NGvA lezing 22 november 2007
De nieuwe Aquacultuurrichtlijn: aangifteplichtige vis- schaal- en schelpdierziekten
Vis- en Schelpdierziektenlab CIDC-Lelystad (per 1 januari 2008: CVI: Centraal Veterinair Instituut van WUR) Centraal Instituut voor DierziekteControle te Lelystad Nationaal referentielab Vis- en Schelpdierziekten Vis sinds 1985, schelpdier sinds 2000 5 mensen totaal Taken: Visziektendiagnostiek (wettelijke taak, 2e lijn en voor export), van levende vis : sectie, bact, viro, histopathol. Advies geven (lezingen, cursussen, publicaties, e-mail, telefoon), (inter)nationaal, o.a. in Veterinair Dossierteam Onderzoek verrichten (aalziekten, nu ook KHV van karper)
Dr.ir. Olga Haenen & Dr.ir. Marc Engelsma
Nationaal Referentie Laboratorium voor Vis- en Schelpdierziekten, CIDC-Lelystad van WUR
Laboratorium Vis- en Schelpdierziekten, even kennis maken:
Onze klanten
Ineke
Marc Engelsma
Roozenburg Olga Haenen
Michal
Consumptieviskweekbedrijven (aal, tilapia, forel, meerval, barramundi, tarbot, tong, e.a.) Siervisbedrijven (voornamelijk koi) Dierentuinen Particulieren, m.n. koivijverhouders Zeevisserij: controle op parasieten in visvlees Opdrachtgever: Ministerie van LNV (Directie Visserij, VD, VWA/RVV)
Voorbergen
en Steven van Beurden (AIO)
Lijst aangifteplichtige visziekten voor de EU (1) Huidige wetgeving (91/67 o.a.): EU lijst I: aangifteplichtig en stamping-out-plichtig EU lijst II: alleen aangifteplichtig, maar bestrijding afhankelijk van beleid van de lidstaat EU lijst III: ziekten, waar de nationale overheden een bestrijdingsprogramma voor hebben buiten lijst I en II om, en nationale preventie-wetgeving Nieuwe wetgeving (2006/88/EC): Lijst EXOTISCHE ZIEKTEN: aangifteplichtig en stamping-outplichtig Lijst NIET-EXOTISCHE ZIEKTEN: alleen aangifteplichtig, maar bestrijding afhankelijk van beleid van de lidstaat
Huidige en nieuwe visziektelijsten EU: lijst I Huidige lijst I (91/67/EC):
Gevoelige vissoorten
ISA: Infectieuze Zalm Anemie (virus)
salmoniden, voornamelijk zalm
Nieuwe lijst 2006/88/EC
EXOTISCHE ZIEKTEN
EHN: Epizootic Haematopoietic Necrosis (virus)
regenboogforel, baars (Perca fluviatilis)
EUS: Epizootic Ulcerative Syndrome (schimmel)
Soorten van Catla, Channa, Labeo, Mastacembelus,
Mugil, Puntius, Trichogaster
1
NGvA lezing 22 november 2007
Huidige en nieuwe visziektelijsten EU: lijst II→niet exoten Huidige lijst II
Gevoelige vissoorten
VHS:
Virale Hemorrhagische Septicaemie (virus) bij salmoniden, houting
IHN:
Infectieuze Haematopoietische necrose (virus) bij salmoniden, snoekbroed
Nieuwe lijst
NIET EXOTISCHE ZIEKTEN
SVC
Voorjaarsviremie van de karper bij allerlei karperachtigen, meerval (Sil.glanis) en zeelt
VHS
Pacifische zalmsoorten, regenboogforel, zeeforel, vlagzalm, allerlei zeevis, tarbot, houting, snoek
IHN
Allerlei zalmsoorten, regenboogforel
KHV ziekte
Koi Herpes Virus ziekte bij karper en koi (Cyprinus carpio)
ISA
Atlantische zalm, regenboog-, beek- en zeeforel
EHN: Epizootic Haematopoietic Necrosis
z
(Ictaluris melas)
z
Regenboogforel (O.mykiss) Baars (Perca fluviatilis) Meerval (Silurus glanis) Atlantische zalm (S.salar) Australische baars (Macquaria novemaculata) Goudbaars (M.australasica) Mosquito fish (Gambusia affinis) Mountain galaxias (Galaxias olidus) Murray cod (Maccullochella peeli) Zilverbaars (Bidyanus bidyanus)
z z z z z z z z
EHN: Epizootic Haematopoietic Necrosis
z z z z z z
Iridovirus (ranavirus) In Australië (EHN): grote sterfte in baars In Europa zijn verwante virussen bekend (European Sheatfish Virus (ESV) en Eur.Catfish Virus (ECV)) Ook ziekte-uitbraken in forel Kan soms jaren overslaan qua uitbraken ESV and ECV kunnen ook regenboogforel infecteren, zonder ziekte
EHN: Epizootic Haematopoietic Necrosis
Verschijnselen van EHN: z z z z z
(bron:www.diseasewatch.com/documents/CD/index)
Vis stopt met eten Aan oppervlak zwemmen Massasterfte van jonge baars veel vogels boven vijver Opgezette buik, donkerkleuring, puntbloedingen aan vinbases, bloedingen in kieuwen, opgezette nier en milt
Lijst exoten van vis: Aphanomyces invadans (EUS)
Diagnose z
(source:www.disease-watch.com/documents/CD/index)
Gastheerspectrum: (vet = van nature vatbaar)
z
Lijst Exoten van vis: EHN: Epizootic Haematopoietic Necrosis
Klinische verschijnselen Virusisolatie Typering door te testen met antilichamen tegen het virus IHC (immunohistochemie) ELISA (serologie: antilichaam-test in bloed) PCR = Polymerase Chain Reaction Electronenmicroscopie
Horizontale transmissie Geen vaccin
schimmel veroorzaakt Epizootic Ulcerative Syndrome in heel ZO-Asia, inclusief Japan, Philippijnen, Singapore; Laos, Pakistan, Papua Nieuw Guinea, en Australia >100 vis gastheersoorten van zoet- en brakwatervis
2
NGvA lezing 22 november 2007
Aphanomyces invadans (EUS)
Ziekteverschijnselen: z z z z z z z
Niet meer eten Donkerkleuring Onder het opperlak drijven Hyperactiviteit, schichtig zwemmen Rode stippen op lichaam, hoofd, kieuwdeksel, en staart Grote rode of grijze ondiepe wonden, met bruine necrose Hoge sterfte
Aphanomyces invadans (EUS
z z z z z
EUS in zilverbaars (foto: © D.Callinan)
Niet exoot van vis: SVC : Spring Viremia of Carp
Diagnostiek z
Aphanomyces invadans (EUS): zeer aspecifieke klinische verschijnselen bron: www.disease-watch.com/documents/CD/index)
Klinische verschijnselen Histopathologie Schimmelkweek en -typering Immunofluorescentiekleuring op histologische coupes PCR Pyrolyse massa spectometrie (PyMS) voor het subtyperen van Aphanomyces
z z z z z z
Transmissie: horizontaal, van vis naar vis Geen vaccin
SVC
z
rhabdovirus (kogelvormig virus) bij karperachtigen, graskarper, o.a. in Europa, behalve o.a. UK (heeft eigen regelgeving) bij vooral karpers van 1 à 2 jaar uitbraken bij 8-17°C sterften tot 30% In NL af en toe een uitbraak in karper in open water
SVC: diagnostiek
Klinische verschijnselen: • Slapte, donkerkleuring, opgezette buik
z
• Oog- en spierbloedingen, pop eye, vinbloedingen • Puntbloedingen in organen, spieren en huid
Diagnostiek z z z
(foto: © EAFP)
z
• Bloedarmoede (bleek bloed)
• Buikvocht met bloed erin
Klinische verschijnselen Virusisolatie Typering met gebruik van antisera PCR ELISA voor antilichaamdetectie in bloed, e.a.
Transmissie: horizontaal, zelden verticaal Vaccin: nog niet commercieel
3
NGvA lezing 22 november 2007
VHS
Niet exoot van vis: VHS
Klinische verschijnselen:
Viral Haemorrhagic Septicaemia Virus (rhabdovirus)
• Slap aan oppervlak zwemmen
in salmoniden in EU, behalve deel Scandinavië en UK; tevens marine VHSV in zeevis alle leeftijden meerdere typen (I, II, marine o.a.) uitbraken bij 7-11°C sterften meestal <80% In NL af en toe gevonden
• donkerkleuring van het lichaam
z z z z z z
• pop eye, bloedingen in oog, vinnen, buikholte, organen, spieren • opgezette buik met buikvocht • bloedarmoede • acute sterfte
VHS: diagnostiek
Klinische verschijnselen z z z z z
Niet exoot van vis: IHN : Infectieuze Hematopoietische Necrose z
Virusisolatie Typering met gebruik van antisera PCR ELISA voor antilichaamdetectie in bloed Electronenmicroscopie, e.a.
z z z z z
Transmissie: horizontaal Vaccin? Nog geen commercieel
IHN: Klinische verschijnselen:
z
IHN: diagnostiek
• Slap aan oppervlak zwemmen
Klinische verschijnselen z
• donkerkleuring van het lichaam
z
• pop eye, bloedingen in oog, vinnen, organen, buikholte, spieren
z z z
• opgezette buik met buikvocht • Bloedarmoede • acute sterfte tot 100%
Rhabdovirus, verwant aan VHS virus in salmoniden in EU behalve UK en deel Scandinavië, in de USA o.a. alle leeftijden uitbraken bij 10-15°C sterfte tot 100% In NL nog niet geïsoleerd, maar al wel antilichamen tegen IHNV in regenboogforel
Virusisolatie Typering met gebruik van antisera PCR ELISA voor antilichaamdetectie in bloed Electronenmicroscopie, e.a.
Transmissie: horizontaal Vaccin? Nog geen
4
NGvA lezing 22 november 2007
Niet exoot van vis: KHV ziekte
KHV: Klinische verschijnselen: • kieuwen bleek en ontstoken
Koi Herpes Virus z z z z z z z z
in koi en karper Cyprinus carpio bij alle leeftijden, maar meestal bij grotere vis verliezen tot 100% in W-Europa, Israël, VS, Z-Afrika, Japan, ZO-Azië, o.a. Verspreidt zich mondiaal snel verder koi is duur en karper is eiwitbron 3e Wereld! Recent op OIE ziektelijst geplaatst (zie: www.oie.int) In NL nog niet in open water gevonden
z z z z
• oppervlakkige of diepe wonden • ophouden met eten • aan oppervlak happen • soms dood zonder ziekte
Klinische verschijnselen Virusisolatie (te ongevoelig) PCR ELISA voor antilichaamdetectie in bloed Electronenmicroscopie
Transmissie : horizontaal, mogelijk ook verticaal (via ei) Vaccins: geattenueerd vaccin, P36 marker vaccin, nog niet toegelaten in Europa, ander soort vaccins zijn in ontwikkeling
Niet exoot van vis: ISA: : Infectieuze Zalm Anemie
• veel slijm, verlies van slijmhuid
Diagnostiek z
• bleke en ruwe huidplekken
TaqMan PCR test voor het aantonen van KHV
KHV
• ingevallen ogen
Infectious Salmon Anaemia: door orthomyxovirus in Noorwegen, (Schotland), Shetland Eilanden, Faroe Eilanden, Canada, Chili, Ierland Van lijst I (oud) nu naar niet-exoten lijst in Atlantische zalm (Salmo salar) sterften tot 90% virusvermeerdering, maar geen ziekte in andere salmoniden (zeeforel, haring, regenboogforel)
ISA: Klinische verschijnselen • zwakte • bloedingen in ogen • bleke kieuwen • opgezette buik met buikvocht
Foto © NVI, Oslo
• lever: ontstoken: opgezet, zeer donker • inwendig puntbloedingen overal • zeer laag hematocriet (15%), dus sterke bloedarmoede
5
NGvA lezing 22 november 2007
Huidige en nieuwe schaaldierziektelijsten EU: lijst I
ISA:
z z z z z
Huidige lijst I (91/67/EC):
Diagnostiek Klinische verschijnselen Virusisolatie Typering met gebruik van antisera PCR Electronenmicroscopie
Transmissie: onbekend Vaccin? Ja, commercieel
Huidige en nieuwe schaaldierziektelijsten EU Huidige lijst II
Gevoelige schaaldiersoorten
Geen ziekten
geen
Nieuwe lijst
NIET EXOTISCHE SCHAALDIERZIEKTEN
WSD: White Spot Disease (virus)
Alle decapode (10-potige) crustaceae soorten (Decapoda)
Nieuwe lijst 2006/88/EC
EXOTISCHE ZIEKTEN
TS(V): Taura syndrome (virus)
Garnalen: Penaeus setiferus, P.stylirostris, P. vannamei
YHD: Yellowhead disease (virus)
Allerlei garnalensoorten, zie richtlijn (Penaeus)
Exoot bij schaaldieren: TS(V): Taura syndrome (virus)
• bleek rode kleur, • rode staart, • ontstoken schalen, • vermagering, • lege darm
Virus van familie Dicistroviridae Bij garnalen: Penaeus setiferus, P.stylirostris, P.
vannamei
Taura syndrome: Klinische verschijnselen
Gevoelige schaaldiersoorten
Geen schaaldierziekte opgenomen
Gevonden in N-, Midden- en Z-Amerika, ZO-Azië, China
Taura syndrome
Diagnostiek z z z
Electronenmicroscopie PCR Histopathologie (coupes maken en lichtmicroscopie)
Transmissie: horizontaal en verticaal Vaccin? Experimenteel (dsRNA injectie), nog geen goed vaccin aanwezig
6
NGvA lezing 22 november 2007
Exoot bij schaaldieren: YHD: Yellow Head Disease (virus)
Yellow Head Disease: Klinische verschijnselen
• Stoppen met eten
Farfantepeneaus, Macrobrachium en Palaemon
• Bleek uiterlijk met gelige verkleuring van de kop
soorten In ZO-Azië, China, India, en USA o.a.
• Tot 100% sterfte in garnalen in enkele dagen
Yellow Head Disease
z z
Electronenmicroscopie PCR Histopathologie (coupes maken en lichtmicroscopie)
Transmissie: horizontaal, maar mogelijk ook verticaal Vaccin? Experimenteel (dsRNA injectie), nog geen goed vaccin aanwezig
White Spot Disease
Niet-Exoot bij schaaldieren: White Spot Disease
Diagnostiek z
• Hangen in hoeken van de vijver/bak
Okavirus van de familie Roniviridae Komt voor in garnalen: Penaeus, Litopeneaus,
Andere naam: White Spot Syndrome Whispovirus van de familie Nimaviridae Veroorzaakt ziekte bij alle decapoda (garnalen, kreeften, krabben e.a.), van zoet tot zout water, van ei tot volwassen dier In Azië, zuidelijk deel van USA, midden-Amerika, noordelijk deel Z-Amerika
White Spot Disease
Klinische verschijnselen: z z z z z z z
Witte stippen onder de opperhuid (cuticula) Grote kleurvariatie, maar vooral rood- en rose-achtig verkleurde dieren Stoppen met eten Lusteloosheid Aan oppervlak hangen en in hoeken Veel vogels boven vijver Hoge sterfte
Diagnostiek z z z
Klinische verschijnselen Electronenmicroscopie PCR
Transmissie: horizontaal en verticaal Vaccin? Diverse commerciële vaccins voorhanden
7
NGvA lezing 22 november 2007
Schelpdierziekten 2006/88/EC Lijst van EXOTISCHE ZIEKTEN Ziekteverwekker
Gastheer
Bonamia exitiosa
Ostrea chilensis; O. angasi
Mikrocytos mackini
Crassostrea gigas; C. virginica; Ostrea edulis; O. conchaphila
Perkinsus marinus
Crassostrea virginica; C. gigas
Lijst van NIET-EXOTISCHE ZIEKTEN
Gastheer
Bonamia ostreae
Ostrea edulis; Ostrea chilensis; O. angasi; O. puelchana
Marteilia refringens
Ostrea edulis; O. chilensis; O. angasi; O. puelchana; O. conchaphila; O. denselammellosa
Histopathologie: met soms als bevestiging: z z z
EU-regelgeving, controle op aanwezigheid van:
En: weten wat er zit!
z
Bacteriologie Electronen microscopie (o.a. virus) Moleculaire technieken (PCR o.a.)
In voor- en najaarsbemonstering: Grevelingen: ~150 platte oesters; 25 Japanse oesters z Oosterschelde: ~75 Japanse oesters; 25 mosselen z
Exoot van schelpdier: Bonamia exitiosa
myxospore intracellulaire parasiet Bij oestersoorten: New Zealand dredge oyster Ostrea chilensis & Australian mud oyster O. angasi In landen: Nieuw Zeeland en Australië, nu ook in Galicië (Esp) Klinische verschijnselen: soms kieuw-erosie Diagnostiek: z
Exoot van schelpdier: Perkinsus marinus
Bonamia ostreae en Marteilia refringens
In geval van plotselinge sterfte weet je of de aanwezigheid van een bepaalde parasiet “normaal” is of niet
Ziekteverwekker
Diagnostiek schelpdierziekten
Huidige monitoring schelpdierziekten in NL
Afdrukpreparaten, electronenmicroscopie, PCR, histopathologie
Transmissie: horizontaal Vaccin: geen
Perkinsus marinus: klinische verschijnselen • dode, openstaande oesters • dun waterig weefsel
parasiet verwant aan Dinoflagellida Bij Pacifische oester (Crassostrea virginica) en Japanse oester (C. gigas) In Oostkust van de USA en Golf van Mexico
• bleke verteringsklier
Diagnostiek: kweek van de parasiet, PCR, sequencen Transmissie: horizontaal Vaccin: geen
8
NGvA lezing 22 november 2007
Exoot van schelpdier: Microcytos mackini
Zgn. “microcell” protozoaire parasiet Bij Crassostrea gigas, C. virginica, Ostrea edulis, O.
conchaphila
In Canadese westkust, Washington State USA Klinische verschijnselen: dode oesters, focale gele
Niet exoot van schelpdier: Bonamia ostreae) intracellulaire parasiet Alleen in platte oester Ostrea
edulis EU lijst II ziekte -> jaarlijkse monitoring en meldplicht In Nederland aanwezig :
z
pusplekjes in weefsels, bruine plek op schelp
Diagnostiek: transmissie E.M., sequencen Transmissie: horizontaal Vaccin: geen
Bonamia ostreae
z
Histologisch moeilijk te detecteren
200x
Sinds 1980 in Oosterschelde Sinds 1988 in Grevelingen
Bonamia ostreae
Niet exoot van schelpdieren: Marteilia
refringens
Klinische verschijnselen: dode oesters, inwendig soms gelig, en zweren in weefsel Transmissie: horizontaal Vaccin: geen Diagnostiek: z z z
Histopathologie PCR In situ hybridisatie
Marteilia refringens
Klinische verschijnselen: z
Diagnostiek: z
Dode oesters/mosselen, bleke verteringsklier, dun waterig weefsel, mantel teruggetrokken en vertraagde groei
door parasiet Marteilia
In oester en mossel EU lijst II ziekte -> jaarlijks monitoring en meldplicht Sinds 1978 niet meer in Nederland waargenomen Te lage temperatuur of ontbreken tussengastheer (?)
refringens
Marteilia refringens
VERDENKING: WAT NU?
Histopathologie, PCR, en In situ hybridisatie, sequencen
Transmissie: via tussengastheren (copepoden) Vaccin: geen
100x
Plicht tot melding aan VWA/RVV, kan via dierenarts of ons lab bijvoorbeeld Draaiboek VWA/RVV treedt in werking Monstername, testen bij CIDC/CVI, uitslag→ alleen bij bevestiging van exotische ziekte plicht tot ruimen Uitvoeringsbepalingen worden in EC werkgroepen voorbereid Inclusief bemonsteringsschema’s
9
NGvA lezing 22 november 2007
Conclusies
Dank voor uw aandacht De nieuwe ziektelijsten zijn uitgebreider, nu ook schaaldierziekten ISA gaat van exotisch naar niet-exotische lijst Voor ons lab > 2 nieuwe ziekten te testen Zie voor verdere info ziekten: www.oie.int en voor de wetgeving EU: http://ec.europa.eu/food/animal/liveanimals/aquacu lture/index_en.htm
© Vis- en Schelpdierziektenlaboratorium van CIDC-Lelystad, Wageningen UR
10
