De herinrichting van Onderdendam
Resultaten en geleerde lessen
Het Groningse Onderdendam is de afgelopen jaren sterk veranderd. Dat is het gevolg van een grondige herinrichting, die in 2011 is afgerond. Onderdendam is mooier dan voorheen, vinden de meeste mensen. Maar is het dorp nu ook veiliger en toegankelijker? Daarover lopen de meningen uiteen. Dat blijkt uit de evaluatie die het kennis-
Onderdendam - Historisch dorp op een kruispunt van wegen Het historische dorp Onderdendam (ruim 600 inwoners) ligt op een kruising van waterwegen (Boterdiep, Winsumerdiep en Kardingermaar) en was in het verleden daardoor een belangrijke laad-, los- en overslagplaats van goederen. Aan de Bedumerweg staat het Waterschapsof Zijlvesthuis, dat het waterschap in 1621 aankocht. Hier werd de waterbeheersing in de hele regio geregeld. Enkele bruggen zorgen voor de bereikbaarheid van het dorp over de weg.
Onderdendam vervulde in het verleden een belangrijke rol in de regio. Tussen 1885 en 1934 was ook het kantongerecht in Onderdendam gevestigd. De twee kerken in het dorp, waarvan één in stijl van de Amsterdamse school, zijn pas in de 18e en 19e eeuw gebouwd. Het dorp telt veel bijzondere woonhuizen en –villa’s. Sinds 1987 heeft het dorp de status beschermd dorpsgezicht.
centrum Shared Space van NHL Hogeschool in 2012 heeft uitgevoerd op verzoek van de provincie Groningen en de gemeente Bedum. De meningen over het resultaat en het proces zijn in dit onderzoek uitgebreid onder de loep genomen. En niet zonder reden. ‘Onderdendam’ was voor de provincie Groningen namelijk het eerste project waarbij het concept Shared Space is toegepast op een drukke provinciale weg door de bebouwde kom van een dorp. Deze folder vat de belangrijkste resultaten en lessen van ‘Onderdendam’ voor u samen.
2
De herinrichting van Onderdendam
De herinrichting van Onderdendam
3
Waar staat Shared Space voor? Shared Space staat voor een manier van inrichten van de openbare ruimte, die in de jaren ’90 is geïntroduceerd door verkeerskundige Hans Monderman. Hij benaderde de openbare ruimte in dorpen en steden niet langer slechts als verkeersruimte, zoals veel van zijn vakgenoten in die tijd, maar benadrukte in zijn aanpak dat de openbare ruimte in woongebieden ‘mensruimte’ is: een multifunctionele ruimte, die voor verschillende mensen verschillende functies vervult.
Andere inrichting
Leefbaarheid onder druk In 2002 kwam de leefbaarheid in Onderdendam prominent op de politieke agenda. Bewoners ondervonden al geruime tijd overlast van het (vracht)verkeer door het dorp. Toen een rondweg om het dorp als mogelijke oplossing van tafel verdween, hebben de gemeente Bedum, de provincie Groningen en de Vereniging Dorpsbelangen Onderdendam zich sterk gemaakt voor een alternatieve oplossing.
4
De herinrichting van Onderdendam
De provincie Groningen en de gemeente Bedum besloten in mei 2004 tot een herinrichting van het dorp. Zij kozen daarbij voor het concept Shared Space. Het doel van de herinrichting is toen als volgt omschreven: “Het versterken van de mogelijkheden voor een gemeenschappelijk en veilig gebruik van de openbare ruimte in Onderdendam voor de diverse gebruikers.”
Deze (andere) manier van kijken naar de openbare ruimte heeft natuurlijk invloed op hoe de ruimte wordt ingericht. In een ruimte die wordt ingericht als verkeersruimte zijn regels belangrijk en wordt gedrag gestuurd met verkeersinstrumenten als verkeersborden, drempels en wegbelijning. Plekken die meer functies dan alleen een verkeersfunctie hebben, worden in de benadering van Shared Space ingericht als mensruimte. Hier wordt sociaal gedrag aangemoedigd. Dit gebeurt door een beroep te doen op de normale sociale omgangsvormen en het gezonde verstand van mensen. Verkeersborden en andere verkeersinstrumenten blijven daarbij zoveel mogelijk achterwege. Een verblijfsruimte wordt een ‘mensruimte’ door de verschillende gebruikers samen, op gelijke basis, gebruik te laten maken van de ruimte (Shared Space). Dit gebeurt onder het motto ‘liever ongeordend en veilig, dan geordend en schijnveilig’. In de openbare ruimte wordt sociaal gedrag aangemoedigd door het karakter van de plek te
versterken en de cultuurhistorische, ruimtelijke en landschappelijke kenmerken te benadrukken. Het scheiden van verkeersstromen is daarentegen een maatregel die in de optiek van Shared Space niet past in een mensruimte omdat het niet uitnodigt tot sociaal gedrag. Als ieder een eigen (rij)baan heeft, hoeven mensen immers minder rekening te houden met elkaar.
Uitgebreid proces Een belangrijk uitgangspunt in Shared Space is ‘eigenaarschap’ van de openbare ruimte. Het is ruimte van en voor iedereen. Dat vraagt om betrokkenheid van gebruikers van begin tot eind. Gebruikers van de openbare ruimte worden bij voorkeur intensief betrokken in het hele proces, dus bij het bedenken en uitwerken van de plannen, bij de realisatie en later ook bij het beheer van de openbare ruimte. Bovendien zetten de betrokken overheden niet alleen expertise in van verkeerskundigen, maar vaak ook van deskundigen op andere terreinen, zoals stedenbouw, landschap, cultuur, recreatie en toerisme.
De herinrichting van Onderdendam
5
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Mei 2004 - juli 2005
Juli 2005 – jan 2006
Jan 2006 – juni 2007
Juni 2007 – medio 2009
Medio 2009 – eind 2011
Besluitvorming, projectvoorbereiding, formeren werkgroep
Inventarisatiefase
Uitwerkingsfase
Voorbereiding uitvoering herinrichting
Realisatie herinrichting
• Excursie voorbeeldprojecten • Verkeerskundige en ruimtelijke analyse (ambtenaren provincie, gemeente) • Cultuurhistorische analyse (bewoners uit de werkgroep, ondersteund door deskundigen van gemeente, provincie) • Presentatie analyse
• Vaststellen principes in de werkgroep: max. 30 km per uur voor het hele dorp, versterking bebouwde komgrens, aanleggen plein, eenduidigheid in ontwerp en materiaalgebruik • Uitwerken schetsen door werkgroep • Presentatie schetsen • Detaillering en afronding plannen op straatniveau • Presentatie definitieve schetsen
• Uitwerking schetsen (materialen e.d.) • Bestek
• Diverse keren overleg in werkgroep over voortgang • Dorpsfeest i.v.m. afronding herinrichting (9 juli 2011) • klinkerverharding in een groot deel van het dorp vervangen door printasfalt na overlast (trillingen) voor omwonenden
Het proces De herinrichting van Onderdendam ging niet over één nacht ijs. Een uitvoerig traject met bewoners ging eraan vooraf. Want een keuze voor het Shared Space concept betekent ook dat bewoners en andere gebruikers van de ruimte een belangrijke rol hebben in de planvorming. Een zorgvuldig samengestelde werkgroep van bewoners en professionals (van gemeente Bedum, provincie, adviseurs en politie) fungeerde als denktank. De werkgroepleden kwamen in de periode 2005 tot 2009 van tijd tot tijd bij elkaar. Daarnaast vonden in totaal zes bijeenkom-
sten plaats waarvoor het hele dorp werd uitgenodigd en waren er vier straatbijeenkomsten. Om bewoners te laten proeven aan de mogelijkheden van het concept Shared Space werd een excursie georganiseerd naar enkele plekken waar dit concept eerder is toegepast. voor
Een dorpsfeest met kinderactiviteiten en een dorpsbarbecue markeerde op zaterdag 9 juli 2011 de afronding van de herinrichting van Onderdendam. De werkzaamheden hebben een jaar geduurd.
na
De nieuwe inrichting Bijna het hele dorp Onderdendam ging in 2010 en 2011 op de schop. De gemeente Bedum en provincie Groningen investeerden gezamenlijk ongeveer drie miljoen euro in de herinrichting van het dorp.
Dorpsplein In het hart van het dorp, tussen de brug en het oude waterschapshuis, is een plein gecreëerd. Het waterschapshuis is geaccentueerd met een grijze loper. In eerste instantie is dit plein helemaal bestraat met klinkers, maar dit bleek
6
De herinrichting van Onderdendam
door de ongeschikte ondergrond voor overlast te zorgen voor omwonenden. Als oplossing is er toen voor gekozen de klinkers deels te vervangen door zogeheten streetprint: asfalt met een klinkerprint.
De herinrichting van Onderdendam
7
Klinkers en bolders De overige wegen zijn heringericht met aan weerszijden zogeheten ‘rabatstroken’. Dat zijn overrijdbare stroken van ongeveer een halve meter breed. Deze stroken zorgen ervoor dat de weg er smaller uitziet, wat de snelheid verlaagt van passerende voertuigen. De kruisingen zijn ingericht als gelijkwaardige kruisingen en geaccentueerd met klinkers in de vorm van een cirkel. Op diverse plekken zijn paaltjes, hekjes en bolders geplaatst. Dit om schade door zwaar verkeer aan gebouwen en trottoirs te voorkomen. En om te verhinderen dat auto’s op deze plekken parkeren. In het hele dorp is een maximumsnelheid van 30 km per uur ingevoerd.
Nostalgische elementen De oude lichtmasten in het dorp zijn vervangen door nostalgische, antracietkleurige lantaarnpalen. Op het plein zijn hekjes in dezelfde stijl geplaatst. Over het Boterdiep is een ‘hoogholtje’ (een hoge houten brug) geplaatst. De entree van het dorp wordt gemarkeerd door ‘valse tillen’; een bolling in de weg met hekjes aan beide kanten die de suggestie van een brug wekken. Diverse historische elementen zijn geaccentueerd.
Groen en ommetjes De aanplanting van nieuw groen maakt de herinrichting compleet. Bij de komgrenzen zijn beukenhagen geplaatst in het verlengde van de valse tillen. Langs de Stadsweg en op het plein zijn nieuwe bomen geplant. Om mensen uit te nodigen voor een wandelingetje zijn nieuwe ommetjes gecreëerd. Eén daarvan is een ommetje langs het boterdiep via het nieuwe hoogholtje.
8
De herinrichting van Onderdendam
Voldoet de inrichting aan de doelen? Om te achterhalen wat bewoners, weggebruikers en werkgroepleden vinden van de nieuwe inrichting van Onderdendam en van het planproces, zijn diverse onderzoeksmethoden gebruikt, waaronder enquêtes (ruim 300) onder bewoners, passanten en werkgroepleden en interviews met werkgroepleden, zowel individueel als in groepsverband. Ook is een drietal niet bij het project betrokken experts naar hun mening gevraagd ten aanzien van het uiteindelijke projectresultaat. Door observaties is gekeken in hoeverre de openbare ruimte in Onderdendam na herinrichting daadwerkelijk wordt gebruikt als gedeelde ruimte. De uitkomsten zijn hieronder samengevat.
‘Beslist mooier’ Bewoners, voetgangers, fietsers en automobilisten zijn het erover eens: de herinrichting van Onderdendam is een verfraaiing van het dorp. Dit is vooral te danken aan het gebruikte bestratingsmateriaal en het mooie straatmeubilair. Er is meer eenduidigheid gekomen in het straatbeeld.
‘Verkeerssituatie niet verbeterd’ In de beleving van bewoners en passanten heeft de herinrichting de verkeerssituatie echter niet verbeterd. De waardering voor de verkeersveiligheid, de overzichtelijkheid van de verkeerssituatie en de toegankelijkheid is niet
toegenomen bij deze groepen. Het versmalde wegprofiel in het centrum en de hoeveelheid vrachtverkeer zijn hiervoor veel genoemde oorzaken. De toegankelijkheid voor ouderen en mindervaliden is volgens de meeste respondenten zelfs afgenomen. De plaatsing van bolders en paaltjes wordt als belangrijkste reden genoemd.
‘Prettig verblijven’ Voor de verblijfskwaliteit (als voetganger) bestaat waardering, alhoewel het smalle trottoir in het centrum en de slechte toegankelijkheid (door plaatsing van paaltjes en
9
Wat is geleerd van het planproces? bolders) hier wel afbreuk aan doen. Veranderingen in gebruik en activiteiten hebben zich in de beleving van de respondenten (nog) niet voorgedaan.
kers. Het ontbreken van een alternatieve route voor het (zware) doorgaande verkeer staat de realisatie van een echt verblijfsgebied in de weg.
‘Niet helemaal Shared Space’ Op een aantal punten heeft de werkgroep in Onderdendam concessies moeten doen aan de uitgangspunten van Shared Space, constateren de onafhankelijke experts. Het gebruik van asfaltverharding voor de rijbaan doet afbreuk aan de door Shared Space beoogde gelijkwaardigheid van verschillende gebruikers van de ruimte. De gebruikte paaltjes, hekjes en bolders verdelen de ruimte juist weer in aparte delen voor verschillende gebrui-
Over het geheel genomen blijkt uit de evaluatie dat de waardering voor de herinrichting hoger is naarmate mensen meer betrokken zijn geweest bij het proces. Aanwonenden zijn positiever over het plan in het algemeen en de verkeersveiligheid dan niet-aanwonenden. En werkgroepleden op hun beurt, zeker de professionals, oordelen positiever over de verkeerssituatie dan aanwonenden.
Een uitgebreid proces heeft zeker meerwaarde! Bij alle werkgroepleden is positieve waardering voor de uitvoerigheid van het proces. De meeste werkgroepleden vinden overigens wel dat het proces al met al te lang heeft geduurd. Daardoor lekte aandacht en energie weg. De inzet van een externe adviseur, die mensen wist te motiveren en confrontaties aan durfde te gaan, bleek een goede manier om de aandacht te herpakken.
Heldere verwachtingen, voorkom teleurstellingen Een belangrijke les uit de evaluatie is het belang van gelijkgestemde verwachtingen. Het speelveld en de spelregels moeten vooraf voor alle spelers duidelijk zijn. Door
De waarde van het uitgebreide planproces, volgens de werkgroepleden • Binnen de werkgroep is veel geleerd t.a.v. Shared Space • Bewoners en professionals werkten samen op basis van gelijkwaardigheid • Betrokken bewoners kregen meer begrip voor de complexe opgaven van overheden • Ambtenaren kregen goede voeling met de praktijksituatie in Onderdendam • Er ontstond meer draagvlak door het betrekken van de bevolking bij plannen • De plannen zijn verbreed door inbreng van wensen vanuit het dorp • Lokale historische kennis, ervaringen en vaardigheden van bewoners zijn benut • Meer aandacht voor ruimtelijke kwaliteit
10
De herinrichting van Onderdendam
onduidelijkheid over het beschikbare budget bij aanvang bijvoorbeeld, zijn verwachtingen gewekt die later niet konden worden waargemaakt. Ook de keuze om het inrichtingsconcept Shared Space toe te passen, bracht een aantal ‘voorwaarden’ met zich mee, die niet op voorhand bij iedereen duidelijk waren.
Wees duidelijk over de rol van dorpsvertegenwoordigers Onduidelijkheid over de rol van de ‘dorpsvertegenwoordigers’ in de werkgroep heeft eveneens parten gespeeld. Bewoners in de werkgroep voelden zich soms ongemakkelijk bij hun niet duidelijk gedefinieerde rol en gaven hier ieder op eigen wijze invulling aan. Het duidelijker maken van taken en verantwoordelijkheden van deelnemers in het proces had dit kunnen voorkomen. De professionals in de werkgroep beoordeelden het proces vaker als ‘helder’ dan de betrokken bewoners en waren tevredener over het doorlopen proces dan de betrokken bewoners.
Communiceer met het hele dorp De betrokken professionals hebben voor zichzelf een aantal lessen getrokken die te maken hebben met de communicatie met bewoners. Zij constateren dat voorgenomen besluiten beter gecommuniceerd hadden kunnen worden met inwoners die niet aanwezig waren bij de verschillende openbare bijeenkomsten. Ook is bij de evaluatie gebleken dat het concept Shared Space nog onvoldoende bekend was bij de dorpsbewoners. Voor het draagvlak voor de uiteindelijke oplossing is kennis van het concept bij gebruikers van groot belang.
De herinrichting van Onderdendam
11
Kortom... Onderdendam is er door de herinrichting zeker mooier op geworden, vinden de deelnemers aan het evaluatieonderzoek, maar niet duidelijk veiliger of rustiger. Of de nieuwe inrichting het dorp objectief veiliger heeft gemaakt, zal moeten blijken uit aanvullend onderzoek dat de provincie in de toekomst nog gaat uitvoeren. Om daarover goede uitspraken te kunnen doen, is een langere periode noodzakelijk. Het concept Shared Space, dat bij de inrichting als leidraad heeft gediend, komt in Onderdendam helaas niet overal even goed uit de verf; op diverse plekken is feitelijk geen sprake van een gedeelde ruimte, zoals het Shared Space-concept beoogt. Toch heeft het uitgebreide planproces dat is doorlopen (en dat ook hoort bij een Shared Space-aanpak) duidelijk meerwaarde gehad voor het eindresultaat, aldus de werkgroepleden.
Colofon Dit is een uitgave van Kenniscentrum Shared Space - NHL Hogeschool en de provincie Groningen, afdeling Verkeer en Vervoer, mei 2013.
Tekst en realisatie Senza Communicatie, Groningen
Voor meer informatie over het project ‘Onderdendam’ kunt u contact opnemen met de provincie Groningen, afdeling Verkeer en Vervoer. Voor meer informatie over Shared Space kunt u contact opnemen met Kenniscentrum Shared Space – NHL Hogeschool, Leeuwarden – www.nhl.nl/sharedspace
Fotografie Provincie Groningen en Kenniscentrum Shared Space – NHL Hogeschool
Drukwerk Provincie Groningen
