WERKEN UITGEGEVEN DOOR
DE LINSCHOTEN-VEREENIGING XI
REIZEN IN
ZUID-AFRIKA IN
DE HOLLANDSE EERSTE DEEL
TIJD
REIZEN IN
IN
ZUID-AFRIKA
DE HOLLANDSE
TIJD
UITGEGEVEN DOOR
Dr. e. C.
GODÉE MOLSBERGEN
EERSTE DEEL
TOCHTEN NAAR HET NOORDEN 1652—1686 MET
3
KAARTEN EN 9 PLATEN
'S-GRAVENHAGE
MARTINUS NIJHOFF 1916
/,
IV /,!/>!
1114914
DRUKKBKIJ KOCH & KNUTTEL
—
GOUDA
INHOUD. Bladz.
Opdracht
xxv
Voorrede
xxvii
Aanvullingen en verbeteringen
xxx
Tochten
I.
tot
1685.
Bevel tot onderzoek van het binnenland
CoRT verhael van de Inwoonderen
[i]
[bij]
3
Aguado de Sambras
.
Vermijding van Zuid- Afrika [a]
[3]
Pieter Both
5
6
in Zuid-Afrika
6
Mosselbaai. Vleesbaai
7
Visbaai
8
Joris van Spilbergen in Zuid-Afrika
De ïafelbaai. Onbekendheid met De
8
het binnenland
.
.
.
,
.
Aardrijkskundige Hottentotten
bij
9 10
tocht der vier deserteurs
namen
11
de Tafelbaai
13
Jan Wintervogel's tocht
14
Eerste ontmoeting van Nederlanders en Boesmans. Tocht van
Willem Muller en Harry
.
iS
,
.
[4]
Instructie voor den Corporael Willem Muller
[5]
CopiE daghregister gehouden bij den corpoaal Willem Muller,
wegens te
't
gepasseerde op
gedaen met den tolcq Herry,
landewaert in Aardrijkskundige
17
namen
35
Hottentots Holland gedoopt
26
R. van Goens' voorschriften
27
Toebereidselen tot
Tocht van [6]
sijn reyse,
15
Abraham Gabbema's
vrije luyden.
tocht. Zijn tocht
.
.
Jan van Herwaerden's tocht voorbereid
Jan van Herwaerden's landtocht
28 31
34
XX BladE.
Memorie voor de
[7]
vrije liefhebbers
Christiaan Jansen van
....
endc avonturiers
38
Hoesum's landtocht
Kennismaking met Soesoa
38 40
*
Jan Danckaert's landtocht
42
PieterCruythoff 's landtocht
45
JouRNAELSE AENTEYCKENiNGE, gehoudcn bij den onderchirurgijn
[8]
mede
Pieter van Meerhoff, wegens dese laetste als 2e persoon
ge-
46
weest
Vredesonderhandelingen. Pieter van Meerhoff's landtocht
[9]
62
.
.
Voorbereiding van Pieter Everaert's landtocht
64
DeCretser*sjoernaal
65
JouRNAEL gehouden by
wederreyse gedaen in
't
my Frederick de Smit van de heen ende lant
van Africa by Pieter Cruy thoff cor-
porael van de adelborsten in conformiete van seckere memoirién
daervan
te
houden
gestelt in qualitie als opperhooft over sijn by-
hebbende comp.e bestaende charias
in 12
persoonen door
Wagenaer commandeur van
verdre omslaegh aen
't
fort
last
van Sr. Za-
de Goede Hoope ende
Cabo de Bonne Esperance &a aengegaen
66
.
Plannen voor een nieuwe tocht
113
Instructie voor Jonas de la Guerre
114
Jonas de
la Guerre's
landtocht
117
Ontmoediging door de mislukking. Aardrijkskundige namen
Komst
ronimus Croes vertreckende door Jacobus Borghorst uyt het
en Hessequaes
hem
om met
daer toe
fort
last
Je-
van d'E. Hr. commandeur
de Goede Hope naer de Obiquaes
deselve natie de veehandelingh door de
mede gegeven coopmanschappen, en
*t
verder ten dienste ende tot profijt van d'E. Comp.e soude
geene
mogen 122
strecken, te bevorderen
128
Bekendheid met de Hottentotten Pogingen
tot het
vinden van Kaffers in het Noorden.
De
tocht
van de hoeker de Grundel [11]
119 121
der Hessequa
[io]JouRNAEL OFTE DAGHREGiSTER gchoudcn by den Corporael
aen
.
Botsing met Hottentotten op Afrika's Westkust,
129 i
Mei 1670
131
Vrede met de Hottentotten
133
Vermijding van botsing met de Hottentotten
134
XXI Bladz. II.
Simon van der
1685
[12]
naar de Koperberg.
Stel's reis
— 1686.
Dagregister en beschryvinge van de voyagie gedaan naar het
Amaquasland, onder het beleid van den Ed. heer Simon van der Stel,
commandeur van Cabo de Boa Esperanca
Passeeren de
Hooge
Kraal.
De
Stinkrivier.
139
Het Ronde Boschje
by de Tygerbergen
De
142
Mosselbanksrivier.
De Doornkraal
143
De groote Paardenberg. De Dassenberg. Sneeuwbergen bewoont door de Obiquas, ontrent de Bergrivier
144
De Diepe rivier. Riebeeks
De
Holle
De
Bergrivier en Sonquas Doordrift.
rivier.
kasteel
De Kleine
145
De
Bergrivier.
Doordrift der 3 huiskens 't
146
Groot Gat. De Honingbergen. Sonquas ontrent de 24 rivieren
Parey
De
hier.
Misverstands Doordrift. Ontmoeten Sonquas
Trompetters-Doordrift.
De
Gevaer van de Heer van der ceros.
.
Piketberg
Stel, enz.
Reden van den naam dezes
Rhinocersberg. Leyen
.
hier.
door een grooten Rhinobergs.
De
kraal agter de
Verzoening der Sonquas en 150
Wilde haver en swaare Elanden halskloof, en
hier.
De Elands
Kraal.
De
Jak-
Kanariberg
151
Veel schoone Valeyen hier ontrent. Olofsons kloof.
De
kleine
Olifants-rivier. St. Martyns-valei
152
Gregriquas Valey. Doolhofshoek. Ontmoeten een olifant
.
.
De Brakke Valey
Olifantsvaley.
De
Olifantsjagt.
De
De
Klipfontein, en zeldzaame weergalm hier.
153
154
De
Dassenberg. Klipspringers hier
155
De hooge Boomen valey. De Olifants rivier. Wat hier zijn. Wat voor visch in deze rivier 't
47
148 149
Amaquas
Uilenberg.
1
voor boomen 156
Hesiquas gebergte waar. Sonquas beschreven. De Vrylieden
nemen
hier
hun afscheid van zyn Ed. Wilde haver, en een
zeldzaame haas
De
'57
Baviaansberg. Veel Quartels hier. Groote Scorpioen
Doorngeboomtc
hier.
De Bakkely
plaats.
...158
Gregriquas hier
.
.
159
XXII BUdz.
vee en melk ruilen. Vrede tusschen hen en andere
Van welke
Hottentots gemaakt. Zeldzaame wyze hun vee te slagten
.
.
16
Mineraalbergen
De Hooge
i6o
De Goede Hoop
Kraal. Wilde paarden.
eerste en tweede Modderkuil.
Meerhof 's
kasteel.
plaats.
Wit
De
albast
162
en marmersteen
Sonquas
163
,
Kleine Doornboschrivier, en boomen. Zeldzaame Vliegen, en
Bloemen
.
164
,
De groote Doornbosch
165
rivier
Groote Doornboomen. Sonquas
166
Swaar geboomte. Spys dezer Sonquas
167
Keert weder
168
Aloëboomen. Amacquas. Capitein Nonce
169
En
't
Nonce
als
....
met hem, en zyn zoon. Jonker en Rabi
geval
171
Capitein aangestelt
Vyf andere Capiteinen verschynen
hier.
Jonker
als
Capitein
172
afgezet
Rabi
173
gestraft
De onzen
170
ruilen vee en melk.
gemaakt.
De Koperberg
Vredeverbond met de Amaquas
staat
Gom
onder Capitein Oedeson.
en glinsterent zand hier Rivier Tyen, en tedag. Die
Agoa das
175 voltas.
De Heer van der Stel's geboor-
met een Hottentots muzyk vereert word. Ruilen 176
weder vee
De Amacquas
nemen
capiteinen
afscheid, en eenige
gaan met
zyn Ed. mede. Zien hier de Zee. Klein doorngeboomte
hier.
Tweederley Aloëboomen
Doorn en Cypres boomen Schoone fontein
hier.
hier
178
Hooge berg
179
De Koperbergen en Koele Fontein raal hier.
177
hier.
Bevinding van
't
Mine-
Doorngeboomte en ander hard hout
180
Swaare Bergen, doch geen teekens van Mineraal. Nader ondejzoek hier ontrent gedaan
Koper Mineraal gevonden Verder bevinding van dien. Keeren van de Koperbergen terug.
i8i
182
XXIII Blads.
Ontmoeten een Fontein. Zien de Zee
hier.
De
Zandrivicr of
Touse
183
Hooge Berg
184
Onwilligheid van de te
Amacquas Capiteins om verder den weg
wyzen. Zien de zee. Groote Doornboomen by een
rivier.
Haby vertrokken
185
Doch de twee andere gevangen gehouden delen.
Hooge Berg en Hottentots
hier.
die ons zeer vuil han-
De Capiteinen komen
weer by ons
Hun
186
oordeel over Oedeson en Nonce. Opstant der Hottentots
en de reden' er van
187
Verdere moeite met Oedeson
188
Zien de zee weer
189
Groote
rivier hier.
Goede Ertz
190
hier
Swaar geboomte hier aan strand Miswyzing van
't
Compas
191
192
hier
Swaare aangespoelde Boomen aan strand
194
Verliezen verscheide Beesten door dorst
195
Touse of de Zandrivier. Vinden een Baay
Sonquas
hier.
Winden
hier waajende.
.
.
Zyn Ed. neemt den Sonqua mede na
.
't
Kasteel
197
Eenige Sonquas gevangen genomen 't
199
Pad van vaandrig Berg
De laatste
196
201
202
Modderkuil. Meerhofs Kasteel
De
Bakkelyplaats
203
De
Olifantsrivier beschreven
204
De Baviaansberg.De Doordrift. De Dassenberg.De Brakke Valey Olifanten hier ontmoet.
Komen
205
aan de Zeekant. Vinden een 206
baay en een eiland Inbogt hier bequaam
De De
Olifantsjagt.
om
'er
een schip in
te
bergen
....
207
208
Doolhofshoek
kleine Olifantsrivier. Ruilen schaapen enz. van Capitein
Goenjema. Rouw der Hottentots. De Jakhalskloof. De Elandskraal.
De
Rhinocerkraal.
De
Bergrivier.
De Vleermuis
.
.
209
Riebeeks Kasteel. De Paardenberg. De Doorn- en Mosselbanksrivier.
Bommelshoek
210
XXIV Bladz.
B
ij 1
a g
e.
hottentotse woordelijsten
21$
Naamregister
234
aangehaalde gedrukte werken
Lijst van
Platen
253
:
1.
De
2.
Hotten tots
3.
Saldanhabaai
26
4.
32
Tafelbaai, naar een waterverftekening van 1655 of 1656, in het Rijksarchief te 's Gravenhage Titclplaat Bladz.
Wijf.
18
5.
Coedoe Dansende inboorlingen
6.
Familie der Kleine
7.
Giraf
8.
Baai Fals
118 120
9. Rietvallei achter
Kaarten
36 86
Namaqua
Swellcndam
210
:
Kaart van Zuid-x\frika,
Reiskaart van Simon van der Rijksarchief te
Overzichtkaart
's
48
uit Valentijn Stel,
naar de oorspronkelike in het
Gravenhage
Achterin »
•
•
»
AAN
DE NAGEDACHTENIS DER MOEDIGE AFRIKA-REIZIGERS IN DIT IVERK VERMELD
VOORREDE. Deze uitgave moge dienen om het aajideel vafi Nederland de ontdekking van de binne7ila7iden van Afrika meer te doen waarderen ?';/
dan
tot
Wat
heden geschiedt. in de negentiende
bied beke7td
eeuw over Afrika op aardrijkskimdig ge-
werd heeft zozeer
alle belangstelling tot zich getrokken,
dat 7nen het bekend worden van Zuid- Afrika als
iets gewoons , iets
gaan beschouwen. Buitenlanders gaven lijvige werke7t over hun Zuid- Afrikaanse reizen uit, waardoor zo langzamerhand de overtuiging ontst07td, dat zij het waren die het binnenvanzelfspre kends
,
is
land hebben 07itdekt en verke7id, zich
7iiet
De
om
lezi7ig
e7i
dat de Oostindiese Co7npagnie er
heeft beko77mierd.
der
Jiier volge7ide
reisverhalen zal bewonder iftg afdwin-
gen voor de 7nan7ie7i die het uiterst zzvare pio7iierszverk verrichtte7i Welk eefi moed, geduld e7i doorzetti7tgsver7nogen, met als prikkels 7iieuzvsgierigheid
e7i
hoop op bevorderi7ig,
ziJ7i 7tiet
7iodig geweest tot
het bereize7i va7z Zuid- Afrika s onbekend gebied, 77ieestal te 77iidden
van
vija7tdige sta7nmen, in lafidzuaar hitte e7t koude, dorst e7i ho7iger-
lijden,
hoge bergreekse7i, riviere7i
e7i
ei7ideloze za7idvlakten het voort-
trekke7i belem7fierde7i
Va7i der SteVs reisgezelschap legde, op de
he7nelsbreed 07igeveer 750
K. M.
af.
icit- e7i
thuisreis, telkens
De Europese lezer denke zich een
of per ossewage7i door zulk gebied over ee7i afsta7id als Affisterdam 7iaar Lyon of 7iaar Praag, heen e7i terug!
tocht te voet va7t
Over de
i7iboorli7igen, Boesniatis e7i Hotte7itotte7i, vi7uit
7iog veelzvat va7i elders niet beke7id zvas,
nu
7iader toegelicht.
is,
of, als
men
hier
er al een 7nededeli7igover
Want veel is er vera7iderd sedert Jan van
Riebeeck 7net de Hottentotte7i ke7mis maakte !
Het was op de avo7idva7t 24 April 180^ dat Lichte nstei/i en Generaaiya7isse7is in gesprek zvaren op de plaats Maastricht, bij de Tijge rberge7i
„De oude Kolbe lag
opgeslage7i tusschen 07is e7i gaf aanleiding
„tot 7nenige op?nerki7ig over de7i toe7ijnaligefi
e7i
tege7nvoordige7i toe-
XXVIII
Het was juist honderd jaren geleden^ sinds deze hier aankivant (lyos den 12 Junij). De generaal was van
..stand der Colonie. ^.reiziger
„meen ing, dat hij
ivelligt zoo veel niet
„reizigers te last hebben gelegd die in y
gelogen had^ als
hunne jl
hem
latere
tijd reeds alles geheel
„anders vonden, dan hij. Toen waren de Hottentotten misschien nog ^een volk, hetivelk zijne eigene zeden en gebruiken had, die bij latere
omgang met de blanken^ langzamerhandgeslemoesteft ivorden. Over honderdjaren zou men ook
„geslachten^ door den
„pen en vergeten
„ons in veel van dat gene niet gelooven, hetwelk door onze zonder ge^tuigen gedane beschouzvingen aangaande dit land tvelligt tot zoo ver
„strekken mogt'\ schrijft Lichtenstein. Deze reizen geven materiaal ter toetsing
van Kolbe's mededelingen.
Van belang
is
ook het geven van
namen aan bergen, rivieren bron^
namen, zvaarvan de oorsprong reeds lang vergeten is, vinden nu weer hun verklaring. En al waait een vreemde vlag over Zuid- Afrika, de taal van het volk der Boeren, en de plaatsnamen zijn Hollands gebleven en zulle7t^ als de Zuid- Afrikaners zich nen, passen en kloven',
wel Hollands blijven. Nu er reeds verzet was om de inlandse naam Aughrabies te veranderen in King George Falls, is het niet te verwachten dat Hollandse namen in Engelse zullen overgaan. Te betreuren valt nog steeds dat de naniet in hoffelikheid te buiten gaan,
men van Hamelberg en van nog levenden,
Jorissen,
om
niet te spreken
nooit verbonden zijn
van anderen en
aan dorpen of bergen van
be-
tekenis,
In dit en de volgende delen zal opnieuw blijken hoeveel woorden,
nu uitsluitend als Afrikaans beschouwd^ tot de taal behoorden der reizigers, die in waarheid ivel „voortrekkers^^ mogen genoemd worden. Het eerste hoofdstuk is ontstaan na lezing van stapels archivalia. En om een keuze te kunnen doen voor wat daarna komt, moestnauwkeurig de reeks Kaapse stukken op het Rijksarchief worden nagegcuzn. Daarbij bleek hoe dankbaar we Valentijn moeten wezen voor zijn opnemen van Van der SteTs reis. Voor de bewerker der Reizen was het een grootgenoegen om Wreede recht te doen wedervaren. De zegsman van Dapper krijgt nu de ereplaats die
De
hem bij zijn
leven niet is toegewezen.
hoogst merkzvaardige platen uit de Gordonverzameling en een
enkele uit het Rijksarchief kwamen voor deze uitgave uitstekend te pas
Een ludendaagse kaart is hierbij gevoegd tot juister begrip van de kaarten van Van der Stel en van Valentijn. Deel I en behandelen reizen naar het Noorden, waarbij aanra-
H
XXIX king
7net
Boesmans, Hotte7itotten
e^i
Beetsjoeaneii verkregen werd.
Deel II zal binnenkort kunnen verschijiien. Een woord van Jiartelike dank is hier van pas aan Professor Mr. R. Fruin, Th. A.z.^ die welwille7id toestond l ^an der SteTs kaart na
zware dubbele akade)niese iverkkri7tg^ ontliief van de onaangename en tijdrovende taak van het sa7nensteUe7i va7i het Naamregister te
bootsen en aafi mijn vrouiUy die mij, bij
E. C. *s
Grave7ihage^ i8 Febrtiarie jgió.
,
GODEE MOLSBERGEX
AANVULLINGEN EN VERBETERINGEN.
BI. 13
r.
13 V. o. zooals
BI. 17
r.
3 V. o. geheeten
1.
zoals. 1.
geheten,
BI. 22 noot 2 te lezen: Vermoedelik de Palmietrivier.
Chainouqua.
40
r.
14
V. b.
chainouqua
45 BI. 62
r.
12
V. o.
r.
24
V. o.
Van 1. van. Gonnoma 1. Gonnomoa.
BI.
80
r.
29
V. o.
ovoer
BI.
112 noot 2 Weggelaten
BI. BI.
Sonquas
in
r.
1.
1.
over.
„ende"
is
te lezen als
7 v. o.
Namaq uas
Bl. 113
r.
15 V. o.
Bl.
114
r.
3 V. o.
Bl.
120
r.
19 v, b. Tafelberg
Harthoren
Harthoven.
1.
;
Namaquas.
1.
1.
Tafelberg
Bl. 126
r.
2 v. o. sol. os.
Bl. 127
r.
II v. o.
Bl.
135
r.
12 v. b. Aguilhasl. Agulhas.
Bl.
136
r.
14 V.
Bl. 151
r.
12 in
Bl. 157
r.
Bl. 237
r.
Bl.
243
r.
Wide 1. Wilde. 17 V. o. Agvado 1. Aguado. 4 v. o. HoQp 1. Hoop.
Bl.
246
r.
3
o.
Gonnoma.
1.
Gonnoma,.
i. 1. *t.
margine een
1.
en.
27 in margine
V. o.
Atteleuteton
1.
Ateleuteton,
noot
2
van
bl.
1 1 1
bij
