Uitgangssituatie In dit hoofdstuk bespreken we de huidige breedbandsituatie in de provincie Overijssel. Het vorige hoofdstuk heeft laten zien wat het potentieel van breedband is, in dit hoofdstuk komt aan bod in hoeverre dat potentieel in Overijssel op dit moment benut wordt. Deze uitgangssituatie vormt een belangrijke input voor later in dit rapport, bij het vormgeven van de ambitie van de Provincie maar ook bij het formuleren van concrete beleidsopties. In het vervolg van dit hoofdstuk presenteren we eerst een aantal generieke indicatoren over de Provincie en haar gemeenten. Vervolgens gaan we specifiek op de breedbandsituatie in, aan de hand van drie relevante aandachtsgebieden: (1) huishoudens in stedelijk gebied en dorpskernen, (2) huishoudens in buitengebied en (3) bedrijven(terreinen).
Overijssel in vogelvlucht De provincie Overijssel telt 25 gemeenten, waarvan Zwolle de hoofdstad is. Hieronder is de Provincie schematisch weergegeven:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.
Almelo Borne Dalfsen Dinkelland Deventer Enschede Haaksbergen Hardenberg Hellendoorn Hengelo Hof van Twente Kampen Losser Oldenzaal Olst-Wijhe Ommen Raalte Rijssen-Holten Staphorst Steenwijkerland Tubbergen Twenterand Wierden Zwartewaterland Zwolle
20
19
24
8
12 25
3
16
22 17 15 5
9
23
21 2
18
4
1 14
13
10 11
6 7
Figuur 1. Schematisch overzicht van Overijssel
Een aantal algemene demografische karakteristieken van de Provincie en haar gemeenten wordt in onderstaande tabellen getoond. Kenmerk
Waarde
Oppervlakte (km2)
3.420
Aantal gemeenten
25
Aantal inwoners (x 1.000)
1.137
Aantal huishoudens (x 1.000)
478
Figuur 2. Algemene demografische karakteristieken Overijssel (bron: CBS)
De onderstaande afbeelding geeft een overzicht van een aantal generieke kenmerken van de verschillende gemeenten.
Gemeente
Oppervlakte Aantal (in ha) inwoners
Aantal % huur- % huishoudens huishoudenswoningen lage inkomens
Almelo
6739
72600
31580
45%
46%
Borne
2599
21330
8895
34%
35%
Dalfsen
16511
27260
10470
24%
30%
Deventer
13125
98525
44750
46%
42%
Dinkelland
17575
26060
9595
30%
30%
Enschede
14103
157050
76570
49%
50%
Haaksbergen
10486
24485
9815
31%
35%
Hardenberg
31285
59015
22480
34%
36%
Hellendoorn
13809
35790
13945
30%
34%
Hengelo
6084
80770
36135
48%
43%
Hof van Twente
21285
35470
14445
36%
34%
Kampen
14254
50050
19895
40%
38%
Losser
9887
22645
9070
31%
37%
Oldenzaal
2159
31975
13470
40%
39%
Olst-Wijhe
11415
17540
6965
31%
36%
Ommen
17998
17405
6955
35%
35%
Raalte
17119
36795
14550
33%
34%
Rijssen-Holten
9412
37080
13305
32%
33%
Staphorst
13424
16155
5225
28%
30%
Steenwijkerland
29030
43210
18230
37%
40%
Tubbergen
14700
21145
7605
31%
29%
Twenterand
10635
33580
12485
37%
36%
Wierden
9475
23445
8785
31%
31%
Zwartewaterland 8273
21935
7990
32%
34%
Zwolle
11137
119030
54390
49%
41%
Totaal
332519
1.130.345 477.600
Figuur 3. Algemene karakteristieken per gemeente (bron: CBS, Kerncijfers wijken en buurten 2004-2010)
Hieronder wordt de bedrijvigheid in Overijssel gekenschetst.
Gemeente
Aantal agrarische
Aantal niet-agrarische
Aantal
bedrijven
bedrijven
bedrijventerreinen
Almelo
135
3200
26
Borne
70
875
4
Dalfsen
520
1185
8
Deventer
330
4035
13
Dinkelland
650
1180
8
Enschede
200
6480
33
Haaksbergen
335
1085
6
Hardenberg
785
2475
30
Hellendoorn
335
1440
5
Hengelo
120
3795
19
Hof van Twente
700
1710
16
Kampen
370
2250
9
Losser
280
850
7
Oldenzaal
30
1615
5
Olst-Wijhe
340
640
6
Ommen
385
830
6
Raalte
625
1425
14
Rijssen-Holten
225
1735
11
Staphorst
435
790
5
Steenwijkerland
465
2115
18
Tubbergen
630
960
9
Twenterand
295
1370
18
Wierden
305
1035
5
Zwartewaterland
165
1165
6
Zwolle
180
5215
14
Totaal
8910
49455
301
Figuur 4. Aantal bedrijven per gemeente, hun eigenschappen en het aantal bedrijventerreinen per gemeente (bron: CBS, Kerncijfers wijken en buurten 2004-2010)
Als we kijken naar de omvang van de bedrijven in Overijssel, dan komen we tot de volgende inzichten. Bedrijfsgrootte (aantal medewerkers) 1–5 6 -50 51 – 1000 >1000 Totaal Figuur 5. Aantal bedrijven
Aantal bedrijven 58.844 7.274 632 8 66.758 naar bedrijfsgrootte (bron: CBS, Kerncijfers wijken en buurten 2004-2010)
Breedband in Overijssel - drie aandachtsgebieden De uitgangspositie van de Provincie met betrekking tot breedband zullen we bespreken aan de hand van drie aandachtsgebieden:
Huishoudens in stedelijk gebied en dorpskernen; Huishoudens in buitengebied; Bedrijven en bedrijventerreinen.
We introduceren deze indeling hier omdat de relevante beleidsopties om de uitrol van breedband te versnellen sterk verschillen voor deze gebieden. Dit heeft te maken met het feit dat de mogelijkheden die de Provincie en gemeenten hebben om financieel actief te zijn in de aanleg van breedband sterk worden gestuurd door Europese richtlijnen. 1 Later in dit rapport gaan we in meer detail in op deze juridische kaders, voor nu volstaat de vaststelling dat ze sterk afhangen van de al aanwezige infrastructuur in een bepaald gebied. In deze kaders wordt breedbandinfrastructuur aangeduid als NGA: Next Generation Access (networks).2 Zowel kabel als glas zijn NGA, ADSL is dat niet. In een gebied waar nauwelijks breedbandinfrastructuur aanwezig is mag meer dan in een gebied waar twee of meerdere netwerken concurreren. In het laatste geval zou overheidsingrijpen immers meer marktverstorend kunnen zijn. Specifiek maakt de commissie onderscheid tussen wit, grijs en zwart gebied:
Een gebied waar NGA-netwerken momenteel niet voorhanden zijn en waarschijnlijk niet in de nabije toekomst (3 jaar) door particuliere investeerders zullen worden aangelegd en volledig operationeel zullen worden gemaakt, moet als een wit NGA-gebied worden beschouwd.
Een gebied moet als een grijs NGA-gebied worden beschouwd wanneer er in de komende drie jaar slechts één NGA-netwerk voorhanden is of zal worden uitgerold en geen andere exploitant plannen heeft om in de komende drie jaar een NGA-netwerk uit te rollen.3
Indien er in een bepaald gebied meer dan één NGA-netwerk bestaat of in de komende drie jaar meerdere NGA-netwerken zullen worden uitgerold, moet dat gebied in beginsel als een zwart NGA-gebied worden beschouwd.4
In dit rapport wordt het grijze gebied verder opgesplitst in twee typen grijs gebied. Een deel van het grijze gebied zal (zonder overheidsingrijpen!) namelijk op middellange termijn (langer dan drie, maar minder dan circa acht jaar) bezet worden door een tweede NGA, terwijl het andere deel ook op middellange termijn maar één NGA zal kennen. Dit eerste type grijs gebied zal in de relatief nabije toekomst concurrentie op NGA’s kennen, het tweede type niet. Om dit onderscheid te introduceren definiëren wij het eerste type grijs gebied als ‘donkergrijs’ en het tweede type grijs gebied als ‘lichtgrijs’.
1
Centraal daarbij staan de “Communautaire richtsnoeren voor de toepassing van staatssteunregels in het kader van de snelle uitrol van breedbandnetwerken” die de Europese Commissie in september 2009 presenteerde. Deze richtsnoeren zetten uiteen onder welke voorwaarden het overheden toegestaan is de aanleg van breedbandinfrastructuur (mede) te financieren.
2
NGA-netwerken worden daarbij gedefinieerd als vaste toegangsnetwerken die volledig of gedeeltelijk uit optische elementen bestaan en die breedbandtoegangsdiensten kunnen leveren met betere kenmerken (zoals een hogere verwerkingscapaciteit) dan de diensten die via bestaande netwerken met koperen telefoonlijnen worden geleverd. In de praktijk betekent dat, dat het HFC-netwerk van de kabelaars én glasvezel als NGA worden beschouwd.
3
In de praktijk zal dit in Overijssel vaak betekenen dat er wel een kabelnetwerk is uitgerold, maar dat er vanuit de markt geen plannen zijn op korte termijn om een glasvezelnetwerk uit te rollen.
4
In de praktijk zal dit in Overijssel vaak betekenen dat er zowel kabel als glasvezel aanwezig zal zijn.
Terugkomend op de drie aandachtsgebieden kunnen we aannemen dat stedelijk gebied en dorpskernen veelal te classificeren zijn als zwart en donkergrijs gebied. Huishoudens in het buitengebied zijn veelal te classificeren als lichtgrijs en wit. Toch zullen er ook uitzonderingen zijn: huishoudens in kernen die geen kabel kunnen krijgen of huishoudens in afgelegen gebieden die kunnen kiezen tussen glas en kabel. Echter, vanwege de leesbaarheid van dit rapport zullen we geregeld spreken over steden en kernen en buitengebieden. De lezer dient echter opmerkzaam te zijn dat per gebied of huishouden een juridische toetst moet worden uitgevoerd om de tint (zwart, grijs of wit) te bepalen. Wanneer we bedrijven op deze manier willen classificeren moeten we onderscheid maken tussen bedrijven op bedrijventerreinen en bedrijven in ‘reguliere’ buurten. Bedrijventerreinen kunnen zowel zwart, donkergrijs, lichtgrijs, als wit zijn. Hier geldt grofweg hetzelfde als voor huishoudens. Van bedrijven die niet op een bedrijventerrein gevestigd zijn, maar min of meer tussen huishoudens liggen, kunnen we veronderstellen dat deze de classificatie van de buurt als geheel aannemen. Immers, een netwerk zal niet lokaal uitgerold worden vanwege enkele bedrijven, maar wanneer de buurt ontsloten wordt zullen deze bedrijven wel toegang kunnen krijgen tot de NGA.
Huishoudens in stedelijk gebied en dorpskernen De provincie heeft momenteel verscheidene gebieden waar zowel kabel als glasvezel aanwezig is. Overijssel neemt met 19,9% een nationale tweede plek in betreffende het percentage huishoudens dat aangesloten is op glasvezel (zie Figuur 6).
Figuur 6. Glasvezelaansluitingen naar provincie (Bron: Stratix, 2010)
Merk echter op dat deze aangesloten huishoudens niet homogeen verdeeld zijn over de Provincie. Wanneer we kijken naar de activiteit van het bedrijf Reggefiber, dat het gros van de Nederlandse glasvezelaansluitingen voor huishoudens heeft aangelegd, zien we een sterke concentratie in de steden Deventer en Enschede. Onderstaande figuur geeft alleen het gerealiseerde netwerk weer, momenteel lopen er bijvoorbeeld vraagbundelactiviteiten in Zwolle.
Figuur 7. Uitrol van de glasvezel van de firma Reggefiber in Overijssel5
Voor de Provincie kunnen we per gemeente een inschatting maken hoeveel huishoudens er in zwarte en donkergrijze gebieden liggen.6 In de onderstaande tabel worden deze cijfers weergegeven. Zoals te zien is zijn het, niet verrassend, voornamelijk de steden die (grotendeels) ontsloten zijn. In de onderstaande tabel zijn geen gegevens opgenomen over witte en lichtgrijze huishoudens; deze komen later in dit hoofdstuk aan bod.
5
bron: www.reggefiber.nl
6
De genoemde aantallen huishoudens per type gebied zijn nadrukkelijk schattingen. Alleen marktpartijen kunnen deze cijfers exact geven, maar vaak wordt dat als strategische informatie gezien. Voor deze schatting is informatie gebruikt van Ziggo, Reggefiber en het CBS. Uit gegevens van Ziggo blijkt dat 8% wit gebied is. Reggefiber geeft aan dat 85% van de huishoudens in de nabije toekomst zal worden aangesloten op glas (zwart en donkergrijs gebied). Van het CBS zijn gegevens over de adressendichtheid per buurt gebruikt. In combinatie stellen deze gegevens ons in staat om voor iedere buurt in te schatten of deze zwart, donkergrijs, lichtgrijs, of wit is.
Gemeente
Zwart
Donkergrijs
Almelo
4790
25520
Borne
0
8240
Dalfsen
0
7535
Deventer
15035
28165
Dinkelland
0
5085
Enschede
38650
35445
Haaksbergen
0
8145
Hardenberg
0
12370
Hellendoorn
0
11610
Hengelo
10655
24915
Hof van Twente
0
9945
Kampen
2770
14740
Losser
0
6685
Oldenzaal
1465
11810
Olst-Wijhe
0
4460
Ommen
0
4555
Raalte
0
9500
Rijssen-Holten
0
12050
Staphorst
0
2570
Steenwijkerland
0
9425
Tubbergen
0
1865
Twenterand
0
10280
Wierden
0
7140
Zwartewaterland
0
7425
Zwolle
21575
31515
TOTAAL
94940 310995
Figuur 8. Overzicht de gemeenten in Overijssel en het aantal huishoudens in zwarte en donkergrijze gebieden.
Huishoudens in buitengebied Wanneer we kijken naar huishoudens in het buitengebied leggen we de focus op het lichtgrijze en witte gebied.7 In Figuur 9 zijn de aantallen huishoudens in buitengebied aangegeven per gemeente.
7
Wederom is hier geen sprake van een perfecte relatie tussen de ‘juridische tint’ van een huishouden en het gebied waar het ligt. En wederom hanteren we deze terminologie vanwege de leesbaarheid van het document. De eerder genoemde disclaimer aangaande de juridische toets is ook hier van toepassing.
Gemeente
Lichtgrijs Wit
Almelo
915
355
Borne
590
70
Dalfsen
640
2295
Deventer
250
1290
Dinkelland
2265
2240
Enschede
2365
115
Haaksbergen
610
1065
Hardenberg
5360
4725
Hellendoorn
1050
1280
Hengelo
115
435
Hof van Twente
1680
2830
Kampen
1055
1325
Losser
1745
645
Oldenzaal
200
0
Olst-Wijhe
570
1935
Ommen
250
2155
Raalte
1905
3145
Rijssen-Holten
590
670
Staphorst
1520
1130
Steenwijkerland
4970
3850
Tubbergen
2720
3010
Twenterand
1060
1135
Wierden
475
1165
Zwartewaterland
100
465
Zwolle
585
715
TOTAAL
33585
38045
Figuur 9. Overzicht de gemeenten in Overijssel en het aantal huishoudens in witte en lichtgrijze gebieden.
Bedrijven(terreinen) Bedrijven zijn onder te verdelen in bedrijven op bedrijventerreinen en bedrijven buiten bedrijventerreinen. Wanneer bedrijven buiten bedrijventerreinen liggen en dus tussen huishoudens, veronderstellen we dat de mogelijkheden van breedband vergelijkbaar zijn met die van particuliere huishoudens in de desbetreffende omgeving. Bedrijventerreinen kennen echter een andere dynamiek. Het aantal bedrijventerreinen met een kabelnetwerk is zeer beperkt, omdat de kabelnetwerken oorspronkelijk waren gericht op de residentiële markt. Daarnaast blijkt uit gesprekken dat circa 15% van de bedrijventerreinen een glasvezelnetwerk kent. Bovendien is uit andere onderzoeken bekend dat dit bijna uitsluitend de grote terreinen zijn. Gegeven deze constateringen en de mogelijkheid tot verdere uitrol in de komende drie jaar, schatten wij het aantal zwarte (meerder glasaanbieders) of grijze (één glasaanbieder) bedrijventerreinen in op 20%. Vanwege de beperkte aanwezigheid van kabelaansluitingen op bedrijventerreinen constateren we dat grofweg de resterende 80% niet is ontsloten. Onderstaande figuur geeft het aantal bedrijven voor elk van de 353 bedrijventerreinen in de provincie Overijssel weer. Uit deze figuur kan worden afgeleid dat er 3010 bedrijven op witte bedrijventerreinen gevestigd zijn.
Aantal bedrijven per bedrijventerrein 700
600
Aantal bedrijven
500
400
300
200
100
0 0%
20%
40%
60%
80%
100%
Percentage totaal aantal bedrijventerreinen
Figuur 10. Verdeling van het aantal bedrijven over de bedrijventerreinen in Overijssel (bron: Provincie Overijssel)
Als het gaat om de bedrijven die niet op bedrijventerreinen liggen, maar in het witte gebied, dan komen we tot de conclusie dat het hier gaat om 10.190 bedrijven. Echter, in heel veel gevallen zullen deze bedrijven een locatie – en dus een NGA – delen met een huishouden. In heel Nederland kent 75% van de bedrijven één of twee werknemers en dat zal in deze gebieden waarschijnlijk nog veel hoger liggen. Denk bijvoorbeeld aan agrarische bedrijven, maar ook aan talloze personen met een kantoor of winkel aan huis. Er is dus een beperkt aantal zakelijke afnemers dat een sterk afgezonderd perceel heeft. We schatten in dat ongeveer 20% van de zakelijke afnemers een unieke locatie betreft.
Overzicht van de verschillende type breedbandgebruikers In deze paragraaf presenteren we cijfers van breedband in Overijssel op hoofdlijnen. Uit Figuur 11 wordt duidelijk dat vooral het aantal huishoudens in donkergrijs gebied omvangrijk is in Overijssel.
Aantal huishoudens per type gebied
Zwart: 94.940 Donkergrijs: 310.995
Lichtgrijs: 33.585 Wit: 38.045
Figuur 11. Aantal huishoudens geclassificeerd per type gebied
Als we een onderverdeling maken van de witte gebieden in de verschillende gemeenten, dan ontstaat het beeld dat hieronder geschetst wordt. Duidelijk is dat het percentage huishoudens in wit gebied sterk varieert tussen gemeenten.
Percentage huishoudens gelegen in wit gebied (per gemeente) 0 - 5%
5 - 10% 10-20% >20%
Figuur 12. Schatting van het percentage huishoudens in het witte gebied (en dus huishoudens die geen gebruik kunnen maken van een NGA) per gemeente.
Als we kijken naar de zakelijke kant van de markt dan zien we een opbouw in de vorm van een piramide. De onderstaande afbeelding toont tevens dat een deel van de bedrijven geen beschikking heeft over een NGA.
8 bedrijven met >1000 werknemers
632 bedrijven met 51 tot 1000 werknemers
7.274 bedrijven met 6 tot 50 werknemers
58.844 bedrijven met 1 tot 5 werknemers
Legenda Bedrijven in zwarte of grijze gebieden
Bedrijven op witte bedrijventerreinen
Bedrijven in witte buitengebied
Figuur 13. Schematische afbeelding van de zakelijke markt. Verhoudingen in de afbeelding corresponderen met de werkelijke verhoudingen.8
8
Exacte samenstelling van de omvang van de bedrijven in het witte buitengebied of de witte bedrijventerreinen is niet bekend en is daarom op basis van schatting.
