneeuwde het. Toen ik naar beneden ging kraakten dezelfde treden precies als altijd. Ik ging de trap af om wat te lezen in mijn studeerkamer. Ik was bezig met Geert Mak’s “De Eeuw van mijn Vader.” Voordat ik mijn leeslamp aandeed bleef ik even in het donker zitten want een straal maneschijn gleed net door een raampje naar binnen en belichtte als het ware met een heiligenkrans wat onze werkster het heilige hoekje noemt. Ik weet niet of het woord werkster nog gebruikt wordt. Misschien is het wel vervangen door huishoudelijk hygiëniste. Wat haar titel ook mag zijn, zij wordt door ons heel erg gewaardeerd. Haar schoonmaakbedrijvigheid kent echter geen grenzen. Ze hanteert de stofzuiger als een alles verslindende machine die voor niets uit de weg gaat. De zeep die ze in één dag gebruikt zou genoeg zijn om het Paleis Soestdijk een goeie beurt te geven. En ze poetst alles wat los en vast zit met een energie die je doet denken aan een wervelwind. Zo af en toe neemt ze ook mijn studeerkamer onder handen. Ik ben dan voor weken lang een hele hoop papieren en dossiers kwijt Ik denk dat ze een hekel aan papier heeft. In mijn studeerkamer liggen vaak veel uitgeknipte artikelen die ik nog moet lezen en rangschikken Ze beschouwt dat geloof ik als een uitdaging en het meeste beland dan tot mijn verbazing en ergernis in de prullenmand. In zelfverdediging heb ik een grens gezet aan haar schoonmaakwoede. Er is een hoek in die kamer waar geen stofdoek, geen zeep of spons zelfs in de buurt mag komen. Vandaar de naam die ze die er aan gegeven heeft: het heilig hoekje. Wel, die bewuste avond was het alsof de maan een paar van haar stralen precies op het heilig hoekie mikte. Boven aan hangt een foto van mijn vriend Piet Wiggers die veel te vroeg gestorven is. Piet was sergeant van de derde compagnie. Hij is omgeven door een paar schilderijtjes van Indische landschappen. Er hangt een foto van de Klipfontein die een sobat mij gestuurd heeft. Twee prachtig geklede wajangpoppen knipogen naar elkaar. Er is een vierkant geval van glas met een stukje kampong er in als een stilleven uit het verleden: palmbomen, bamboe huisjes en zelfs een smalle kali. Joost mag weten hoe ik er aan gekomen ben. Er rijdt een bedjak, mijn Indonesische taalgids spelt becak, met een leuk grietje als passagier. En dan is er een mannetje dat met twee mandjes kennelijk op weg naar de pasar is. Onderaan is een foto van Anton Steen die mij jaren geleden die print van hemzelf als een kerstgroet stuurde. Anton lag naast mij in een sawah toen de een of andere plopper mij trakteerde op een paar nogal pijnlijke perforaties. Er is die avond niet veel van lezen gekomen. Ik was nog maar een paar dagen thuis van de 7-December herdenking in Apeldoorn. Dat laatste gezang van die herdenking in de kerk “Blijf bij mij Heer” klonk nog in mijn geheugen. Die herinnering en die straal van de maan op het heilig hoekje werden een dringende uitnodiging naar een ver verleden. “Kijk’s hier”, zei de zilveren straal, “weet je nog?”
260
l
Er komt een Dominee voorbij
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Ja ik wist nog. Ik maakte de reis naar Indonesië binnen de seconde, zwevend op een tijdloze gedachtengang. Ja, ik weet het nog. Piet, die ergens bij een meer dat water leverde aan een elektriciteitsfabriek in Batavia, bij mij op de kamer lag. En als hij ‘s ochtends zijn ogen open deed begon hij direct te zingen. Zingen kon hij als de spreekwoordelijke lijster. Ik waardeerde het niet altijd. En dan is er Anton. Hij was de eerste die mij een verband om deed. Hoe ik uit die sawah gekomen ben weet ik niet meer. Toen ik bij kwam lag ik in een ambulance waar een dokter aan me zat te prutsen om het bloeden te stoppen. Of misschien was het wel de hospik. Het zit daar allemaal in dat heilig hoekje. Namen en gezichten en panorama’s. Groene sawahs, als een trap tuimelend van een heuvel. Klanken van een gamelan, en als ik goed kijk beginnen de wajangpoppen in het hoekie hun geheimzinnige dans weer als schaduwen op het behang. Mijn gedachten glijden pijlsnel als een vogel door de lucht naar kampongs en bergen en kalis. Patrouilles, in felle hitte, drijfnatte voeten; uniform donker met zweet en een magazijn voor de Bren in die zak op je dijen. Het geblaf van een hond in een verre kampong. Misschien heeft de werkster wel gelijk. Er is iets heiligs in die hoek. Er zit daar een stuk vroeger dat weliswaar lang geleden is maar dat onverwachts en op ieder ogenblik weer springlevend kan worden. Die bewuste avond was het een straal maneschijn die met zijn zilveren belichting het verleden tot nieuw leven riep. Maar het kunnen ook wel andere ervaringen zijn die het hoekie bijna tot een altaar maken. Soms is het muziek, of één of andere paragraaf in een boek. Geert Mak’s “De Eeuw van Mijn Vader” schiep de atmosfeer waarin de eis naar het verleden bijna niet te voorkomen was. En soms geeft het hoekie mij plezier. Dan klinkt er in mijn gemijmer weer gelach, en schuimt er bier in een glas, en snuif ik de verleidelijke geuren van de nasi. Maar het gebeurt ook wel dat bij het hoekie de stemming meer neerslachtig en melancholiek wordt. Want er hangt ook een foto van een graf op Menteng Poeloe. In al dat er hangt en staat, zit een stuk van mijn leven dat nooit vergeten kan worden. Misschien heeft ze wel gelijk. Want leven is geen potsierlijkheid, het is heilig!
“Een Ned. militair in Indië” (1948) Het lijkt zo nutteloos voor een veldpredikant, zo’n hele dag grappen aanhoren, grappen verkopen, meeleven met de avonturen en de belevenissen op patrouilles. Maar als mij ook maar iets duidelijk geworden is op deze tocht langs de buitenposten dan is het wel dit: de carrière van de veldprediker wordt gemaakt of gebroken hier, in de soldatenkeuken, bij dit gemoedelijke praatje. Hier wordt de brug geslagen, met vertrouwen opgebouwd en alleen de veldprediker zou U precies kunnen vertellen hoezeer hij juist dit vertrouwen behoeft op zijn catechisaties, zijn vragenavonden, en gesprekken als deze : “Soldaat met de soldaten, officier met de officieren, strateeg met de strategen....Voorganger van een wonderlijke gemeente”. 261
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
“Ben je zot.... dominee, da’s niet nodig!” We staan in de keuken van Tjampea, een buitenpost als alle andere. Op onze tocht naar de plaats waar de avond en de nacht doorgebracht zullen worden, doen wij en passant de verschillende detachementen aan die op de route liggen. Even binnenwippen en dan weer verder. De veldprediker van 3-Reg. Prinses Irene is een goede bekende bij zijn mannen. Ze weten wat ze aan hem hebben en nemen geen blad voor de mond. “Laat er nou op die prijslijst staan: jenever per fles fl.2,00. We hadden die Chinees huizenhoog op de kast. Bestelden prompt een paar flessen en duwden hem een tientje onder zijn neus. En hij maar kakelen en z’n kornuiten erbij halen!” “En, heb je ze gekregen?” “Nee, we hebben zijn prijslijst ingepikt en zijn gaan klagen bij de politie. Hij kneep ‘m als een ouwe dief en die politie en wij maar lachen. Toen we er weer langs kwamen, bood hij ons fl.4,00 voor die prijskaart...”. Dit is PIET SLOT uit Alkmaar, die een sterk verhaal vertelt. Wanneer hij een Chinees er tussen kan nemen, dan laat ie dat niet en deze fout op de prijslijst was een kans, te schoon om te laten glippen!. “Nou jij vond het zeker niet erg BERTUS?” wendde de dominee zich nu tot de kok. “Jij lust ze toch ook is ‘t niet?” “Nou dominee ‘t is dat U het zegt, maar ik zou d’r nou net trek in hebben voor het eten.” “Nou, zullen we er een knobbeltje op maken?” “Altijd dominee, met mij kun je rommelen!” “In Gobang heb je het anders altijd van mij vergokt vader!” “O ja, behalve die ene keer dan toch zeker!” En tevreden roert BERTUS BEEST uit Breda in zijn pruttelende potten en pannen. “Blijft U eten?” “Da’s goed, maar dan eet jij zondag bij mij”! Hier komt de voorganger om het hoekje. Want Bertus heeft als kok haast nooit gelegenheid de kerkdiensten bij te wonen, die in de stad worden gehouden. Nu is hij echter door een afspraak gebonden en zal hij er dus een mouw aan moeten passen om zich vrij te maken. Wat verderop wordt de dominee aangeklampt door een paar strategen met een stafkaart. Precies wordt aangewezen waar ongure elementen zich bevinden en hoe men ze denkt te vangen. Meteen is de veldprediker één en al oor: “Da’s niet gek. Hebben jullie gehoord van die stunt van Japin?” (Japin was sergeant-majoor bij een andere compie. red.) “Dat was een mooi stukje werk!” Plaatsnamen en namen van bendeleiders, een compleet patrouilleverslag wordt er gegeven en samen gnuiven ze over de schranderheid van die collega op een andere buitenpost. De veldprediker is de man van de nieuwtjes. Van hem hoor je nog eens hoe het elders toegaat. De commandant van deze compagnie, met wie we even later aan tafel zitten, heeft al een boodschappenlijstje klaar voor de dominee. “Zeg dominee, weet jij geen goed mannetje voor mijn Laskars?” (Laskars zijn ex-bendeleden die zijn gerehabiliteerd en nu al maandenlang in Hollandse dienst meelopen en dat nog helemaal zo gek niet vinden red.) Ze staan op wacht, gaan mee op patrouille, kortom ze verrichten hun dienst 262
zoals alle anderen in het bivak. Het is echter zaak om een geschikte man te zoeken die de leiding op zich kan nemen. Verschillende namen worden genoemd en er wordt als volgt gereageerd: “Nee, die is niet geduldig genoeg, ja, die andere is niet slecht. Als je die los kan peuteren bij z’n huidige commandant. Dat is een rustige kalme knaap die met zulke mensen om weet te springen”. Dan maakt de dominee zich klaar voor vertrek naar de volgende post. “Zeg, monter die lui daar eens een beetje op. Ze waren knap down toen ik er gisteren was!” BERTUS de kok zwaait ons na vanuit zijn keuken. “Het was dik voorelkaar Bertus!” roept de dominee met z’n handen als een scheepsroeper voor z’n mond. En dan: “Zondagmorgen! Afgesproken!” En Bertus galmt even hard terug: “Zondagmorgen zonder zorgen!” “Zolang er nog zulke mannen zijn....” mompelt dominee Wolven.
g an eg di
.in
w
w
w l
.n
s er
“Zolang er nog zulke mannen zijn....” “Ach man, zolang Holland nog zulke mannen heeft, behoeven we ons niet benauwd te maken voor de toekomst” zo denkt ds. Wolven, predikant van de Geref. Kerk te Koudekerke over “zijn” soldaten. Toen een dik jaar geleden de oproep van de synode tot hem kwam om deze functie in Indië te vervullen voor de tijd van twee jaar, heeft hij zich niet lang bedacht. Dit werk trok hem aan. Reeds eerder, in de oorlogsjaren had hij in Ambt Vollehove, zijn toenmalige standplaats, gedurende twee jaar gewerkt onder (dwang)arbeiders in de Noord-Oostpolder. Ruige kerels, die woonden in ruwhouten barakken temidden van een eindeloze verlatenheid. Zijn kerkenraad voelde er echter niet veel voor om hun predikant te laten gaan. “Wel”, was toen het voorstel van ds. Wolven: “ik heb drie weken bedenktijd gehad, denken jullie er ook maar eens drie weken over”. Tijdens die drie weken kwam opeens het bericht dat één van de jongens uit Koudekerke in de tropen was gesneuveld. Een al in Indië zijnde veldprediker had dit bericht verzonden. Hij had die jongen bijgestaan in zijn laatste ogenblikken. Toen wist ook deze kerkenraad van ds. Wolven wat hun te doen stond. “U moet gaan dominee, want als deze briefschrijver zijn kerkenraad tegen zich had gehad, zou die jongen misschien geen geestelijke bijstand hebben gehad. Dit is een vingerwijzing voor ons om U te laten gaan”. En zo is ds. Wolven in twee-en-veertig uur naar Batavia gevlogen, een recordvlucht van een Constellation. En zo is hij enthousiast in het gebied van 3 Garderegt. Prinses Irene 263
Vlagincidenten
g an eg di
.in
w
w
w
aan de slag gegaan. Maar het gebeurde op een avond, op weg naar een tijdens een actie gewonde jongen, dat zijn jeep slipte, over de kop sloeg met als gevolg dat de dominee er half onder lag. In het ziekenhuis te Tjimahi bij Bandoeng vond hij zichzelf terug. De eerste paar maanden moest hij plat blijven liggen. Op oudejaarsavond 1947 wilde hij desondanks per brancard naar de kerkzaal worden gereden en preekte hij vanaf die brancard voor de andere zieken en herstellenden in het hospitaal. En hij bleef dat geregeld doen, vier maanden lang. Eerst liggend, toen zittend en rijdend in een rolstoel en later strompelend met behulp van een stok. Net zolang tot hij weer geschikt was om zijn werk als veldprediker uit te oefenen. Is het een wonder dat deze veldprediker een enorme populariteit verwierf? “Werd U niet afgekeurd?” was de vraag van velen. “Ze wilden dat wel doen, maar ik voelde daar niets voor want mijn tijd was nog lang niet om”, was steevast zijn antwoord. “Wat was eigenlijk Uw motief om naar Indië te gaan?” “Motief? Nou dat is nogal duidelijk. Die jongens hier moeten toch ook minstens 2 jaar blijven! En ze hebben geestelijke hulp hard nodig!” Inderdaad: zolang Holland nog zulke mannen heeft is er geen vrees over de toekomst. Zulke mannen! En Ds. Wolven is één van hen.
l
.n
s er
Tom Boer Wie de geschiedenis kent, weet dat vlagincidenten soms tot ernstige internationale conflicten kunnen leiden. Onze zeeheld Maarten Harpertszoon Tromp werd door de Engelsen gesommeerd bij een ontmoeting met een Engels schip in volle zee de vlag te strijken. Gebruikelijk was om alleen de wimpel te strijken. Tromp weigerde en streek alleen de wimpel. Deze gebeurtenis was één van de aanleidingen, die leidden tot de Eerste Engelse Oorlog, die duurde van 1652-1654. Wat minder bekend is, is, dat er in het Nederlandse leger ook een paar vlagincidenten hebben plaatsgevonden en wel in Tambun op West-Java. Daar was in 1949 de StafCompagnie van het 3e Bataljon “Garderegiment Prinses Irene” gelegerd. Elke morgen werd daar tijden het appèl de Nederlandse driekleur gehesen en ‘s avonds voor zonsondergang gestreken. Voor het uitvoeren dezer handelingen was ik een tijdlang de aangewezen persoon. Het komt mij nu onwaarschijnlijk voor, maar ik vertoonde in die periode een verlaat puberaal gedrag. Misschien kwam dat, doordat de toenmalige compagniescommandant de puntjes op de i zette, bijvoorbeeld: na het appèl niet meer ontbijten, ‘s avonds na zes uur mouwen omlaag, enzovoort. Die plichtsgetrouwheid viel alleen maar in hem te prijzen. Op mij werkte dat toen averechts. Toch lag de hoofdzaak van mijn toenmalige rebelse gedrag ergens anders. Verschillende keren had ik kameraden tegen me horen zeggen: “Ben jij de pineut om de vlag te hijsen?” De pineut wilde ik beslist niet zijn. Ik zou wel eens laten zien, dat ik geen kuddedier was. Daar kwam bovendien het verlangen 264
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
bij om de saaiheid van het leven-van-alle-dag te doorbreken. Op zekere dag had de compagniescommandant het appèl afgenomen, commandeerde “presenteeeeeert gewéér!” en maakte rechtsomkeert om zelf ook de ere-groet voor de vlag te brengen, nadat die gehesen was. Wat zag hij? Mijn persoon, (schijnbaar) totaal ongeïnteresseerd leunend tegen de vlaggenmast. Traag kwam ik in actie en uiteindelijk kwam de vlag, waar hij wezen moest. Natuurlijk kreeg ik prompt daarop te horen, dat als iedereen in de houding stond, verwacht werd, dat ik dat ook zou doen. Wel, wat dat betreft, verliep de toekomst vlekkeloos. Wat dat betrof, ja. Maar ik zon op iets anders. Dat trage beviel me toch op de lange duur niet zo erg. In een tijd van mechanisatie en technische vooruitgang was het toch irritant, zo redeneerde ik, dat er een honderd man geduldig moest staan wachten tot die vlag in top was! Daar moest was aan te doen zijn. Wat te zeggen van een contragewicht? Ik was hulpfoerier en beschikte derhalve over onderdelen van veldbedden. Veldbedden hadden hoekijzers. Die wogen! Nu kwam mijn technisch vernuft boven. Hoe zwaar woog een hoekijzer, hoe zwaar woog de vlag? Een weegschaal had ik niet; dat werd dus schatten. Zo bepaalde ik dat vier hoekijzers voldoende zouden zijn voor mij progressieve plan. Ze moesten echter aan elkaar gebonden worden. IJzerdraad had ik niet en een touw van voldoende dikte evenmin. Dan maar een dunner touw. Voor mijn eigen veiligheid moest ik nu echter wel vier windingen maken om de zware hoekijzers aan elkaar te binden. Daar was ik op de waranda van één der gebouwen mee bezig, toen het al flink schemerde en de vlag eigenlijk dus al gestreken had moeten zijn. Het schikte mij helemaal niet, dat juist nu de compagniescommandant voorbij kwam en, uiteraard volkomen onkundig van mijn vooruitstrevende activiteit, mij maande de vlag te strijken. Ik reageerde met de mededeling dat dat mijn volle aandacht had, maar dat ik nog even iets wilde afmaken. Het was een heel gefriemel. En laat nu de commandant wéér langs komen, nu van de andere kant. Met meer nadruk dan de vorige keer, zei hij nu: “Boer, die vlag moet omlaag!”, waarop ik hem verzekerde, dat ik het zó zou doen. Kennelijk verkeerde hij de stellige overtuiging, dat ik als plichtsgetrouw(?) militair in mijn functie als hulpfoerier nog even vóór het invallen van de duisternis een taak wilde voltooien ten nutte van het Koninkrijk der Nederlanden. Hij liet me derhalve verder met rust. Eindelijk had ik het voor elkaar, vervoegde me bij de vlaggenmast, bevestigde behoedzaam en stevig het selfmade contragewicht aan het vlaggentouw, hees het op en haalde tegelijkertijd de vlag omlaag, die ik netjes opvouwde en meenam naar de rustkamer. Die avond verkeerde ik in spanning. Hoe zou het gaan?. Voor het festijn van de volgende morgen had ik een kansberekening in mijn hoofd. Er waren vier mogelijkheden: 1. het contragewicht blijft boven in vastzitten; pech gehad, gevolgen niet te overzien. 2. halverwege de mast komen contragewicht en vlag elkaar tegen en raken in elkaar verward; plan mislukt, toekomst onzeker. 3. contragewicht laat los en komt al dan niet in zijn geheel omlaag suizen; awas! Goed uitkijken en onderuit gaan staan, want zo’n scherp hoekijzer op je hoofd krijgen is buitengewoon ongezond. 4. contragewicht en vlag passeren elkaar rakelings, maar zonder onderling contact; vlag is binnen een seconde in top. Plan geslaagd, compagnie kan 265
.in
w
w
w
afmarcheren. Geluk dient de mens: punt vier was van toepassing. Floep, de vlag zat in top! Nauwelijks had de compagniescommandant het commando “Presenteeeeeert gewéér gegeven en zelf de militaire groet gebracht of: Floep, de vlag zat in top en hij kon zijn reeds ingezette pirouette voltooien en het geweer over de schouder doen nemen. Inmiddels had ik eerbieding een paar schreden achterwaarts gemaakt en salueerde correct, terwijl ik de ik de scène van mijn leven aanschouwde: de masten van de zeilschepen in een jachthaven bij windkracht zeven hadden geen chaotischer aanblik kunnen opleveren dan de lopen der gepresenteerde geweren van de staf-compagnie op dat moment, gevolg van een daverend lachsalvo! Vrolijk wapperde Harer Majesteits dundoek boven onze hoofden, maar een reprimande liet natuurlijk niet op zich wachten: na afloop van de gebeurtenis hield de compagniescommandant me staande en vroeg om opheldering. Ik trachtte hem te winnen voor mijn visie inzake de moderne technische vooruitgang, de daaraan verbonden tijdwinst, het gemak en de toepassing daarvan op het ritueel van daareven, onvoorstelbaar, het mocht niet baten. Ik kreeg te horen, dat het hijsen van de vlag een ceremonie is, die plechtig diende plaats te vinden. Hetgeen voortaan aldus geschiedde.
g an eg di
Personal Memory Associations (ofwel: persoonlijk gereutel)
l
.n
s er
Carel Tuyl Neuzend in oude albums en dozen vond ik een gedicht dat ik schreef voor de Wapenbroeders over die twee witte kruizen op de top van de Poentjak. We hebben heel wat patrouilles gelopen op die berg. Het was op de weg van Batavia (ja, ik weet dat ik eigenlijk Djakarta moet schrijven maar het zit anders in mijn geheugen) naar Bandoeng. Lange konvooien van vrachtauto’s gebruikten die weg. Zelfs een flatbed truc zag ik met een locomotief er op. En wij moesten die weg in ons gebied veilig houden. Aanvankelijk was het een weg met meer gaten dan asfalt en zo’n rit naar Bandoeng (in die tijd heb ik het een keer gedaan) bezorgde je pijn in al je botten van je tenen naar je hersenen. Boven op de Poentjak was een zwembad waar zwemwedstrijden werden gehouden. Of dat wedstrijden tussen leden van de 4e Cie waren of met deelname van lui van het gehele bataljon weet ik niet meer. Wel weet ik dat ik in die wedstrijden altijd derde was. Twee waren altijd sneller dan ik. Dat werd zo de geschiedenis van mijn leven. Er zijn altijd mensen sneller dan ik. Meestal ben ik een dag te laat en een dollar te kort. En terwijl ik daarover zit te denken schiet het me ook te binnen dat de hele vierde compagnie, onder commando van kapitein Van de Meys, opgeheven werd en wij werden overgeplaatst naar de derde cie waarvan kapitein Rensink de commandant was. Waarom was dat eigenlijk? 266
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
In de Wapenbroeders schreef ik er een nogal sentimenteel stukje over. Als je schrijven werd gepubliceerd in de Wapenbroeders kreeg je als betaling een slof sigaretten. Mijn vader stopte altijd een hoeveelheid zware Van Nelle in zijn brieven naar mij zodat ik altijd genoeg rokerij had. De naam van het Wapenbroeders vergif weet ik allang niet meer. In Tjisaroea lagen we in een voormalig sanatorium, één van de weinige plaatsnamen die ik heb onthouden. Af en toe kwamen daar artiesten uit Nederland. Meestal waren het musici. Eén van die muziekgroepen is vastgeraakt in mijn geheugen. Het was een ensemble onder leiding van een zekere Pia Beck, die een bekende pianiste is geworden. Direct was ik verliefd op haar. Eén van de nummers die ze speelde en zong was: “It had to be you”. Soms hoor ik het nog eens op de radio en onmiddellijk verplaatst mijn herinnering me dan naar dat zaaltje in Tjisaroea. Namen van plaatsen waar we waren na onze tijd in Tjiseroea ben ik grotendeels kwijt. Er zit nog iets ver weg met de naam Tjikalong Goelong wat met vliegende beesten had te maken en waar de bevolking vogelpoep oogstte. Het geheugen is weer actief vanaf de tijd (ik geloof 1949) dat ik met een paar gaatjes in mijn lichaam terecht kwam in het hospitaal in Tjimahi. Vandaar werk ik, als een soort troostprijs, overgeplaatst naar een herstellingsoord op de Dagoheuvel in Bandoeng. Dat was de enige tijd en plaats in mijn vier jaar diensttijd dat ik echt verwend werd. Schatten van zusters zorgden voor ons daar en ik heb een foto gevonden van één van die verpleegsters. Ze staat op dat kiekje naast mijn rolstoel als een moeder kip die over haar kuikens waakt. Een nogal beschamend maar ook komiek voorval herinner ik me uit die tijd. Een sobat die een schot door zijn schouder had gekregen en met een soort medische stellage op zijn rug rond liep en ondergetekende met een been in gips en in een rolstoel, besloten na een wat feestelijke avond, waar alcoholische dranken onze harten hadden verblijd, om van de ene kant van het zwembad naar de andere kant te zwemmen. De schouderwond sobat ging direct kopje onder maar ik presteerde het nog om heel hard om hulp te gillen. Enfin, we hebben het beiden overleefd maar het was wel op het kantje. En de dokter die moest komen om het gips en de schouderstellage te herstellen gebruikte woorden die niet op een preekstoel thuis hoorden. Laten we zeggen dat het ernstige vermaningen waren. Toen ik weer wat kon lopen werd ik per vrachtauto naar Tandjong Priok getransporteerd waar ons bataljon op “De Grote Beer” lag te wachten. Er waren in die loods waar we sliepen meer ratten dan mensen en zodra het licht uit ging begonnen die beesten met nogal wat lawaai hun speurtochten voor voedsel. Op één van die dagen daar passeerde een Chinese bruiloftstoet ons bivak. Twee sobats en ondergetekende sloten ons daarbij aan en we werden deelgenoten aan het feest dat een paar dagen duurde. Van dat feest herinner ik me alleen het eten en drinken dat voortreffelijk was. En zo, soms als ik niet slapen kan, of ik rij in mijn auto op de New York Thruway, mijmer ik over tijd en gebeurtenissen uit de oude doos. Mijn geheugen is niet al te betrouwbaar. Net als dat van die hengelaar die vissen ving zo groot als walvissen, of dat van de voetballer die honderden goals scoorde. Maar het is 267
mijn eigen geheugen en ik kan er mee doen wat ik wil. Net als dat behangetje in mijn kamer is er soms wat meer kleur nodig en dan komt er nieuw behang. Zo is het met mijn geheugen. Ik doe er mee wat ik wil.
Onze Krib (Ode aan mijn veldbed.) Zo heel onopvallend sta je daar ergens in een hoek Een paar latten, wat ijzer en daarover een doek Zo eenvoudig, geen mens zou er een cent voor geven En toch ben je zo veel waard in mijn soldatenleven.
w
w
Ik heb je ‘s-nachts horen kraken onder mijn gewicht En slechts een enkele maal ben je voor die druk gezwicht Dan braken met veel lawaai je ledematen Ik hoop dat je daarom mij niet bent gaan haten
g an eg di
.in
w
Hoewel ik weet dat ik in menige nacht Je ernstig letsel heb toegebracht Maar dan kwam de dokter met een zaag en een hamer En ondanks alles sta je nu nog op mijn kamer Vaak, als ik thuis kwam na een vermoeiende dag Vergat ik de narigheid, als ik jou maar weer zag Soms heb ik je een tijd moeten missen Wat dat betekent kan een leek slechts gissen
l
.n
s er
Maar altijd ben je weer bij mij terug gekomen Een veilig plekje, waar ik altijd rustig kan dromen Over alles en allen, ver weg in het vaderland Nee, voor mij ben je geen veldbed, maar een luxe ledikant.
Poeraseda Een tekening van de buitenpost Poeraseda van de 1e compagnie van ons bataljon, gemaakt door de soldaat Frans Coppelmans.
268
w
w
w Taal!
g an eg di
.in
Van links naar rechts zie je de EHBO post van de hospik, de compagnies rustkamer van de foerier, de kantine, het huisje van de wachtpost, het compagnies bureau en helemaal rechts een deel van de keuken.
l
.n
s er
Carel Tuyl Taal is veranderlijk en soms verraderlijk. Veranderlijk niet alleen omdat de betekenis van woorden kan veranderen maar ook omdat nieuwe gewoontes, nieuwe omstandigheden geboorte geven aan nieuwe woorden en zinnen. Verraderlijk ook omdat woorden en zinnen soms opgevat worden anders dan dat zij bedoeld waren. Zelfs de klank van een gesproken woord kan er een speciale en soms beledigende betekenis aan geven. Als ik zo af en toe eens in Holland ben hoor ik uitdrukkingen die ik als kind niet kende. Het woord “promoten” is daar een voorbeeld van. En iemand zei tegen mij dat zij een winkel “runde”. Het Nederlands, anders dan Latijn, is natuurlijk een levende taal die blijft veranderen. Ik heb talen gestudeerd: Latijn, Hebreeuws en Grieks. Dat klinkt nogal indrukwekkend maar ik moet bekennen dat ik nu voor werk in die talen een woordenboek hard nodig heb. En soms verbaas ik mezelf met de herinnering dat ik het Maleis aardig machtig ben geweest. Want, om de één of andere reden, die mij volkomen onbekend is, werd ik voor een tijdje ingedeeld bij wat genoemd werd het Zevende Bat. in Buitenzorg. Er werd mij de zorg toevertrouwd van een peloton inheemse soldaten die ik wegwijs moest maken in de leger routine. Ik denk dat het een soort bootcamp was. Veel herinner ik me er niet van. Eén voorval zit nog vast in mijn gedachten. Eén van de jongens gaf ik er van langs 269
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
omdat hij op het appèl stond te spugen. Later werd mij verteld dat deze soldaat tijdens het tijdperk van de Ramadan zo streng vastte dat hij zijn eigen speeksel niet wilde inslikken. Ook herinner ik mij de kantine waar ik ‘s avonds van een pisang goreng genoot. Mijn tijd daar duurde een maand of wat en als afscheidsgeschenk kreeg ik een mooie das met er op de letters K.N.I.L. in goud. Die das draag ik nog wel eens en het werkt altijd nieuwsgierigheid op. Ik probeer er dan een Engelse vertaling van te geven: Royal Dutch Indonesian Army. Maar daar zie je eigenlijk de onmogelijkheid van correcte vertaling. Het is toch heel iets anders van Koninklijk Nederlands Indische Landmacht. Het meeste van de Behasa Indonesia is met vele andere dingen en belevenissen uit mijn onmiddellijke kennis verdwenen. Levensgenieter dat ik ben, zit natuurlijk het selamat maken nog stokvast in mijn geheugen. En als een geliefd, nooit vergeten refrein, hoor en zie ik nog steeds die heupwiegende grietjes op weg naar de pasnar mij dat zangerige “selamat pagi toean” toe wensen. Tellen? Ja, dat zit ook nog ergens: satu, dua, tiga en ik kan tot sepulah gaan maar om verder te komen zou ik erg diep na moeten denken. We hadden natuurlijk in onze diensttijd in Nederland les in het Maleis moeten hebben. Maar daar is niets van gekomen. We hadden het veel te druk met “rechtsomkeert, op de plaats rust en geeft acht”. Allemaal uiterst belangrijke dingen natuurlijk maar nou niet iets dat je kon helpen om met iemand van de bevolking van Java een fijn gesprek op te zetten. We hebben het plat Maleis gaandeweg geleerd en na onze terugkeer op dezelfde manier radicaal vergeten. Jammer, want wat is ons contact met de bevolking geweest? Het is vaak niet veel verder gekomen dan eten en drinken en oppervlakkige uitwisselingen. Aan al die dingen moest ik denken toen er onlangs een Indonesisch gamelan concert was hier in Toronto. Een soortgelijke voorstelling herinnerde ik mij in Indië. Altijd ‘s avonds en meestal tot diep in de nacht. Soms zelfs tot de nieuwe dageraad. Je zat op je hurken in het gras. De gamelanmuziek begeleidde een voorstelling van wajangpoppen die op de stronk van een pisangboom achter een wit scherm in een soort dans gemanipuleerd werden. Wij zagen dan de bewegende schaduwen. De bijbehorende tekst ontging mij altijd volkomen. Maar het was, zoals mij later is gebleken, een rijke mythologische Javaanse geschiedenis. In mijn benedenkamer heb ik vier wajangpoppen staan en ik schaam me er voor dat ik niet eens de geschiedenis en de betekenis van die poppen ken. Twee er van weet ik zijn een soort heksen die geen goed in de zin hebben gehad. Met meer kennis van het Maleis zou ik nu meer van de wajang geschiedenis weten. Helaas....
Een nog niet vergeeld plaatje Carel Tuyl Fototoestellen zijn in de loop der jaren heel wat kleiner geworden. In films van nog niet 270
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
zo lang geleden zie je fotojournalisten met een nogal groot en zwaar apparaat rondsjouwen. Van mijn grootouders heb ik een foto die als belichting een kleine ontploffing nodig had. Tegenwoordig kun je het hele fotogeval in je zak steken. Eigenlijk heb ik het ding niet nodig want er zitten plaatjes in mijn hoofd. Eén zo’n plaatje verschijnt doorlopend op het scherm van mijn geheugen. Het is een Indisch landschap. Sawahs afdalend van een heuvel in terrasjes op verschillende hoogtes. Onder aan de heuvel een sloot en in die sloot mijn groep. Een man of tien, compleet met brenschutter. Het water tot aan mijn knie. Er groeien wat struiken aan de rand van de sloot en het loof maakt ons vrijwel onzichtbaar. Hoe, waarom en waarvoor we daar in die sloot terecht kwamen weet ik niet. We staan te wachten en ik tuur door de bladeren hen naar de top van de heuvel. Daarboven zie ik wat bewegen. Het kan de wind zijn die daar in de bomen waait. Ik blijf kijken. Plotseling verschijnt er een groep gewapende mannen. De geweren die ze voor zich dragen zie ik en ik begin ze te tellen. Voor zover ik kan zien zijn het er vijftien. Mijn jongens hebben ze ook gezien. Het is ineens stil. Een zachte klik hoor ik hier en daar als de veiligheid van de Lee Enfields omgedraaid worden. We staan doodstil en ik fluister: “Wacht met schieten.” Mijn buurman in de rij geeft het aan zijn buurman door en zo gaat het door tot aan de laatste man. De groep daarboven staat stil voor een paar minuten maar dan dalen ze af door het sawahwater naar het volgende niveau. Een terrasje lager. Nu zie ik dat het er meer dan vijftien zijn want er verschijnt een tweede rij achter de eerste. Ook met geweren. Ik hoor dat één van hen spreekt. Heb er geen flauw idee van wat de man zegt maar iedere keer as ik hem hoor is er beweging in de groep daarboven. Ze spreiden zich meer uit en dalen weer af naar een lager terras. Mijn jongens zie ik door hun vizier turen. Zelf draag ik een Tommy gun met een houten kolf. Dat ik bang was geloof ik niet, maar helemaal kalm van binnen was het ook niet. De groep daar voor ons telde een man of dertig en wij waren met z’n tienen. Dacht er over na wanneer we zouden beginnen met schieten. Was van mening dat het beste was om ze zo dicht mogelijk te laten naderen. Maar ogenschijnlijk werd de spanning te veel voor één van ons want plotseling begon het vuren. Iemand moet de eerste zijn geweest maar ik heb nooit gevraagd en daarom nooit uitgevonden wie dat was. Zeker weet ik het niet maar ik heb wel een idee. Hoe het kon gebeuren begrijp ik, de spanning was geweldig. Maar als bij toverslag veranderde het beeld. Die hele troep daar boven ons was in een tel onzichtbaar. Achter de sawah dijkjes gedoken natuurlijk. Ze schoten niet terug. En daar stond ik..... wat nou? Geen goede situatie. Dertig man boven ons, mannen die nu wisten waar wij waren. Kennelijk voor hen een veel betere positie. Mijn besluit was om maar geen heldenrol te gaan spelen met een aanval. Daarop gaf ik het signaal om wat verder in de sloot uit het water te gaan en gedekt terug te trekken en daarbij was ik de laatste die vertrok. Met een andere sobat liepen we achteruit terug, speurend of we gevolgd werden. Achter een verhoging in het terrein gingen we in stelling verwachtend dat we gevolgd zouden worden maar het bleef stil. Minstens een uur hebben we daar gelegen waarop ik besloot om de patrouille maar naar huis te dirigeren. Vaak moet ik daar nog aan denken. Was het misschien heldhaftiger geweest om aan te vallen? Zeker! Maar alhoewel ik dat 271
nog niet gezien had, ik heb Omaha Beach in Normandië bezocht waar de U. S. Rangers tegen een steile hoogte op klommen met de Duitse infanterie boven hun hoofden. Er bleven niet veel Rangers over om de top te bereiken. Achteraf bezien - zoals we hier zeggen: dat is altijd Twenty-Twenty vision- geloof ik dat ik er goed aan deed om van aanvallen af te zien. Wel vraag ik me af of er sobats zijn die het plaatje herkennen.
g an eg di
.in
w
w
w .n
s er
Als gewoonlijk na een patrouille schreef ik een rapport en ik geloof dat die verslagen bij de overste terecht kwamen. De gehele situatie heb ik gemeld zoals het echt gebeurde en ik heb er nooit ook maar een woord reactie op gehad. Me zelf vlei ik me met de gedachte dat Overste Den Hartog het met mij eens is geweest. Hij was een wijs en vriendelijk mens.
l
Over slaap gesproken
Carel Tuyl Een langslaper ben ik niet. Gemiddeld slaap ik zo ongeveer vijf uur per nacht. Soms doe ik een onvrijwillig tukkie als ‘s middags ineens mijn ogen dicht vallen. Dan zit ik te knikkebollen voor mijn computer. En dat is dan meestal voor een kwartiertje of zo. Zeer waarschijnlijk een kwaal van de oude dag. Er zijn natuurlijk wel eens uitschietertjes als ik ‘s nachts wat meer tijd in Morpheus armen door breng. Zo gebeurde het van de week dat ik ‘s avonds om elf uur naar bed ging en de volgende morgen om zeven uur wakker werd. Acht uur slaap! Dat was me in tijden niet gebeurd en het bracht mij aan het denken. Hoe sliep ik in mijn jongere jaren? Zo vroeg ik mij af. Ik sliep in die tijd in een opklapbed en weet dat ik moeite had om wakker te worden want ik herinner me hoe mijn vader een nogal wrede manier had om we te wekken. 272
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Eerst riep hij mij en als dat niet het gewenste resultaat had zette hij de stofzuiger aan onder mijn bed. Dat ding maakte zo’n verschrikkelijk lawaai dat het onmogelijk was om te blijven slapen. En al dat gepeins over slapen bracht, wat misschien wel de beste slaap van mijn leven is geweest, terug in mijn herinnering. Het was de nacht van 21 juli 1947. Hoe ik dat zo precies weet? Omdat het de eerste nacht was van de eerste, zogenaamde, politionele actie. De nacht er voor was er geen sprake van slapen. ‘s Avonds laat gingen we in vrachtauto’s op weg vanuit Tjisaroea. We gingen richting Buitenzorg en ik weet nog duidelijk hoe de weg verlicht was. De vrachtwagens reden zonder koplampen aan maar overal langs de weg stonden een soort blauwe lampen die alleen maar in één richting licht gaven. Vreemd hoe dat gezicht van de blauwe verlichting zo vast in mijn geheugen zit. Hoe lang die rit geduurd heft weet ik niet maar aan het eind er van hebben we ergens een tijdje gewacht. We zouden toen wel wat hebben kunnen slapen want het was nog donker en aard vroeg in de morgen. Ik weet niet of er sobats zijn geweest die inderdaad toen nog wat konden tukken maar ik geloof dat de meesten van ons een tikkie te zenuwachtig waren om te kunnen slagen. Mij lukte het in ieder geval niet. Het was nauwelijks licht toen we op stap gingen. De compagnie van kapitein van der Meys (toen nog de vierde compagnie) ging voorop. En mijn peloton, als het niet helemaal vooraan liep was zeker niet achteraan. Voor een tijdje gingen er een paar brencarriers mee maar dat duurde niet lang want we kwamen bij een nogal hoge spoorbrug waarvan alleen de rails de overkant bereikten. Er was geen wegdek. Eigenlijk geen compliment voor wie met de verkenning belast was of waren. De brencarriers konden niet verder. We liepen over die brug, stappend op de dwarsbielsen. Met mijn hoogtevrees poepte ik bijna van angst in mijn broek. Gelukkig kwamen we allemaal heelhuids aan de overkant. Later op de morgen kwamen we hier en daar onder vuur maar er was geen geduchte tegenstand alhoewel we menigmaal in dekking moeten. Tot mijn verrassing en verbazing liep Overste De Hartogh voor meer dan een uur bij ons in die voorste gelederen. Die man was geen bureaustoel commandant. Nu zestig jaar later geleden, neem ik nog mijn petje voor hem af. Net voor de zon onder zou gaan kwamen we aan bij een statin. Naar ik meen te weten dat dat ook eigenlijk het ons opgedragen doel was om te bereiken en te bezetten. Naar ik meen te weten was het in het plaatsje Tjibadak. Verbazend hoe die naam ineens in mijn hersenen op duikt. Er was geen weerstand en niet alleen ik maar iedereen was aan het eind van z’n krachten. Dood moe! Er stond op het station en wagon die geladen was met planken. Pakte er een paar uit en legde ze tussen twee stenen. Met mijn stengun in mijn armen ging ik liggen, deed mijn ogen dicht en werd wakker toen de volgende morgen de zon al aardig hoog aan de hemel stond. Het is vermoedelijk de langste en diepste slaap van mijn leven geweest. Het was ook het moment waarop ik de grootste fout van mijn militaire diensttijd maakte. Uitgeput als ik was verzuimde ik om de wacht te regelen. En de sergeantmajoor (was zijn naam niet Japin?) deed het al niet beter dan ik. Ook hij viel in slaap zonder wacht in te stellen. Zeker ben ik er van dat ook de officieren die nacht onbewaakt hebben geslapen. We hadden overvallen kunnen worden en de TNI had ons 273
allemaal in de eeuwige slaap kunnen helpen. Het zit me nog een beetje in mijn geweten. Alhoewel ik eerlijker wijs moet zeggen dat ik er geen slaap door verlies en dat is maar goed ook. Want, zoals ik al zei: zoveel slapen doe ik nu toch niet.
Slapie!
Op de plaats rust!
s er
g an eg di
.in
w
w
w
C. v. Dijk De kennismaking was zonderling. Daar stond ik onhandig met jou in de hand, kende je niet, haatte je soort eigenlijk dat bestemd was om te doden. Ik begreep niet hoe jij ooit mijn beste vriend zou moeten worden, zoals men dat uitdrukte. Maar langzamerhand wenden we aan elkaar. Leerden we elkaars nukken kennen. Verwensen deed ik je als je tegen mijn schouder sloeg of zo zwaar werd op de lange tochten. Toen maakten we samen de grote sprong over de oceanen en kwamen we in Indië. Als we in gevaar kwamen redde jij me. Getweeën brachten we rust aan een angstige bevolking. De bent echt mijn vriend geworden, mijn slapie. Elke nacht lag en we samen onder de klamboe en ook stonden we vaak samen in de eenzame nachtelijke uren op wacht, Zolang ik nog niet sliep voelde ik het koude staal van je loop. Ook nu, na vele lange jaren denk ik nog vaak aan je terug.
l
.n
Carel Tuyl Zo af en toe laat ik mijn gedachten de vrije loop. Voor mijn computer zit ik dan met mijn ogen dicht. Eerlijk moet ik bekennen dat ik soms in slaap val en een lekker dutje doe, maar meestal bezoek ik dan plaatsen en gebeurtenissen in het verleden. Dat is markant voor onze leeftijd, we hebben nu eenmaal veel verleden. Meer verleden dan toekomst. Het verwondert mij hoe vaak in zulke perioden van meditatie mijn gedachten naar onze diensttijd gaan. Er zijn tenslotte ook heel wat andere ervaringen. Mijn trouwdag, de geboorte van mijn kinderen, huizen en steden waar ik heb gewoond en allerlei andere hoogtijdagen. Die komen dan ook wel voor in de parade van het verleden maar de periode 1945 tot 1950 bezoek ik toch wel het meest. Waarom dat is weet ik eigenlijk niet. Andere jaren in mijn verleden zijn ook gekenmerkt door betekenisvolle evenementen, maar de Indië tijd is toch het meest voorkomend in mijn stille uren. Daar ga ik dan weer. Zo ongeveer in het midden van een groep sobats. Voeten drijfnat van het sawahwater en mijn uniform nog natter met zweet. Willem loopt te kankeren en ik hoor het weer met een glimlach om mijn mond “wat een 274
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
pestland, vuile rot ploppers, het eten was gisteren niet te vreten, wanneer gaan we nou naar huis?” Het sappigste van zijn geklaag laat ik maar weg want dat zou mijnheer de redacteur er toch uit halen. Willem had een oneindig repertoire van klachten die hij met alle mogelijkheden van de Nederlandse taal een enthousiaste uitdrukking gaf. Maar Willem liet nooit verstek gaan. Hij was een mens waar je op kon vertrouwen. Zo in mijn gedachten neem ik mijn petje voor hem af. En daar sjouwt Jantje met de pijpmortier. Hij kankert met een Brabantse tongval die je doet denken aan Trappistenbier en dat gekleurde Brabantse bont. Jantje staat bij ons bekend omdat hij zijn mortier een keer afvuurde op een boom nog geen tien meter van ons vandaan. De granaat ontplofte in de takken en Jan noemde dat tegenvuur. Jan was opgegroeid in een weeshuis en hij kon daar prachtige verhalen over vertellen. Verhalen, die denk ik, niet altijd de toets van de werkelijkheid zouden kunnen doorstaan maar die toch altijd reuze vermakelijk waren. In mijn gedachten neem ik er nog een met hem. Proost Jan! En maar discussiëren over wanneer we nou eindelijk eens naar huis zouden gaan. Naast besprekingen die ten doel hadden met leden van wat vroeger het zwakke geslacht werd genoemd, namen de discussies over repatriatie zeker de belangrijkste rol en de meeste tijd. Hoe dat in zijn werk is gegaan weet ik precies. Het werd werkelijkheid na overleg tussen de Nederlandse en Indonesische regeringen. En zo ging het, en ik citeer Wapenbroeders van April 1949: “in het tijdvak van 13 mei t/m september zullen repatriëren de groep individuele gevallen (o. m. militairen die hetzij wegens afkeuring voor de tropendienst of ziekte, hetzij wegens andere redenen niet tegelijk met hun onderdeel terugkeren, voorts 3 compagnieën genietroepen, 3 eskadrons pantserwagens, het personeel van 2 mobiele was- en badinrichtingen en van een hulpverbandplaats afdeling). De “7 December Divisie” kwam pas aan bod in het tijdvak van oktober 1949 tot en met januari 1950. Even ter zijde: wie heeft ooit geweten dat de Expeditionaire Macht maar even, liefst twee, mobiele was- en badinrichtingen had! Mijn was en bad namen meestal plaats in een mandihokje met ijskoud water. Zo’n mobiele was- en badinrichting had ik wel eens willen zien. Mijn vraag: heeft iemand van 3-Prinses Irene ooit zo’n was en badinrichting wel eens gezien en meegemaakt? Ze waren toch mobiel, zo staat er. Weer zo’n meditatie ogenblik. Onze aankomst op die kade in Rotterdam. Kan het zijn dat ik f. 400,00 kreeg als afscheidsgeschenk? Er staat me zo iets bij. Nog niet zo lang geleden heb ik een pelgrimage gemaakt naar die plaats. Met een watertaxi stak ik de rivier over en kwam terecht bij Hotel New York. Daar zag ik ons weer ontschepen, de toekomst tegemoet. In gedachten zag ik het allemaal weer en ik bestelde maar een jonge en hief het glas en in gedachten zei ik: het ga je goed Sobats! 275
Iets over orde, rust en vrede
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Carel Tuyl Japan capituleerde op 15 augustus 1945. Zo af en toe zie je er nog wel eens een toenmalige nieuwsfilm van. Het gebeurde op een Amerikaans oorlogsschip. Generaal Douglas McArthur met zijn officieren aan de ene kant van de tafel en aan de andere kant een buigende Japanner met een hoge hoed op. Overal in het westen was er uitbundige vreugde. Wat er daarna in Indië gebeurde is niet zo erg bekend, alhoewel het alles te maken heeft met onze uitzending naar dat verre Oosten. Soekarno was er als de kippen bij om de onafhankelijkheid van Indonesië te verklaren. Hij deed dat twee dagen na de Japanse capitulatie waardoor er een vacuüm van gezag ontstond. Er was geen Nederlands bestuursapparaat want de Japanse interneringskampen zaten nog vol met Hollandse ambtenaren. De Japanners zelf waren niet langer heer en meester en Soekarno kon niets anders doen dan tenminste proberen een militaire macht in het leven te roepen. Maanden na die bewuste augustus dag, het was in oktober, arriveerden er in Batavia inderdaad troepen onder Engels commando. Ik herinner me een paar weken in mijn kwartiermakers tijd toen we ondergebracht waren bij een detachement Gurkas. Die lui hielden kippen onder hun veldbedden. Zover als ik me herinner zetten die Britse troepen geen stap buiten Batavia en hun militaire optreden kwam vooral tot uitdrukking in Batavia’ s kroegen. Gevolg gevend aan Soekarno’s oproep ontstond er een soort Indonesisch leger. Het was een ongeregelde troep, een her en der verspreidde verzameling mannen zonder centraal commando en zeker niet militair geschoold. Natuurlijk waren er veel jonge mannen met idealen van onafhankelijkheid en soevereiniteit. Helaas bevatte dat “leger” ook veel mannen die er op uit waren zoveel mogelijk te stelen en te plunderen. Al gauw werden veel Chinese winkeliers het slachtoffer van zulke misdadigers die in ongeregelde bendes de kampongs binnen drongen. Al voor de oorlog waren er in Indië anti-Chinese groepen. Misschien wel omdat Chinezen vooral vaak het grootste deel van de beter gesitueerde middenstand vormden. Het is bekend dat in Tangeran, ten westen van Batavia, zoveel Chinezen zijn omgekomen dat er van massamoord werd gesproken. Een ander geval van bloedvergieten vond plaats rond Majalengka op West Java. Daar werden minstens 70 Chinezen ontvoerd en later vermoord. Die teneur spreidde zich uit als kinderpokken in een bewaarschool. Natuurlijk waren er onder de slachtoffers van deze teneur veel Nederlanders die uit de interneringskampen bevrijd waren. Het aantal Nederlanders die in die toestand bedreigd waren loopt in de duizenden en wie weet hoe velen er het leven in die tijd hebben verloren. Die verschrikkelijke toestand was een van de redenen voor de Nederlandse regering om in te grijpen en een militaire macht overzee naar de oude kolonie te zenden. En zo kwamen jij en ik, lichting 1925, in de gordel van smaragd terecht met de opdracht om orde, vrede en rust te herstellen. 276
Tangkuban Parahu
g an eg di
.in
w
w
w
En laten we er maar geen doekjes om winden, het besluit van de Nederlandse regering was natuurlijk niet honderd procent altruïsme. Orde, vrede en rust klonk natuurlijk erg menslievend. Liefdadig zelfs. Maar laten we maar eerlijk zijn. Er zat in dat besluit ook een groot percentage economisch belang. Er was winstbejag in het spel. Jan Pieterszn. Coen’s dictum dat er daar iets groots verricht kon worden had toen al te maken met de aandelen in de Verenigde Oost Indiesche Compagnie en in 1945 was het niet anders. De orde, rust en vrede banier hing hoog in de mast. We voerden geen oorlog maar we deze politionele acties. Die benaming schepte de indruk van mannen die alleen maar met houten knuppels wat kleine relletje’ s tot de orde gingen roepen. En toch sobats, ondanks al dat politieke geharrewar kunnen we er prat op gaan dat er inderdaad orde, vrede en rust hersteld is. Wat voor motieven er ook waren rondom het Binnenhof in Den Haag en in de bestuurskamers van de grote maatschappijen, ergens ver weg in Indië kon een eenvoudig mannetje weer rustig zijn sawah bewerken wetend dat hij ook zou kunnen oogsten. En in de meeste kampongs was er weer pasar zonder de vrees voor overvallen. Bij de Chinese winkelier kon je weer katjang kopen zonder dat er een pistool onder de toonbank lag. Ook werden er weer kinderen gevaccineerd tegen de pokken. Dat is iets, waar we samen trots op kunnen zijn. Vind ik tenminste!
l
.n
s er
Carel Tuyl Iedere keer als ik achter mijn bureau ga zitten om te werken aan mijn computer wordt ik begroet door de Tangkuban Parahu, de omgekeerde prauw. Het schilderij van die berg hangt tegenover mij aan de muur. Alle sobats kennen die berg, zoal niet uit ervaring van patrouille lopen dan toch omdat in Bandoeng die hoogte overal zichtbaar was. En in Buitenzorg kon je er in de natte moeson de regen vandaan zien komen. Wij hebben daar patrouille gelopen en terwijl ik zo peinzend naar dat schilderij zat te kijken kwamen er allerlei beelden in mij op. Daar liepen we. Steeds omhoog. Zwetend en kankerend. Hat pad dat we volgden was tamelijk nauw en de takken en bladeren van wat er langs dat pad groeide zwaaide langs je uniform. Dat was nou niet zo erg behalve dan dat er af en toe zo’n bloedzuiger huisvesting nam op je lichaam. En, niemand wil dat hier geloven, maar op de één of andere manier kwamen die dingen altijd terecht op die plek tussen je benen die in nette boeken geslachtsdeel wordt genoemd. Wij hadden daar een probaat middel op. Even een brandende sigaret op de bloedzuiger en het ding viel er af. Daarbij diende wel een beetje chirurgische nauwkeurigheid gehanteerd te worden maar zover ik me kan herinneren heeft nooit iemand brandwonden opgelopen.
277
w
w l
.n
s er
g an eg di
.in
w
Het beeld van de lang voorbije tijd bracht een glimlach op mijn lippen. En, eenmaal verzeild in die tijd was er geen schijn van kans dat ik weer gewoon verder kon gaan met mijn schrijven. Het werd daar boven in mijn hersenen een doorlopende film met tonelen die zich snel afwisselden. De Tangkuban Parahu bepaalde de scenario’s en verhinderde me om de draad van mijn schrijven weer op te vatten. In plaats daarvan nam de berg me mee naar weer een heel andere scene. Het was laat op de avond. Erg laat. Ongeveer zestig mensen zaten op de grond. Kwebbelende inlandse vrouwen, meisjes en mannen en daar tussen door een stuk of tien sobats. Er was een geroezemoes van stemmen dat ineens ophield toen er gamelan muziek begon. Licht ging aan achter het scherm voor ons en de schaduw van allerlei wajang figuren begonnen aan een ingewikkelde dans. Een anonieme stem achter het scherm begeleidde de dans met, wat ik aannam, was één of ander mythologisch verhaal waarvan de betekenis mij volkomen ontging. Peinzend en verloren in dat lang geleden schouwspel ervaarde ik weer de vredigheid van die avond. Maar weten jullie wel waar die berg vandaan is gekomen? En hoe die daar zo boven Bandoeng beland is? Wel lees goed want hier komt het verhaal: Er was eens een baby die een hond als vader had. Zijn naam was Sangkuriang en Sangkurian groeide op tot een onrustig mens. Op één van zijn vele tochten door het oerwoud vond hij een huis dat bewoond werd door een dame die hem bekoorde door haar bijna verblindende schoonheid. Haar naam was Dayang Sumbi. Zeker weet ik het niet maar ik geloof dat Dayang Sumbi Sangkurian’s moeder was. Hoe dan ook, Sangkurian was niet zo erg netjes in zijn liefdebetogingen voor Dayan Sumbi. Hij forceerde haar om met hem te trouwen. De dame had daar helemaal geen zin in en (misschien wist ze wel dat het incest zou zijn) en ze maakte een onmogelijke voorwaarde voor het huwelijk, namelijk dat Sangkurian in één nacht een snelle boot zou bouwen voor hun huwelijksreis. 278
Verhuizing
g an eg di
.in
w
w
w
Gedurende de nacht riep Sangkurian al zijn vrienden en bekenden bij elkaar, geesten en woudfairies en kabouters om hem te helpen de boot te bouwen. Maar Dayang Sumbi, ook niet gek, riep haar vriendinnen uit het bos tezamen en die dames maakten samen zoveel lawaai dat Sangkurians vrienden de benen namen voor dat de boot helemaal klaar was. Sangkurian was woedend en hij schopte de nog niet helemaal complete boot naar beneden. In die val veranderde de boot in een berg, de Tangkuban Parahu, iets ten noorden van Bandoeng. Nu even je ogen sluiten. We maken een reis naar de andere kant van de wereld. Aangekomen daar, het is avond, zitten we op het gras midden tussen een groep van ongeveer honderd mensen. Mannen die kretjek roken en mooie Javaanse dametjes die bescheiden hun sarong om de benen vouwen. Gamelan muziek vult de avondlucht. Boven ons schitteren miljoenen sterren. Er brandt licht achter een scherm daar voor ons en in de schaduwen op dat scherm verschijnen eerst Dayan Sumbi en vlak daarna Sangkuriang. Je kunt ze dien bewegen en je hoort ze praten. Een anonieme stem achter het scherm vertelt het verhaal en als het eindigt weet iedereen waarom die berg Tangkuban Parahu genoemd wordt. Het is bijna morgen als de toeschouwers al kwebbelend opstappen. Wij zijn even terug geweest. Het was een mooie avond.
l
.n
s er
C. Appelman Een smalle grindweg, onberijdbaar voor auto’s, slingert door het heuvellandschap van West-Java dat zich ten oosten van een klein stadje uitstrekt. Hier en daar zien we een klein “bruggetje” van dikke boomstammen. Verder overal kuilen en modder. Aan de horizon verheft zich, wazig blauw de vulkaan die als een reusachtige kegel het landschap beheerst. Haar top gaat reeds schuil onder een mantel van witgrijze wolken, de voorbode van de tropische middagregen. Twee zwaar beladen carriers zoeken moeizaam hun weg door deze, bijna onbegaanbare streek, zwenkend. Kreunend en geweldig brommend kruipen zij langzaam en traag vooruit. Zo nu en dan trekken de chauffeurs bedenkelijke gezichten voor de bijna onoverkomelijke hindernissen die meestal plotseling voorbij een scherpe bocht opduiken. Meermalen is de weg dermate gehavend dat er geen doorkomen meer aan lijkt. Maar steeds weten zij de moeilijkheden te overwinnen. Zij geven het niet op en als zij tenslotte een kleine kampong, die als eindpunt werd opgegeven, bereiken stappen ze triomfantelijk achter hun stuurknuppels vandaan en laten trots hun blik glijden over de oude kasten, stoelen en gehavende tafels. Alles blijkt redelijk goed overgekomen te zijn en uit de warwinkel van poten en deuren werkt zich hier en daar een soldaat omhoog. Nog enkele ogenblikken en ze staan allen behouden op de vaste grond. Terstond zijn hun ogen kritisch op een klein gebouwtje gevestigd, blijkbaar het nieuwe bivak. Daar zullen ze voor onbepaalde tijd onderdak vinden. Dat kan zijn voor enkele dagen maar 279
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
ook voor maanden. Het is een oud gebouwtje, tot manshoogte opgetrokken uit gevlochten bamboe terwijl daarboven tot aan het laag afhangende dak, kippengaas is gebruikt voor verdere beschutting. Boven de ingang hangt een bord waarop met grote letters: “Sekolah Pertama”. Eertijds werd dit gebouwtje dus gebruikt als school. Veel bruikbaars is er niet aanwezig, geen mandikamer en geen afdak voor de carriers enz. Enkele losse stenen opgevist uit de kali duidt op een pad dat richting leidt naar de kampong. Daar, aan de rand van de kampong staat van jong tot oud de bevolking Zij kijken nieuwsgierig wat er bij hun sekolah gaat gebeuren. Eén komt er naar voren, de loerah waarschijnlijk. Hij groet beleeft en onderdanig met een complete serie plechtige bewegingen en steekt dan van wal. In het zangerige Soendanees, een taal die geen enkele soldaat machtig is begint hij zijn redevoering. Als hij ziet dat hij niets bereikt, zwijgt hij onthutst. Daarmede de commandant de gelegenheid gevend om aan het woord te komen. Hij brengt de loerah aan het verstand dat de belandas wel Maleis doch geen Soendanees spreken. Probleem wordt dus niet opgelost en de commandant laat verder werken en gaat zelf naar de kampong. Hij hoopt daar iemand te vinden die wel Maleis spreekt. De sergeant met een soldaat en de loerah verdwijnen in de kampong. De rest gaat aan de slag en in korte tijd zijn de carriers leeg. Korp. Linsse heeft volgens eigen bewering een goede kijk op het weer en wil de spullen binnen hebben voor de buien los barsten. Iedereen weet dat het elke middag regent maar doen alsof ze zich houden aan zijn voorspelling. Een half uur later, nog steeds zijn de eerste druppels niet gevallen, staat alles op zijn plaats. Gemopperd wordt er over kleine gebreken of spullen die vermist worden. Er heerst een zwijgzaamheid dat eerst verdwijnt als het nieuwe wat is verwerkt. Als dat even later over gaat komen de tongen los en daarmee komt ook de gezelligheid weer terug. Foto’s etc. worden opgeplakt en die zullen kunnen zien wat er hier allemaal gaat gebeuren. Ze vragen zich overigens wel af hoe we ons eten zullen krijgen. Even later komt de sergeant terug die vertelt dat alles voor elkaar is. Er was iemand die een paar woorden Nederlands kende en tevens redelijk goed Maleis. De mensen zijn vriendelijk en blij dat wij hier zijn. Hanenberg informeert hoe het met de baboes zit. Dat komt ook voor elkaar, luie meneer, zes voor jou en één voor de rest en als je nog een djongos nodig hebt om voor je op wacht te staan kan dat ook geregeld worden. Tegen dat het donker wordt begint het te regenen. Petroleum lampen, met dank aan de bevolking, worden ontstoken en de sgt. deelt voor de komende nacht de wacht in. Legio vragen zijn er die ook weer worden vergeten en als de eerst wacht is afgelost en onder de klamboe kruipt valt hij onmiddellijk in slaap in de heilige overtuiging dat tijd ook raad zal brengen.
Gepeins! Carel Tuyl Naast mijn bureau ligt mijn wereldatlas. Ik heb het ‘s opengeslagen op bladzij 83. Daar is Indonesië en ik kijk naar Java. Het beslaat zes en een half centimeters in lengte op dit 280
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
stuk van de kaart. Negen plaatsnamen zijn er op vermeld. Vier in het Westelijk deel: Tanjung Priok, Bogor, Bandung en Jakarta. Er staan nog een stuk of wat meer plaatsen in het verdere Oostelijke gedeelte maar dat is alles. Zes en een halve centimeter en wat namen van steden. Miljoenen mensen, oneindige sawahs, dichte bossen en hemelhoge bergen; dat alles gereduceerd tot een vlekje geel op een groene bladzij. Ik heb er ‘s over nagedacht. Geschiedenis heeft ook zo’n reducerende invloed. Bloedige veldslagen, enorme verwoestingen, geboortes en overlijden van machtige figuren, het alles wordt terug gebracht tot een jaartal. Leiden’s ontzet, slag bij Waterloo, landing op de beaches van Normandië en de honing van koningen en koninginnen, alles komt te boek met een paar cijfers. Maar cijfers kunnen de ellende, het lijden, het verdriet en ook de vreugde van zulke gebeurtenissen niet vertolken. Ons optreden in wat toen nog Indië was gaat natuurlijk ook te boek met cijfers. Zoveel gesneuveld. Politionele actie 1947. Honderd duizend mannen in de Expeditionaire Macht. Wie weet hoeveel gewonden. Soevereiniteitsoverdracht 1951. De geschiedenisboeken zullen het hopelijk wel nauwkeurig vermelden. Waar het gebeurde en wanneer het gebeurde. Maar waar lees je van de moeder wiens kleine kindje stierf van de honger tijdens het beleg van Leiden. Waar lees je over Jan-met-de-pet die lag te creperen van pijn op het strand waar een Duitse machinegeweerschutter hem trof. Of waar vind je uit over de ellende van die man die bevroor tijdens de strijd om Stalingrad. Die verhalen kunnen alleen veteranen vertellen. Alleen de jongens van welk dan ook bataljon kunnen vertellen wat het was om in Indië drie daagse patrouilles te lopen met altijd natte voeten en zweet doordrenkte uniformen. Alleen de manschappen die deel uitmaakten van de zogenaamde politionele acties kunnen vertellen wat het was om dood moe dekking te zoeken voor vijandig vuur. En alleen de soldaten die er waren kunnen vertellen van nachten waarin je op wacht stond maar geen hand voor je ogen kon zien en je wist niet wat er voor je gaande was. De vraag is natuurlijk moet het allemaal wel in geuren en kleuren verteld worden. Is het belangrijk voor het nageslacht om te worden ingelicht over al de minutieuze bijzonderheden van veldslagen en andere belangrijke gebeurtenissen. Ik geloof het wel ook al omdat cijfers en jaartallen eigenlijk onmachtig zijn om de werkelijkheid te vertellen. Ergens moeten er belangrijke lessen zijn in de ooggetuige verslagen van hen die het met eigen ogen gezien en meegemaakt hebben. De leuze van het Canadese Legion is “Lest we forget” en de Joodse gemeenschap houdt ook de herinnering aan de Holocaust in stand. Toen ik in Holland was voor de reünie, logeerde ik een paar dagen in een hotel in Beekbergen op de Veluwe. Ik heb daar een paar proeven genomen. Aan een bar in een leuk café en onder het genot van een lekker biertje kwam ik aan de praat met de lui die naast me zaten. Ik vertelde dat ik in Holland was voor de reünie van de Prinses Irene. Dat leverde alleen maar vragen op. Ik probeerde het verder te belichten met het noemen van de Prinses Irene Brigade. Ook dat betekende net zoveel voor mijn buren aan de bar als de formule van Einstein voor een goudvis. Ik probeerde het ook bij de charmante receptioniste van het hotel met het zelfde resultaat: vragende ogen zonder begrip. Al moet ik zeggen dat het bij die receptioniste toch wel heel mooie hemelsblauwe ogen waren en haar glimlachje excuseerde haar onwetendheid met vrouwelijke charme. In een winkel heb ik het nog een keer geprobeerd ook met nul op het rekest. 281
Wij zijn vergeten net zoals een achter gelaten paraplu in de trein. Alles wat er van ons is overgebleven zijn cijfers en plaatsnamen in een paar vaderlandse geschiedenis boeken. Dat op zich zelf is geen ramp. Wat wel een ramp zou zijn is als niemand, speciaal politici, er geen cent wijzer van zijn geworden want die dichter zei het wel heel duidelijk : “In het verleden ligt het heden, in het heden wat eens komen zal.”
Sh..!
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
J. J. Het verhaal, dat hier na volgt, is een gebeurtenis die één van ons peloton overkwam. Ons peloton was een onderdeel van de Ondersteuningscompagnie, het PAG-peloton. Alleen in Broedjoel, onze eerste verblijfplaats in Indonesië na de zeereis, zijn we met hele peloton daar gehuisvest geweest. Maar na een paar maanden werden al gauw delen van het peloton bij infanteriecompagnieën geplaatst met carriers en het bijbehorende geschut. Zo kwam het nog al eens voor dat we delen van het peloton bij verhuizingen tegen kwamen in en gezamenlijke behuizing.
In Februari 1948 was het weer zover en werden twee groepen verenigd in Tjibening. Ons onderkomen lag een meter of 50 van de weg af en was via een links gelegen pad toegankelijk. Tussen de weg en het onderkomen lag een grasveld, waarvan het gras 2030 cm hoog was. We waren teruggekomen van een patrouille en waren opgehaald door de carriers en 282
g an eg di
.in
Weet je nog?
w
w
w
afgezet op de toegangsweg. Een van carrierchauffeurs wilde niet de normale weg over het links gelegen pad nemen, maar ging volgens hem de kortste weg door het gras. Bijna bij het gebouw gekomen werd hij hoe langer hoe kleiner tot alleen hoofd en schouders nog te zien waren. We moesten toch wel weten wat de reden was van dat kleiner worden, te meer omdat hij luide kreten begon te slaken. Hoe dichter we bij hem kwamen, des te meer begonnen we te begrijpen wat er was gebeurd: hij was letterlijk in de stront gezakt. Maar hoe hem er uit te halen? En wie? Niemand dus. Na enig overleg werd een oplossing gevonden, met de kabels die bij de carriers hoorden werd een soort lasso gemaakt, die hem van een afstand werd toegeworpen. Toen die eenmaal om zijn schouders zat , werd hij door een carrier uit de strontput getrokken En een stank dat hij verspreidde, heel verschrikkelijk. Hij heeft zich helemaal uit moeten kleden en is toen eerst met een waterstraal van de grootste ongerechtigheid ontdaan en kon toen gaan mandiën. Wat er met zijn kloffie is gebeurd, weet ik niet, maar de omgeving was nog geruime tijd vergeven van de stank. Niemand heeft het nog in zijn hoofd gehaald om de kortere weg te nemen.
l
.n
s er
Tom Boer Acht mei 1946, gedenkwaardige datum. Dienstplichtig soldaat Boer moest aantreden in Arnhem, samen met vele anderen. Een trein van vlak na de oorlog vervoerde vele rekruten. Een wagon, zoals je die nu nog in het Spoorwegmuseum kunt zien: coupés met houten banken, afgesloten van de andere coupés, vijf passagiers tegenover vijf andere passagiers. Bezoek van de conducteur was bij ons niet nodig, maar als er kaartjes geknipt moesten worden, moest hij via de treeplank aan de buitenkant zich verplaatsen, een bezoek aan de coupé brengen en vervolgens weer uitstappen voor plichtsvervulling in een volgende coupé. Zo zaten we daar dus, met z’n tienen tegenover elkaar, Eén van ons had oog voor de bloemetjes buiten en zei dat hij ze erg mooi vond, waarop een ander opmerkte: “Straks mag je ze van onderen bekijken.” Ergens in een weiland tussen Utrecht en Arnhem stond nog een kapotte Bren, erfenis van de Tweede Wereldoorlog. Eenmaal in Arnhem aangekomen, werden we, ik meen door sergeant Sytsema, afgemarcheerd naar de Saxen Weimarkazerne, toen 3 km buiten de stad. Daar aangekomen moesten we langs verschillende bureaus, waar we voor de zoveelste keer onze persoonlijke gegevens hadden te noemen. Dan weer werden we bij elkaar geroepen om in het gelid te staan voor een of andere mededeling. Eén rekruut kwam te laat. “Waar kom jij vandaan?” was de barse vraag van de sergeant. Plichtsgetrouw, op het spoor gezet door zijn wandeling langs die bureaus, antwoordde hij heel gehoorzaam met het noemen van zijn woonplaats. In het uniform gestoken, kregen we onze kamer toegewezen. Voor mij was dat kamer 6. We leerden ons “wollketje” op te maken. Zes uur opstaan, toilet maken, eten en om 7.30 uur appèl. Dan volgde de training: exercitie, rustgevechtshouding, schieten, 283
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
tijgersluipgang, stormerderwijs aanvallen, lopen terwijl er een oefengranaat vlakbij ontplofte, enkele judo of jiujitsu grepen leren enzovoort. Voor mij was het na 6 weken afgelopen. Toen werd ik op het compagniesbureau te werk gesteld. Op een dag in oktober stonden we gepakt en gezakt aangetreden om op weg te gaan naar Rotterdam. Een buitengewoon vriendelijke geste was dat de KNIL-veteranen van Bronbeek ons sinaasappels toestopten. We konden ze nauwelijks meer bergen, maar stopten toch onze zakken er mee vol. De inscheping op de Volendam verliep volgens plan. Mijn zeer geliefde vader was te emotioneel om naar Rotterdam te komen, maar mijn niet minder geliefde moeder bestond het om op een klein bootje een plaats te veroveren: het was tjok vol. Mijn moeder en ik hadden een teken afgesproken, hoewel ik niet meer weet welk, om elkaar tussen de mensenmenigte te kunnen herkennen. Zo hebben we dus, terwijl het bootje scheef hing — niets voor mijn moeder, elkaar goedendag gezwaaid. De grote reis was begonnen! Naar Nederlandsch-Indië - Daar gingen we dan. De scheepsomroep hield ons op de hoogte: door Het Kanaal, langs Kaap Finisterre (N-Portugal), Kaap Sint Vincente (Z. Portugal), door de Straat van Gibraltar. Intussen was ik aardig zeeziek geworden. Een kok raadde me aan veel brood te eten. Het varen over de Middellandse Zee vond ik heel bijzonder. Rechts zag je de bergen van Noord-Afrika als een zandkleurige geplooide deken over de kust liggen. Schaduwen van de ene berg vielen op de andere. Op een piepklein eilandje stond een vrouw aan de voet van een vuurtoren naar ons te zwaaien. Eindelijk kwamen we in Port Said aan. Parlevinkers met hun kleurige scheepjes omringden de Volendam. Volgens een oom van mij die al jaren bij de Mij. ‘Nederland’ voer, spraken ze alle talen. Ik kon me dat niet voorstellen, maar het bleek waar te zijn. Van elke taal wisten ze alleen die zinnetjes, die ze nodig hadden om hun spullen aan de man te brengen. Artikelen (“Mooi tas, mooi tas, ‘neer!”), werden via omhoog gegooide touwen opgehesen. Na een tijdje was iedereen zo’n beetje ‘uitgekocht’ en stonden we alleen maar naar het kleurige schouwspel te kijken. Sneu voor de parlevinkers. We kregen dan ook te horen: “Wel kijke, ja, nie kope, ja!” Op zeker ogenblik kwam ik uit het ruim naar boven. Het traplopen ging anders dan anders. Bovengekomen, zag ik, dat het schip scheef hing. Een kleine man was met zijn mandje rondgegaan om geld te vangen, want hij zou van het hoogste dek het water in duiken. Het hoogste dek werd verboden door de Militaire Politie, (zoals de Kon. Marechaussee toen heette), maar hij stond al op de reling van het op één na bovenste dek. Zich vasthoudend aan een verticale stang, hangend boven het water, terwijl zo’n 2500 man toekeken, riep hij: “Eén, twee, twee en een half! Groot gelach. De tweede keer was het natuurlijk wel: “Eén, twee, drie!” en met een sierlijke boog plonsde hij in het water van het Suez Kanaal. Een andere Oosterse figuur ging met zijn collectemandje rond, want hij goochelde met kuikentjes. Hij ‘maakte’ van één kuikentje twee en deed er nog meer wonderlijke dingen mee. Tenslotte sprak hij de kring van militairen aan, die om hem heen stond. Hij wees iedereen aan, die volgens hem een kuikentje van hem had. Tot grote verbazing van de bezitters ervan en van de anderen die het zagen, kwamen de kuikentjes tevoorschijn van onder een jack, van onder een oksel en zelfs uit iemands gulp. Mijn vader had me een fototoestel meegegeven, een boxje en mijn eerste foto maakte ik van het witte gebouw van de Suez Kanaalmaatschappij. Jammer, dat ik die parlevinkers 284
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
niet op de foto heb gezet. De reis ging verder. In Suez moesten we - meen ik - tanken. In de Rode Zee kregen we, omdat het zo warm was, je raadt het nooit: erwtensoep! We kwamen langs twaalf kleine eilandjes, die, zoals mijn vader me had geleerd: de Twaalf Apostelen werden genoemde. We kwamen langs Aden en draaiden de Indische Oceaan op. De woorden ‘Indische Oceaan’ riepen bij mij de gedachte op aan een prachtige strakblauwe hemel. Het was echter - voor zo ver ik me kan herinneren - van Aden tot Straat Soenda dicht bewolkt. We hadden een grapjas in onze compagnie. Die had ontdekt, dat de Stoottroepers een jack droegen met hun naam op hun rug. Stond zo‘n stoottroeper dan aan de reling, dan tikte hij hem op de schouder en zei: (Ik fantaseer nu maar even, TB) “Hallo, Arie, leuk jou hier te ontmoeten!”, waarop de ander stomverbaasd reageerde. De grapjas vervolgde: “Ach, je weet nog wel, op die brug over dat grachtje in Delft...” De afloop ben ik nooit te weten gekomen. Wat je niet doet uit verveling op zo’n lange reis. Zo schreef een oudere soldaat eerste klas, die getrouwd was, aan zijn vrouw twee kantjes met het woord ‘water’. Zo, nu wist zijn vrouw ook weer wat. We deden Colombo aan, de hoofdstad van het eens Nederlandse Ceylon, nu Sri Lanka. De Wolvendaalse kerk, in Colombo, herinnert nog aan onze aanwezigheid daar, maar dat wist ik toen niet. Op 11 november 1946 was het grote moment aangebroken, waarop de Volendam de evenaar zou passeren. Via de scheepsomroep werd het gesprek ten gehore gebracht dat plaatsvond tussen de Volendam en Zijne Majesteit Koning Neptunus, die ergens onder water zijn Rijk had. Zijn stem moest klinken, alsof het geluid uit de diepte der zee kwam en dat werd goed nagebootst door blubgeluiden. Toen hij aan boord kwam, werden namen afgeroepen van militairen, die bij hem moesten komen. Ze kregen vieze smurrie te drinken en werden ingezeept met een mengsel van meel en stroop. Daarna namen vier man hem op en gooiden hem in een geïmproviseerde badkuip. Na drie weken verveling hadden we iets om naar te kijken. Of de slachtoffers het ook zo leuk vonden, is een tweede. Met een slang werden ze schoongespoten. Tenslotte werd de straal gericht op een stel officieren die van bovenaf stonden toe te kijken. Velen doken weg, enkelen bleven staan. We passeerden de Krakatau, de vulkaan in Straat Soenda, die in 1883 letterlijk de lucht in vloog. De explosies waren binnen een straal van 4000km te horen. Aswolken gingen drie keer de wereld rond. Vloedgolven veroorzaakten 36000 slachtoffers. Wie besefte dat toen? Na vier weken varen kwamen we in Tandjong Priok aan, waar we na 15000 km de Nederlandse vlag weer zagen waaien.
285
l .n s er g an eg di
.in w w w
286
Zuzak ?????
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Carel Tuyl Er zit een woord in mijn gedachten dat ik niet kan spellen. Ik weet alleen de klank er nog van. Het stamt uit onze vroegste tijd in Indonesië toen de vierde compagnie gelegerd was in Tjisaroea. Die vierde compagnie is later ontbonden maar dat is weer een heel ander verhaal. Waar ik op doel in dit schrijven is ons zo af-en-toe bezoek aan Buitenzorg. Ik weet dat het nu Bogor heet maar in mijn gedachten blijft het toch altijd Buitenzorg. Buitenzorg met dat prachtige park bij de residentie van de GouverneurGeneraal. Het was in die tijd geloof ik ook het hoofdkwartier van ons bataljon waar alle hoge omes lekker rijst tafelden. Zo als ik al schreef gebeurde het wel eens dat wij gelegenheid hadden om met de compagnie’s truck mee te rijden naar Buitenzorg. Eenmaal daar aangekomen zaten we al gauw achter een bordje bami bij de Chinees. En nu komt het... meestal kwam er een biertje bij te pas, maar soms bestelden we als drankje iets dat in mijn geheugen klinkt als zuzak. Ik kan me de smaak nog wel herinneren. Het had iets weg van jus d’orange oftewel zoals wij het hier in Canada noemen sinaasappelsap. Maar zou het mogelijk zijn dat als ik in Buitenzorg vandaag de dag ergens in een restaurant ging zitten en ik bestelde zuzak dat de bediende me zou begrijpen? Ik heb het geprobeerd in een soort Oosters restaurant in Scheveningen. Er kwam een heel charmant meisje dat vroeg wat ik wilde hebben. Ik dacht laat me het ‘s proberen en ik zei: “Geef mij maar een glaasje zuzak”. Die juffrouw hoorde het inderdaad donderen in Keulen en heel beleefd zei ze dat ze dat niet hadden. En ze keek naar mij alsof ik niet van deze planeet was. Zou het dan misschien zuurzak zijn geweest? Dat klinkt eigenlijk meer als een scheldwoord en dat zal het wel niet genoemd zijn. Het Indonesische woordenboekje dat hier ergens op een van de planken ligt heb ik wel geraadpleegd maar helaas zonder resultaat. En als ik ‘s middags naar vaste gezondheidsroutine een borreltje drink schiet dat woord zuzak me vaak in de gedachten. Ik pieker dan over de vraag wat het eigenlijk was en hoe het heette. Ik ben er nog niet uitgekomen maar als ik dan zo dat borrel glaasje naar mijn lippen breng zeg ik soms tegen mezelf: het is wel geen zuzak maar het smaakt toch wel lekker. Die andere drank die de bami ook vaak vergezelde was Heineken en voor zover ik me herinner kwam dat niet in die tegenwoordige kleine kinderflesjes waar je nauwelijks twee slokken uit kunt drinken maar in stevige liter flessen waar een dorstig mens de droogte in de keel tenminste tijdelijk mee kon voorkomen. Een ander vloeibare geneugte was natuurlijk jenever. Maar daar trakteerde het leger niet op voor zover ik me kan herinneren. Alleen officieren en onderofficieren kwamen geloof ik daar voor in aanmerking. Maar wij konden het kopen ook alweer bij de Chinees. Zuzak, of hoe het dan ook heet, of wat het ook was, was vaak de vertering van keuze omdat het goedkoper was dan alcoholisch vocht. En zo leef ik dan maar verder met dat onopgeloste raadsel knagend aan mijn bewustzijn. Zuzak, zuurzak, soesak wat was het? Misschien is er een sobat met een beter geheugen dan het mijne die de puzzel op kan lossen. Wie weet. Intussen drink ik ‘s middags maar wat de pot schaft maar toch wel met een flauw heimwee naar dat zitje in Buitenzorg waar je gewoon zei: “geef mij maar zuzak.”
287
Uit het dagboek van Sytse Steenstra. Zondag 20 juli 1947
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Algemene opwinding. Gisteren kwam het bericht door dat we geconsigneerd zijn en vandaag moet alles gepakt worden, munitie aangevuld, verbandpakjes uitgereikt enz. Verder is alles nog onzeker. Zou het niet weer loos alarm zijn zoals op 29 juni? Maar om zeven uur ‘s avonds worden we bij de vaandrig geroepen, die aan de korporaals uitlegt wat er gebeuren zal. Morgenroek zal ons bataljon vanuit Masing langs de spoorlijn de afmars beginnen, richting Soekaboemi. Voorop zal een sectie carriers als stoottroep fungeren. Daarna komt de tweede compagnie. Links van ons bataljon zullen de Grenadiers langs de postweg oprukken. We krijgen de opdracht onze gezichten zwart te maken, uitrusting te camoufleren en de noodrantsoenen worden uitgereikt. Om tien uur moet alles klaar zijn. Ik kan nog net tijd vinden om een brief naar huis te schrijven en ga daarna afscheid nemen van de heer van Giffen, wordt onthaald op een borrel en moet, niettegenstaande mijn protesten honderd sigaretten aannemen, die overigens goed van pas komen, want ik zit zonder. De heren planters zijn blij dat de regering eindelijk de knoop door gaat hakken, hoewel ze er tegenop zien dat de onderneming het nu binnenkort zonder militaire bewaking zal moeten dien. Meneer van Giffen noteert nog mijn adres, om, wanneer ik zou sneuvelen, nog een briefje naar huis te kunnen sturen. Om tien uur komt de wagen die ons naar de rest van de compagnie in Tjipajoeng zal brengen. Pasir Moentjang met z’n varkensjachten, nachtpatrouilles en avondjes naar Buitenzorg, behoort tot het verleden. In Tjipajoeng is het een abnormale drukte. Iedereen is zenuwachtig en loop om iets of iemand te zoeken. Er staat een warme maaltijd klaar en hoewel ik niet veel trek heb, probeer ik toch iets te eten, want het kan dagen duren voor we weer iets warms krijgen. Een lange rij auto’s staat te wachten. Om twaalf uur moeten we in de kantine verzamelen, waar de majoor in enkele woorden uitlegt wat er zal gebeuren en een kort gebed uit spreekt. Kort daarna gaan we op de wagens en om één uur vertrekken we. De auto’s rijden zonde licht maar overal langs de weg zijn kleine rode lichtjes opgesteld. ‘t Lijkt een rode slang die zich door de sawah’s slingert, een onwezenlijk gezicht, zoals deze hele tocht iets onwezenlijke heeft. Om drie uur zijn we in Masing. Er mag niet gesproken worden, wat de feestvreugde niet ten goede komt. We lopen nu verder tot de spoorlijn, waar de carriers al klaar staan. Om vier uur moeten we vertrekken, maar nu blijkt dat de carriers niet kunnen rijden: de rupsen lopen vast in de rails. We moeten wachten. Er worden enige minder vleiende opmerkingen gemaakt over het onderwerp “organisatie” (die bij de moffen toch maar zó was), maar om vijf uur komt het er toch van, evenwel zonder carriers. In de verte horen we zo nu en dan het geratel van brens, dat moeten grenadiers zijn, die hebben dus al contact. We vorderen langzaam en er gaat een bericht naar voren dat het vlugger moet. Dan, het is nog donker maar het moet al bijna zes uur zijn, begint rechts voor en mitrailleur te schieten. We dekken tegen de spoordijk en ik zie hoe de lichtspoormunitie met een hoek van 45 graden in de lucht verdwijnt. Zou het dan toch waar zijn dat die kerels zo slecht schieten? De kerel schijn het gezonder te vinden om te verdwijnen nadat we even teruggeschoten hebben en we lopen weer door. Even daarna weer enkele 288
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
schoten, de schutter heeft op z’n gemakje in een luie stoel midden op de spoorlijn gezeten, maar we vinden alleen de stoel. ‘t Wordt licht en we lopen steeds door over de spoorlijn. Af en toe komen we onder vuur, maar het lijkt meer op spel dan op werkelijkheid, want een paar salvo’s van ons of een mortier bommetje zijn voldoende om ze het zwijgen op te leggen. Om acht uur begint het te regenen en in een ogenblik zijn we tot op de huid doornat. De uitrusting begint te knellen en het water sopt in de schoenen. De kampongs waar we door komen zijn verlaten. Om tien uur bereiken we Tji Gombong. De hoge spoorbrug is nog intact, hoewel het houten dek er tussenuit is gehaald, zodat we met grote stappen over de ijzeren dwarsliggers moeten balanceren. Was dan ook blij toen ik er over was. Enkele huizen staan in brand maar het station staat er nog. Onze compagnie moet hier wachten op de Grenadiers, die spoedig komen. Daarna gaan we in versneld tempo achter het bataljon aan. Het regent nog steeds en de vermoeidheid laat zich gelden. Om twee uur komen we in Tji Toeroeg aan. Op de aloon-aloon, voor een klooster dat de T.R.I. als kazerne heeft gebruikt kunnen we rusten. Noodrantsoenen worden te voorschijn gehaald en een djongos hijst de Nederlandse vlag. Zelf heb ik me met een lekker sigaretje op m’n gemak geïnstalleerd en bedenk dat het leven toch zo kwaad nog niet is. Plotseling begint er van alle kanten een vuurwerkje. ‘t Lijkt wel of we omsingeld zijn en ik ga met m’n groep achter de kazerne in dekking. Het lijkt echter erger dan het is. Het zijn een paar achtergebleven desperado’s die gevangen genomen worden. Eén er van schreeuwt “merdeka”. De rusttijd is door dit grapje voorbij gegaan en we gaan weer voorwaarts. De regen is opgehouden maar de rugzak weegt als lood. Het lopen gaat nu automatisch. Overal stijgen rookwolkjes op. Elk Europees huis en elke fabriek gaan in vlammen op. Sommigen om te blussen. Op een brandende theefabriek wappert nog een rood witte vlag en wij lopen door. Tegen zes uur bereiken we Parong Koeda. Het begint donker te worden en er wordt besloten hier de nacht door te brengen. In een huis kruipen we zij aan zij op de grond en ik slaap binnen een kwartier. Om drie uur ‘s nachts word ik gewekt. Ik moet met 6 man op wacht, alles verloopt echter rustig en om 9 uur gaat het weer voorwaarts. ‘t Is een warme dag en de thee waarmee we zondagavond zijn vertrokken is natuurlijk al lang op. Gelukkig zijn er overal hole’s, de zuiveringspillen komen nu goed van pas. De meeste bruggen zijn op zeer ondeskundige wijze vernield, er is voor ons infanteristen altijd wel een manier om er over te komen. We volgen nu de postweg en ondervinden, evenals gisteren, heel weinig tegenstand. In de verte stijgen zware rookwolken op. Dat is Tji Badak, ons einddoel voor vandaag waar we om 2 uur aankomen. De brand blijkt te zijn in een paar rubberpakhuizen, de roetzwarte rook beneemt je de adem. Tot overmaat van ramp krijgen we opdracht om te dekken aan die kant van het dorp waar de rook heen drijft. Gelukkig zijn er enige Chinezen die ons voorzien van klappers en thee. Al gauw worden we teruggeroepen. We moeten hier blijven en worden in een politiekazerne van de T.R.I. ondergebracht. Er zijn een paar warme bronnen in de buurt en we krijgen de gelegenheid om ons te wassen. Werd ook wel eens tijd. ‘s Avonds komen enkele carriers en een kantinewagen! De hele compagnie gaat op kippenjacht en ‘s avonds eten 289
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
we rijst met kip. Ik ondervind dat mes, vork en lepel (die niemand bij zich heeft) tot de overbodige luxe voorwerpen behoren. Met je vingers gaat het ook en het smaakt er even lekker om. Niettegenstaande de stenen vloer uitstekend gemaft en daarna heerlijk gemandied. Een brief gehad van thuis, de organisatie is boven verwachting. Soekaboemi is bezet door de T.R.I. Volgens de berichten is het overal vlot gegaan. Op patrouille geweest naar een theefabriek in de omgeving. Tot onze verbazing was de fabriek niet vernield. Hij werkte en de Chinese eigenaar was - natuurlijk - erg voorkomend. Thee en sigaretten. Onderweg enkele huizen doorzocht. Enkele windbuksen en voorladers buitgemaakt. Overigens weinig bijzonderheden, tegen drie uur komen we weer in Tji Badak aan. De inlandse bevolking komt langzamerhand weer terug. Er gaan geruchten dat we morgen weer door moeten. Wij hebben geen horloge maar kunnen aan de stand van de maan ongeveer zien hoe laat het is. Deze nacht schijnt eeuwig te duren. Af en toe hoor ik Grefkens roepen: “Sytse” waarop ik met “Theo” antwoord, het afgesproken teken dat alles nog in orde is. Meer mag er niet gezegd worden. De nacht is vol geluiden, volgens de stoottroepen zit het hier vol met zwijnen. Eindelijk besluiten we dat het wel 12 uur zal zijn. We wekken Glas en Gaasbeek en proberen zelf wat te slapen. `t Is koud, de grond hard zodat er van slapen niet veel komt. Als de zon op komt lijken we allemaal wel gek te zijn geworden. We stoken een vuurtje, schreeuwen en slaan met stokken en vertellen elkaar dat we deze nacht nooit zullen vergeten. Op 26 juli komt ‘s morgens het bericht dat we op moeten breken. De stellingen worden in een nauwere ring rond de tunnel getrokken wat volgens mij ook veel doeltreffender is. De dag wordt doorgebracht met het graven van een stelling en het aanbrengen van zogenaamde struikeldraden. Er staat een huis dicht bij onze put maar daar er enkele gevallen van pest in de omgeving zijn geconstateerd is het ons aanvankelijk verboden er gebruik van te maken. De planter die de gehele opmars als tolk en gids heeft meegemaakt ontdekt dat er in deze kampong geen pestgevallen zijn geweest en daarom worden de huizen vrijgegeven waarvan een dankbaar gebruik wordt gemaakt. We gaan nu vier uur op en vier uur af en kunnen dus behoorlijk uitrusten. Zondag 27 juli is er niet veel bijzonders. Je weet dat het zondag is, voor de rest geen verschil met de andere dagen. Een jeep zonder banden, een soort miniatuurlocomotief onderhoudt de verbinding tussen ons en Tjireungas. Er wordt geregeld op geschoten vanaf een “tjot”, waar de kerels zich met een paar “Vickers” hebben ingegraven. Ze zitten er verduiveld goed en zijn dus niet weg te krijgen. We krijgen er echter een paar carriers bij. Later wordt het zaakje met de zware mortieren opgeruimd ‘s Nachts veel last van muskieten, verder geen nieuws. De volgende dag vind ik in een van de huizen een dagboek van een Republikein in het Nederlands geschreven. Het is van een jongen van 21 jaar. Hij was zo iets als gerant van hotel Merdeka in Soekaboemie. Geeft zijn visie op de ontwikkeling van de Republiek, vrij idealistisch overigens. Toch wel interessant. Ben het met de meeste dingen met hem eens, hoewel zijn zienswijze niet veel overeenkomst vertoont van die van Spoor e. a. Voor de zoveelste keer wordt er order gegeven alles te pakken. We gaan naar Tjibeber, wat we moeten overnemen van 2 R.I. Het is een uitgestrekt kamp, waar tot nu toe een 290
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
bataljon heeft gelegen, wij zullen het echter met onze compagnie, nog geen 100 man sterk, moeten doen. Onze uitrusting is ook aangekomen we kunnen vannacht weer op een echt bed slapen, wat een weelde. 30/7/47. Vandaag alles een beetje in orde gemaakt, kasten georganiseerd enz. ‘s Nachts moet ons peloton op wacht, maar zelf ben ik toevallig vrij; een gedeelte van het tweede peloton moet in hinderlaag, Om 1.00 uur worden we echter gewekt door de kok, het kamp wordt aangevallen. Het schieten had ik al een poosje gehoord, zonder dat het goed tot mij doordrong, maar nu hoor ik het duidelijk. We kleden ons aan en ik krijg de opdracht om met 3 man naar de stelling te gaan aan de overkant van de weg. Zodra we buiten zijn merken we dat het ernst is want er wordt van alle kanten geschoten ze moeten al in het kamp zitten. Dat is ook geen wonder want het bivak heeft een lengte van ongeveer 2 km. We steken in looppas de weg over want die ligt behoorlijk onder vuur en bereiken de stellingen. Horeweg en ik kruipen in de linkse, Faassen en Glas in de rechtse put. Ondertussen houdt het vuren in de Noordelijke brenput op en begint nog heviger in de put bij het station. Het duurt lang, na enige tijd beginnen de mortieren en met geregelde tussenpozen horen we het ploffen van de brisant bommen Af en toe wordt er een lichtbom opgeschoten die de gehele omgeving verlicht, We moeten ons gedekt houden want rechts van ons zit een sniper die geregeld in onze richting schiet. Terugvuren kunnen we niet want hij zit juist tussen ons en het derde peloton, Bovendien zouden we dan onze opstelling verraden, die nu natuurlijk onzichtbaar is. Om 4 uur horen we de jeep snel in de richting van het station rijden maar daarna komt hij langzaam terug. Dat herhaalt zich nog 2 keer we vermoeden dat er 3 gewonden zijn. Het schieten is nu opgehouden de aanval is dus afgeslagen. We weten echter niets want er is nog niemand bij ons geweest. Tegen zessen komt sergeant Taal. Hij vertelt dat Meeuwsen v. d. Ploeg en van Hilst zijn gesneuveld. We kunnen inrukken en horen nu hoe alles is gegaan. Even na middernacht werd er door een groep van ong. 60 man een aanval gedaan op de noordelijke brenput. Onze commandant stuurde een ordonnans naar het derde peloton om dat op te halen voor versterking. Deze werd onderweg beschoten en moest daardoor een kwartier ongeveer in dekking blijven. Achteraf is dit een geluk want anders was het derde peloton weggeweest toen het aan die kant begon. Ondertussen was de hinderlaag van het tweede peloton teruggekeerd en viel de groep bij de noordelijke brenput in de rug aan die met behoorlijke verliezen terug werden geslagen. Om ongeveer half twee begon de aanval bij de brenput bij het station, waar Meeuwsen en Bouw in zaten. Bouw ging naar het derde peloton (waar alles nog lag te slapen) om versterking. Meeuwsen bleef met de bren achter. Dit was een groep van ongeveer 200 man sterk, waar hij alleen niet tegen opgewassen bleek. Toen het derde peloton kwam had hij zich dan ook teruggetrokken en was de brenput in handen van de T.R.I. Meeuwsen en van der Ploeg besloten samen te proberen de stelling te heroveren, waarbij ze sneuvelden. Later wisten onze jongens door middel van handgranaten de put terug te nemen. Bij het gevecht werd van Hilst getroffen door een dumdum kogel. Wij waren allen uitgeput en zenuwachtig. Zo gauw mogelijk ben ik dan ook naar bed gegaan en heb geslapen tot de middag. De volgende dag ‘s middags de begrafenis van de 3 gesneuvelden in Tjandjoer. Zelf functioneerde ik als drager van Meeuwsen. Eerst naar de R. K. kerk waar de rouwdienst gehouden werd. Daarna naar het kerkhof waar de majoor, overste en aalmoezenier aan de graven spraken. De plechtigheid greep mij erg aan. Volgens de inlichtingen heeft de 291
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
vijand 22 man verloren. Op dinsdag 5 aug. wordt op bevel van de U.N.O. de wapenstilstand gesloten. Niettegenstaande dat het hier nog verre van rustig is. Geregeld laaien de vlammen op ‘s nachts. Iedereen die er maar van verdacht wordt Nederlandse sympathieën te hebben wordt bedreigd. Ondanks onze nachtpatrouille, die soms hele nachten duurden, zijn moorden en brandstichtingen aan de orde van de dag. Overdag gaan we geregeld mee voor de beveiliging van de arbeiders die de spoorlijn Tjandjoer-Soekaboemi herstellen. Op 7 aug. met een groep van 9 man spoorwegbeveiliging gehad. Toen we terugkwamen was de compagnie al weg naar Tjipannas; de jagers waren gekomen voor aflossing. Voor ons staat een wagen te wachten, onze eigendommen zijn al weg. Onderweg raak in bijna verward in een touw dat over de weg is gespannen. Een van de jongens zag het net op tijd en gaf een schreeuw waardoor ik mijn hoofd iets boog zodat het touw langs mijn voorhoofd afschuift. Bij Tjipannas komen we terecht in het buitenverblijf van de G.G. Een heerlijk klimaat en een schitterende ligging. Het is zondagmorgen en we zijn naar de kerk geweest. ‘s Middags worden we in ons “dolce far niente” gestoord door het bericht dat er een aanval gedaan wordt op een naburige theefabriek. Er was een spionnenbericht doorgekomen dat die onderneming ‘s nachts zou worden aangevallen en daarom was onze majoor met de jeep eens polshoogte gaan nemen. Toen hij echter dichtbij de fabriek was, werd hij beschoten. Van omkeren was geen sprake dus gaf hij vol gas en bereikte ongedeerd de onderneming. Daar aangekomen bleek dat het gehele huis omsingeld was en dat de planters slechts een paar geweren en revolvers tot hun beschikking hadden. Bovendien was de Engelse vice consul er als gast aanwezig. Met deze berichten wist hij door de omsingeling heen, in de jeep ons te bereiken. Het bericht dat ook de Engelse vice consul er bij is verwekt veel leedvermaak. Er wordt besloten dat het tweede peloton naar de fabriek zal gaan, wij moeten een afsluitingslinie vormen om de vluchtende Ploppers op te vangen. We staan ongeveer 6 uur achtereen tot de knieën in de natte sawah, echter zonder resultaat. Woensdag 13 augustus en ga ik met een ziekenwagen naar het hospitaal in Tjiandjoer. Vrij hevige aanval van malaria, 41 graden koorts. Ben na een paar dagen gelukkig weer de oude. Er zijn heel veel patiënten hier: waarschijnlijk een gevolg van de doorstane spanning. Ruijgrok ligt er ook. Hij is totaal overspannen, slaat wartaal uit en wordt alleen in een kamer opgesloten, later werd hij overgebracht naar Tjimahi. Na een paar weken word ik ontslagen; in Tjipanas leiden we een heren 292
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
leventje. Af en toe zware patrouilles op de flanken van de Gedeh maar voor de rest sporten of zwemmen in het zwembad van het paleis. ‘s Avonds gebakken aardappeltjes met mata sapi bij “Pa China”. Maar aan alle goede dingen komt een einde, zo ook hier aan. Op 12 oktober mochten we verhuizen maar het is al gauw duidelijk dat onze nieuwe woonplaats voorlopig nog in het bezit is van de T.N.I. Alles wordt gepakt, de uitrusting ingeleverd bij de foerier. ‘s Middags kerk in Tjiandjoer, daarna zijn we geconsigneerd. Om 12 uur ‘s nachts verzamelen in de kantine. De majoor legt uit wat er gaande is en daarna gaan we in de inmiddels gearriveerde A.A.T. wagens. We rijden de hele nacht door. Bij het aanbreken van de dag bereiken we Tjikampelas, waar de tocht begint. We krijgen 5 man van de “Aasding Nica” toegewezen als tolk en gids. Het is warm en de bepakking is zwaar: 7 noodrantsoenen tentzeil, toiletartikelen, gymnastiekschoenen, klamboe, verschoning en schrijfbehoeften. Bovendien veldfles en munitie. We passeren verscheidene kampongs maar er gebeurt niets. Om 10.00 uur houden we een uur rust. Daarna gaat het weer voorwaarts. Om half twaalf begint de artillerie te schieten. Ons einddoel vandaag, waar volgens de inlichtingen een compagnie van het studenten bataljon ligt wordt met veldgeschut beschoten om onze taak te verlichten. Om 12.00 uur, het geschut is zojuist opgehouden, zie ik ongeveer 20 man gekleed in witte uniformen in een kampongrand verdwijnen. Voordat ik me kan realiseren dat het de T.N.I. is fluiten de eerste kogels al over ons heen. Ons peloton loopt voorop en we beantwoorden het vuur. Ik krijg de opdracht met mijn groep naar voren te gaan onder dekking van de tweede groep. De tegenstand duurt niet lang, als wij de kampong bereiken is de T.N.I. al verdwenen. We zijn doodop, de aanval gebeurde in looppas maar er is geen tijd om te rusten, we moeten weer door. Om 1.00 uur wordt er rust gehouden, want sommigen kunnen niet meer, ze zijn er bij neergevallen, het is snikheet en het terrein is bergachtig. Ik krijg hoe langer hoe meer respect voor de “andjing nica”, de kerels hebben meer te sjouwen dan wij en hebben helemaal geen drinken bij zich. In een opwelling geef ik één van hen mijn laatste thee, maar hij djalant rustig met mijn veldfles de kampong in en brengt me die na een kwartiertje gevuld met water terug!! Om 2 uur gaan we weer door, af en toe wordt er iets geschoten tot we een uur later een kampong bereiken waar de weg zich splitst. Deze driesprong ligt vanaf een tjot onder vuur. Onze sectie loopt weer voorop, maar we kunnen niets terug doen want de afstand is te groot voor de bren. Zij schieten met vickers. We steken in looppas het gevaarlijke punt over en gaan een eind verder in dekking. Hier blijven we geruime tijd liggen want het tweede en derde peloton gaan langs een omweg verder. Tegen half vijf bereiken we het einddoel voor vandaag: Pasir Pogor. In die nacht wordt er verscheidene keren alarm geslagen en een paar kerels die het bivak proberen binnen te dringen worden neergeschoten. Van slapen komt niet veel. Als we op 14 okt. op het punt staan om te vertrekken komt het carrier peloton de weg afzakken, te voet natuurlijk. Ze hebben 3 gewonden bij zich. De gehele nacht hebben ze ingesloten gezeten en vanmorgen met veel moeite en achterlating van verschillende wapens, uitgebroken de jongens zijn opgelucht als ze ons zien en gaan verder met ons mee. Tegen de middag komen we in Tji Sandawoel, waar we voorlopig zullen blijven. ‘s Middags komen er al een paar carriers met post en keukenbenodigdheden. Er zijn een 293
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
paar visvijvers die we leeg laten lopen zodat we ‘s avonds vis met rijst eten. Voor de nacht ben ik wachtcommandant, alles is en blijft rustig. De volgende morgen geslapen en daarna moet ik met mijn groep met 3 carriers de weg naar de eerste compagnie vrij maken van de boomversperringen. We schieten daarmee mooi op en ontmoeten tegen vijf uur een patrouille van de eerste compagnie, die een gewonde afvoert. Wij nemen de gewonde over en zijn ‘s avonds terug in het bivak. Zondag 28 okt. worden we overgeplaatst naar Tji Kakak, tegelijkertijd een zuiveringsactie. Er komt een tevredenheidsbetuiging van generaal Dürst Britt, voor de nu geheel voltooide actie. Er zijn een paar koeriers gevangen genomen die naar Djocja onderweg waren met berichten over onze aanval, waarin stond dat wij met kleine groepen in de bergen opereerden, dat velen van ons “veteranen uit Normandië” zijn en dat zij zich langzaam terugtrokken. Te veel eer. Op 11 nov. arriveren om 12.00 uur de A.A.T. wagens en in stromende regen vertrekken wij. We komen door Bandoeng en bereiken om 5 uur Tjiwedé. Hier ligt 8 R.I. en die jongens vergasten ons meteen al op de meest lugubere verhalen over de T.N.I. Ze hebben al twee keer geprobeerd er door te komen maar zijn steeds met grote verliezen afgeslagen. Ook andere bataljons hebben het al geprobeerd, maar zonder succes, Deze verhalen werken niet erg stimulerend maar ik ben al genoeg fatalist om me er niet veel van aan te trekken. `s Avonds om 8 uur moeten we verzamelen in de kantine waar de majoor uitlegt wat er zal gebeuren. Onze compagnie moet morgenvroeg om 3 uur vertrekken en langs een omweg proberen achter de stellingen van de T.N.I. te komen. Om 6.00 uur zal de artillerie een bombardement op de stellingen uitvoeren en daarna zullen vliegtuigen gedurende 10 min. de stellingen met rockets bombarderen en mitrailleren. Vervolgens zal de eerste compagnie de aanval beginnen en op dat moment zullen wij achter de stellingen moeten zijn om ze eventueel in de rug aan te grijpen ofwel de vluchtelingen tegen te houden. Van slapen komt niet veel, we zijn allemaal nog nat en bedden zijn er natuurlijk niet, zodat we liggen te rillen van de kou. Om 2 uur worden we gewekt en om 3 uur begint de tocht. Alles gaat zo stil mogelijk, we hebben een goede weg, die echter voortdurend stijgt. Af en toe zien we ver, diep beneden ons de lichten van Bandoeng, een onvergetelijk mooi gezicht. Om 6 uur begint de artillerie te schieten en kort daarna verschijnen de vliegtuigen. Het geratel van de boordwapens wordt door de bergen vele malen weerkaatst, ‘t is een onheilspellend geluid. ‘t Blijkt nu dat we verkeerd zijn gelopen, de planter die als gids is meegegaan heeft zich in de weg vergist. Om 8 uur dwalen we nog steeds rond, we kunnen geen contact krijgen via de radio. Om 10 uur zitten we op de top van de berg, 2490 m hoog. De majoor besluit op kompas af te dalen, dwars door het terrein. 294
We komen nu terecht in de jungle, met kapmessen moet er een pad gemaakt worden. Tot overmaat van ramp begint het te stortregenen. Het terrein is moeilijk, Grefkens glijdt in een ravijn van minstens 10 m. diep maar hij komt er boven verwachting goed af. Om 12 uur houden we rust en nu lukt het de verbinding met de eerste compagnie tot stand te brengen. Ze kunnen er niet doorkomen en hebben 1 dode, korporaal Ham. Ze zitten met smart op ons te wachten, zodat we weer opbreken. Het regent nog steeds en het is ontzettend koud. We horen nog geen schieten zodat het nog wel even zal duren voordat we er zijn.
Hoe een vriendin van een veteraan de Indiëtijd beleefde
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Onbekende auteur Het afscheid was natuurlijk een emotionele gebeurtenis. ‘t Was geen plezierig uitstapje wat je vriend ging maken. Er was wel degelijk gevaar aan verbonden en je wist nooit of je elkaar wel zou terugzien. Ook de tijdsduur van deze uitzending was niet bekend. Heel optimistisch schatten we dat op ongeveer twee jaar. Nu moet ik zeggen, dat ik nooit te klagen heb gehad over gebrek aan post al waren de brieven soms wel lang onder weg! Ik werd goed op de hoogte gehouden. Toch vond ik het moeilijk om me in zijn situatie in te leven. Je had natuurlijk je schoolkennis over het land, het klimaat en gehoord van ondernemingen. Je had platen en foto’s bekeken. Maar meer dan een algemene indruk had je niet. Al probeerde je je in te leven, je eigen leven ging ook gewoon door. In ons geval: we woonden in dezelfde plaats toen hij wegging. Maar ik verhuisde al gauw met mijn ouders naar elders in het land. Natuurlijk schreef ik hem erover, maar wat zei hem dat? Je had het over onbekende mensen en dat zal ook niet zo boeiend zijn geweest. Andere contacten, dan per post, kenden we in die periode nog niet. Opbellen was vrijwel onmogelijk, computers om te e-mailen of chatten kenden we nog niet. Het was heel anders dan nu! Daarnaast ging het ook wel erg lang duren. In de weekends was ik wel eens jaloers als ik stelletjes gezellig samen zag. Over moeilijkheden in de dienst of narigheden schreef mijn vriend voor zover ik me kan herinneren niet, maar je zal wel goed in angst, vooral tijdens de politionele acties. Het moet voor degenen, die getrouwd waren en soms al een kind hadden nog veel angstiger zijn geweest. Bovendien bleef de spanning: wanneer komt hij terug? Gelukkig eind 1949 was het zover. Op zaterdag 17 december wachtte ik de halve dag bij zijn moeder en zusjes. Toen hij als vanouds over het tuinhekje sprong, wist ik, dat hij de ware voor mij was! Het was een blij weerzien, maar het had ook best tegen kunnen vallen van beide kanten. Nu zijn we al meer dan 59 jaar getrouwd. 295
Met heel veel plezier ga ik mee naar de jaarlijkse reünie, waar ik geniet van het enthousiasme waarmee de sobats elkaar steeds weer ontmoeten en eindeloos kunnen praten over hun tijd in Indië. Helaas ontvallen ons ieder jaar weer mensen, die ons dierbaar waren. Ik bewonder vooral degenen, die alleen zijn overgebleven en zonder hun echtgenoten de reünies blijven bijwonen.
Naar huis
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Sieds Tabak Eindelijk was het dan zo ver. 24 november 1949 gingen wij aan boord van de “Zuiderkruis”. Maar de bootreis was voor mij alles behalve prettig want ik had malaria. Met hoge koorts de gehele reis in de ziekenboeg. In de golf van Biscaye (veel storm en regen) kwam ik bij een arts die zei: “Ja, wat moeten wij met jou? Beter ben je nog niet maar over een paar dagen zijn wij in Rotterdam, Dan kan je zo naar het hospitaal, maar je ouders verwachten je thuis, misschien een erepoort gemaakt en dan kom je niet.” Dus ik nam de beslissing om toch naar huis te gaan. Nou, dat heb ik geweten, en hoe! Op 17 december 1949 gingen wij als eersten al vroeg van boord want wij moesten helemaal naar Friesland. In een grote loods kregen wij van chef v. Opstal wat zakgeld en een appel. Misschien ook nog wat anders maar dat weet ik niet meer, het is tenslotte al 60 jaar geleden. Buiten op de kade stond een luxe wagen met korp. Chauffeur op ons te wachten. Er moesten 3 sobats naar St. Anna en St. Jacobaparochie, Minnertsga en ik naar Akkrum. De nieuwe kennismaking met Nederland was niet zo best. Storm en regen! Rotterdam — Amsterdam, Afsluitdijk was de route maar in Friesland werd het weer iets beter. De eerste stop was in St. Anna waar enkele mensen stonden, naar ik aanneem de moeder van één van de sobats en die zei “Zo jongen, ben je er weer?” Of hij even naar de veemarkt in Leeuwarden was geweest. De andere sobats hebben we ook thuis afgeleverd en daarna op naar Leeuwarden, dan de oude rijksweg richting Zwolle. Naar Akkrum was het nog slechts 20 km. Aangezien mijn ouders in die tijd waren verhuisd was het even zoeken. De “erepoort” zagen wij al uit de verte. Daar zal het wel zijn dacht de korporaal. En ja hoor, mijn vader stond al op de uitkijk met een aantal buren. Die eerste begroeting vergeet je nooit meer. De korporaal ging mee om koffie te drinken waar we wel aan toe waren. Het was inmiddels al ver in de middag. De korporaal vond dat ik al om een uur of elf thuis geweest was als we over Gouda en Utrecht waren gegaan. Maar hij had zijn dienstroute en mocht daar niet van afwijken. De eerste dagen thuis vond ik een ramp. Je hoofd was gewoon leeg en ik wist dan ook weinig te vertellen. Niets meegemaakt, je wist niet wat te doen. Je gehele ritme was in de war. Geen wacht, geen patrouille en ook het gemis van je sobats. Maar elke dag werd het iets beter. Een paar dagen voor de Kerst ben ik naar Den Haag gereisd (was daar nog nooit geweest) ergens aan de Noordzee. Daar om mijn penvriendin in levende lijve te ontmoeten. Het ging allemaal voortreffelijk. Rijsttafelen, bioscoopje strand en nog veel 296
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
meer dingen. Met Kerst 1949 is ze in Akkrum geweest en het klikte gelijk tussen haar en mijn ouders. De rit Den Haag-Akkrum duurde 5 uur en een enkele reis kostte toen f. 5,90. Oudejaarsdag zijn we naar Den Haag teruggegaan waar haar familie erg gastvrij en aardig waren. De terugreis naar Akkrum had vertraging. Die moest om 12. 00 uur in Leeuwarden zijn en was toen pas in Heerenveen. De conducteur liep langs de trein om iedereen een Gelukkig Nieuwjaar toe te roepen. Op het station Akkrum stond een hele groep jongelui mij op te wachten. Hossend en zingend gingen wij op huis aan. Op 3 januari 1950 ging het met mij weer mis, een malaria aanval. Vreselijk naar en doodziek. Dat heeft tot maart geduurd. Bij de demobilisatie in Huis ter Heide heb ik geen bekenden meer gezien. Bij het inleveren van mijn uitrusting miste ik een winterjas en een handdoek hetgeen mij fl. 1,60 heeft gekost. Inmiddels had ik al wat gesolliciteerd. Kruidenier wilde ik weer worden. Maar wat moesten ze met zo’n onderduiker? Ruim 2½ jaar patrouille lopen en dus een flinke achterstand. Via, via kreeg ik in Den Haag een baan als kruideniersbediende per 141950, In mei 1952 ben ik uiteindelijk getrouwd met mijn correspondentievriendin Dieneke Brinkman. Na verschillende bazen te hebben versleten zijn wij in 1969 voor ons zelf begonnen met een delicatessenzaak in kaas, noten en wijn. Inmiddels waren er ook drie zonen geboren (1953, 1956 en 1963). Eind 1982 hebben we de zaak moetenverkopen wegens totaal versleten gewrichten en scharnieren. Ik was toen 59 jaar. Daarna hebben wij een jaar in Emmen gewoond omdat ook onze zoon daar woonde. Hij werkte bijde Topografische dienst van het Min. v. Defensie. Daarna gingen we terug naar Den Haag waar we bijna op dezelfde plek weer een woning kregen. Twee van onze zonen waren inmiddels, met aanhang, naar Almen verhuisd. En wat doe je dan? Steeds heen en weer rijden of proberen daar ook een plekje te vinden. In Harfsen was men bezig om ouderen woningen te bouwen waar wij, gezien onze leeftijd, voor in aanmerking kwamen. Na aanvankelijk uitgeloot te zijn kwamen we door een afzegging toch voor een flat in aanmerking en hebben nu een ruime en comfortabele zorgwoning. Eerste etage, met lift en balkon met bloembakken. Tot zover mijn verhaal na de thuiskomst uit Indië.
297
In Memoriam
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Uit het Buitenzorgs Dagblad van 30 Mei 1947 Een in memoriam over een gestorven kameraad, sergeant Hendrik Johannes van Leeuwen Onbekende auteur Hij was geen kampioen bokser en als “stickman” is hij ook niet beroemd geworden. Hij was ook niet beroemd, niet overmatig bekend, maar hij was goed. In augustus 1945 meldde hij zich als oorlogsvrijwilliger, zo van de schoolbanken. Omdat hij voelde dat dit zijn plicht was. Hij kreeg een goede opleiding in Engeland, waarna hij in Juni 1946 bij ons regiment arriveerde. Het enige wat hij had was een laaiend enthousiasme en een goede beoordeling. Wij hadden alleen maar een stelletje vieze carriers en nette soldaten. Het is hem gelukt om van dit materiaal iets te maken. Iets goeds. Zo was het ook in Utrecht. Zonder één uitvaller bereikten we ons doel. En zelfs daar stonden ze nog te prutsen aan hun carriers. “Dat is netjes” zei de kolonel alleen maar. Het was genoeg. Toen kwam Indië. De eerste maanden zaten we zonder onze “tanks” en voor hem is dat wel een erg moeilijke tijd geweest. Zijn energie bleef echter en iedere dag kon je hem er op uit zien trekken met zijn sectie. Dwars door de natte sawahs. Hij was sterk. Priok, december 1946. Weer kregen we oud roest. En dit keer geen nette soldaten. Zwetende, glimmende bovenlichamen onder een brandende zon. Geschreeuw en gevloek. Die carriers moesten van de weg af, maar er liep geen enkele. Als het stof van de voorbijtrekkende konvooien even optrok, kon je zijn brede rug zien, zwarte strepen rond de lendenen vanwege het afvegen van zijn vette handen. Het duurde bijna een week vóórdat we op eigen kracht boven kwamen. Maar we kwamen er! Zonder uitvallers…. Vlak daarna is hij gaan sukkelen. Zijn rotsvast Godsvertrouwen en zijn ijzeren wil om te leven deden hem lange tijd gezonder schijnen dan hij toen al geweest moet zijn. Woensdag, 28 mei 1947 is hij begraven. Gestorven aan typhus. De 2 kilometer lange tocht naar het bescheiden kerkhof in Buitenzorg was zwaar. In langzame pas onder de gloeiend hete zon. Het was het laatste wat de jongens konden doen voor SERGEANT HENDRIK JOHANNES VAN LEEUWEN.
298
Vrienden sterven nooit
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Uilke Romkema Het kwam als een donderslag bij heldere hemel. Het telefonisch bericht op vrijdagmiddag dat Peter v. d. Ven de avond niet meer zou halen. Hij heeft het nog gehaald tot zaterdagmorgen en is toen rustig in zijn slaap overleden. Met Peter had ik een bijzondere band. Hij werd mijn pelotonscommandant toen ik van de le naar de 3e Cie werd overgeplaatst. Daar waar ik stond te wachten om mij op het Cie-bureau te melden kwam Peter binnen 10 minuten een paar keer langs en dus stond ik bijna doorlopend voor hem in de houding. De door mij gemaakte opmerking viel goed en kort na mijn gesprek met de kapitein werd ik in het peloton van Peter geplaatst. Tijdens een actie waren wij veel te vroeg bij een bepaald punt en kwam mijn oude Cie daar uren later dan gepland. Natuurlijk kon ik het niet laten en vroeg aan een oudcollega: “Trein gemist Kees?” Dat werd ook gehoord door mijn vroegere CC en die deelde, tijdens een bespreking, aan Peter mede dat hij me voor de krijgsraad zou laten komen, een voornemen waar Peter hem van af wist te houden. Een tijdje later kreeg ik wederom een ferme malaria aanval met een veelt te hoge temperatuur en dus zorgde Peter ervoor dat ik met spoed in het veldhospitaal terecht kwam. Hij werd commandant van het Commando-peloton en ik verhuisde naar de 2e Cie. Theo Grefkens en Sikkema werden mijn nieuwe maatjes. Enkele jaren geleden heb ik Sikkema nog eens in zijn woonplaats opgezocht en niet lang daarna kwam hij te overlijden. Grefkens overleed wel erg vroeg (1951). In de Kratjak periode kregen we het overlijden van Nick v. d. Heuvel te verwerken. Daarna nog een periode in het Krawangse en via Bandoeng maakten we de periode vol tot we op de boot naar Nederland zaten. In de Rode Zee werd ik gedoopt door aalmoezenier Helmers en daarbij was Peter mijn ‘peter’ en dus beloofden we contact te blijven houden. In mei 1950 deed ik een beroep op hem en hij werd mijn getuige bij ons huwelijk. Door zijn vele overplaatsingen raakte ik zijn spoor kwijt en wist een tijd lang niet hoe het contact weer hersteld zou kunnen worden. Echter, Jaap Zwaan ging bij het Rijks Instituut voor Oorlogs Documentatie met pensioen en ik besloot die receptie even bij te wonen en trof daar Peter aan die al met leeftijdsverlof was. Gezellig bi gekletst, hem even naar het station gebracht en afgesproken dat we op korte termijn, samen met de dames, een stukje zouden gaan eten. Dat werd een Japans gebeuren in Krasnapolsky waar we ook voor het eerst kennis konden maken met zijn echtgenote die we tot dan uitsluitend kenden van de door Peter gezonden foto’s. Daarop spraken we af elkaar een paar keer per jaar op te zoeken en deden dat afwisselend in Amsterdam en Zoetermeer. Ook de Passar Malam in Den Haag leerden we zo kennen omdat zijn echtgenote binnen die vereniging actief was. 299
l
.n
s er
g an eg di
.in
w
w
w
Steeds bezoeken waar we naar uitkeken maar waar helaas een eind aan kwam toen Peter opgenomen moest worden in een verpleeghuis. Triest was het te moeten zien dat hij toch steeds slechter werd. Toch zag hij elke keer uit naar De Plopper en ging er ook mee zwaaien als ik bij hem binnen kwam. Ons laatste bezoek was zaterdag 23 oktober j. l. Toen werd zijn 85e verjaardag gevierd met vele vrienden en kennissen. Vrijdagmiddag voor zijn overlijden werd ik door zijn vrouw gebeld en zij deelde mij mede dat hij waarschijnlijk nog diezelfde dag zou komen te overlijden. Dat werd de volgende morgen om ca. 9. 00 uur. Zaterdag 22 jan. j.l. hebben we de kerkdienst bijgewoond die voor hem werd gehouden. Een mooi afscheid voor een bijzonder prettige vriend waaraan de herinneringen nog heel lang bewaard zullen blijven. Een dergelijke vriend mis je voortdurend en om die reden klopt ook de titel die ik aan dit stukje gaf.
300
Afkortingen en verklaringen Verklaring
Aan de larie gaan
Vluchten
A.A.T.
Aan en Afvoertroepen (1914-2000), een voormalig regiment van het Nederlandse leger, nu het Regiment Bevoorrading en Transport
Alang alang
Hoge en harde tropische grassoort
Aloon aloon
Plein / Gammel bordesje van bamboe
Amerikanen
Nogal hardhandig gezelschapsspel. Het slachtoffer hield de rechterhand naast het rechteroog en de linker onder de oksel door tegen de rechter schouder. Hij moest dan raden wie van de achter hem staande mannen soms tegen zijn hand, wat ook de bedoeling was, maar meestal ernaast had geslagen
Enkelstukken
.in
w
Anklets
w
w
Afkorting/term
Houtskool
Assistent wedana
Indonesisch bestuursambtenaar
Atap
Dakbedekking van palmbladeren
Awas
Opgelet, voorzichtig
Baboe
Dienstbode
Bagiean
Zaak, probleem
Baileybrug
Een door de Engelsman Bailey ontworpen brug voor her Britse leger die in korte tijd was te bouwen. Noodbrug
Baleh baleh
Rustbank of slaapplaats
Baleh dessa
Gemeentehuis
Bandjir
Overstroming of Plotseling opkomend hoog water in een rivier door zware regenval
Banjak
Veel
Barang
Bagage
Baroe
Nieuweling
Bat IO
Bataljons Inlichtingen Officier
BC
Bataljonscommandant
Bedja
Fietstaxi
l
301
.n
s er
g an eg di
Arang
Verklaring
Bekerdja
Werken
Belabberen
Het omsingelen van een kampong om die te doorzoeken
Belanda
Blanke, Nederlander
Berakken
Poepen
Betas
Rijst
Bikin indruk
Indruk maken
Bilik
Bouwmateriaal voor huizen, bestaande uit gespleten en gevlochten bamboe
Breakdown
Takelwagen
Brenti
Halt
Brigade Inlichtingen Officier
.in
w
Brig IO
Brigadecommandant
w
Brig C
w
Afkorting/term
Korporaal, ook tweepitter genoemd
CADI
Cantine Dienst
Carrier
Licht gepantserd rupsvoertuig
CC
Compagniescommandant
Circus Jacobi
Pionierpeloton van 3-1-RI, zo genoemd naar de commandant
CSM
Compagnies Sergeant Majoor
Daroel islam
Het Rijk van de Islam, Mohammedaanse strijdorganisatie met een eigen leger, de TII, de Tentara Islam Indonesia
Deleman
Soort taxi, bestaande uit een tweewielig wagentje getrokken door een paard
Dessa
Groot dorp
DI
Daroel Islam
Djahat
Slechterik, boosdoener, andere benaming voor Pelopper
Djalan
Weg, lopen
Djati hout
Teak hout
Djempol!
Uitstekend! Gezegde ging gepaard met het opsteken van de duim
Djongos
Bediende, bij de militairen meestal jonge jongens
l
.n
s er
g an eg di
Brigges
302
Verklaring
Djongos ambil te
Djongos haal thee
Dubbel lucht
Twee achterwielen aan weerszijden van de achteras van een drietonner
EM
Expeditionaire Macht, de 7 December Divisie
En gi gleuft dat
Door iedere militair veelvuldig gebruikte uitdrukking om zijn terechte twijfel uit te drukken
Enkel lucht
Een achterwiel aan weerszijden van de achteras van een drietonner
Escort
Sigarettenmerk
Fifteenhundredweig ht
Vrachtauto met een laadvermogen van ongeveer 3/4 ton
Fifty, fif
Afkortingen voor bovengenoemd voertuig, ook in de gepantserde versie
w
Marinier, want een zeesoldaat fikste het wel even
.in
Fikser
w
w
Afkorting/term
Sawahdijkje
Gambing
Geit
Garong
Slechterik, ander woord voor Pelopper of Djahat
Genezerik
Hospitaalsoldaat
GMC
Drie-assige Amerikaanse legerwagen met aandrijving op alle 10 de wielen. Gefabriceerd door de General Motor Corporation. Er was ook een twee-assige uitvoering
Goedang
Pakhuis, schuur
Goelar djawa
Javaanse rietsuiker(ongeraffineerd)
Goenoeng
Gebergte, bergen
Golok
Kapmes
Grobak
Tweewielige vrachtwagen, meestal getrokken door twee karbouwen
Heimwee
Spottende benaming voor Highway
Herrington
Ford drietonner met voor- en achteraandrijving
Highway
Net zo’n slechte sigaret als de Escort
Hizboelah
Moslimstrijder van de Daroel Islam
303
l
.n
s er
g an eg di
Galengan
Verklaring
HKAG
Hoofdkwartier van de Adjudant-Generaal
Hoedjan
Regen
Hospik
Hospitaalsoldaat
Humber
Pantserauto
HUPVA
Hulpverbandplaatsafdeling. Een soort eerste hulp bij ongevallen voor militairen. Geneeskundige dienst te velde
Hupvaarder
Persoon die deel uitmaakt van de HUPVA
Ikan
Vis
In de dubbele
Looppas! Letterlijke vertaling van Brits bevel
INF BAT
Infanteriebataljon
Ja (Javaans)
.in
w
Inggeh
Infanterie Brigade Groep
w
INF BR GR
w
Afkorting/term
Vanavond
IVD
Inlichtingen en Veldveiligheidsdienst
Jungle boots
Hoge katoenen rijgschoenen met rubber zolen. Ook wel sluipschoenen genoemd. De kleur was groen maar verbleekte snel tot een soort grijs
Jungle hoed
Veel begeerde slappe katoenen groene hoed
Kabaja
Ruim hangende, witte blouse
Kabar anging
Gerucht
Kain
Soort sarong die zowel door mannen als vrouwen werd gedragen
Kakoes
Toilet, latrine
Kali
Rivier
Kalong
Vliegende bond
Kammer berak
Zie Kakoes
Kammer ketjil
Kleine kamer, zie Kakoes
Kampong
Dorp
Kamponggladakker
Kamponghond
l
.n
s er
g an eg di
Ini malam
304
Verklaring
Kannibaliseren
Door gebrek aan onderdelen worden een of meer voertuigen gesloopt om de andere rijdende te houden
Kassian
Medelijden, uitroep van medelijden
Katjang
Olienoot, pinda
Kemarisini
Hier komen
Kepala kapong
Kamponghoofd
Ketrangan
Soort identiteitsbewijs zonder foto
KL
Koninklijke Landmacht
Klamboe
Muskietennet
Klapper
Kokosnoot
Het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL) was het Nederlandse koloniale leger. Het heeft officieel bestaan van 1830 tot 1950. In tegenstelling tot de Koninklijke Landmacht die onder het Ministerie van Oorlog viel, ressorteerde het Nederlands-Indische leger onder het ministerie van Koloniën en bestond het leger uitsluitend uit beroepsmilitairen (of militairen uit het Nederlandse leger, die voor een bepaalde periode bij het leger gedetacheerd waren).
g an eg di
.in
w
KNIL
Korte sabel
w
Klewang
w
Afkorting/term
Arbeider, ongeschoold
Koewoe
Dorpshoofd. Zie Loerah
Kombali
Terug
Kompenie
Zo noemde de Indonesische bevolking het KNIL. De naam was afgeleid van de VOC, de Verenigde Oostindische Compagnie, die in 1798 werd opgeheven
Kontol besar
Grote klootzak
Kontol tani
Boerelul
Kota
Stad
l
.n
s er
Koelie
305
Verklaring
KST
Het Korps Speciale Troepen (KST), onderdeel van het KNIL, werd in januari 1948 in Nederlands-Indië / Indonesië gevormd met het daarvoor bestaande Depot Speciale Troepen (DST) als kern. Het telde toen 570 man. Later werd de 1e Parachutisten Compagnie (sterkte circa 250 man) in het korps geïntegreerd. Deze beide eenheden waren kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog opgericht om middels speciale operaties tegenwicht te bieden aan de militaire ontplooiing van de Indonesische nationalisten. Zij hadden een voorloper in het Korps Insulinde, dat tijdens de Tweede Wereldoorlog geheime missies uitvoerde in het door de Japanners bezette NederlandsIndië. Het KST, dat tot een maximale sterkte van 1250 man zou uitgroeien, was samengesteld uit Nederlandse Oorlogsvrijwilligers (OVW’ers), alsmede Indo-Europese en inheemse militairen, waaronder Molukkers. De formatie, die in zijn nadagen werd omgedoopt tot Regiment Speciale Troepen (RST), werd in 1950 als onderdeel van het KNIL opgeheven. Het huidige Korps Commandotroepen wordt wel beschouwd als een voortzetting van het RST.
.in
w
w
w
Afkorting/term
Vlug
Liat
Kijken
Lijn, De
De Holland Amerika Lijn
Linkpen
Pen om de schakels van rupsbanden aan elkaar te bevestigen
Lloyd carrier
Ongepantserd rupsvoertuig dat als trekker voor licht geschut dienst deed
Lloyd, De
De Koninklijke Rotterdamsche Lloyd
Loerah
Dorpshoofd. Zie Koewoe
Lombok
Spaanse peper
LTD
Leger Technische Dienst
Mandien
Baden. Met een (conserven)blik of Amerikaanse helm schept men water uit een bak en giet dat over zich heen
Markas
Hoofdkwartier; verblijfplaats voor militairen
Mataglap
Door razernij verblind (Kramer), kierewiet
Mati
Dood
MGD
Militaire Geneeskundige Dienst
Minta ampoen
Vraag vergiffenis
l
.n
s er
g an eg di
Lekas
306
Verklaring
Minta rokok
Verzoeke, vraag om sigaretten
Missigit
Mohammedaans bedehuis
Monjet
Aap
MP
Militaire Politie
MT
Motor Transport
MTO
Motor Transport Officier
MWO
Militaire Willems Orde, hoogste Nederlandse militaire onderscheiding. Van de in de loop van vele jaren verleende MWO’s zijn de meeste uitgereikt aan Javaanse militairen van het KNIL en niet aan Nederlanders of Ambonnezen
Negeri Belanda
Nederland
NIWIN
w
w
Afkorting/term
.in
w
Nationale Inspanning Welzijnsverzorging Indonesia. Collecterende organisatie in Nederland, die zich inzette voor de militairen in Indonesia. ‘Wij leven mee met de jongens over zee’, ‘Ons hart is bij U’ en meer van dat soort kreten Slang
Orang
Man, mens
OST CIE
De Ondersteuningscompagnie, De Ondersteuning. De OST CIE bestond uit Carrierpeloton, Mortierpeloton, PAG PELOTON en Pionierpeloton ONDERSTEUNING, DE Ondersteuningscompagnie van een bataljon, afgek. tot OST CIE
OVW-er
Oorlogsvrijwilliger
Owen gun
Australische sten
PADI
PAhlawan Daroel Islam, Helden van de Daroel Islam
PAG
Pantser Afweer Geschut, gebruikte ook brisantgranaten
PAG Peloton
Onderdeel van de Ondersteuningscompagnie van een Infanterie Bataljon dat met 6 ponders, kaliber 5,7 cm hoorde te zijn uitgerust.. Officiële naam “PELOTON 6 TP”
PAGGIST
Soldaat van het PAG PELOTON
Pak
Vader
Pakean
Kleding, uniform. Door gebrek aan kennis abusievelijk gebruikt voor Bagiean
l
.n
s er
g an eg di
Oelar
307
Verklaring
Parit
Greppel
Pasar
Markt
Patjol
Landbouwgereedschap
Patrouillespek
Pindakaas
PC
Pelotons Commandant
Pelopper Pelopor
Indonesische soldaat. Gebruikt in samenhang met Djahat en Garong Het Indonesische woord pelopor betekent “verkenner, pionier”. Het woord is oorspronkelijk afkomstig uit het Nederlands, van het woord voorloper. In historische context wordt het ook wel gebruikt om Indonesische antikoloniale strijders mee aan te duiden. Gedurende de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd waren er verschillende strijdgroepen actief, waaronder de TNI (Tentara Nasional Indonesia) in de van meet af aan door de nationalisten gecontroleerde gebieden, en de pelopors in de gebieden die in handen van de Nederlanders waren. Dit onderscheid werd en wordt door veel Nederlanders niet herkend, waardoor de term vaak ten onrechte wordt gebruikt, vaak in verbasterde vorm en met een negatieve ondertoon (ploppers, peloppers).
g an eg di
.in
w
w
w
Afkorting/term
Onderbroek, ook in de betekenis Korte broek
Perempoean
Vrouw
Perkara
Gevalletje, zaak
Petromax
Petroleumlamp, gasbrander, die moest worden opgepompt
Pigi
Weg
Pigi poelang
Naar huis
Pikollen
Het dragen van zware lasten aan een verende bamboelat die op een schouder rust
Pisang
Banaan
Plan plan
Langzaam, kalm aan
PMC
Plaatselijk Militair Commandant
Potong
Snijden, hakken
Powerwagon
Amerikaanse ¾ tonner met vierwielaandrijving en lier. Meestal Power genoemd
l
.n
s er
Pendek(je)
308
Afkorting/term
Verklaring
Rampokken
Plunderen
Rations
Rantsoenen
Regent
Hoge Indonesische bestuursambtenaar
Resident
Hoge Nederlandse bestuursambtenaar
RIMI
Reparatie Inrichting en Materieel Inspectie
Roemah
Huis
Saja
Ik, Ja
Saja sendiri
Ik zelf
Sajang
Jammer
Sarong
Omslag rok
w
Sawah
Ziek
w
w
Sakit
Rijstveld
.in
Machinepistool van het KNIL
Scoutcar
Gepantserde verkenningsauto
Senang
Prettig
Sendiri
Zelf
Slamat djalan
Goede reis
Slamat malam
Goedenavond
Slamat tinggal
Prettige tijd, prettige dagen, aangenaam verblijf
Slokan
Afvoergoot
Sluipschoenen
Zie jungle boots
SMA
Sergeant Majoor Administrateur
Sniper
Sluipschutter
Sobat
Vriend, kameraad
Soeda al
Klaar, laat maar
Sopir
Chauffeur
Spandri
Soldaat eerste klas, ook Eenpitter
Sprotje vuur
Een paar vuurstoten
l
.n
s er
g an eg di
Schmeiszer
309
Afkorting/term
Verklaring
Strot vuur
Zwaar vuur
Stunnen
Op de kop tikken
Sweep
Snelle actie om gebied te zuiveren, ook Zwiep genoemd
Tambak
Visvijver
Tampat
Bed
Tangsi
Kazerne
Tani
Boer
Terang boelan
Volle maan, liedje
Terima kassi
Bedankt, eventueel
w
Terima kassi banjak
w
Thuisbrengers
heel erg bedankt
.in
w
Tegenstander die een patrouille op de weg terug naar het kampement op redelijke afstand volgen en incidenteel vuur afgaven
Nee
Tida ada apa apa
Er is (was) niets aan de hand
Tidoeren
Slapen
TII
Tentara Islam Indonesia. Zie DI
Tjintjangen
Iemand met een kapmes afmaken
Tjot
Heuvel, berg
TNI
TNI is een afkorting voor Tentara Nasional Indonesia, het “Indonesische Nationale Leger”. Eerder heette het Indonesische leger de Tentara Keamanan Rakjat (TKR). De TKR werd opgericht op 5 oktober 1945. De chef van de generale staf werd Oerip Soemohardjo (KNILveteraan), terwijl TKR-commandant Soedirman (ex-PETAofficier) tot panglima besar (opperbevelhebber) werd gekozen. De TKR verslaat radicale groeperingen, zoals in de residentie Pekalongan, in december 1945. Van januari tot eind mei 1946 evacueert de TKR ex-krijgsgevangenen, geïnterneerden en Japanse soldaten naar Batavia (80.000 mensen in totaal). Vanaf 25 januari 1946 werd het leger Tentara Republik Indonesia (T.R.I.) genoemd. De T.R.I. heette vanaf 3 juni 1947 het TNI, en werd gevormd samen met de Pelopors.
l
.n
s er
g an eg di
Tida
310
Verklaring
Toean
Heer
Toekang
Handswerksman, beroep, bijv.
Toekang gigi
Tandarts
Toetoep jasje
Hoog gesloten jasje
Toetoepen
Sluiten
Tong-tong
Houten alarm- of seinblok
VBD OFF
Verbindings Officier
VD
Venereal Disease, geslachtsziekte
VD VPAKKETJE
Preservatief, uitgereikt door de MGD en afkomstig van het Amerikaanse leger. Verzorging
w
Verpleging
w
Afkorting/term
De Menagemeester, de man die voor de voeding zorgt
.in
w
Verplegingsofficier
Viskwekerij. Zie Tambak
Vivres
Levensmiddelen
Wapenbroeders
Weekblad t.b.v. de militairen van KL en KNIL
Wedana
Indonesisch bestuursambtenaar
Welfare
Welzijnsverzorging militairen
Ziekenpeut
Hospitaalsoldaat
l
.n
s er
g an eg di
Visvijver
311
