Leerkracht
9
De Leie: varen tussen Menen en Sint-Eloois-Vijve
De Leie
Kaart van het Leiebekken
Van bron tot monding De Leie ontspringt bij het Noord-Franse stadje Lisbourg. Op Frans en Waals grondgebied heeft de rivier een lengte van 122 km. Tussen Armentières en Menen vormt ze zelfs de landsgrens tussen Frankrijk-België. Daarna vloeit ze 70 km door Vlaanderen. Vanaf Deinze vloeit de Leie verder,
De Leie in Wervik
De Milieuboot - Op Sleeptouw 2013
deels naar Gent via het Afleidingskanaal van de Leie en deels via de ‘Toeristische Leie’. In Gent mondt de Leie uit in de Schelde. Haar totale lengte bedraagt ongeveer 192 km. Tussen de Franse grens en Deinze werd de Leie gekanaliseerd (1967-1983). De Leie veranderde hierdoor in een rechtgetrokken rivier met daarrond afgesneden meanders. Tussen 1843 en 1863 werd het Afleidingskanaal van de Leie gegraven. Dit kanaal zorgde voor een snelle waterafvoer bij een hoge waterstand in de Leie, waardoor Gent van overstromingen gevrijwaard bleef. Stroomafwaarts van Deinze kon de Leie haar kronkelende weg door het landschap behouden, een inspiratiebron voor vele schilders!
Thema 9 - De Leie tussen Menen en Sint-Eloois-Vijve
9-1
De Leiegeschiedenis - Van Gouden naar Zwarte Rivier Tussen Komen en de sluis van Astene (Deinze) ontwikkelde zich in het verleden een enorme vlasindustrie. Vlas is voor de regio Kortrijk wat steenkool is voor Limburg. Het water van de Leie en de structuur van de rivier bleken namelijk uitermate geschikt om vlas te ‘roten’ (rottingsproces waarbij de vezel vrijgemaakt en versoepeld wordt). Vanuit het Leiegebied werd het beste kwaliteitsvlas naar alle werelddelen verstuurd. De Engelsen noemden de Leie de ‘Golden River’! Het enorme succes van de vlasindustrie heeft zichzelf de das omgedaan. De vlasindustrie zorgde voor ernstige waterverontreiniging waardoor vissen stierven en het water ongeschikt werd als proceswater voor de textielblekerijen en de brouwerijen. De talrijke rootbakken op de Leie bemoeilijkten bovendien de doorgang voor de scheepvaart. In 1943 werd vlasroten in de rivier verboden. Door de opkomende strenge milieuwetgeving verdwenen de meest vervuilende textielbedrijven, de overblijvende bedrijven moderniseerden en pasten hun productieprocessen aan. Weldra opent het nieuwe Vlasmuseum, in een voormalig vlaspakhuis in Kortijk aan de Leie, zijn deuren.
Rechttrekkingen en overstromingen In de loop der eeuwen (melding vanaf 9de eeuw) onderging de Leie tal van aanpassingen om het debiet te regelen, overstromingen te voorkomen en de scheepvaart te bevorderen. Toch bleven die aanpassingen eeuwenlang beperkt. Op de Ferrariskaarten (die dateren van 1770), kaartblad ‘Meenen ou Menin’, was de Leievallei vanaf de Franse grens tot Kortrijk ingekleurd als moerassig weiland. In Vlaanderen maakte de Leie enkele ruime meanders. Tot midden de 20ste eeuw zag de Leievallei eruit als een weids open landschap met verspreide wilgen. De rivier kronkelde tussen de Leiemeersen die ‘s winters nogal eens overstroomden. Een rijke flora en fauna kleurde de vallei: brede oevervegetatie, watervogels, weidevogels, .... De industrialisatie en de bevolkingstoename na 1950 veranderden het landschap totaal en de natuurlijke overstromingen gingen een probleem vormen. Om de overstromingsproblematiek tegen te gaan, werd de Leie rechtgetrokken en verbreed. Zo kon het water sneller uit het gebied Wervik - Deinze wegvloeien. Dit had echter zeer nadelige gevolgen voor de rivier en haar omgeving. Daar waar de stroomsnelheid van het water in een meanderende rivier wordt afgeremd, wordt het water versneld afgevoerd bij een rechtgetrokken rivier. Door de rechttrekking verplaatste het overstromingsgevaar zich vooral naar de lager gelegen (stroomafwaartse) gebieden.
9-2
Thema 9 - De Leie tussen Menen en Sint-Eloois-Vijve
De Milieuboot - Op Sleeptouw 2013
De Leie onderdeel van een groots scheepvaartproject Sinds 2009 zorgt het Europese project Seine-Schelde voor nog meer grote ingrepen op de rivier. Het project voorziet de verbinding tussen het Scheldebekken en het Seinebekken en moet transport van vracht-schepen tot 1350 ton en duwkonvooien tot 4500 ton mogelijk maken. In Frank-rijk, Wallonië en Vlaanderen vinden daarom ingrijpende aanpassings- en infrastructuurwerken plaats, o.a. aan de Leie. In Vlaanderen worden de sluizen in Harelbeke en SintBaafs-Vijve vernieuwd, ook worden bruggen herbouwd of verhoogd tot 7 m en passeerstroken1 aangelegd in o.a. Menen en Kortrijk. Ook wordt de Leie met ongeveer 1 meter verdiept (tot 4,5 m). Een gigantisch project dus dat in de toekomst een alternatief moet bieden voor het goederenvervoer op de weg tussen Parijs en de Westerschelde.
Het project Seine-Schelde waarbij de Leie (1) een verbinding vormt tussen de Seine (2) en de Schelde (3).
Rivierherstel Leie Ter compensatie van de aanpassingswerken aan de Leie in functie van de scheepvaart loopt het project ‘Rivierherstel Leie’. Dit project wil in de komende jaren honderden hectaren in de vallei opnieuw een natuurfunctie geven. Oevers worden op een natuurvriendelijke manier hersteld en de mogelijkheid wordt onderzocht om een tiental meanders weer met de Leie te verbinden. Waar mogelijk worden ze uitgediept of weer uitgegraven. In de aangetakte meanders is, afhankelijk van het beoogde waterpeil, eventueel vrije doorstroming naar de Leie mogelijk en kunnen vissen vrij in en uit zwemmen. De oorspronkelijke waterloop zou daarmee gedeeltelijk hersteld worden en de natuur er weer kansen krijgen. In de afgesneden meanders wil men de natte natuur meer kansen geven. 500 hectare natte natuur staan op het programma. Met de aanleg van goede wandel- en fietspaden zal iedereen ervan kunnen genieten. Tussen Menen en Waregem vormen o.a. het natuurgebied De Poel, het Diefhondbos, de oude Leiearm De Notelaar, het Leiebos in Wevelgem, natuurgebied Leiekant-Marke, Leiemeersen Bissegem, natuurgebied ’t Schrijverke, Schoondalbos en nog andere een lint van ‘groene stapstenen’ langs de Leie.
1
Een passeerstrook is een aanmeerplaats van ongeveer 230 meter lang waar een duwkonvooi kan wachten tot een ander konvooi gepasseerd is.
De Milieuboot - Op Sleeptouw 2013
Thema 9 - De Leie tussen Menen en Sint-Eloois-Vijve
9-3
Stadsvernieuwing De steden Wervik, Menen, Kortrijk, Harelbeke, Deinze grijpen het project Seine-Schelde aan om de Leie opnieuw te integreren in de stad. De aanpassingswerken voor de nieuwe en verhoogde bruggen en op sommige plaatsen een verbrede rivier hebben een grote impact op het stadsbeeld. Opdat de rivier een meerwaarde voor de stad zou bieden, worden de oevers zodanig aangepast dat het water en de stad één geheel vormen. Inwoners en recreanten worden zo uitgenodigd om te vertoeven langs het water. Leegstaande fabrieksgebouwen en voormalige industriezones maken plaats voor woningbouw met daarrond veel aandacht voor groen en natuur. In Kortrijk is de Leie de voorbije vijftien jaar al aangepast aan het moderne scheepvaartverkeer. Het tracé van de rivier in het stadscentrum is rechtgetrokken, de vaarweg is verbreed en er zijn vier nieuwe bruggen. Momenteel wordt gewerkt aan de beweegbare Budabrug in het centrum. De stad opende in de zomer van 2011 het Budapark, dat tijdens de zomermaanden dient als strand (Buda Beach). Dit jaar nog zou de Leie in Kortrijk klaar zijn om in twee richtingen schepen tot 1350 ton te laten passeren en 4500 ton schepen in alternerend verkeer. Voor het alternerend verkeer werden ook wachtstroken voorzien.
De Collegebrug in Kortrijk
In Harelbeke moeten de oude molens van Ceres op het Moleneiland wijken voor de aanleg van de nieuwe sluis. Dit is een onderdeel van het stadsvernieuwingsproject H’aqua, een naam die verwijst naar de ligging van Harelbeke aan het water. In Lauwe, een deelgemeente van Menen, werden oude leegstaande fabriekspanden, waaronder een voormalige vlasweverij en de textielfabriek De Witte Lietaer, gesloopt voor de aanleg van een nieuwe laan die vanaf de Lauweplaats recht op de Leie zal uitgeven. Hier worden nieuwe woningen ingepland in een groene omgeving. Binnen hetzelfde concept krijgen twee beken opnieuw een bedding in open lucht en ontstaat er ruimte voor waterrecreatie.
Landbouw In het Leiebekken is landbouw nog altijd belangrijk. Het Europees epicentrum voor de diepvriesgroente-industrie bevindt zich grotendeels in dit bekken. Binnen het Mest Actie Plan (MAP) wordt de nitraatconcentratie in het oppervlaktewater nauw opgevolgd. Het Leiebekken scoort minder goed dan de gemiddelde verontreinigingsgraad in Vlaanderen. Eén van de redenen is de intensieve groententeelt, die meer bemesting behoeft. Dankzij serieuze inspanningen wordt er wel een dalende trend in nitraten vastgesteld. Het landschap in de Zuid-West-Vlaamse heuvels is zeer gevoelig aan erosie. Jaarlijks gaat heel wat vruchtbare bodem verloren. Dit is niet alleen een kapitaal verlies voor de betrokken landbouwers, maar zorgt ook voor wateroverlast met modderstromen in de lager gelegen woonkernen. Beken slibben dicht waardoor de waterkwaliteit en dus ook de biodiversiteit verminderen. Om dit tegen te gaan krijgen steden en gemeenten steun van de provincie en de Vlaamse overheid om erosiebestrijdingsprojecten op te starten en toe te passen op hun grondgebied. Ook heel wat landbouwers participeren in deze projecten. Zo zullen in de toekomst nog meer grasgangen en grasbufferstroken rond landbouwgebieden in het Leiebekken worden aangelegd.
9-4
Thema 9 - De Leie tussen Menen en Sint-Eloois-Vijve
De Milieuboot - Op Sleeptouw 2013
Industrie De grensregio van Rijsel tot Kortrijk is dichtbevolkt. De meest verstedelijkte gebieden zijn ook de meest geïndustrialiseerde die het milieu zwaar belasten. Door de strenge milieuwetgeving en -controles pasten de bedrijven zich aan en investeerden ze de voorbije jaren in betere productietechnieken en de zuivering van het eigen afvalwater. Desondanks komt de Leie vervuild vanuit Frankrijk ons land binnen en zijn er regelmatig meldingen van ongewoon wit-grijs of zwart water op een aantal zijbeken. In de regio Kortrijk-Harelbeke pompen bedrijven al decennia lang diep sokkelwater2 op om te gebruiken in hun productieprocessen. Die grondwaterlagen van de sokkel worden echter schaars. Maar omdat proceswater geen drinkwaterkwaliteit vraagt, stimuleert de Vlaamse overheid de bedrijven om ander water te gebruiken: gezuiverd afvalwater, regenwater of water uit rivieren en kanalen. Dit alternatief noemen we ‘grijs water’. Om dit grijs water te kunnen verdelen heeft De Watergroep in 2009 een grijswaterinstallatie opgestart, een nieuwe productie-eenheid binnen het waterproductiecentrum De Gavers in Harelbeke. Deze installatie voorziet 35 bedrijven van grijs water. Hierdoor pompen ze geen grondwater meer op uit de bedreigde grondwaterlagen.
Waterkwaliteit De Leie was na de Zenne en de Spiere de belangrijkste bron van verontreiniging voor de Schelde. Sinds de jaren ’90 verbeterde de waterkwaliteit in de Leie en in het Leiebekken aanzienlijk dankzij de aanleg van collectoren, de bouw van rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI’s), bedrijven die zelf hun afvalwater zuiveren,... Ondanks deze kwaliteitsverbeterende trend voldoet vandaag geen enkele Vlaamse waterloop in het Leiebekken aan de normen voor een goede toestand. Reeds ter hoogte van de grens met Frankrijk is de waterkwaliteit van de Leie ontoereikend, waardoor overleg met het buurland noodzakelijk is. De volgende beken die zich bij de Leie voegen, hebben een matige tot slechte waterkwaliteit: de Lauwebeek, de Neerbeek, de Heulebeek, de Gaverbeek, de Geluwebeek, de Mandel,… De waterzuiveringsinfrastructuur in dit deel van West-Vlaanderen is immers nog maar zwak uitgebouwd. Verdere inspanningen om de waterkwaliteit van de Leie en haar zijrivieren en beken te verbeteren blijven dus noodzakelijk. De rioolwaterzuiveringsinfrastructuur wordt daarom in de toekomst verder uitgebouwd. O.a. Markegem, Wennegem-Lede, Moregem, Anzegem-centrum, Ingooigem, Aalbeke-centrum, Beselare,... krijgen een eigen rioolwaterzuiveringsinstallatie.
2
Sokkelwater is een grondwatervoorraad op grote diepte, ondergronds.
De Milieuboot - Op Sleeptouw 2013
Thema 9 - De Leie tussen Menen en Sint-Eloois-Vijve
9-5
