DE KONING-STADHOUDER RICHT ZIJN PALEIS IN. Rijkdom en symboliek in de zeventiende eeuw. Museumles voor het vak CKV2, bij Paleis Het Loo, Apeldoorn. Samengesteld door de Educatieve Dienst Paleis Het Loo.
Introductie van Paleis Het Loo In de zeventiende eeuw lieten rijke burgers hun buitenhuizen bouwen, bijvoorbeeld aan de rivier de Vecht. Ook de stadhouder van de Nederlanden, Willem III, bewoonde verschillende buitenhuizen en paleizen. In 1686 liet hij jachthuis Het Loo ontwerpen en bouwen. De andere buitens, waarvan de meeste rond Den Haag lagen, erfde hij. Paleis Het Loo is sinds 1795 staatseigendom. Het is nu als nationaal museum in gebruik. Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
1
Bouwkunst De bouwstijl van Het Loo is classicistisch, zoals dat in de zeventiende eeuw mode was. Veel bouwelementen zijn geïnspireerd op het grootse paleis van de Franse koning Lodewijk XIV : Versailles(links). Willem III wilde zijn nieuwe jachthuis Het Loo eenzelfde grandeur als Versailles meegeven.
Kenmerken van Het Loo Symmetrie is bepalend voor het aanzicht en de indeling van gebouw en tuinen. Zo werd aangegeven dat de natuur beheersbaar is en dat alle elementen (water, aarde, vuur en lucht) hierbij worden betrokken. In de tuin zijn veel vormen van symboliek en mythologie terug te vinden. In de zeventiende eeuw wist de eenvoudige burger maar al te goed waar de verschillende symbolen voor stonden. Symboliek heeft in de 21ste eeuw aan zeggingskracht ingeboet. In de patronen van de tuinparterres zijn veel vormen van symboliek verwerkt. Bepaalde tuinpatronen komen in het interieur terug in wandtapijten, gordijnen en meubels. Huis en tuinen zijn als één geheel ontworpen. Aan Het Loo werkten meerdere architecten en vormgevers. De kenmerkende tuindecoraties, huisschilderingen, stofpatronen, enz. werden ontworpen door de Franse architect Daniel Marot. Hij vluchtte uit Frankrijk en was bijzonder goed op de hoogte van de Franse mode op het gebied van architectuur en vormgeving.
Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
2
Stadhouder Willem III en koning Lodewijk XIV: in het kort Op het militaire vlak waren beide heren vijanden. Lodewijk XIV wilde de Nederlanden veroveren en inlijven bij Frankrijk. Willem III probeerde dit zijn leven lang te voorkomen. Bovendien was Willem III naast stadhouder van de Nederlanden, in 1689 koning van Engeland geworden. En in die tijd bevochten Frankrijk en Engeland elkaar juist hevig. Op religieus vlak streed de Hollandse Willem III voor het protestantisme en verzette zich daarmee tegen het katholieke Frankrijk. Op kunstzinnig en wetenschappelijk vlak echter keken de grote Europese hoven bij elkaar de mode af en wisselden nieuwe vindingen uit. Willem III noemen we vanaf hier kóning-stadhouder, omdat hij in 1689 de titel ‘koning’ mocht voeren. Hij was na het verdrijven van zijn schoonvader, zelf tot koning van Engeland gekroond. Koning-stadhouder Willem III en koningin Mary Stuart
Versailles
Opdrachten op het voorplein Bekijk de afbeelding van Versailles´ aandachtig en vergelijk deze met de gevel van Paleis Het Loo. 1a. Noem een aantal overeenkomsten en verschillen tussen Versailles en Het Loo. Welke? ___________________________________________________________________________________ 1b. Noem een aantal classicistische kenmerken van de buitenzijde van Paleis Het Loo? ___________________________________________________________________________________ 1c. Welke figuren/voorstellingen zie je in de reliëfs aan de gevels? ___________________________________________________________________________________ 1d. Verklaar aan de hand van deze reliëfs wat de oorspronkelijke functie van het gebouw was? ___________________________________________________________________________________
Route: Ga door met pagina 4, of ga naar de tuin en start met pagina 13. Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
3
A. Paleisopdrachten Route: Loop het paleis in, geef je jas en tas af bij de garderobe. Loop de trap op naar de grote grijze ruimte; de vestibule of voorhuis (zaal 1). De zaalnummers, zijn de nummers van de audiotoer.
In het paleis kom je schilderijen en wandschilderingen tegen. Een schilderij hangt ingelijst aan de wand. Een wandschildering is vaak veel groter en is tegen de muur gespannen, of direct op muren en plafonds geschilderd. Dus niet (makkelijk) verwijderbaar. Het doel van schilderingen is mede het creëren van een bepaalde sfeer. De schilderingen zijn ondergeschikt aan de decoratie van de totale kamer. Vaak zijn het idyllische landschappen en nageschilderd marmer, hout, of geïmiteerde beeldhouwwerken. Opdrachten: Bekijk de vestibule of het voorhuis. Let vooral op de wanden en plafonds, en de schilderijen boven de deuren. Veel vertrekken in Paleis Het Loo hebben bovendeurstukken. Dat is een typisch zeventiende-eeuwse decoratievorm. 2a. Welke voorstellingen zie je hier in de bovendeurstukken? ___________________________________________________________________________________ 2b. Loop door naar de Oude Eetzaal (zaal 2). De schilderingen op het plafond, hier en in zaal 1, imiteren een bepaald materiaal. Welke materiaal? Waarom schilderde men dit, in plaats van het echte materiaal aan te brengen? ___________________________________________________________________________________ 2c. Welke andere decoratiemotieven kom je tegen op het plafond in de Oude Eetzaal? __________________________________________________ 2d. Welke techniek is er gebruikt om de bosrijke landschappen rondom af te beelden? __________________________________________________
Route: Loop door naar de Nieuwe Eetzaal (zaal 3). 2e.
2f.
Benoem de classicistische ornamenten/elementen in deze zaal. ________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ Maak van 2 ornamenten een schets.
Route: Op deze verdieping sla je verder alle zalen over, ook de kapel (zaal 5). Loop verder en ga rechts af door het gangetje naar de trap. Ga naar boven en sla linksaf naar de Bibliotheek (zaal 7).
Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
4
Verzamelingen. Opdrachten: Bekijk het plafond van de bibliotheek. 3a. Wat is het effect van dit plafond op de ruimte en de voorwerpen die er staan? ________________________________________________ Aan het plafond kun je aflezen wat de oorspronkelijke functie van dit vertrek was. Het is ooit gebouwd als pronkkamer voor de porseleinverzameling van koningin Mary, de echtgenote van Willem III. 3b. Wat zou de reden zijn, dat een bibliotheek/ porselein-pronkkamer een spiegelplafond heeft? Motiveer je antwoord. _____________________________________________ In de zeventiende eeuw zijn belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen gedaan en instrumenten ontwikkeld. Enkele daarvan staan in dit vertrek. 3c. Welke zijn dit en wat is hun functie? ________________________________________________ 3d. Leg uit welke invloed deze instrumenten hadden op de zeventiende-eeuwse samenleving. __________________________________________________________________________________
Route: Loop door naar de Schilderijengalerij (zaal 8).
Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
5
Schilderijenverzameling In zeventiende-eeuwse huizen vond je ‘losse’ ingelijste schilderijen in speciale kamers, zoals galeries, privé-kabinetten en trappenhuizen. Willem III werd in zijn jeugd omringd door schilderijen van de Noord- en Zuid-Nederlandse meesters. Het beïnvloedde hem bij de inrichting van zijn eigen paleizen. Willem III verzamelde hiervoor schilderijen van eigentijdse meesters en topstukken uit voorgaande eeuwen. Ook bracht hij schilderijen mee uit de Britse koninklijke collectie. Dit waren vooral portretten, gemaakt door Italiaanse meesters. Opdrachten: 4a. Wat is de functie van de ruimte? _____________________________________________________ 4b. Benoem de typen schilderijen die hier aanwezig zijn? __________________________________ ___________________________________________________________________________________ 4c. Hoe zijn de schilderijen gerangschikt? Wordt dit heden ten dagen nog zo gedaan? ___________________________________________________________________________________ 4d. Zoek het schilderij boven de haard op: stadhouder Willem III op een wit paard. Welke symboliek is verwerkt in dit schilderij? ________________________________________ ____________________________ ______________________________________________________ Het oudste museum in Nederland is Teylers Museum in Haarlem. Het verschil in privéen openbare verzame-ling speelde in de zeventiende eeuw nog niet zo. De collectie die men nu kan bewonderen, geeft uitdrukking aan de historie van de Oranjes. In de zeventiende eeuw hingen hier voor een deel andere schilderijen. Omdat de kerk in de zeventiende eeuw niet langer opdrachtgever was, zochten kunstenaars naar nieuwe markten. De nieuwe opdrachtgevers wensten andere schilderijen. 4e. Welke soorten schilderstukken maakte men in de zeventiende eeuw? ____________________ ___________________________________________________________________________________
Route: Loop door naar Mary´s bedkamer (zaal 11). Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
6
Leven in een kunstwerk Aan deze (oost)zijde van het paleis bevonden zich de zes vertrekken van koningin Mary. Nu zijn alleen nog haar bedkamer, kleedkamer, bibliotheek en privékabinet ingericht met de oorspronkelijke meubels en porseleinverzameling. Haar bedkamer was haar belangrijkste kamer. De rijkversierde meubels waren pronkstukken. Bij haar hemelbed ontving zij haar gasten. Opdrachten: 5a. Bekijk het ontwerp op blz. 2. Waar in haar slaapkamer kom je dit ontwerp van Marot tegen? ____________________________________________ 5b. Vind je dat de schilderingen op wand en plafond, schilderijen en wandbekleding bij elkaar passen in stijl en sfeer? Motiveer je antwoord. _____________________________________________ ___________________________________________________________ 5c. De stoffen aan de wanden en rond het bed zijn geweven. Bekijk alles goed en kijk of je iets anders van textiel ziet, wat niet geweven is. Bedenk dan wat Mary’s creatieve liefhebberij kan zijn geweest, naast het verzamelen van porselein en lezen? ___________________________________________________________
Route: Loop door naar Mary´s Cleerkamer (zaal 12) en haar Hoekkabinet (zaal 13).
Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
7
Porseleinverzameling In de zeventiende eeuw waren de door de V.O.C. geïmporteerde voorwerpen ´hot´ en werden druk verzameld. Zoals het Chinese porselein. Nederlandse aardewerkfabrieken imiteerden dit porselein al snel, wat uitmondde in Delfts aardewerk.
Opdrachten: 6a. Benoem/beschrijf de vormen van de porseleinen voorwerpen die hier staan. ___________________________________________________________ 6b. Bekijk haard en spiegel. Wat was destijds de mode in het tentoonstellen van porseleinen siervoorwerpen? ___________________________________________________________ 6c. Bekijk de foto hieronder. Welke Chinese kenmerken zie je op het porselein? Geef van elk 2 voorbeelden. ___________________________________________________________
Route: Loop door naar het Trappenhuis (zaal 14)
Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
8
Grootse wandschilderingen. De wandschilderingen van dit trappenhuis zijn niet meer de orginele schilderingen uit de zeventiende eeuw. Toen deze uit de mode waren is de gehele hal wit geschilderd. In het begin van de twintigste eeuw heeft koningin Wilhelmina de opdracht gegeven om de oorspronkelijke schilderingen weer terug te brengen. De schilder Fabri heeft, aan de hand van prenten uit de zeventiende eeuw en teruggevonden oude delen, de schilderingen teruggebracht.
Opdracht: Bekijk de trappenhuisschildering. 7a. Elk vertrek in het paleis heeft een bepaald decoratieschema. Hier zijn o.a. voorstellingen van dieren, oosterse mensen en twee godinnen te zien. Verklaar waarom. __________________________________________________________________________________ 7b. Waarom is de natuur hier zo alom aanwezig? __________________________________________________________________________________
Route: Loop door naar de Groote Zael / Audiëntie zaal (zaal 15). Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
9
Op weg naar een belangrijke ontmoeting Deze zaal heeft verschillende functies gehad. Het was ooit de ontvangstruimte voor belangrijke personen die een gesprek met de koning-stadhouder of koningin wensten. Later, in de negentiende en twintigste eeuw, toen ons land een koninkrijk werd, hield de koning hier zijn audiënties en ontving hier zijn bezoek. De wanden zijn hier gedecoreerd met Arcadische (landelijk, eenvoudig, idyllisch) landschappen.
Opdrachten Hier is niets wat het lijkt. Het meeste marmer is geen marmer, maar hout en verf. De bovendeurstukken lijken in reliëf gemaakt, maar zijn dat niet. In het plafond zijn doorkijkjes geschilderd. Deuren lijken deuren, maar ook dit is gezichtsbedrog. Alles is erop gericht de bezoeker te imponeren. 8a. Welke functie past het beste bij de wand- en plafonddecoratie van deze zaal? Motiveer je antwoord. _________________________________________________________________________________ 8b. Veel schilders gingen in de zeventiende eeuw op studiereis. Bekijk het landschap om je heen. Naar welk land trokken veel schilders op studiereis? ___________________________________________________________________________________
Route: Loop door de naar de rode bedkamer van de koning-stadhouder Willem III (zaal 17). Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
10
Symbolen rond het bed van de koning-stadhouder Koning-stadhouder Willem III was een druk bezet man. Net als de andere vorsten uit zijn tijd ontving hij zijn bezoek in zijn slaapkamer. Dit was het mooiste vertrek van de koning-stadhouder. Een ontvangst in de slaapkamer gaf de status van de bezoeker aan. Hoe dichter iemand bij de privé vertrekken van de vorst werd ontvangen, hoe hoger de status van de bezoeker.
Opdrachten: 9a. Hoeveel leeuwenkoppen zie je in het bed? __________________________________________ 9b. Welke wapentrofeeën staan er op de wandtapijten achter de god(in)nen? __________________________________________________________________________________ 9c. Waar staan de leeuw en de eenhoorn op dit tapijt symbool voor? _______________________ __________________________________________________________________________________ 9d. Wat betekent “Je Maintiendrai”? ____________________________________________________ 9e. Wat is dit voor een term? gezegde, lijfspreuk, wapenspreuk, motto, krachtterm, uitdrukking.
Route: Loop door de overige kamers heen naar beneden. Als je weer in zaal 1 bent, ga je nogmaals naar beneden (naar het onderhuis). Volg de route naar de schelpengrot en keukenkelder.
Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
11
Porselein in de keukenkelder. Deze kelder gebruikte koningin Mary in de zeventiende eeuw om jam te maken. Hier zie je een verzameling Delfts aardewerk staan. In de koninginnetuin werd voor en tijdens de restauratie van Paleis Het Loo veel gebroken Delfts aardewerk gevonden. Opdrachten: Bekijk de piramidevaas. (van april tot juli 2007 afwezig) Zoals je ziet, kunnen in de grote piramidevaas van Delfts aardewerk bijzondere bloemen gestoken worden. Toch zijn deze typische zeventiende-eeuwse vazen vooral bekend als tulpenvazen. 10a. Kijk naar de vormgeving van de vaas en leg uit, waarin naar voren komt, dat dergelijke bloemen een luxeproduct waren. __________________________________________________________________________________ 10b. Waar kwam de tulp van origine vandaan? _____________________________________________ 10c. Waaraan doet de vorm van de hoge vaas (afb. hieronder) je denken? _______________________________________________________________________________ 10d. Ook op de aardewerk tegels zie je allerlei afbeeldingen en motieven. Wat zie je zoal afgebeeld op de tegels? In welk land zijn deze tegels gemaakt, gezien de afbeeldingen? ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________
Route: Volg de bewegwijzering naar de tuin. Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
12
Een mythologische tuin Mythologie en macht: beelden in de tuin. Standbeelden van klassieke of mythologische goden en godinnen verheerlijkten de macht en kunde van de koning-stadhouder. In de tuinen staan de volgende beelden. De nummers corresponderen met de plattegrond op bijlage 1. (* alleen zomers) 1. IJsselcascade 2. Rijncascade 3. Venus 4. Flora 5. Bacchus* 6. Narcissus 7. Sabijnse maagdenroof* 8. Sfinxen 9. Wolvinnen met Romulus en Remus 10. Hercules 11. Apollo 12. Pomona* 13. Arion
Opdrachten: 11a. Kies een beeld dat je erg mooi vindt. 11b. Beschrijf waarom dit beeld je zo aanspreekt. _________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ 11c. Bekijk vanaf welk punt je dit beeld het mooist vindt. Maak hiervan een herkenbare schets. 11d. Past het beeld in zijn omgeving? Motiveer! ___________________________________________
Route: Loop naar het hoge terras aan de zijkant van de tuin. Zie bijlage 1. Opdracht: 11e. Vergelijk het patroon van de wandbekleding uit het paleis (ontwerp Marot blz. 2), met de patronen in de tuinparterres en het vergulde hek. _________________________________________________________________________________
Route: Loop naar de koninginnetuin. Zie plattegrond, bijlage 1. Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
13
Verzameling exotische planten in de Koninginnetuin Exotische planten werden van ver gehaald, uit pas veroverde gebieden. De planten werden bestudeerd, beschreven en vooral verzameld. En net als in een rariteitenkabinet, werden ze in de tuinen bij elkaar gezet. In de grote tuinen van Paleis Het Loo was genoeg ruimte voor deze kuip- en potplanten. In de zomermaanden staan ze buiten, in de wintermaanden worden ze binnen, in de oranjerie, gezet. De berceau, ook loofgang genoemd, was bij de internationale hoven dé manier voor dames om ´s zomers geen bruine huid te krijgen, terwijl ze toch buiten konden wandelen. Zo recreëerde in de berceau van Paleis Het Loo koningin Mary en haar gevolg van hofdames.
Opdrachten: 12a. Je ziet hier vele exotische planten in potten* en kuipen* staan, zoals bijvoorbeeld Oost-Indische kers*. Noem nog een niet-inheemse plant. _____________________________________________________ 12b. Verklaar de naam oranjerie. __________________________________________________________________________________ Thuisopdrachten: Porselein. 13a. Wat is de ontstaansgeschiedenis van het ‘porselein’ in Nederland. Was het wel porselein wat er bij de ‘porceleyne fles’ werd gemaakt? Mythologie. 13b. Zoek de betekenis op van het door jou gekozen beeld. 13c. Verklaar de keuze voor deze figuren/onderwerpen in de zeventiende-eeuwse tuin. Verzamelingen. 13d. Je hebt verschillende verzamelingen gezien. Geef voor elke verzameling aan wat de motieven van de verzamelaar konden zijn en hoe de verzameling gebruikt werd. Willem III: schilderijen, planten. Mary: boeken, Delfts blauw, schelpen, etc. Einde van de vragen bij Paleis Het Loo, Apeldoorn, www.paleishetloo.nl . Zoek info op de websites: www.digischool.nl (ckv23, burgerlijke cultuur), www.lambo.nl (historie, cultuur van het burgerlijke). Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
14
Bijlage 1
In de tuinen staan de volgende beelden. 1.
IJsselcascade
2.
Rijncascade
3.
Venus
4.
Flora
5.
Bacchus*
6.
Narcissus
7.
Sabijnse maagdenroof*
8.
Sfinxen
9.
Wolvinnen met Romulus en Remus
10. Hercules 11. Apollo 12. Pomona* 13. Arion (* alleen zomers)
Museumles voor het vak CKV2. Educatieve dienst, Paleis Het Loo, Apeldoorn.
Pagina
15
