Sa d i q Ga l a l a l -'A 7 m
De valsheidvan het westersechristelijkdenkenvan dezetijd Vertaalduit het Arabischen vaneennawoordvoorzien door J. J. Witkam
In de serie van publikaties ter gelcgenheidvan het honderdjarig bestaan van de Amerikaanse.unrversitcit in Beyrouth is een bundel gepubliceerd met lezin-qenclic in het jaar 1967 aan clie unirer'siteit zijn gehouden over het oncler',verp'Gocl en mens in het christelijk denkcn van dcze tijcl . Dit boek bevat de meningen en analysesvan een niet gering aantal christelijke denkers uit West-Europa en de Verenigde Staten, die deel hebben genomen aan rle lezingencvclus ter gelegerrheidvan hct eeuwfeest van de Amerikaanse universiteit. Een aantal christen-Arabieren nam deel aar-rilit congres met bijdragen over het christelijk denken in deze regio. Ik zal cchter mijn aandacht in cleze studie concentreren op de opinies van cle buitenlanclersen zo de lezer ccn algemene kritische ir-rdruk geven van de huidige stand van zaken van het christelijk denken in hct Westen. Het eerstedat bij deze voorclrachtenopviel was dat zij alle. direct of ir.rdircct.draaidcn onr iin hoofdthema, namelijk de verhouding van de Kerk (dat wil zeggen cle christclijlie godsdicnst)tot dc m o d e r n e w e r e l d d i e n i e t g o d s d i e n s t i gm a a r s e c u l i e r i s g e t i n t . w a t t o t u i t d r u k k i n g k o n . r t i n b q n a alle activiteiten. Allereerst wil ik mij concentreren op het openingswoord dat rlcrd uitqesproken door de heer Visser't Hooft onder de titel 'De kerk in deze werelcl.' De heer Visser't Hooft bcson zijn verhaalmet een korte beschrijvingvan de positic van de kerk in de middelceuwen en haar veelomvattende r o l i n d e o r g a n i s a t i ev a n a l l e a s p e c t e nv a n h e t persoonlijke en sociale leven. Dat was het tijdperk van de integraal-christelijkemaatschappij. Vervolgens bchandeldc de spreker in het kort de desintegratie van cle verenigde christelijke wereld tot talrijke christelijke gemccnschappen en kerken, in het bijzondcr na de hervormingsbeweging van Luther. Deze tcndens tot versnippering cn desintegratie werd nog verscherpt door de bloedige strijd tusscn het Christendom, vertegenwoordigd door de kerken, aan de ene kant. en aan de andere kant de opkomende natuurwetenschappencn bewegingen.die een individualistische en humanistische benadering voorstonden,en de belangcn van de opkomende middenklasse.Vervolgens bracht de spreker in herinnering de bekende uitspraak van Nietzsche 'God is dood' en besprak in het kort de meningen van enkele bekende critici van het Christen-
6t6
dom uit tle negcntienclccu\\. zoalsKarl trIarx cn cle Franse filosoof C'trr.r.rtc. Tcn slottc scholk cle spreker aanclacht aun tlc rccL-ntcopleving d i c h e t w e s t c r s cc h r i s t c l r j k cr . l c n k c ni n h e t n a b i j c verleclenhccft mececnraakt.cn r.lielog steeds, tot de clag van ranrlaas. in kracht toeneemt, vooral in protcsranrsentilier-rs. De ecrste inclruk clie ik mij vormcle van de voorclrachrvan rle hcer \/isser 't Hooft was, dat de vertegcnwoolr.ligersvan cle christelijke kerker-rin cle modcrne \\csterse werelcl het gevoel hebben dat zij nog steeclsir.reen clcfensievepositie verkeren tegenover cle seculiere krachten die hun samcnlevingenzo krachtig en grondig hebben vernictiscl. Het lijclt geen twijfcl clat cle voordracht r,:rn dc heer Visser 't Hooft heeft cluiclelijkgemaakt dat er een vreeclzaamvergelijk bestaattussenhet Christendom en cle machten waarmee hct vele eeuwen ecn verbittcrdc strijd heeft gevoerd. Aan de basis hieri an stond de praktisch complete concessier,an cle chrrstelijke organisatiesom de keizer tc -Qeven\\ar des
S a d i qG a t a ta l - ' A z m D ev a l s h e i dv a n h e t w e s t e r s ec h r i s t e l i j d k e n k e nv a n d e z et i i d
keizers is en voor zichzelf te houden wat over't blijft. De heer Visser Hooft beschouwdedeze conccssieals een groot succesdat door de Kerk behaald was. omdat zij op deze manier bevrijd was van traclitionclebanclenmct machten waarmee dc Kerk in feite nicts te maken had. Hij beschouwde hct ook als een grote bevrijding voor de Kerk 'dat zij zich de mogelijkhcicl had geschapcn gebruik te maken van een nieuwc kans tot expressievan haar ware wezen en zending. namelijk dat zij getuigenisaflegt I'an haar evangelie en dat zij zich in woord en daad dienstbaar maakt aan dc gehele wereld.' Het komt mij voor dat de christelijke opinieleiders in het Westen in het diepst van hun hart niet gerust zijn op het vergelijk dat zij getroffen hebben met de seculiere en wereldse machten waardoor zij vele jaren bestredenzijn. Daarom zien wij hen voortdurend bezig om met allerlei gecompliceerderedeneringenhun bestaansrecht te bewijzen (.aan zichzelf en aan anderer.r)door nadruk te leggenop de noodzaak van hun missie en door zich actief bezig te houden met het vaststellenvan een plaats voor zichzelf in een wereld die overduidelijk een seculier stempel draagt, wat betreft cultuur, produktie, levenswijze en waarden. Door dit feit geven de vertegenwoordigers van het hedendaagsechristelijk denken toe dat zij hccl goed begrepen hebben. dat de rverelCvan vandaag zonder enig bezwaar kan voortbestaan zonder hen en hun instellinger.r. In werkelijkheid voelen de christelijke denkers zich enigszinsin het nauw gedreven als zij een oorzaak moeten aanwijzen voor het ook door hen erkende feit dat de moderne wereld in staat is om zelf een keuze te maken uit organisatiesen theoriedn die van belang zijn voor het sociale leven en de moderne mens. zonder dat zij de christelijke boodschapmet zijn dogma's en instellingen aandacht behoeft te schenken.Het best is dit feit vastgestelddoor de jonge Duitse protestantsetheoloog Bonhoeffer (geExecuteerddoor de nazi's), wiens naam tijdens de conferentieherhaaldeliik werd senoemd
cn die heeft gezegd:'Het is duidelijk geworden, dat alles (in de seculierewereld) zijn loopt neernt zoncler tussenkomstvan God, en even goed als vroeger.' Met andere woorden, het is duidelijk dat naarmate de loop van de geschiedenisin de seculiere maatschappijen veranderd is onder druk en invloed van buiten de Kerk en haar machtssfeer, de christelijke theologen hun inspanningen hernieuwd hebben om te proberen een bescheidenplaats te bepalen voor zichzelf en hun instellingen, een plaats waarvan zij verklaren dat het de plaats is die zij moeten innemen in dit seculieremilieu, waar men zijn gang gaat zonder acht op hen te slaan, of hoogstens in zeer beperkte mate. Ik heb al vermeld dat de moderne theologen openlijk hun zegen gegeven hebben aan het al genoemde vreedzame vergelijk. Zij hebben zich veel inspanning getroost om zichzelf en anderen te verzoenen met de schade die de Kerk (de christelijke godsdienst) heeft geleden door het verlies van haar oude bolwerken en machtsposities,door te stellen dat dit lerlies eigenlijk betekent dat de Kerk van wereldsebanden bevrijd is waarmee zij niets van doen had en die eigenlijk een obstakel vormden voor het uitdragen van haar eigenlijke spirituele boodschap. Ondanks de realistischepositie die deze theologen openlijk hebben ingenomen, trok ik uit hun woorden de conclusie dat zij diep in hun hart spijt voelen over de krachtige seculiereopleving die plaats heeft gevondenten koste van de christelijke religieuze krachten waardoor geest,intellect en maatschappij vele eeuwen zijn overheerst. Zij hebben een gevoel van spijt en teleurstelling over het verlies van deze christelijke mondiale eenheid, waarin geen onderscheidbestond tussen kerk, maatschappij en staat en waarin mensen zoals zij, theologen,geleerdenen filosofen, grote invloed uitoefenden op de loop der dingen en de voortgang van de geschiedenis. Hoewel zij nu dus zeggen dat de overwinning door de seculieremachten eigenlijk inhoudt dat de Kerk en de christelijke godsdienst bevrijd
oI /
Sadiq Galal al-'Azm De valsheidvan het westersechristelijkdenkenvan dezetiid
zijn'van zaken die er niets mee te maken hadden, is het mij duidelijk dat zij diep in hun hart liever gewild hadden dat deze seculierekrachten niet de overwinning hadden behaald en dat de 'bevrijd' was, een beKerk niet op deze manier vrijding die feitelijk heeft plaats gevonden ondanks de Kerk en tegen haar wil en niettegenstaande haar felle verzet tegen dezelfde bewegingen. waarvan zij nu zeggen dat deze hebben geleid tot de bevrijding van de christelijke godsdienst! Dit komt duidelijk naar voren als men nauwkeurig kijkt naar de betekenisvan de woor't den die de heer Visser Hooft gebruikt bij het die de werelclresultaten beschrijvenvan enkele 'een lijke beweging in het Westen heeft behaald: verwijdering van de traditionelezekerheden'(dat 'een wil zeggen de christelijke leerstellingen), volledige heroridntatie. en concentratie van alle inspanningen. op de mens', ctt het realiseren 'tot rijpheid komen van wat genoemd wordt het van de mens als wezen dat onafhankelijk (dus zonder de traclitionelegeestelijkemachten) ov.er zichzelf beschikt. en het besef van de consequentie hiervan: de verzwakkin-qvan het godsdienstig denken.' Deze rvoorclenkwamen voor in een context waaruit mer-roppervlakkig zou kunnen opmaken dat de christelijke theoloog zich in waarderende zin uitliet over de reusachtige seculiere verworvenheclenomclat zij de Kerk bevrijd hebben \an een aspect van dc godsdienst dat terugging tot de Middeleeuwen en niet in harmouie was met de realiteit van het moderne lcven dat is opgebloeid na de Renaissance. de grote sprong voorwaarts van de wetenschap.en de industridle revolutie. Als men deze woorden echter aan een nauwkeurige beschouwin-9onderwerpt kon-rtook een verborgen gevoel van spijt aan het licht bij deze theologen, spijt namelijk dat deze gebeurtenissenhebben plaats gevonden.en een andere opinie, namelijk dat het de plicht van de Kerk is om te komen tot herstel van de schade die is aangericht door het secularisme, en tot vernieuwde aandacht. in de een of andere vorm. voor die leerstellingen van het Christendom. waar de mensen hun blik
618
van af'hadden gewend tengevolgevan hun aandacht voor zichzelf en hun positie in de wereld' en ook door de verwezenlijking van het soort onafhankelijkheid waar de spreker op wees.Met andere woorden, ik vind dat de christelijke theol o g e n v a n t e g e n w o o r d i gt w e e p o s i t i e si n n e m e n tegenover de heersende seculiere omstandigh e d c n , d i e h e n o m r i n g e n e n w a a r m e ez i j n i e t i n harmonie kunnen komen. De eersteis een openlijk standpunt dat deze omstandigheden sanctioneert. Daarnaast is er een verborgen standpunt dat maar het liefst zou willen dat deze gebeurtenissennooit hadden plaats gehad op de manier waarop zij plaats hebben gehad. In aansluiting hierop kan ik niet nalaten te vermelden dat een aantal moderne christelijke theologen, speciaal in protestantse kringen. de situatie waarin het Christendom in het Westen is komen 'terugtocht' te verkeren. wei omschrijven a1seen (zo Bonhoeffer bij voorbeeld). Maar wie de werkelijkheid van deze terugtocht in haar historische contcxt plaatst. weet dat hij slechtsheeft kunnen gebeuren na verbitterde veldslagen op alle fronten tusscn de krachten van het opkomende secularismeen de religieuze krachten die een bijna volledige macht uitoefenden. en niet |en gevolge van een vrijwillige concessievan het Christendom om afstand te doen van alles wat u'ereldlijk was. uit verlangen om de oorspronkelijke spiritualiteit van haar boodschap te bewaren. Voor de oplettendetoeschouwer is het duidelijk dat de omschrijving van de 'terugtocht' wel grote christelijke nederlaag als iets zegt over het bestaan van het gevoel dat deze theologen koesteren jegens de seculiere beweging waarvoor zij zich hebben moeten terugtrekken. De terugtocht waarover zii spreken is er ecn van de soort waar iedereen spijt over voelt wanneer hij cr toe wordt gedwongen, en waarvan iedereen zal proberen zich op de een of andere manier los te maken otn zo iets van het terrein dat hij in zijn gevecht teqen de overmacht hecft verloren te herwinnei-r.Dit is de ware aard van hun gevoel over cle genoemde ' t e r u g t o c h t ' .o n d a n k s h u n p o g i n g e nd e z e z . o u i t
I
j
(
r I t
t
_
c
I
n d h
d a
lc
e
Sadiq Galal al-'A?m De valsheidvan het westersechristelijkdenkenvan dezetijd
te leggen dat hij in het belang van het Christendom is, de bevrijding van de Kerk tot stand heeft gebracht, enzovoort enzovoort.
3
I t e ,'I
It l.
€ :s is it
De gedachtendie de heer Visser 't Hooft onder uoorden heeft gebracht laten zich samenvatten als een poging tot rechtvaardigingvan de positie rvaarin het Christendom vandaag verkeert, tot het geven van een schijn van legalitert aan deze positie, en deze zo te willen zien dat de houding van het Christendom ten opzichte van maatschappij, staat en mens te allen tijde inderdaad grotendeels in overeenstemming met deze positie is. Dat de Kerk dus vrij is van de traditioncle banden. waaraan zij zich tenslotte heeft kunnen ontworstelen.en alsof dit precies is wat God voor haar van het begin af aan gelr'ild heeft. Dit is de omkeer-theorie waarmee de christelijke denkers werken en wier meningen door de heer Visser 't Hooft worden verq'oord: de rechtvaardigingvan cle realiteit door een poging te doen ons ervan te overtuigen dat de concessieswaartoe de Kerk na harde strijd gedu'ongen is, niet het wezen van de Kcrk betroffen. en dat de Kerk als overwinnaar uit deze strijd is gekomen, niet als verliezer. omdat de dingen waar zij afstand van had moeten doen niet tot haar wezen behoorden. Op deze wijze kan iedere religieuze denker. ongeacht in welke tijd hij leeft, de realiteit met betrekking tot de hcersendegodsdienstin zijn tijd in een kleed van goddelijke legaliteit hullen. Wij moeten ons cchter een belangrijke vraag steilen met betrekking tot deze logica die duidelijk op zelfrechtr a a r d i s i n g u i t i s . W o r d t e r b i j v o o r b e e l dv a n d e moclcrne christen gevraagd om te geloven dat tlie oprecht en vurig gelovende christenen die hun leven hebben gewaagd bij de verdediging r an cle traditionele bolwerken, machtsposities, dcnknijzen en erfgoed van de Kerk tegen de aanval van de seculierekrachten, tevergeefsger allen ziin. en dat hun heldenmoed in feite allr-cn mBsr een belemmering is geweestbij de ber rijclrngr,an de Kerk van haar wereldsebanden cn alleen maar verworvenhedenheeft verdedisd
die niet tot het wezen van de Kerk behoorden en er eigenlijk niets mee te maken hadden? De heer Visser 't Hooft bleef in zijn voordracht lang stil staan bij de bekende kreet van Nietzsche 'God is dood'. En nadat hij had gezegd dat hij het tot op zekere hoogte met de woorden van Nietzsche eens was. beweerde hij dat de grote critici van het Christendom, zoals Comte, Karl Marx, en Nietzsche zelf. de christelijke godsdiensteen buitengewoon belangrijke dienst hadden bewezendoor deze te helpen zich te bevrijden van haar niet-religieuzeen traditioneel-wereldsebanden. In feite ging de spreker nog verder, want hij beschouu'dedeze critici als geheime bondgenoten van de christelijke godsdienst, die bezig was zich te vernieuwen en bezig was zich te bevrijden van alles wat in wezen niets met haar te maken had. Daarom zei de 't heer Visser Hooft dat de goclrviensdood door Nietzsche werd afgekondigd eigenlijk niet de levende god van het Christendom was, die in JezusChristus was '"'leesgeworden. maar dat dit de'god was wiens bestaan verzonnen was door vroegere filosofen en theologen met hun welbekende metafysische bespiegelingen en verstandelijke bewijsvoeringen.De god die gestorven was, was een abstracte god, die door de vroegere filosofen en theologen was bedacht, en deze vervalste god had, aldus de spreker. juist het ware geloof in de levende god, die niet was gestorven,verzwakt. Niets is gemakkelijker voor de christelijke denker dan dat hij zich redt uit de kritieke situatie waarin hij terecht is gekomen bij zijn confrontatie met Nietzsche en diens beroemde uitspraak. door ons te verklaren dat de god die door Marx en Comte is aangevallen en wiens dood door Nietzsche is aangekondigd, niet de ware levende god is van het Christendom, maar een andere die op de oorspronkelijke god lijkt, tot op zekere hoogte, en die het produkt is van het menselijk denkvermogen en fantasie. We zien dat zelfs als God duizend doden gestorven was. de theologischetheoreticusmet deze logica zijn gelijk steeds kan blijven bewijzen door ons
619
S a d i qG a l a l a l - ' A z m D ev a l s h e i dv a n h e tw e s t e r s ec h r i s t e l i j d k e n k e nv a nd e z et i j d
eenvoudig voor te houden dat de god, die dood is niet de god van het Christenclom was! Hierdoor onttrekt de theoloog zichzelf en zijn methode van denken aan kritiek en falsificatie. Hij kan immers blijven volhouclen dat alle kritiek die in de geschiedenisis geuit op het beeld van God in het Christendom. van toepassing is op een vervalste god. en daarmee uit. en niet op de ware god van het Christendoml Maar de getuigenis van de geschiedenisis niet de getuigenis van het soort logica waarmee de hcer Visser 't Hooft ons zijn gelijk bewijst. De god over wie de Heilige Thomas van Aquino bij voorbeeld bladzijden en bladzijden heeft volgeschreven met metafvsische bespiegelingenen verstandelijke bewijsvoeringen ter adstructie van zijn bestaan. deze god is. volgens de Heilige Thomas, de levende -qodvan het Christendom, die vleesgervordenis in Jezus Christus. die wordt aanbeden door alle christenen en wiens naam door hen geheiligdwordt. Hij is niet een god die bedacht is door filosofen en een die niets meer is dan een lege abstractie. De Hr-ili-eeThornas van Aquino vertegenwoordigt toch een belangr i j k r e l i g i e u se r f g o e d . d a t o v e r d u i d e l i j k b e v e s t i g t d a t d e g o d . * i e n s b e s t a a nd c n k e r se n f i l o s o f e n m e t r c d e l i j k eh c r ri j i r o e r i n s e n a a n t o n e n .n u juist de god u'as in rvie iedere christen geloofde. hoe naief. eenvoudis of ongeletterd hij ook was. Als wij deze gedachtengang goed bezien wordt ons duidelijk dat Nietzsche de dood van juist deze god aankondigde.en niet de dood van een andere god. Nadat echter de denkbeelden van Nietzsche gemeengoedwaren geworden in de seculiere cultuur van de twintigste eeuu. werd de christelijketheoloog gedwongenom. als hij Nietzsche in een directe confrontatie wilde trotseren zijn toevlucht te nemen tot een kunstgreep uit de 'logica van het eigen gelijk'. waarmee hij de Duitse filosoof kon omtoveren in een geheime bondgenoot van de christelijke godsdienst, en waarmee hij iedere zin en betekenis kon ontnemen aan de verklarjng dat God dood was. Zo werd Nietzsche iemand die had gesproken over een god die van het begin af aan al
620
dood was geweest. Zijn beroemde uitspraak werd, kort samengevat,niets anders clan dat de dode god dood was! Wat hebben',vij aan deze holle trucs van logica en terminologie die de weerklank van de rvoorden van Nietzsche, woorden die de wereld in beroering hebben gebracht en dat tot op de dag van vandaag zijn blijven doen, omvormen tot een zinloze tautologie? Als Nietzsche gelijk had, was het Christendom foutl als het Christendom gelijk had was Nietzsche duidelijk fout. Dit is een feit waarover geen twijfel mogelijk is, en ieder verstandig mens moet dit duidelijk cn eerlijk onder 't ogen zien. Iedere poging van de heer Visser Hooft om dit feit te vervalsen door te verklaren dat beide partijcn gelijk hcbbcn. \ietzsche met betrekking tot de god o\'!-r \\ic dc' filosofen schrevene , n d e K e r k m e t b e r r r . k k i n ct o t d e g o d d i e z i c h h e e f t g c m l n i l c \ t c c r d i n J e z u sC h r i s t u s . i s n r e t s a n d e - r sd a n c c n t h e o l o _ g i s cw hoordenspel. uaarmcc hij tuee partijen wil yerzoenen t u s s e n* i e g ! . c n c o m p r o m i s m o g e l i j k i s . D i t i s prCCle\\\ rt. nirJr \\ e moeten aannemen, de christencn r an Kierkegaards niet aflatende aanval t-rptlc Ht-scliaansepogingen tot synthese.die in zrtn tijd zo populair waren en clie hij verafs c h u i i d e . h e b b e ng e l e e r d . Tcnslotte moeten wij nog iets zcggen over de al eerder vermelde woorden \ an Llc heer Visser 't Hooft. namelijkdat de Kerk rn rlerlereldvan vandaag geen ander doel heeft tian hc-t afleggen van getuigenis van haar Eriiricli.- c.r'roffr in woord en daad dienstbaar lc zir:.: ,ren Jc u e r e l d . U i t s t e k e n d .a l s w e m a a r h r ' . l i . r n i c r r c ' : - geten dat dit doel. dat dt' .prr'kcr \ \)\rr heI Christendom formuleert. flir-t trrt .t.inJ is sek o m e n d o o r e e n i m p r , r l sr a n u i t . i c K e r k z e l f . maar bepaald is door omstanJich.'Jcn \an overmacht. waaraan het Chriitc-n.lom geen weerstand heeft kunnen bieden. En het zijn precies deze omstandighedendie het Christendom niet toestaan en nooit zullen toestaan om zich een ander doel dan dit ene te stellen. Hiervoor wil ik de voigende *oorden van Nietzsche citelen. 'Ik acht u in staat tot alle kwaad en daarom
S a d i qG a l a la l - ' A z m D ev a l s h e i dv a n h e t w e s t e r s ec h r i s t e l i j d k e n k e nv a nd e z et i i d
vcrlang ik van u het goede. Werkelijk. il< heb gfote verachting voor de zwakkelingen die men!'n clat zij goed zijn, alleen omdat zij geen klau*en hebben.' \u zal ik cle voordracht van pater Dvornik beh.rnrlelen.waarin ik enkele gedachten heb aanj!'troffen die gelijken op wat ik al heb genoemd ::.1mlln commentaar op de voorafgaande lezing. Putcr Dvornik wijdde zijn onderzoek aan het irotc schismatussen de westerseen de oosterse Kr'rk. In deze studie viel vooral op dat de spre\!'r irrobeerde om het belang van dit schisma i!' rninimaliserenen te reduceren tot niets meer .ian ccn verschil van politieke opvattin,qentus.r'n \\'cst en Oost. Als een gevolg van clezeop\ . r t t i n g b e s c h o u w d ep a t e r D v o r n i k h e t b e l a n g : r i k c s c h i s m ab i n n e n d e K e r k a l s n i e t s a n d e r s .:.rn cen 'ver-uissing'die was voortgekomen uit !'!'n misverstand tussen de elkaar bestriidende :.rrIrjL-n over bepaalde politieke meningen en .l.inrlpunten. I: het niet wat naief om als enige oorzaak van .!'i.l rL-usachtigehistorische gebeurtenis in de :\ !'\t!.rse beschaving,wat het kerkschisma toch r.. .rllr'c-flde verschillendeinterpretatiesvan po. ::!'kc \tandpunten, die toen in Oost en West ':':elJ deden, aan te wijzen? Sinds rvanneer .i..:.ic'fl de volkeren gespleten. storten rijken -fr: .n desintegreren k e r k e n t e n g e v o l g ev a n .::..hillc'n van mening van politieke aard? \i.:.,r c'r achter dit schismabinnen de Kerk geen ::,.:. \\ crcldlijke problemen. vitalc belangen .,:: Jc !.erste orde en onvoorwaardelijk enga:jn!'nt ran de elkaar bestrijdende partijen, die .i..,-r hLrn belang en omvang uitstijgen boven lir'r Br zantijns meningsverschilof antagonisme , ' r . ' r p o l i t i e k cs t a n d p u n t e n z, o w e l i n h e t O o s t e n al' 1n 1.'.,\\'esten?Voor mij lijdt het geen twijfel .jat de hcldhaftigheid, het fanatisme, de opofferins. clc'aandacht en de wreedheid die aan beide zijclen roorkwamen bij de verdediging van hun positie en belangen. zich alleen laten verklaren als ze teruggebracht worden tot factoren en ovenve_gingendie meer effect en invloed op de
geesten en harten van de mensen hebben dan alleen een meningsverschilover politieke theoriedn. Mij komt het voor dat pater Dvornik de geschiedenisvan het kerkschisma naar eigen inzicht wil herschrijven,dat hij deze gebeurtenis beschouwt als een 'vergissing' die is voortgekomen uit een misverstand over triviale zaken. zoals de twist over bepaalde politieke theorie€n die in die tijd wijd verbreid was, en dat hij dit doet om op korte termijn lopende doeleindente dienen die verband houden met de eenheiclvan de christelijke kerken. Maar deze zienswijze op het kerkschismageeft geen blijk van waardering of respect voor de wijsheid, intelligentie, oprechtheid of vroomheid van degenen die zich met man en macht in de beslissendestrijd tussen de twee kerken hebben gestort, in de mening. meestal.dat de strijd ging tussenwaarheid en leugen (en niet zo maar de een of andere ver-eissingvan de geschiedenis) en dat hun eeuwige geluk en 'u'erlossing afhingen van de afloop van deze strijd. Wij ontkomen niet aan het stellen van de volgende vraag: Is het niet mogelijk om de christelijke eenheid een dienst te bewijzen zonder gebruik te maken van dit mythologische standpunt over de geschiedenisvan het schisma tussen de beide kerken, en zonder dit schisma om te vormen tot een instrument in een striid l u s s e n b e p a a l d e k o r t l o p e n d e b e l a n g e n ?I s h e t niet mogelijk de kloof tussen de twee kerken van vandaag te overbruggen zonder dat wij een belangrijke historische gebeurtenis behoeven te omschrijven als een vergissing die is voortgekomen uit een misverstand? Wat heeft het te betekenen als ons oordeel over een grote historische gebeurtenis luidt dat het een 'grote vergissing' is geweest? Hebben onze woorden nog wel enige serieuze betekenis wanneer wij in retrospectieverklaren dat een bepaalde periode in de geschiedeniseen vergissing is die er niet had moeten zijn en niet had mogen gebeuren? Natuurlijk betekenen de opinies die vervat zijn in de studie van pater Dvornik in feite niets anders dan dat de erkenning in onze tijd van de
621
Sidiq Galil al-'A?m De valsheidvan het westersechristelijkdenkenvan dezetild
werkelijkheid van het schisma, en het aanvaarden ervan als een historische realiteit. niet dienstbaar gemaakt kunnen worden aan het bereiken van bepaalde doelen en daarom moeten wij het historisch belang ervan kleineren. De beste manier om dat te bereiken is dan om te zeggen dat het een 'vergissing' was die veroorzaakt is door een op zich onbetekenendmisverstand over een meningsverschilover enkele politieke theoriedn tussen Oost en West. Als iedere denker die zich bezig houdt met zaken als wij hier behandelen,het voorbeeld van pater Dvornik zou volgen, zou de geschiedenismet het grootste gemak omgevormd kunnen worden 'vergistot een lange keten van onbeduidende singen', die niet hadden behoeven te gebeuren. Onze laatste hoop in deze is dat de serieuze historici het voorbeeld van pater Dvornik niet zullen overnemen bij het schrijven van hun toekomstige studies. Laat ik nu commentaar geven op de voordracht die pater Kiing heeft gehoudcnonder'dc titel 'De K e r k e n e e r l i j k h c i d ' .P a t e r K t i n g b e g o n z i j n voordracht met een exposd ovcr het begrip 'eerlijkheid' en dc rol die dit speelt in allc aspecten van het pluriforme tu intigstc-eeuwse leven. Ik voel mij verplicht om hier al direct op te merken dat ik bijzonder teleurgesteld 'uvas over de wijze waarop pater Kiing het woord 'eerlijkheid' vanaf het begin gebruikte. Ik had de indruk, dat het woord bij hem iedere precisie in betekenis had verloren, door de vaagheid. dubbelzinnigheiden specialebedoelingenwaarmee hij het gebruik van dit woord omringde. Een duidelijk voorbeelcl daarvan was de wijze waarop hij gebruik maakte van het begrip eerlijkheid met zijn talloze ethische aspectenzoals waarachtigheid, standvastigheid, rechtvaardigheid, oprechtheid, trouw, grootmoedigheid, betrouwbaarheid en edelmoedigheid,die allemaal van toepassing kunnen zijn. De spreker deed geen poging om het betekenisverschil tussen deze aspecten, dat er naast hun betekenisverwantschap ook is, duidelijk te maken, maar hij
622
begon zijn onderwerp te behandelen in een vorm die al deze betekenissenonderbracht in ' e e r l i j k h e i d 'e n c l a a r u i t het ene begrip conclu'eerlijkhcid' hct voornaamstc kendeerde hij dat merk was dat cletwintigsteeeuu had meegegeven aan de literatuur. muziek. architectuur. techniek. industrie. filosofie enz.. zozcer zelfs dat voor hem de twintigste eeuw onbetwist de ceuw van de eerlijkheid was geworden. Ik weet niet precies welke betekenis van het '"r'oorclhij ons wil laten uitkiezen als karakteristiek r,oor de twint i g s t e e e u w ! M a a r v o l g e n s c l c b e t c k e n i s s e nd i e 'eerlijkheid' ik toeken aan het q'oorcl kan ik n i e t a n d e r sd a n h e t v o l l e d i g o n e e n sz i j n m e t d e opinie van pater Kirn-eciat dczc ecurv onbetwist 'ee'rlijkheid' het tijdperk ran cle is. Wie de eerl i j k h e i d h e t v o o r n a a n r s t ek c n n r e r k v i n d t v a n d e z et i j i l m o c t * c l b e g i f t i g dz i j n n r c t c e n b i j z o n d e r g r o t c d o s i so p t i m i s m ee n e e n v e r b a z i n g w ' e k k e n d v c r m o s e n o m d e o n p l e z i e r i g ee n l e l i j k e k a n t e n v a n h e t l e v e n .c l e c u l t u u r e n b e s c h a v i n g van dezc rvereld te negeren. Ik weet niet hoeveel eerlijkheicl en oprechtheid tegenover de feiten van het leven in dit optimisme en in dit negeren aanwezig zijn. Ik heb aandacht geschonkenaan de woorden van pater Kiing over de eerlijkheid die zo in alle hoeken en gaten van het leven van de twintigste eeuw doorgedrongen is, totdat het mij duidelijk werd dat het eigenlijk zijn bedoeling was om tegen de katholieke kerk te zeggen dat zij eerlijk tegenover zichzelf moest zijn, aangezien zij zich in het tijdperk van de eerlijkheid bevindt, en dat z1j zich dus niet moet isoleren en het verband verliezen met de hoofdstroming van deze tijd, die een levende realiteit is. Eenvoudiger uitgedrukt: pater Kiing probeert de Kerk aan te sporen en onder druk te zetten om de interne hervormingsbewegingte aanvaarden en in harmonie te komen met de vereisten en voornaamstekenmerken van het moderne leven in de twintigste eeuw. Ik vind dat pater Kting eerlijker (tegenover zichzelf en anderen) en minder breedsprakig had kunnen zijn dan hij was, als hij direct tot de
S a d i qG a l a l a l - ' A z m D ev a l s h e i dv a n h e tw e s t e r s ec h r i s t e l i j d k e n k e nv a n d e z et i i d
een t i n cluicn:\cn r i ek . oor van preu'iI , \t n die r i k rde rr ist \an '0n: ir-
':ns I tl c'-
de dit
den )ln rinmij ling dat '.iO ren ring de om len en \en vet kig de
kcrn ran zijn bctoog was cloorgestotenen ons. . l L r i J c l i j kh a d - q e z e g d a t h i j v o n d d a t d e K e r k ; - . r t j r c a cl cn r e r g a a n d eh e r v o r m i n g e nn o d i g h e e f t . n : t l l c a i u r q e l e g e n h e d evna n d o g m a t i e k c n o r : , r n i . r r t i c .o m h a a r i n h a r m o n i e t e b r e n g e nm e t . : c , r n t s t a | r d i g h e d e nI ' a n d e t w i n t i g s t e e e u w , ..r\\n(lcIdaarbij zijn toevlucht te nemcn tot het ' .l r h u l l c ' n v a n z i j n m e n i n q e nc n z o n d e r dezete ',r'ihr'rgcn in een glimmend omhulsel dat nu - r n . c c r l i j k h e i d ' e n d a n r v e c r ' a a n p a s s i n ga a n . .:r tcljjk opgaan met de cclrw \,an de eerlijki : c r . i r r o r d t g e n o e m d .H i e r v i n d i k d a t d e e e r l i j k h r ' i c lm i j g e b i e c l m t i j n g e d a c h t e nd u i d e l i j k t e : , . : n r u i c r c - r ra.l s p a t c l K t i n g n t e t z i j n o f f i c i d l e :.,'.itit- binnen cle katholieke Kerk kennclijk :rct in stailtis om zijn -qedachtce nn meningen . , \ c r ( l i t 0 n c l e r w e r pr . o l s t r e k tc l u i d e l i j k e n o p : r e h t t o t u i t d r u k k i n g t e b r e n g c n .A I s d e z e g e .:.rchtc.nzijn werkelijke overtuigins \\'eergeven zoelr uit zijn woorden op te maken valt) moet ' . . r n h c m d e e e r l i j k h e i c lv e r l a n g c l worden om . , , ' n s t a n c l p u n tb u i t e n d e K e r k t e v e r k o n d i g e n r : r . / o z i j n k r i t i e k t e s p u i e no p d e K e r k e n h a a r ' : r r \ t a n c l i g h c d e ne .n w e l m e t a l l e d u i d e l i j k h e i d , .rrc'chtheiclen eerlijkheid. zonder dat hij zijn ' ,:r iucbt ncemt t o t c a m o u f l a g c .b e d e k t et e r m e n ,:' ./r.lfrcchtvaalcligirrg.Dan kan pater Kiing . ' r k r i t i e k d i r e c t r i c h t e n t o t d e k a t h o l i e k eK e r k ,- '..1nhaar zeggen clat zij eerdcr een versteend : ' . . r c 1l i j k t c l a ne e n i n s t e l l i n gd i e i n h a a k t o p d e rr.:.rntli-qheclenvan het moderne leven. een ^ ' : c ' i l i n c c l i e i n i n t e r a c t i ei s n t e t d e e l e m e n t c n ;ir.,r-Lrilhet leven is opgebouwd en begrip opr.c'11-gt \ oor actuele levensproblemen. H . ' t i . d u i d c l i j k d a t p a t e r K i i n g s p r o g r a m m ao m .ic' Ku'rk van binnenuit tc hervormcn er in wcrkcliikheid op neer komt dat hij dc katholieke theoloeischeerfcnis van Thomas op zijn grond\ estL'ndoet schudden en zich er voiledig van los maakt. Van enkele vrienden. cn uit een ge'prek clat ik met pater Kling hac1.heb ik begrenr'n dat zijn hervormingsprogramma revolutioniirr' stappen inhoudt, die hij in zijn openbare lezin-sniet u,ilde behandelenmaar alleen in ziin
priv6 gesprekken tot uitdrukking bracht. Bij voorbeeld het overboord gooien van het dogma van Maria's hemell aart en het dogma van de onfeilbaarheidvan de paus, en de veranclering v a n d e v i s i e v a n d e t r a d i t i o n e l ck a t h o l i e k cK e r k op zichzelf als de enigc ware kerk in de n.reest vollecligeen absolute zin van hct woorcl. tot dc opvattinr dat zij een kcrk is tussen de vele andere kerken, voor wie zij de kerk is waaruit de andere zijn voortgekomen. en niet meer dan dat. Als deze hervormingen tot stand zouden komen in de Kerk, zouden zij ongetwijfeld een nieuwe ovenvinning betekenenvoor de seculiere krachten. die het lcven in de twintigste ecurv beheersen,bij het uitwissen van cle sporen van de m i d d e l e e u w c ne n d c g e e s t c l i j k ee c h o ' s d i c t o t op hedcn weerklinken op het terrein van de Kerk. Maar ik trvijfel cr niet aan dat de theologen van het soort van pater Kiing clezek',vestie op hun ei_ecnmanicr zullen behandelen om de concessie.die de Kerk heeft sedaan door afstand te doen r,an de erfenis van de tiid van haar verqaneglorie. om te vormen in cen nieuwe ovenvinninq voor haar. die deel uitmaakt van haar bevrijding van overblijfselen die zich hadden gehanclhaafdtegenover cle ware boodschap van de Kerk. enzovoort. cle helc rimrant van de Iogica van het eigen gelijk die we op de voorafgaande bladzijden hebben leren kenncn. Het kan niet anders of een oprecht theoloog als pater Kting bevindt zich in een lastige en bcnarde positie als hij probcert de Kerk van binnenuit te hervormen door haar aan te sporen zich te ontdoen van essentidlegeloofspuntenen van de dogmatische en filosofische erfenis die de hoeksteen vormen van haar bestaan. Pater Kiings positie is zo benard omdat hij onmogelijk kan geloven in het dogma van Maria's hemelvaart. de onfeilbaarheid van de paus en de thomistische theologie. want daar wil hij de Kerk juist van bevrijden, aangezien hij dit alles beschouwt als overblijfselen van voorbije tijden die niet in overeenstemmingte brengen zijn met de omstandigheden waaronder wij in de twintigste eeuw leven en denken. Dan dient
623
d e n k e nv a nd e z et i j d S a d i qG a l a l a l - ' A z m D e v a l s h e i dv a n h e t w e s t e r s ec h r i s t e l i . i k
of de bijbel. Maar dit is wat de protestanten voorstaan (en waarvoor zij bereid waren te sterven) en wat zij tot op de dag van vandaag herhalen, en dit is precies wat de Kerk met alle macht, harclheicl en gestrengheid gedurende vele generatiesheeft bestreden.Stemt de katholieke Ke rk er dan tenslottc mee in om af te dalen tot de protestantsc leer. en erkent zij hiermee dat een cleel van haar heilige dogma's en haar thomistische theologie gecn fundering vinden in de christelijke boodschap en de bijbel? Weer staan we hier oog in oog met deze nieuwe logica van het cigen gelijk, zoals we die al hebben leren kennen. cle logica die naar de achtergronden kijkt om vervolgens te verklaren dat ecn bepaalcleperioclcvan de geschiedenisslechts eer.rvergissing is. clie' in dit geval, geleid heeft tot een slecht begrip van de ware christelijke ecrlijkDan is cr nog cen ancler ondcrr'vcrpdat mis.ie cn hairl bijhcl. en dit gebeurt om be\\'ortlL'n nloet ogett ondcr heidshalve duiclelilk paald: kortc tcrn.rijn-doelente verwezenlijken' gezien:Waarom verlangt prtt-r KiLng ran tle Evenmin als pater Kiing deze belangrijke zaken Kcrk dat zij afstand cloct van hct N'lalia-clogma en -ccwichtigc kwesties duidelijk en oprecht tlc t'nfc'ilbltrtrhe-i.tl' het dogma van cle pausc-liike onder ogcn ziet. maakt hij ons duidelijk hoever t h o m i s t i s c h ct h e o l o g i e L ' l l \ A l r r l c t r r l r l t l o l r c l e de Kerk volgens zijn hervormlngsprogramma ( r l l h c l \ \ isthaer opvatting om zichzett rtl' tlc kan gaan in het afstand nemen van haar tradirlezc rrnlLlat \t)m\ anig *ur" Kcrk te zien'.'lr rli.l1 tionele leerstellingen, voordat zij het speciale opvattingcn in strijcl zijn nlct clc-\\'etten van het karakter en de persoonlijkheid verliest. waarm e n s e l i j k\ c r s t a n d e n c i c e r v a r i n g ' e n n i c t k l o p cloor zij zich van cie andere dingen in de wereld atoomkracht Den met het leven in de tijcl Ian cle onderscheidt.Ik vind dat de eerlijkheid ons geLn uu,.thet menselijk vernuft {:latdc ruimtevaart juist biedt om toe te geven (wat pater Kiing nu heeft n.rogclijkgcmaakt'l Maar misschien kunin de moderne Kerk de dat verklaren), wil niet lecrstelnen wij het zo zien clat de katholicke wereld voor een moeilijke keuze staat' Ofwel lingen, waar pater Kiing afstancivan rvil doen' zij blijft zoals zii is volgens haar wezen en tunm e e r i n t e g e n s p r a a kz i j n m e t v e r s t a n d .c r v a r l n g dering en wordt zo een museumstuk van de de en opvattingen van de twintigste eeuw dan westersebeschaving,of zij betrecdt een lase van overige christelijkc dogma's zoals de vleesworverandering en verschuiving van haar situatie cling en opstanding van Jezus Christus en zlJn die zal leiden tot een volledige verandering van vind u.r-og.n om wonderen te verrichten? Ik haar identiteit in vergelijking tot de vroegere denken van dat dc eerlijkheid en zindelijkheid situatie. Maar het protestantse optimisme, dat van ons eisen om ofwel deze geloofswaarheden dit proces van verandering beslist in het voorgeheel en al terzijde te schuiven. of ze ondeel van de Ke rk zal ziin, wordt door absoluut kan Nu zijn' danks alles te accepteren zoals ze niets gerechtvaardigd. opKerk de pater Kiing dat iemand opmerken Er is nog een ander aspect in de voordracht roept om zich juist van der'e leerstellingen en 'eerlijkheid en de Kerk' pater Kiing over van geen niet van andere te bevrijden. omdat zij dat onze aandacht verdient. De spreker zwijgt steun vinden in de ware christelijke boodschap
zich cchter onmiddcllijk dc volgende vraag aan: Is het mogelijk voor eer.rkatholiek om deze t l o g m a ' st e o n t k e n n c n z o n t l e r t l a a r d o o r v a n h e t geloof af te vallcn en de onvcranderlijkc leerstellingenvan zijn Kerk te vcrwerpen'?Dit is een zeer belangrijkc vraag en cle ccrlijkheid gebiedt pater Kiing deze kwestic rnct volleclige openhartigheicl oncler ogen te zien Nlaar dat is nu precies \\'at hij niet heeft gedaan in zijn lezing 'eerlijkheiclen de Kcrk" Als pater Kiing ovcr cle katholiek wil zijn op zijn manier en cle Kerk zelf u'il hervormen, dan is daar wat mij betreft gecn bczwaar tegen. op voorwaardc dat hij dat ecrlijk er.r oprecht toegeeft als hij het woord uo".i ou., cle eerlijkheid in hct goclsdicnstig leven van de mens ir-rdeze scculierc ecuw'
624
:: !1
a
S a d i qG a l a l a l - ' A z m De valsheidvan het westerse christelijkdenkenvan dezetiid
.en
lle Ug
'loen rar cn ler rca ,en eriat NIS
eft ke :n. en :ht na diale ar-
:ld
iirt
'ne vel lnde an tie an :re lat lut :ht rk' ist
namelijk volledig over allerlei Ievenskwesties tlrc van invloed zijn op het denken van de mo_ J!.rne mens in deze tijd. In zijn vloed van woor_ !r.n,over het belang van eerlijkheid tegenover Jc Kerk in de twintigste eeuw is pater Kijng ,o rcr gegaan dat hij kritiek heeft geuit op delra_ .irtionele kledij van de katholieke relisieuzen. Hir r indt dat blijven vasthoudenaan het-eebruik rr-indeze kleding niets aan het licht brenst over ccrlijkheid' jegens de geest van het m-oderne lcrgn gn de realiteit van de twintigste eeuw. \ l e a r m e t a l z i j n n a d r u k o p h e r b e l a r i gv a n eer_ . i j k h c i d i n v e r b a n dm e t d e K e r k k o m t h i j e r n i e t :..c tc spreken over het stanclpuntvan de Kerk .rr cr geboortebeperking,of de oorlog in Viet_ ;ranr. of het probleem van de echtscheicline in .:c Kerk. Gelooft pater Kiing tlat dc Kerk iich Joor haar huidige standpunt in clezebelaneriike .,.rken op eerlijkheid kan beroemen teeeiove, : e r e a l i t e i tv a n d e t w i n r i g s t ee c u w c n d e w e r k e _ .rrkheid van het leven in de tijcl van atoom_ '.icrenschap en ruimtevaart? Ik zcg niet dat de Kc-rk niet druk bezig is met het bestudercn varr .:cze kwesties.maar ik wil allecn maar zeqgen rat de eerlijkheid van parcr Kiine hacl vc.-r.Iist .:.rr hij ons duidelijk maakte war het oprechte .irndpunt is tegenoverdc *erkelijkhcicj van ; r z c t r l d . d a t d c K e r k v o l g e n sh e m m o e t i n n c _ nen. Maar in plaats dat pater Kiing hct claar_ ,.rer had. _cebruiktehij zijn spreektijd voor de ^r.handeling van futiliteiten zoals ziin kritiek "1. Jc kledingvan religicuzenD . e w a i r r h ei t l d i c :rri riuidelijk is geworclen.is clat de eerliikheid .r Jc handen van pater Kiing omgevo.-d i, tot ren llillig instrument waarmee hij de Kerk wil :crnrsen I an enkele dogmatischctrekken. waar_ i!',gen de spreker bezwaar hecft vanuit ziin \rilnclpunt Van mens van dc twintigste aar*, ar-, \rir' e!'n obstakel vormen voor cle toenaderins t . r \ \ c n J e c h r i s t e l i j k ck c r k e n . I r r d i t r e r b a n j iiunncn uij natuurlijk niet anders dan ons af_ r ragen hoe groot en van welke aard cle eerliik_ h e i J i . J i e p a r e r K i i n g h e e f r r o e s e p a \ lu p . i 1 n onderu clp: de eerlijkheid
Een ander feit dat deze conferentie mij dui
625
denkenvan dezetiid sadiq Galal al-,A+m De valsheidvan het westersechristelijk
top hebben bereikt wat bewapening betreft, dat is het enige middel om werkelijk vrede te bereiken, een vrede die niet anders kan dan steunen op vertrouwen in de toekomst'' Maar deze grotc dag is al verloren voor de christelijke Kerk, en is allang voorbij' want haar wapens zijn haar tegen haar wil afgenomen door krachten die in hun wezen verwant zrjn aan de seculiere beweging die heeft gemaakt wat wij de moderne wereld noemen' en die zijn wetenschapscultuur en zijn industriEle beschaving heeft oPgebouwd' De scltrijvcr vtnt hoven.stuantlesrnl',Sadiq Galal a l - A . : m , w e r d i n 1 9 3 4 i n D a m o s c u sg e b o r e n ' Na een universitaire studie in Beyrouth en (tan de Yalc Universiteit, waar hi.i c(tt doctorual in de lilosofie verwierf , doceerde hij lilosolie aan verschillende urtiversiteitcn in de VeraniRde Staten en enkele Arabische landen (Damasctts, Berrouth, Amman). Zijn bekendste v'erk tot 1969 was een kritisch boek over cle nederlaag tegen Isra\l van 1967. In 1969 ptrbliceerde hij De kritiek op het religieuze denken. Het viif de 'De t'alsheid van het weshooftlstuk hiervan is terse christeliik denken t'ttn deTe tiid', dat al twee jaar eerder dli.otltlerlijk in de Libanese ftrcnl Al-Nahar (D( dag) wus verschenen' De kritiek op het religieuzedenken heeft een schrij' versproces in Libanon tot gerolg gehad' De affaire Sadiq al- Aznt is ttitvoerig beschreven door S. Wild (in: Der Islam 48 (1972) pp' 206253) o.d.t.'Gott und Mensch im Libanon' Die Affiire Sadiq al-'Azm.' Wild beschrijft het precaire evenwicht I trssertde twee grote geloofsgemeenschappen in Libanon' de Sunnitische moslints en de Maronitische christenen' Ver' volgens schetst llild de levensloop van Sadiq al:Azm en zijn politieke en lilosofische idee4n, en bespreekt dan, hoofdsttrk voor hooldstuk, het gewraakte boek De kritiek op het religieuze denken. dat inzet vttn de allaire werd' In dit boek worden ntoslimse en christelijke theologen gelijkeliik aangevallen vtutuit een ognostisch, marxistisch standpunt, waarbij al:Azm zijn op-
626
titnistische gelool in de mogelijkheden van de ntoclernewetenschdp nergens verheelt' De kritiek op het religieuze denken is een principieel seculiir boek, en het kon niet anders dan de grootste opschttcltling veroorzakert in de verzuilcle Libanese maatschappij. lltild geeft een anal:-se van de meeste reacties, contra-geschriften e.d. vort moslimse en christelijke auteurs, tot 1972, ntaar de discussie\1)ostocn nog niet verstomd. In het hier vertualde hoofdstuk valt al-'Azm alleen westerse christeliike theologen aan, die het eeuwleest van de AnterikrLanseUniversiteit in Bej,routh (in 1866 begonnen als ltet Syrian Proteslant Collegc) kwamtn opluisterett door lurn uanv,ezigheid en hun tedevoeringen over her Christendont in crisistijd Ecn van dc sprekers wos trouwens de Nederlandse kardinaal Ilillebrands, toen rtog belast met de leiding van het Secretarioot voor de Christelijke Eenheid De drie sprekers die al:Azm's razernij hebben opgewekt zijn: t. Dr. W. A' Visser't Hooft, tot 1966 secretaris-generaal van de lilereldraad vun Kerken,2. Prol. Francis Dvornik, emeritLts hooglerattr voor B-t,zantijnse geschiedenis in Dun'tbartott Oaks, Hurvard, priester sinds 1916' auteur van onder meer The Photian Schism in History and Legend (Cumbridge 1948 1 en Early Christian and Byzantine Political Philosophy (Dumbarton Oaks 1966), en 3. Prof' Hans Ki)ng, de bekende hoogleraor in de Dogmatiek uit Tiibingen, priester sinds 1954' en onlangs door ile Vdticu(tnseotttoriteitert vun zijn leeropdracht vervallen verklaard u'eRcrts onvoldoende orthodoxie. Dez.e Vaticaanse ingreep in l'tet Duitse universitaire leven illustreert nog eens hoe parallel de belung,'rtvan de tegettstun' riers van vernieuvting binnen de Kerk lopen met die van ongelovigen als Scldiq al:Aznt' De lezingen vun de deelnentersoan het symposium in Bey'routh zijn gebundeld onder de titel God and Man in Contemporary Christian Thought. Proceedings of the Philosophy Symposium held at the American University of Beirut, Aptrl 213A, D67. Edited with an introduction by Chur' les Malik. Beyrouth 1970.
Ai:A i.rttCi
: 'l
) r
o,,i.
, ' t ' l -
rla
h ca:l 4(ilt' : '-)€ ?t l.t't,,
tle et .'.; ir.1!
i:c'e
iz!, r.
<e: h
aaa L rr.i,c, iters ie.
'
lin x r.
lax e oni n ln
ec,: ! Ien I ttccn
S a d i qG a t a la l - ' A z m D ev a l s h e i dv a n h e tw e s t e r s ec h r i s t e l i j d k e n k e nv a nd e z et i i d
t d e t--: Nl t-
tieel rde 'ttilatlatten tot Ier4Ln die ;ireit rtan Toor o| er p renaal \'(In teid. tben 'tolt, raad rittts r i n ot6 nin arly
)phy I ans iliek aulgs leerrvolreep nog
Al- Aan heelt weinig moeite met het ontdekken ran innerlijke tegenstrijdigheden in de voordruclttert van deze vernieuwers die slechts i, rt deel von hun tradities willen laten schieten, :tt r'uok alleen om opportunistische redenen. Ortk het opportwistne dat tleze sprekers er:,,e brengt om de netlerlttttg van de kerkett - rtederlaag gemeten naar traditionele maat_ tttt|cn - te presenteren alS een Overwinning Llie voor de bestwil van de Kerk is bevochten, |.ekt grote woede op bij al:Azm. Het tloet wat ,tiie.f aan, deze woede om een bijna universeel :oegepaste omkeertruc, maar afgeTien daarvan :iin al:Azm's argumenten geheel in tle liin van -!t qcrttitldeldeNederlandse agnost. tn iletter.,irtdsepolitieke termen verteal(l zou dit secu.it're denken zonder enige nadrukketijkheitt in te .i.:len zijn bij politieke partijen als rje pvrJA ot .:, VVD (en wie het hier vertaalclehooldsttrk. dut overigens niet het meest provocerende van ;tet boek is, leest kan zich alvragen ot' hier nu c'Lnallaire over moest ontstaan), maar in het '.olledig door godsdienstige tegenstellingen be_ ):eerstepolitieke leven in Libanon kon een rlen_ <er als al:Azm slechts onderclak vinden bii .:rtks-e.rtremisten in de palestijnse bevrijttingi:eweging. Over de hevigheid van de religieuze lri?ntatie in Libanon is dit veelzeggend. In het Libanese lVetboek van Stralrecht komt e,'n bepaling voor die onder nteer het verrich:en van handelingen stralbaar stelt die het ont_ stden van conllicten tussen de verschillende con_
fessionele groepen in de Libanese bevolkinp tot doel ol gevolg hebhen. Geen noclelozebnpiling als men weet hoe de verschillencle het,olkingsgroepen in een tot de tanden gewapende vrede tegenover elknar staan. In 1975176 zou het trouwens toch lout guan, en werd Libanon pe_ dompeld in ecn desastreuze burgeroorlog. partijen hierin wcren, Toals bekend, de Maront_ tische clrristenen, in de Nederlandse pers altijd 'recltts' met aangeduid, en de ,linkse' moslims, aan wier zijde veel Palestijnen meevochten. Maar al:Aztn's boek verscheen voordat deze Libtmese variont van oecutnene en dialoog zijn bloedig ltoogtepunt bereikte en toen de wetsbepaling over ophitsirlg tussen de bevolkingsgroepen nog serieus werd genomen. Op 7 juli 1970 werden uitgever en auteur in hoger beroep vrijgesproken. Documenten over de rechtszaak zijrt in een deel van de eerste druk, en in de latere drukken, van het boek opgenomen. Wild geeft deze, deels in rdsumd, deels in Duitse vertaling. De rechtbank wos tot de conclusie pekomen, dat het boek De kritiek op het religieuze denken'wetenschappelijke, lilosofische onclerzoekingen' bevette,met'wetenschappetijke,filosolisclte kritiek, bij wijze van studie over het religieuze denken, zonder dat het in de becloeling van de schrijver heelt gelegen goclsdienstige ol raciale tegenstellingen aan te wakkeren, ol om aan te sporen tot strijd tussen de verschil_ lende groepen in het [Libanese] volk, ol om ziin verachting voor de godsdiensten tot uittlrukkinp te brenpen.'
IAtb )petl
,De :tum God rght. held .,| 1
Itur-
olI
