Christelijk Sociaal Denken Traditie - Actualiteit - Kritiek
Onder redactie van Marcel Becker
CvE Boekenreeks 17
CvE Becker, christelijk sociaal denken 14-01.indd 3
19-01-2009 09:23:19
Inhoud
Voorwoord Marcel Becker Maat houden: Waardigheid, vrije wil, kwetsbaarheid en verantwoordelijkheid bij Efrem de Syriër Ciano Aydin Een oefening in balanceren; de katholieke sociale leer over arbeid Marcel Becker De onaantastbaarheid van de menselijke waardigheid als opgave van de katholieke sociale leer Inigo Bocken Christelijk-sociaal – een archeologie, een her-innering Govert Buijs
7
13 32
50 68
De grondslagen van de christelijke sociale leer Christoph Hübenthal
102
Compendium en Osnovy: Een Orthodox contrapunt Josephien van Kessel, Olga Hoppe-Kondrikova en Evert van der Zweerde
130
Het radicale bevrijdingspotentieel van het ‘maatschappelijk middenveld’ Ringo Ossewaarde
161
Sociale hoop in liberale tijden Bas van Stokkom
182
De politieke theologie van een potestas indirecta Marin Terpstra
197
5
CvE Becker, christelijk sociaal denken 14-01.indd 5
19-01-2009 09:23:19
Over de waardigheid van de mens volgens de katholieke sociale leer Paul van Tongeren
223
Natuurwet en geweten Paul van Tongeren
238
Legitimering van mensenrechten vanuit natuur of politiek? Johannes A. (Hans) van der Ven
244
Auteursgegevens
279
6
CvE Becker, christelijk sociaal denken 14-01.indd 6
19-01-2009 09:23:19
Voorwoord Marcel Becker
Het christendom heeft vanaf het begin geworsteld met de vraag hoe de religieuze inspiratie om te zetten in maatschappelijk handelen. Zijn lange geschiedenis laat uiteenlopende en zelfs extreme posities zien. Van de ascetische heremiet die zich distantieerde van de maatschappelijke turbulenties tot de bevlogen wereldverbeteraar die in naam van christelijke idealen de revolutie proclameerde. Het brede spectrum aan posities dat zich ontwikkelde stelde de leiders van de steeds machtiger wordende christelijke instituten voor het probleem: hoe moet ‘de Kerk’ omgaan met de veelheid aan posities die zich onder haar vleugels ontwikkelt? Zo ontstonden geschriften, waarin ‘in naam van het instituut’ stelling werd genomen, met het doel de christelijke energieën in goede banen te leiden. Geschriften die soms nadrukkelijk in een bepaalde richting wezen en andere keren de kool en de geit spaarden. Zeer sterk zien we deze ontwikkelingen in de Rooms-Katholieke Kerk. Nadat de eerste christenen het goede samenleven in kleine kring praktiseerden, ontstond een rijke theologische traditie met aanwijzingen voor maatschappelijk handelen. Deze heeft ongetwijfeld extreme vormen van engagement in gematigde banen geleid. Na de Reformatie opereerde de Rooms-Katholieke Kerk meer vanuit een defensieve positie, wat nog versterkt werd door de Franse revolutie. De strijd tussen progressieve en conservatieve krachten in de negentiende eeuw is wel gevangen in het beeld van de dijk die zich staande probeert te houden tegen steeds nieuwe vloedgolven. Het lijft geen twijfel dat de katholieke Kerk, met onder andere de adel en de vorsten, deel uitmaakte van de dijk. Als ‘hoogtepunt’ (wellicht beter dieptepunt) in deze strijd geldt de encycliek Syllabus Errorum van paus Pius IX (1864). De vrijheid van religie, scheiding van Kerk en staat, het liberalisme en ‘de moderne beschaving’ werden afgewezen. Dit gebeurde op een manier die een hedendaagse kritische geest de rillingen over de rug doet lopen. De stellingen werden verworpen door slechts te refereren aan eerdere pauselijke documenten. Geen argumentaties, geen gedachteontwikkeling, laat staan een discours dat oog heeft voor niet-katholieken. 7
CvE Becker, christelijk sociaal denken 14-01.indd 7
19-01-2009 09:23:19
In 1891 veranderde het beeld van een dijk die op zijn plaats staat en probeert te redden wat er te redden valt. De katholieke Kerk ging in het offensief, zo bleek alleen al uit de titel van de encycliek die paus Leo XIII op 15 mei het licht deed zien: Rerum Novarum (Van de nieuwe zaken). De nieuwe omstandigheid waarmee de paus zich in concreto uiteenzette was het arbeidersvraagstuk. De snelle industrialisatie had geleid tot een proletariaat dat in mensonterende omstandigheden leefde. Naast de uitbuiting noemt de encycliek als schrijnende misstand ‘het niet minder ernstige probleem’ van ideologische manipulatie. De arbeiders stonden bloot aan allerlei problematische gedachtestelsels, waarvan natuurlijk het socialisme het meest prominente en voor de Kerk meest bedreigende was. Het is niet moeilijk om de machtsstrategische motieven te ontwaren die achter de verschijning van de encycliek schuilgingen. Ontwikkeling van een visie die aansloot bij de problemen en belevingen van arbeiders was voor de Kerk een zaak van overleven. Maar het is minstens zo fascinerend te erkennen dat in deze encycliek een inhoudelijk patroon werd uitgetekend dat in de erop volgende encyclieken over maatschappelijke vraagstukken werd vastgehouden. De opvolgers van Leo XIII werden niet moe die continuïteit te benadrukken. Twee encyclieken refereerden in hun titel naar het eerste document1, en in alle encyclieken wordt er uitgebreid naar verwezen. Mater et Magistra van de in menig opzicht zo onconventionele Johannes XXIII opent zelfs met een veertig paragrafen durende recapitulatie van Rerum Novarum. De pretentie van continuïteit kenmerkt ook het meest recente grote document over sociale vraagstukken dat vanuit het Vaticaan is gekomen, het Compendium van de sociale leer van de Kerk, samengesteld door de Pauselijke Raad voor Rechtvaardigheid en Vrede.2 In een twaalftal hoofdstukken worden de belangrijkste lijnen van wat is gaan heten ‘de sociale leer van de katholieke Kerk’ bijeengebracht, met voordurende verwijzingen naar de oudere geschriften. Wordt die pretentie van eenheid ook waargemaakt? Voor een deel zeker. Rerum Novarum veroordeelde in de eerste paragraaf het socialisme, maar problematiseerde ook het radicale liberalisme, en duidde beide als oorzaak van het arbeidersvraagstuk. De gedachtegang dat de sociale leer een ‘derde weg’ tussen radicaal socialisme en hard liberalisme vormt, spreekt direct uit alle andere documenten. Ook kernthema’s als eigendomsverwerving, subsidiariteit en menselijke waardigheid worden in de encyclieken over herkenbare lijnen uitgewerkt. Een belangrijke reden waarom die continuïteit kon worden gehandhaafd ligt in de abstracte 8
CvE Becker, christelijk sociaal denken 14-01.indd 8
19-01-2009 09:23:20
