DE CONGOLEES DOOR DE OGEN VAN DE OUD-KOLONIAAL

UNIVERSITEIT GENT Academiejaar 2007-2008

DE CONGOLEES DOOR DE OGEN VAN DE OUD-KOLONIAAL EEN STUDIE NAAR BEELDVORMING EN HERINNERINGSDISCOURS BIJ OUD-KOLONIALEN IN BELGIË.

Deel 1

PROMOTOR: Dr. M. Van Ginderachter Verhandeling voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het verkrijgen van de graad van Master in de Geschiedenis Eline Adam

1

Friday has no command of words and therefore no defence against being re-shaped day by day in conformity with the desires of others. I say he is a cannibal and he becomes a cannibal; I say he is a laundryman and he becomes a laundryman. What is the truth of Friday? [...] No matter what he is to himself, what he is to the world is what I make of him.

In every story there is a silence, some sight concealed, some word unspoken, I believe. Till we have spoken the unspoken we have not come to the heart of the story Uit „Foe‟, J.M. Coetzee

2

Voorwoord Bij het werken aan deze masterscriptie kreeg ik hulp van verschillende mensen, zonder wiens bijdrage deze scriptie nooit was geworden wat ze nu is. Ik wil daarom mijn promotor dr. Maarten Van Ginderachter bedanken, prof. dr. Baz Lecocq, wiens lessen een belangrijke inspiratiebron zijn geweest en dra. Gillian Mathys, met wie ik verschillende gesprekken heb gehad die motiverend waren in het verloop van mijn onderzoek.

Daarnaast wil ik ook Florence Gillet bedanken, zonder wie ik geen toegang had verkregen tot de bronnen in het SOMA en die me hielp bij het transcriberen van de teksten. Ook mijn oudleraar Frans mr. Deroo, wil ik bedanken voor de hulp bij het herlezen en corrigeren van de Franstalige bronnen. Ten laatste waren ook de gesprekken met Bambi Ceuppens, onderzoeker bij het KMMA, zeer inspirerend.

Mijn ouders, mijn broer en Sara waren altijd een luisterend oor en in het bijzonder wil ik ook Thomas bedanken, die tijdens mijn hele studie altijd voor me klaar stond met kritische opmerkingen en vragen, een hulp was bij het herlezen en een enorme steun bij het schrijven van deze masterscriptie, door zijn nooit aflatend geduld en geloof in me.

3

Inhoudsopgave 0

INLEIDING .......................................................................................................... 7

0.1

Probleemstelling ...................................................................................................................................... 7

0.2

Overzicht van de inhoud ........................................................................................................................ 8

0.3

Maatschappelijke relevantie ................................................................................................................ 11

0.4

Terminologie ......................................................................................................................................... 12

1

THEORETISCH KADER ................................................................................... 14

1.1

Inleiding ................................................................................................................................................. 14

1.2

Het historisch tijdsconcept ................................................................................................................... 16

1.3

Het verderleven van de herinnering .................................................................................................... 18

1.4 Discours ................................................................................................................................................. 20 1.4.1 Definiëring taal en discours ............................................................................................................... 20 1.4.2 Discours en de sociale realiteit ........................................................................................................... 21 1.4.3 Discours en macht .............................................................................................................................. 23 1.5 Beeldvorming, de ‘ander’ ..................................................................................................................... 25 1.5.1 Definiëring ......................................................................................................................................... 25 1.5.2 Belang van beeldvorming .................................................................................................................. 26 1.6

2 2.1

Conclusie theoretisch kader ................................................................................................................. 30

KOLONIAAL DISCOURS ................................................................................. 31 Inleiding ................................................................................................................................................. 31

2.2 Saïds erfenis ........................................................................................................................................... 32 2.2.1 Orientalism: Foucault toegepast op denkbeelden van het Westen over the Orient ............................ 32 2.2.2 Kritiek op „Orientalism‟ ..................................................................................................................... 34 2.3 Kolonialisme en kennis ......................................................................................................................... 37 2.3.1 Historisch overzicht en ontstaan ........................................................................................................ 37 2.3.1.1 Eeuwenoude stereotypen .......................................................................................................... 38 2.3.1.2 19de eeuw ................................................................................................................................. 42 2.4 Het koloniaal discours in Belgisch Congo, 1950-1960........................................................................ 46 2.4.1 Cultureel fundamentalisme ................................................................................................................ 47 2.4.1.1 Assimilationistisch discours: individuele integratie ................................................................. 48 2.4.1.2 Indigenistisch discours: culturele, sociale ongelijkheid............................................................ 49 2.4.2 Prekoloniale stereotypering, de ontkenning van gelijktijdigheid ....................................................... 50 2.4.3 Twee paradoxen ................................................................................................................................. 52 2.4.3.1 Wat met évolués? ..................................................................................................................... 52 2.4.3.2 Analogie vrouwen en de „ander‟ .............................................................................................. 53

4

3 3.1

HISTORISCHE CONTEXT ................................................................................ 55 Inleiding ................................................................................................................................................. 55

3.2 De aanvang van de koloniale periode en de uitbouw van Belgisch Congo ....................................... 56 3.2.1 Leopold II en de onafhankelijke Congostaat, economie centraal ....................................................... 56 3.2.2 De overname door België .................................................................................................................. 58 3.2.3 De gevolgen van de nadruk op economie, 1885-1950 ....................................................................... 59 3.2.4 De Belgische historiografie en Leopold II ......................................................................................... 60 3.3 De periode 1950-1960............................................................................................................................ 62 3.3.1 Demografische kenmerken................................................................................................................. 62 3.3.2 Politieke kenmerken van de koloniale wereld .................................................................................... 63 3.3.3 Economische kenmerken ................................................................................................................... 64 3.3.4 De aanloop naar de onafhankelijkheid en de opkomst van een Congolees nationalisme ................... 65 3.3.5 30 juni 1960 ....................................................................................................................................... 67 3.4 Na de onafhankelijkheid ...................................................................................................................... 68 3.4.1 De muiterijen van de Force Publique ................................................................................................. 69 3.4.2 De Katangese secessie ....................................................................................................................... 70 3.4.3 De moord op Lumumba ..................................................................................................................... 71 3.4.4 Het tijdperk Mobutu ........................................................................................................................... 72 3.4.5 Laurent-Désiré Kabila ........................................................................................................................ 74 3.5

4 4.1

Besluit .................................................................................................................................................... 75

METHODOLOGIE EN DISCOURSANALYTISCH INSTRUMENTARIUM ........ 76 Inleiding ................................................................................................................................................. 76

4.2 Kritische discoursanalyse ..................................................................................................................... 77 4.2.1 Discours en de tekst ........................................................................................................................... 78 4.2.2 Discours, ideologie of mentaliteit ...................................................................................................... 79 4.2.3 Discours en de context ....................................................................................................................... 80 4.2.3.1 Discours en de subjectpositie ................................................................................................... 81 4.3 Discoursanalytisch instrumentarium .................................................................................................. 83 4.3.1 Woordenschat: verwoordingspatronen en betekeniswaarde .............................................................. 83 4.3.2 Grammaticale kenmerken .................................................................................................................. 86 4.3.3 Verbindingen tussen delen in de tekst ................................................................................................ 86 4.3.4 De globale tekststructuur en betekenisconstructies ............................................................................ 87 4.4 Historische kritiek: radio-interviews en mondelinge bronnen en hun gebruik ............................... 88 4.4.1 Het geheugen, een problematische bron ............................................................................................ 88 4.4.2 Keuze voor radio-interviews en mondelinge bronnen........................................................................ 89 4.4.3 Problemen inherent aan de interviewreeks Bwana Kitoko ................................................................. 91 4.4.4 Problemen inherent aan de bronnen uit SOMA/CEGES .................................................................... 93

5

ANALYSE VAN DE MENTALITEIT BIJ OUD-KOLONIALEN .......................... 95

5.1 Het koloniale discours, persistentie bij de mentaliteit van oud-kolonialen? .................................... 95 5.1.1 Inleiding ............................................................................................................................................. 95 5.1.2 Thematische kenmerken van het discours bij oud-kolonialen ........................................................... 97 5.1.2.1 Heart of Darkness, herinnering en evaluatie van „het land‟ ...................................................... 99 5.1.2.1.1 De Pioniers ........................................................................................................................ 100

5

5.1.2.1.2 De Brousse ......................................................................................................................... 101 5.1.2.2 Beeldvorming over de Congolezen ........................................................................................ 104 5.1.2.2.1 Het Volk: de verschillende gezichten van de „primitief‟ ................................................... 105 5.1.2.2.2 Over de Congolese mannen ............................................................................................... 109 5.1.2.2.3 Over de Congolese vrouwen .............................................................................................. 113 5.1.2.3 Evaluatie van de koloniale periode ......................................................................................... 119 5.1.2.3.1 Administratie en Techniek ................................................................................................. 120 5.1.2.3.2 Leopold II en zijn ontdekkers ............................................................................................ 123 5.1.2.3.3 Brussel heeft het gedaan! ................................................................................................... 125 5.1.2.3.4 De postkoloniale situatie: „ze kunnen niet zonder ons‟ versus „ ze zijn onverbeterlijk‟ .... 128 5.1.3 Botsende beeldvorming? .................................................................................................................. 134 5.1.3.1 Nederlandstaligen en Franstaligen .......................................................................................... 135 5.1.3.2 Gender .................................................................................................................................... 138 5.1.3.3 Verenigingen van oud-kolonialen........................................................................................... 147 5.1.3.4 Beroepsgroep .......................................................................................................................... 148 5.2 Oud-kolonialen binnen de Belgische maatschappij ......................................................................... 149 5.2.1 Inleiding ........................................................................................................................................... 149 5.2.2 De postkoloniale maatschappij ........................................................................................................ 150 5.2.3 Belgische visies op de „ander‟.......................................................................................................... 151 5.2.4 Vermeende positie en mentaliteit van oud-kolonialen in België ...................................................... 152

6

BESLUIT ......................................................................................................... 156

6

Inleiding

0 Inleiding 0.1 Probleemstelling Dit onderzoek probeert te ontdekken hoe oud-kolonialen de Congolese autochtone bevolking herinneren. Verschillende percepties en beelden van de oud-kolonialen ten opzichte van Congolezen in koloniaal Congo zullen hier worden weergegeven. Aangezien „het beeld‟ van „dé ideaaltypische oud-koloniaal‟ niet bestaat, poog ik aan de hand van de individuele getuigenissen de verschillende beeldvormingen weer te geven. Koloniale beeldvorming over de „ander‟ is onlosmakelijk verbonden met twee invloedrijke denkers in dit gebied: Michel Foucault en Edward Saïd. Onder hun invloed kwam een hele academische traditie die zich bezighield met koloniale discourstheorie tot leven. Koloniale discourstheorie verbindt talige aspecten van de historische realiteit met de praktijk van de koloniale wereld. De inzichten uit deze academische traditie zijn van belang bij een onderzoek naar het herinneringsdiscours van oud-kolonialen. Maar het herinneringsdiscours bij oud-kolonialen is gevormd in een postkoloniale wereld. De inzichten uit de koloniale discourstheorie kunnen dus niet zomaar getransponeerd worden naar de hedendaagse wereld. De koloniale discourstheorie gaat uit van een institutionele machtsbasis van waaruit de „westerse‟ wereld zijn kennis op de gekoloniseerde wereld produceerde. Kolonialen waren de actoren binnen deze wereld. In Belgisch Congo was de ongelijkheid tussen Belgen en Congolezen groot en dit uit zich in het koloniaal discours van toen. Terug in België hebben oud-kolonialen deze duidelijke gemarkeerde machtsbasis ten opzichte van de „ander‟ verloren, al wat rest zijn herinneringen aan een verleden, waarin zij een andere positie hadden in het maatschappelijk veld. Deze herinneringen worden gevormd in een wereld die niet langer koloniaal is. Dit onderzoek richt zich dus op het discours over de „ander‟ dat wordt gevormd door oudkolonialen en wil dit discours koppelen aan hun veranderde maatschappelijke positie in een postkoloniale samenleving.

7

Inleiding

0.2 Overzicht van de inhoud Ten eerste wordt een theoretisch kader gevormd waarbij discours en de beeldvorming van de „ander‟ verbonden worden aan het machtsconcept van Foucault. Hierbij worden verschillende concepten geproblematiseerd. Eerst wordt dieper ingegaan op theorievorming rond de herinnering. Vervolgens worden de belangrijkste inzichten, relevant voor dit onderzoek, binnen het brede domein van de discoursanalyse weergegeven. Ten laatste wordt binnen het theoretisch kader een overzicht gegeven van de werking van beeldvorming. Het theoretiseren van de herinnering, discours en beeldvorming, is cruciaal binnen de gegeven vraagstelling. In een tweede hoofdstuk wordt „koloniaal discours‟ van naderbij bekeken. Een zeer invloedrijke studie binnen dit veld, is het werk „Orientalism‟ van Edward Saïd. Dit werk wordt eerst besproken om vervolgens ook enkele belangrijke kritieken weer te geven op deze klassieker. Vervolgens ga ik dieper in op het ontstaan van het koloniaal discours. Er wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste beeldvorming van de „ander‟ van de Antieke Oudheid tot het begin van het kolonialisme. Dit is noodzakelijk om aan te tonen dat beeldvorming over Afrika een zekere vorm van continuïteit bezit maar evengoed sterk veranderlijk is, en essentieel gerelateerd is aan de context waarin het discours geproduceerd wordt. Vervolgens wordt dieper ingegaan op het „koloniaal discours‟, als talige tegenhanger van de praktijk van het kolonialisme. Ten laatste wordt ingegaan op de specifieke kenmerken van het koloniaal discours in Belgisch Congo in de periode 1950-1960. Dit was de periode waar de getuigen actief waren in het koloniaal bestel. Een goed begrip van de kenmerken van dit discours is belangrijk om het herinneringsdiscours van oud-kolonialen goed te kunnen plaatsen.

De probleemstelling probeert de visies van oud-kolonialen te koppelen aan hun hedendaagse positie in België. Daarom is het van belang een historische context te geven van de geschiedenis van Congo/Zaïre. Er wordt ten eerste ingegaan op het begin van de koloniale periode, enkele belangrijke kenmerken van Congo Vrijstaat en het jonge Belgisch Congo. Daarnaast wordt vooral de periode 1950-1960 nader bekeken, aangezien de getuigen tijdens deze periode in Belgisch Congo verbleven. Ten laatste wordt ook een overzicht gegeven van enkele belangrijke gegevens uit de postkoloniale geschiedenis van Congo/Zaïre. Er werd gekozen om een periode van meer dan een eeuw te belichten. De herinneringen van oudkolonialen waren de basis voor deze keuze, zij halen heel wat gegevens aan uit de 8

Inleiding beginperiode, maar halen evengoed Mobutu aan. Het is noodzakelijk hun herinneringsproces te plaatsen in een bredere context.

Daarna wordt een methodologisch kader aangereikt waarbij de verschillende problemen inherent aan de gebruikte bronnen worden uitgediept. Eerst en vooral wordt een theoretische methodologische uiteenzetting gegeven waarbij wordt verklaard hoe discoursanalyse een bron van kennis kan zijn. Vervolgens wordt het discoursanalytische instrumentarium nader toegelicht. De bronnen gebruikt voor dit onderzoek bestaan uit mondelinge interviews, getuigenissen uit het radio één-programma Bwana Kitoko en elf mondelinge bronnen, interviews met oud-kolonialen die deel uit maken van de collectie van het SOMA/CEGES. Deze bronnen hebben een problematisch karakter, waardoor het noodzakelijk is dieper in te gaan op dit karakter en de complexiteit van de gebruikte interviews.

In een laatste hoofdstuk ga ik dieper in op de concrete probleemstelling. Om deze probleemstelling te operationaliseren heb ik deze opgesplitst in twee delen. Ten eerste wordt het herinneringsdiscours van de oud-kolonialen besproken en daarna richt ik me op hun positie in de Belgische maatschappij om tot een coherente conclusie te kunnen komen.

Het eerste deel handelt over het herinneringsdiscours bij oud-kolonialen. Hierbij worden twee analyseniveaus gehanteerd. Het eerste analyseniveau diept de belangrijkste thematische kenmerken uit die verder leven binnen het herinneringsdiscours van oud-kolonialen. Ik maak gebruik van een onderverdeling op basis van de waaier aan thema‟s die voorkwamen binnen de verschillende getuigenissen. Hierbij wordt een zekere vorm van veralgemening gehanteerd. Vervolgens wil ik deze algemene beeldvorming verder uitdiepen en in het tweede analyseniveau op zoek gaan naar de verschillen binnen dit discours om deze vervolgens te verklaren aan de hand van het uiteengezet theoretisch kader. Er wordt nagegaan of er verschillen optreden tussen Nederlandstaligen en Franstaligen, mannen en vrouwen, mensen die behoren tot een vereniging van oud-kolonialen en diegene die geen lid zijn en naar beroepsgroep. Het tweede deel van dit laatste hoofdstuk handelt over de vermeende positie en mentaliteit van oud-kolonialen binnen de Belgische maatschappij. Er wordt hierbij eerst ingegaan op de kenmerken van de postkoloniale wereld en de Belgische visies op de „ander‟. Deze gegevens worden vervolgens gekoppeld aan de mentaliteit van oud-kolonialen in België.

9

Inleiding Ten slotte wordt een besluitend antwoord gegeven op de vraagstelling naar beeldvorming bij oud-kolonialen over de Congolese bevolking, naar analogie met de respectievelijke positie van oud-kolonialen in de koloniale en hedendaagse maatschappij.

10

Inleiding

0.3 Maatschappelijke relevantie Het machtige 19de eeuws kolonialisme is –tot op grote hoogte- voorbij. Frankrijk en GrootBrittannië hebben na de Tweede Wereldoorlog hun grootste bezittingen opgegeven en ook kleinere machthebbers, zoals België, deden afstand van hun overzeese rijksdelen. Ondanks het gegeven dat dit tijdperk duidelijk een eigen identiteit had, ligt de betekenis van dit tijdperk niet helemaal achter ons. Het heeft in tegenstelling zijn intrede gedaan in de dagelijkse realiteit van miljarden mensen, voor wie de aanwezigheid ervan als gemeenschappelijke herinnering en als licht ontvlambaar samenspel van cultuur, ideologie en beleid nog steeds een enorme druk uitoefent. Het analyseren van hedendaagse praktijken is dit gegeven bekijken vanuit de historische basis waaruit het ontstaan is.

Mijn onderzoek moet daarom gezien worden in het licht van de discussie rond het belang en de evaluatie van de koloniale periode voor hedendaags België.

11

Inleiding

0.4 Terminologie Vooraleer het onderzoek start, zou ik enkele veelgebruikte termen willen definiëren en afbakenen om tot een heldere uiteenzetting te komen.

Naar analogie met Belgen heb ik het ook over Congolezen. Ik probeer het gebruik van „raciale‟ termen, die sommige personen als kwetsend ervaren, te vermijden. Termen als „zwarten‟, „neger(s)‟, „negerin(nen)‟ gebruik ik enkel tussen aanhalingstekens of als verwijzing naar bepaalde uitspraken van personen of auteurs. Wanneer de getuigen zelf deze woorden gebruiken, worden de aanhalingstekens weggelaten. Met het gebruik van het woord Congolezen, negeer ik mogelijke interetnische verschillen, maar deze verschillen zijn weinig relevant in de discoursen die ik analyseer en worden daarom niet nader beschouwd.

Het woord kolonialen heeft een vreemde status. Dieter Lesage schreef dat gewezen kolonialen de positie van koloniaal afwijzen.1 In mijn persoonlijke contacten met voormalige kolonialen ondervond ik dit niet. Ook Bambi Ceuppens toont verschillende voorbeelden aan waarbij mensen zich zonder schaamte als „koloniaal‟ voorstellen.2 Om te verwijzen naar mensen die ooit in de Belgische kolonie gewerkt hebben, gebruik ik dan ook de term oud-kolonialen. Een aantal van de getuigen leefden ook na de dekolonisatie in Congo/Zaïre, ook die personen worden met de term „oud-koloniaal‟ aangeduid. Met deze term wil ik op de getuigen noch een positieve of negatieve stempel drukken, maar verwijs ik enkel naar het deel van hun leven in de koloniale maatschappij.

Het moderne kolonialisme bestond uit meer dan het stichten van nederzettingen, belastingen, goederen en rijkdom onttrekken aan bepaalde landen die gekoloniseerd waren. Het herstructureerde de economie van het overwonnen land en betrok het land in een complexe relatie met de metropool, zodat er een stroom van goederen en mensen tussen beide landen ontstond. Hoewel het Europees kolonialisme verschillende soorten technieken en dominantiestructuren kende, nu eens diep doordrong in bepaalde gemeenschappen of dan

D. Lesage, “Federalisme en postkolonialisme, over de natie als museum”, in H. Asselberghs en Lesage D, Het museum van de natie: van kolonialisme tot globalisering, Brussel, Gevaert, p. 107. 2 B. Ceuppens, Congo made in Flanders? Koloniale Vlaamse visies op „blank‟ en „zwart‟ in Belgisch Congo, Gent, Academia Press, 2003, p. III. 1

12

Inleiding weer een oppervlakkig contact had met andere, creëerde iedere verschillende vorm van dit kolonialisme een economisch onevenwicht dat noodzakelijk was voor de groei van het Europese kapitalisme en industrie. Imperialisme is een fenomeen dat ontstond in de metropool, een proces dat ook leidt tot dominantie en controle, maar in tegenstelling tot kolonialisme kan het functioneren zonder formele kolonies.3 De term postkoloniaal is het onderwerp van een langdurend debat. Het prefix „post‟ wijst enerzijds op een periode die zich temporeel situeert na de koloniale periode, maar dit prefix duidt anderzijds ook aan dat het een ideologisch andere periode zou zijn. Vooral deze tweede implicatie wordt vaak gecontesteerd, want een land kan zich bevinden in een postkoloniale fase (politiek onafhankelijk) maar tevens neokoloniaal zijn (in de zin van economisch en cultureel

afhankelijk).

Daarnaast

zijn

de

„postkoloniale‟

landen

onderling

sterk

gedifferentieerd en maskeert het begrip „postkoloniale wereld‟ deze onderlinge verschillen. Het kolonialisme werd vanuit verschillende perspectieven door verschillende mensen gecontesteerd. Zo ging bijvoorbeeld de dekolonisatie in Latijns-Amerika, Australië of ZuidAfrika uit van de blanke gemeenschap. De vele sociale verschillen bij de gedekoloniseerde gemeenschappen worden door het begrip „postkoloniaal‟ teniet gedaan. Ten laatste lijkt de term postkoloniaal er op te wijzen dat de koloniale periode de enige geschiedenis van deze landen is en lijkt deze wereld gedefinieerd te zijn door zijn relatie met het kolonialisme. Postkolonialisme is een beschrijvende term, geen evaluatieve term en is dus slechts bruikbaar als een generalisatie. Het is een term die verwijst naar een proces van ontkoppeling van het koloniaal gebeuren. Dit proces kan verschillende invullingen krijgen, maar is onlosmakelijke verbonden met die landen die ooit gekoloniseerd zijn geweest.4

Ook het gebruik van het woord racisme ligt gevoelig. In dit onderzoek verwijst de term racisme niet noodzakelijk naar een negatieve appreciatie van de „ander‟, maar naar deterministische verklaringen, waarbij individuele handelingen worden toegeschreven aan een groepsbehoren waarop het individu zelf geen vat heeft.5 Racisme wordt gezien als een meerduidig fenomeen waaronder verschillende discoursen en beelden vallen.6

3

A. Loomba, Colonialism/Postcolonialism, Londen, Routledge, 2000, p. 4. A. Loomba, op. cit., p. 7-19. 5 B. Ceuppens, op. cit., p. XLVII. 6 J. Nederveen Pieterse, Wit over zwart. Beelden van Afrika en zwarten in de Westerse populaire cultuur, Amsterdam, Koninklijk Instituut voor de tropen, 1990, p. 228. 4

13

1.Theoretisch kader

1 Theoretisch kader 1.1 Inleiding Wanneer men onderzoek doet naar beeldvorming bij oud-kolonialen aan de hand van mondelinge bronnen, ligt het gebruik van een discoursanalyse voor de hand. De keuze voor Foucault als basis voor het uitgewerkt theoretisch kader werd mij aangereikt door de bestaande literatuur over koloniale denkbeelden (zowel Saïd, Ceuppens en Corbey dragen deze invalshoek). Het werk van Foucault vormt dan ook de basis van dit theoretisch kader. Vanaf de jaren ‟70 had de Franse sociale en kritische theorie, waaronder die van Foucault, een belangrijke invloed op een groot aantal velden: zowel op literaire theorie, antropologie, sociologie, politieke wetenschap en geschiedenis en vooral op nieuwe disciplines als cultural studies en postkoloniale studies. De nadruk die Foucault plaatste op de rol van machtige elites in het structureren van het idee „de natie‟ en het enthousiasme van de volgelingen van Saïd voor het ontmaskeren van het koloniaal discours, zorgde voor aandacht voor alternatieve, subalterne en diasporische identiteiten.7

Binnen mijn probleemstelling staan verschillende concepten centraal die theoretische onderbouw nodig hebben. Binnen dit theoretisch kader wil ik de herinnering, discours en beeldvorming, dieper toelichten.

Aangezien de getuigenissen van de oud-kolonialen bestaan uit herinneringen aan hun leven als koloniaal in Congo ga ik eerst dieper in op de rol die de „herinnering‟ kan spelen. Daarom vertrek ik binnen dit theoretisch kader van een dubbele problematisering van het historisch tijdsconcept om daarna duidelijk te maken welke specifieke taak de herinnering kan vervullen binnen de geschiedschrijving. De oud-kolonialen produceren binnen deze herinneringen een bepaald discours over de exkolonie, daarom ga ik daarna dieper in op het concept discours. Dit concept wordt gedefinieerd en verbonden aan de noties sociale realiteit en macht.

7

P. Lambert en P. Schofield, eds., Making History: an introduction to the history and practices of a discipline, Londen, Routledge, p. 204. 14

1.Theoretisch kader Ten laatste ga ik dieper in op beeldvorming van de „ander‟. Hoe discoursanalyse concreet gebruikt wordt om tot kennis te komen, bespreek ik, samen met het discoursanalytisch instrumentarium, verder in hoofdstuk 4.

15

1.Theoretisch kader

1.2 Het historisch tijdsconcept Binnen de geschiedenis gaat men uit van een historische tijdsconcept. Dit modernistische idee vertrekt vanuit de onomkeerbaarheid van de historische gebeurtenis.8 Deze „mythische geschiedenis van de rede‟ ontstaat in de Verlichting en wordt gezien als een geseculariseerde versie van het joods-christelijk tijdsconcept.9 Dit westers lineair tijdsconcept is op verschillende vlakken problematisch. Het sluit de mogelijkheid van een anachronistische benadering uit. Daarnaast stelt het civilisatie en de ontwikkeling van de rede centraal, waardoor de kennis van de „andere‟ een temporele, historische en politieke daad wordt.10 De rede claimt een enkelvoudige universaliteit over alle lokale, meervoudige en verschillende vormen van kennis te beschikken. Ze verkondigt daarenboven eenheid en homogeniteit door alle vormen van subjectiviteit te zien als inadequaat, fragmentair en ondergeschikt.11

De rol van de historicus in deze klassieke geschiedenis bestaat er in om continuïteit te persen vanuit rauw bronnenmateriaal.12 De westerse metafysica sluit namelijk de mogelijkheid van het bestaan van het niet-contemporaine in het heden uit. Overblijfselen uit het verleden, zoals de herinnering, problematiseren dit lineair historisch tijdsconcept.13 Wat voor de historicus een doodzonde is, namelijk de anachronistische benadering van de werkelijkheid, vervult een centrale rol bij het tot stand komen van de herinnering.14 Het historisch tijdsconcept heeft ook verregaande gevolgen voor de perceptie van de „ander‟. Tijd werd vanaf eind 18de eeuw de hoofdcategorie waarin we relaties tussen „ons‟ en de „ander‟ conceptualiseren.15 De historische analyse werd een discours van het continue, waarbij het menselijke bewustzijn het subject van alle historische ontwikkelingen en acties B. Bevernage, “Time, presence and historical injustice”, in: History and Theory (te verschijnen) pp. 177-179. 9 J. Fabian, Time and the other: how anthropology makes its object, New York, Columbia University Press, 1983 p. 6. 10 Ibid, p. 1. 11 P. Chatterjee, “The nation and its fragments: colonial and postcolonial histories”, in: Princeton studies in culture/power/history. Princeton (N.J.), Princeton University Press, p. xi. 12 M. Foucault, The archeology of knowledge, Londen, Routledge, p. 9. 13 B. Bevernage, art. cit., p. 190. 14 B. Jewsiewicki en M. Dibwe Dia, “(Vervlogen) Congolese herinneringen aan het koloniale tijdperk.”, in: J.-L.Vellut, Het geheugen van Congo, de koloniale tijd, Gent, Snoeck, 2005, p. 205. 15 J. Fabian, op. cit., p. 28. 8

16

1.Theoretisch kader werd. Binnen dit systeem wordt tijd opgevat in termen van totalisatie, een coherent type van civilisatie. Het lineaire, historische tijdsconcept maakt van rationaliteit de telos van de mensheid.16

Dit historisch tijdsconcept dient afgebroken te worden. Inzichten uit de psychoanalyse, linguïstiek en etnologie hebben het subject gedecentreerd in relatie tot de wetten van zijn driften, de vormen van zijn taal, de regels van zijn acties en zijn discours. Vragen naar discontinuïteiten, systemen en transformaties kwamen boven water in alle historische subdisciplines en verwierpen het geloof in de legitimiteit van termen als ontwikkeling.17 Maar niet enkel deze nieuwe inzichten problematiseerden het lineaire tijdsconcept, ook noties zoals de herinnering leggen het inherent problematisch karakter van dit westers lineair tijdsconcept bloot.

16 17

M. Foucault, op. cit., p. 13. Idem, p. 15. 17

1.Theoretisch kader

1.3 Het verderleven van de herinnering In de hedendaagse geschiedschrijving zijn er verschillende richtingen die het, in het heden „aanwezige‟, verleden proberen te beschrijven en te plaatsen.18 Het sociaal geheugen, cultureel geheugen, landschap en geheugen... zijn prominente topics in het cultureel onderzoek.19 Binnen de geschiedwetenschap rijzen dus noties van discontinuïteiten, die het idee van een rationele, lineaire ontwikkeling onderuit halen.20 Verschillende denkers gaven hun interpretatie van het geheugen. Nora gaf met zijn werk, „Les Lieux de Mémoire‟, een beschrijving van herinneringen als hedendaagse fenomenen. 21 Binnen zijn kritiek op het historische tijdsconcept, reikte de Franse postmodernist Derrida het idee aan van een spectrale tijd.22 En Lowenthal heeft het over het concept heritage, waarbij men het verleden zou verklaren door er gebruik van te maken in het heden.23

Het collectief geheugen en de herinnering handelen over aanwezigheid van het verleden in het heden. De collectieve herinnering fungeert bovendien als een structuur voor gevoelens die groepsidentiteiten kristalliseren en uitdrukken in de buitenwereld.24 Het is belangrijk deze primaire functie van het geheugen te onderkennen. Het geheugen wil het verleden niet intact houden, maar individuen laten aanpassen aan de verplichtingen van het heden.25 Individuen en gemeenschappen gebruiken het verleden, en hun herinnering aan het verleden, om hedendaagse identiteiten te onderbouwen.26 Gemeenschappen selecteren, organiseren en interpreteren op een originele wijze gebeurtenissen, die de gemeenschapszin bevorderen, maar het feit dat een gemeenschap een collectief geheugen heeft, betekent niet dat alle leden dezelfde appreciatie over deze gebeurtenis delen. Interpretaties van achtergronden, verloop en

M.S. Phillips “History, Memory, and Historical Distance.", in: P. Seixas, eds. Theorizing Historical Consciousness. Toronto, University of Toronto Press, 2004. p. 86. 19 J. Fabian, “Forgetful Remembering: A Colonial Life in the Congo”, in: Africa, 73 (2003), 4, p. 489. 20 M. Foucault, op. cit., p. 15. 21 M.S. Phillips, op. cit., p. 90. 22 B. Bevernage, art. cit., p. 195. 23 M.S. Phillips, op. cit., p. 90. 24 D.S. Bell, “Mythscapes: memory, mythology, and national identity.", in : British Journal of Sociology, 54 (2003), 1, p. 65. 25 M.-B. Dembour, Recalling the Belgian Congo. Conversations and Introspection, Oxford en New York: Berghahn Books, 2000, p. 5. 26 P. Lambert en P. Schofield, op. cit., p. 204. 18

18

1.Theoretisch kader gevolgen van een gedeelde gebeurtenis verschillen. Als onderzoeker moet men zich bewust zijn van de context en de interpersoonlijke relaties van de persoon die communiceert.27 De herinnering is dus een subjectieve continuatie van het verleden.28 Een herinnering wordt opgebouwd door iemand die leeft in het hedendaagse maatschappelijke gebeuren en die gebeurtenissen uit het verleden actualiseert.29 Het geheugen is een hedendaagse structuur in relatie tot bepaalde geschiedenissen.30 Zij die de koloniale geschiedenis mee gestalte gaven, leven nog. Via mondelinge getuigenissen wordt de afstand tot het verleden erg klein, ze wordt werkelijkheid en dus gevoelig. Maar emoties vertekenen ook het beeld dat de getuige heeft van zijn eigen verleden en het vertekende beeld verdringt uiteindelijk de werkelijk, beleefde ervaring.31

De herinneringen van oud-kolonialen zijn gelinkt aan de specifieke gebeurtenissen die zij meemaakten in koloniaal Congo maar zijn tevens producten van de sociale werkelijkheid waarin zij vandaag leven. Een statement in een discours is een toegangspoort tot het geheugen. Het statement is namelijk gelinkt aan de situaties in het verleden die het hebben veroorzaakt en de consequenties die deze situaties tot gevolg hadden, maar bevindt zich ook tussen andere statements die eraan vooraf gingen en erop volgden.32

27

B. Ceuppens, Onze Congo? Congolezen over de kolonisatie, Leuven, Davidsfonds, 2003, p. 10. Idem, p. 13. 29 B. Jewsiewicki en M. Dibwe Dia, op. cit, p. 205. 30 D.S. Bell, art. cit., p. 65. 31 B. De Wever, Oostfronters, Vlamingen in het Vlaams Legioen en de Waffen SS, Tielt, Lannoo, 1984, p. 11. 32 M. Foucault, op. cit., p. 31. 28

19

1.Theoretisch kader

1.4 Discours Sinds de „aanvallen‟ van de postmoderne linguïsten op de geschiedschrijving werden heel wat onderzoekers zich bewust van het talig discours waarin een tekst gevormd wordt.33 Fenomenen als tekstualiteit en contextualisering van een tekst werden zo belangrijke gegevens binnen de geschiedwetenschap.34 Het startpunt van deze evolutie was de semiotiek en het differentiedenken van Ferdinand de Saussure. De semiotiek is de wetenschap die zich bezig houdt met het functioneren van algemene tekensystemen, en met de taal als tekensysteem in het bijzonder. 35 De Saussure toonde aan dat de relatie tussen „signifier‟ en de „signified‟ arbitrair is, waarmee hij bedoelt dat woorden hun betekenis halen uit een associatie die we vormen in ons hoofd. Taal is dus niet a priori gegeven, maar een tekensysteem, een mentale constructie waarvan de betekenis relationeel is. Specifiek sociaal gebruik van een teken verleent aan dit teken betekenis. Taal wordt dus niet gecreëerd door het sprekend en wetend individu, het individu zelf is gedetermineerd door een systeem van linguïstische voorschriften.36

1.4.1 Definiëring taal en discours

De cruciale vraag met betrekking tot taal handelt over de relatie tussen taal en de werkelijkheid. Onder invloed van het Frans structuralisme wordt de verhouding tussen taal en de werkelijkheid gezien in termen van representatie. Taal „representeert‟ de werkelijkheid, maar taal vertegenwoordigt ook de werkelijkheid. Ze is het medium waarin en waarmee we de werkelijkheid betekenis geven. 37 Taal is een tekensysteem dat we hanteren om betekenis te geven en vindt zijn oorsprong binnen de sociale realiteit.38

33

B. Southgate, Postmodernism in History. Fear or Freedom?, Londen, Routledge, 2003. p. 12. M. Van Melkebeek, Historische kritiek en postmoderne geschiedschrijving, Gent, Academia, 2003, pp. 95-96. 35 J. Pieters, L. Bernaerts, K. Pint en S. Bru, Beste lezer : een inleiding in de algemene literatuurwetenschap, Gent, Academia press, 2007, p. 94. 36 A. Loomba, op. cit. p. 35. 37 J. Pieters, L. Bernaerts, K. Pint en S. Bru, op. cit., p. 91. 38 G. Deneckere, Discoursanalyse voor historici, Gent, RUG, onuitgegeven syllabus Kwalitatieve methodes, (acjr. 2005-2006), p. 3. 34

20

1.Theoretisch kader Concreet wordt de definitie van discours binnen de foucauldiaanse traditie onderverdeeld in drie aspecten. Ten eerste is discours het algemene domein van statements. Hiermee wordt het geheel van taaluitingen bedoeld die binnen een gegeven context een betekenis of een effect hebben. Daarnaast spreekt men over discoursen. Binnen het algemeen domein van taalgebruik kunnen geïndividualiseerde groepen statements worden onderscheiden, die op een bepaalde manier gereguleerd zijn en een zekere graad van cohesie hebben. Ten derde wordt discours omschreven als een regulerende praktijk, die verklaart waarom bepaalde statements gemaakt worden.39 Discours in deze betekenis is een domein, gebaseerd in de menselijke praktijk, instituties en acties, waarin taal op een zekere manier gebruikt wordt.40

1.4.2 Discours en de sociale realiteit Het differentiedenken van het poststructuralisme gaat er van uit dat wat we menen te weten nooit volledig samenvalt met wat er is. Betekenis wordt relationeel aan taal en tekst gegeven. Kennis is dus perspectivistisch als selectief. Het deconstructivisme ziet geen realiteit buiten het verhaalkarakter van de realiteit zelf.41 Toch moet men oppassen voor een al te letterlijke lezing van Derrida‟s “il n‟y a pas de horstexte” credo, want teksten zijn tijd- en ruimtegebonden objecten waarvan zowel de productie als de receptie maatschappelijk bepaald zijn. Saïd stelt: “Texts are wordly, to some degree they are events, and, even when they appear to deny it, they are nevertheless a part of the social world, human life, and of course the historical moments in which they are located and interpreted”.42 Saïd prefereert het denken van Foucault boven de „textuality‟ van Paul de Man of Derrida. Foucault richt zijn onderzoek op de socio-historische en culturele bepaaldheid van betekenis binnen de tekst. Foucault stelt:

The conditions necessary for the appearance of an object of discourse, the historical conditions required if one is to „say anything‟ about it, and if several people are to say different things about it, the conditions necessary if it is to exist in relation to other objects, 39

J. Carlier, Discoursanalytische en mentaliteitshistorische benadering van seksualiteitsbeleving in het interbellum: fragmentarische geschiedenissen op basis van strafdossiers van zedenzaken in het archief van de correctionele rechtbank van Antwerpen (1920-1940), Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2003, 2 dln, (promotor: G. Deneckere), p. 66. 40 A. Loomba, op. cit., pp. 38-39. 41 J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 227. 42 E.W. Saïd, The world the text and the critic, London, Vintage, 1991, p. 4. 21

1.Theoretisch kader if it is to establish with them relations of resemblance, proximity, distance, difference, transformation [...] These relations are established between institutions, economic and social processes, behavioural patters, systems of norms, techniques, types of classification, modes of characterization. These relations are not present in the object [...] but what enables it [these relations] to appear is [... ]to be placed in a field of exteriority. .43 Het is deze groep relaties die een systeem van conceptuele formatie opbouwen.44 Het gaat om de relaties die het discours opbouwt met de buitenwereld, de sociale realiteit. Deze sociohistorische en culturele bepaaldheid geldt ook voor het geheugen. Het proces van herinneren is geen individueel geïsoleerd proces, maar wordt beïnvloed door haar sociale omgeving, die de richting en de uitkomst van het geheugen bepaalt.45

Er bestaat een dialectische relatie tussen discours en de sociale realiteit waarin het discours geproduceerd wordt. Discours vloeit voort uit de sociale realiteit, maar discours reproduceert ook de sociale verhoudingen.46 Wat we ontdekken bij het discours, is geen configuratie of een vorm, maar eerder een soort immanente regelgeving, binnen de sociale realiteit, die de specificiteit van het discours bepaalt. Maar omgekeerd zijn discoursen ook praktijken die de objecten, waarover zij spreken vormen.47 Teksten, gezien als elementen van sociale gebeurtenissen, hebben causale effecten. Teksten kunnen veranderingen brengen in onze kennis, onze geloofswaarden, attitudes... maar het is niet zo dat bepaalde aspecten van een tekst automatisch veranderingen aanbrengen in de kennis en het gedrag van mensen. Het effect hangt in grote mate af van de context. De sociale realiteit mag dan wel tekstueel geconstrueerd zijn, de vraag is nog maar of de verschillende gevormde representaties of beelden altijd effect hebben, dit hangt immers af van verschillende contextuele factoren. De belangrijkste causale effecten van teksten, die een belangrijke rol spelen bij de discoursanalyse, zijn de ideologische effecten.48

43

M. Foucault, op. cit., p. 49. Idem, p. 66. 45 M.-B. Dembour, op. cit., p. 6. 46 J. Carlier, op. cit., p. 66. 47 M. Foucault, op. cit., p. 51-54. 48 N. Fairclough, Analysing discourse: textual analysis for social research, Londen, Routledge, 2003, p. 9. 44

22

1.Theoretisch kader

1.4.3 Discours en macht Volgens Foucault is macht overal, niet omdat het alles behelst, maar omdat het van overal komt. Macht komt niet van een centrale of hiërarchische structuur, maar stroomt door de hele maatschappij.49 Een discours is gevormd binnen de situationele en maatschappelijke context maar geeft er ook vorm aan. Deze situationele en maatschappelijke context veronderstelt machtsverhoudingen. Taal is dus van belang in de productie, behoud en veranderingen in sociale machtsrelaties. Sociolinguïstische conventies hebben dus een tweezijdige relatie tot macht. Aan de ene kant incorporeren zij verschillen in macht, aan de andere kant stammen zij in, en doen zij bepaalde machtsrelaties ontstaan.50

Macht achter het discours manifesteert zich impliciet. Taal is verbonden met macht door haar ideologische eigenschappen. Taalgebruik is nooit neutraal, maar geworteld in een bepaalde sociale basis of machtspositie. Ideologie heeft invloed op verschillende kennisniveaus: kennis van de taalcodes, van het taalgebruik alsook van de situatie en de sociale context. Een ideologie is een systeem van tekens waaraan bepaalde betekenissen en waarden worden toegekend. Evoluties in de betekenissen die bepaalde woorden ondergaan zijn indicatoren in ideologische verschuivingen. De ideologie heeft als taak de betekenis die een dominante groep aan een bepaald fenomeen geeft, als universeel en alomvattend voor te stellen. 51 Kennis is dus verbonden met macht.52 Wie de meeste macht heeft en de dominante groep is, kan zijn kennis en zijn perspectief op de werkelijkheid aan anderen opdringen. Deze bepaalde representatie van de werkelijkheid wordt vervolgens als natuurlijk gezien.53

Daarnaast is kennis altijd een selectie van feiten. Dit is ook een uitdrukking van machtsexpressie: de selectie en evaluatie van „dit‟ tegenover „dat‟ leidt ertoe dat kennis de wereld creëert die hij geacht wordt te beschrijven.54

49

A. Loomba, op. cit., p. 41. N. Fairclough, Language and power, Londen, Longman, 1999, p. 2. 51 J. Pieters, L. Bernaerts, K. Pint en S. Bru, op. cit, p. 102-103. 52 J. Tosh en S. Lang, The pursuit of history. Aims, methods and new directions in the study of modern history, Londen en New York, Longman, 2006, p. 2. 53 P. Baker, Deconstruction and the Ethical Turn, Gainesville (Florida), University Press of Florida, 1995, p. 20. 54 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 7. 50

23

1.Theoretisch kader Dit wil zeggen dat sociale machtsrelaties worden gelegitimeerd via de naturalisering van een dominante ideologie. Deze ideologie vindt haar uitdrukking in discours, hierdoor kunnen we de dialectische relatie tussen taal, ideologie en sociale realiteit conceptualiseren. Ideologie is een bepaalde visie op de realiteit die haar uitdrukking vindt in discours.55 Wat ideologisch taalgebruik kenmerkt is een zekere vorm van vanzelfsprekendheid en transparantie, een logica die buiten kijf staat en de illusie oproept dat de taal ook samenvalt met datgene wat ze voorstelt.56

Toch moet bij dit alles een belangrijke opmerking worden gemaakt. Foucault stelt dat macht overal aanwezig is. Dit idee cruciaal en helpt te verklaren hoe repressieve elementen binnen alledaagse taal doordringen, maar het verklaart niet hoe verschillende instituties en verschillende discursieve formaties, verschillende „waarheden‟ naast elkaar leven en worden gevormd. De maatschappij is geen uniform geheel. Het is een complex amalgaam, waarbij machtsrelaties tussen verschillende sociale structuren en binnen elke sociale structuur zelf bestaan. Door deze nuancering kunnen vormen van weerstand binnen de maatschappij en ten opzichte van het discours ontstaan.57

De hedendaagse maatschappij bestaat uit heterogene groepen, met verschillende ideologieën of mentaliteiten. Deze groepen dragen ook verschillende machtsrelaties in zichzelf en tot de sociale structuur. Hierdoor ontstaan dan ook een pluralisme aan discoursen.

55

J. Carlier, op. cit. p. 71. J. Pieters, L. Bernaerts, K. Pint en S. Bru, op. cit., p. 104. 57 A. Loomba, op. cit., p. 42. 56

24

1.Theoretisch kader

1.5 Beeldvorming, de ‘ander’ Bij een onderzoek naar het herinneringsdiscours van oud-kolonialen, moet men aandacht hebben voor belangrijke beelden die naar voor komen uit de getuigenissen. Het discours van oud-kolonialen wordt gekenmerkt door enkele belangrijke beelden die worden gevormd over de „ander‟. Deze beeldvorming van de „ander‟ kan worden ingeschakeld in het idee van een discours als een uitdrukking van macht. In dit onderzoek is het belangrijk om aan het concept „beeldvorming‟ een theoretische achtergrond te geven.

1.5.1 Definiëring De laatste jaren zijn een hele reeks wetenschappelijke disciplines bezig met de problemen van uitsluiting en representatie van de „ander‟.58 Vaak richt men zich binnen studies over beeldvorming nog op stereotypen als zodanig. Toch is het, ook in dit onderzoek aangewezen om te letten op de plaats die een verschijnsel, een persoon, inneemt binnen het discours, gezien als een betekenend systeem met een min of meer expliciete narratieve structuur.59

Ons denken, en de taal waarin dit denken wordt uitgedrukt, werkt in tegenstellingen, waaraan waarden worden gekoppeld.60 Beeldvorming is een mentaal proces dat zich deels bewust en deels onbewust afspeelt. In dit proces wordt informatie uit de buitenwereld actief door het individu geïnterpreteerd en wordt geselecteerd wat betekenis heeft. Verschillende factoren brengen die selectie en betekenis tot stand: persoonlijke behoeften, belangen en aspiraties, groepsbelangen en –cohesie, collectieve filters van taal, maatschappij en cultuur... De gecreëerde beelden zijn geen spiegels van de realiteit. Ze dragen een affectieve (de informatie uit de buitenwereld wordt gevaloriseerd) en een cognitieve component (de informatie uit de buitenwereld wordt geordend). In het beeldvormingsproces grijpt een structurering plaats waarin de informatie altijd minstens gedeeltelijk tot het bekende herleid wordt. De

R.J.C. Young, “Kolonialisme en de machine désirante.”, in: H. Asselberghs en D. Lesage, eds. Het museum van de natie : van kolonialisme tot antiglobalisme, Brussel, Gevaert, 1999, p. 220. 59 R. Corbey, Wildheid en beschaving: de Europese verbeelding van Afrika, Baarn, Ambo, 1989, pp. 82-83. 60 J. Pieters, L. Bernaerts, K. Pint en S. Bru, op. cit., p. 103. 58

25

1.Theoretisch kader voorstelling is daarom altijd een verkleuring van de realiteit die gepaard gaat met een zeker dimensieverlies.61

De uitkomst van beeldvorming kan bestaan uit een bepaald stereotype. Een stereotype is een geheel van karakteristieken dat een observator aan een groep toekent en waarvan verondersteld wordt dat het denken en handelen van alle individuele leden dwingend bepaalt. Onder stereotyperen verstaat men een reductie van beelden en ideeën tot een eenvoudige en handelbare vorm. Stereotypen zijn geen gevolg van echte kennis, maar zijn eerder een methode waarmee informatie wordt verwerkt. De functie van het stereotype is een artificieel verschil creëren tussen het „zelf‟ en de „ander.‟62 Maar stereotypen en vooroordelen zijn wel reëel in hun maatschappelijke gevolgen. Hun maatschappelijk belang ligt immers besloten in hun effect op het toeschrijven van bepaalde rolpatronen aan leden van de betreffende groep. Bovendien werken ze tot op zekere hoogte als zichzelf waarmakende voorspellingen.63 Het bekende paradigma „If men define situations as real, they become real in their consequences‟ gaat zeker op voor de stereotypering van de „andere‟. De acties en kenmerken van de „ander‟ worden gepercipieerd binnen het stereotype en sterken het stereotype aan. Het geconstrueerde karakter van stereotypen en beeldvormingen mag echter niet worden opgevat als een statisch proces waarbij de acties van de „ander‟ compleet worden genegeerd. Dit wil natuurlijk niet zeggen dat gestereotypeerde groepen verantwoordelijk zijn voor hun eigen beeldvorming. Het proces van beeldvorming werkt echter verschillende kenmerken van de situatie in de hand.64

1.5.2 Belang van beeldvorming Het fundamentele belang van de tegenstelling tussen het „eigen‟ en de „ander‟ ligt in de wijze waarop elke cultuur of groep die tegenstelling invult en definieert. Zelfbeeld en beeld van de „ander‟ zijn dialectisch met elkaar verweven en kunnen niet zonder elkaar bestaan. Dit

61

A. De Baets, De figuranten van de geschiedenis: hoe het verleden van andere culturen wordt verbeeld en in herinnering gebracht, Berchem, EPO, 1994, p. 21. 62 A. Loomba, op. cit., p. 60. 63 J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 12. 64 A. Loomba, op. cit., p. 110. 26

1.Theoretisch kader impliceert een voorstellingspatroon met twee polen, die elkaars tegenbeeld zijn.65 Zo wordt er onuitgesproken een binair classificatieschema opgesteld. Deze binaire schema‟s zijn vaak relatief: ze verdelen niet noodzakelijk de hele realiteit in tegengestelde, elkaar uitsluitende categorieën en daarenboven kunnen dezelfde objecten, personen of werkelijkheden volgens de ideologische noden in verschillende categorieën worden gerangschikt. Naargelang de aard van de, voor het opbouwen van het zelfbeeld, vereiste ideologie van een bepaalde sociale groep of klasse kan een beeld van eenzelfde „andere‟ met totaal uiteenlopende categorieën worden opgebouwd (bijvoorbeeld „le noble sauvage‟ versus de „barbaarse wilde‟). Deze binaire symbolische categorieën functioneren echter niet op het bewuste niveau. De gebruiker is zich meestal niet bewust van impliciete premissen die zich binnen zijn discours bevinden.66

Binnen de historische specificiteit van een discours moet men naast een binair schema van het „zelfde‟ en het „andere‟, ook een „norm/afwijking‟-model van verschil en ongelijkheid gebruiken.67 Een onderzoek naar beeldvorming handelt over de evaluatie van verschil. De binaire tegenstellingssystemen worden beladen met hiërarchische emotionele en morele waarden.68 Beeldvorming wordt pas maatschappelijk relevant door het hiërarchisch waardeoordeel dat aan het beeld gekoppeld wordt. Dit waardeoordeel bepaalt de maatschappelijke effecten van beeldvorming.69

Hierbij is het belangrijk op te merken dat het zelfbeeld van een groep kadert binnen de ideologie van deze groep en het waardepatroon dat ze erop nahoudt.70 Macht betekent macht hebben om te definiëren. Het is dus van belang wie aan het woord is, welke belangen zijn uitgedrukt, binnen de vraag naar de betekenisgeving, gezien als uitoefening van macht, regulering en onderdrukking.71 Kennis wordt volgens Foucault geconstrueerd aan de hand van een discursief veld, die de beeldvorming van het kennisobject creëert.72 Beeldvorming vormt dus een onderdeel van de disciplinaire macht uitgeoefend door de bourgeoisie zoals die omschreven is door Foucault: macht als fundering voor de genormaliseerde samenleving. Beeldvorming van de „anderen‟ zegt namelijk iets over zelfbeheersing. Hierbij markeren de 65

P. Vandenbroeck, op. cit., p.6. Idem, pp. 141-142. 67 R.J.C. Young, op. cit., p. 220. 68 P. Vandenbroeck, op. cit., p. 142. 69 J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 224. 70 P. Vandenbroeck, op. cit., p.6. 71 R. Corbey, op. cit., p. 116. 72 R.J.C. Young, White mythologies: writing history and the west, Londen, Routledge, 2005, p. 166. 66

27

1.Theoretisch kader „anderen‟ de grenzen van het normale en gaat er van de beelden van de „anderen‟ een disciplinerende werking uit. Het zijn spiegels van verschil en bakens van moraal. 73 De „ander‟ wordt gereduceerd tot een object, een bron voor eigen projecten.74 De kenmerken van deze „ander‟ vormen doorgaans een omkering van de, als waardevol geziene, eigen kenmerken. Men brengt via het beeld van de „ander‟, de eigen collectieve identiteit tot uitdrukking. Binnen deze semiosis is een mechanisme van omkering werkzaam, een negatieve zelfdefiniëring.75 Deze negatieve zelfdefiniëring kan meerdere functies vervullen voor de etiketterende groep. Het kan de uitdrukking zijn van een sociale afstand, een claim op status, maar het kan ook dienen om een positie te bepalen binnen de interne groepsverhoudingen.76 Tussen het „zelf‟ en de „ander‟ wordt een afstand geproduceerd in tijd en ruimte. Gelijktijdigheid wordt uitgesloten tussen het „zelf‟ en de „ander‟, waardoor een aanhoudende en systematische tendens ontstaat om het object te plaatsen in een tijd die niet behoort tot de tijd van het subject die het discours produceert.77 De gecreërde afstand in tijd representeert „vroegere‟ ontwikkelingsstadia van het subject, waardoor deze grip krijgt op het object.78

Een belangrijk kenmerk van beeldvorming is de historische betrekkelijkheid ervan. Een beeldencomplex is niet statisch, maar historisch van karakter. Veranderingen in tijd en plaats in de beeldvorming van „anderen‟ weerspiegelen echter geen veranderingen in de kenmerken van de geëtiketteerde groep. Het proceskarakter van beeldvorming duidt op verschuivingen in de representatie of de betekenis van de representatie in de loop van de tijd.79 Het „anders-zijn‟ is niet inherent of stabiel, zijn of haar verschil moest telkens geherdefinieerd en bewaard worden.80 Een veranderende beeldvorming toont veranderingen aan in de omstandigheden van de etiketterende groep, of van de (machts)-verhouding tussen de twee groepen.81

73

J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 233. B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 105. 75 R. Corbey, op. cit. p. 87. 76 J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 228. 77 J. Fabian, op. cit., p. 28. 78 Idem, p. 61. 79 J. Nederveen Pieterse, op. cit., pp. 226-233. 80 F. Cooper en A. Stoler, “Introduction Tensions of the Empire: colonial control and visions of rule”, in: American Ethnologist, 16 (1989), 4, p. 612. 81 J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 233. 74

28

1.Theoretisch kader Fabian stelt dat men over kennis van de „ander‟: „rediscovers the obvious, namely that there is no knowledge of the Other which is not also a temporal, historical and a political act.‟82 Beeldvorming over de „ander‟ is dus een vorm van machtsuitoefening waarbij afstanden worden gecreëerd tussen het „zelf‟ en de „ander‟ aan de hand van tijd en ruimte. Deze beeldvorming is echter niet statisch. Machtsverhoudingen veranderen, het „zelf‟ en de „ander‟ krijgen andere invullingen doorheen de tijd, die aan andere noden beantwoorden.

82

J. Fabian, op. cit., p. 1. 29

1.Theoretisch kader

1.6 Conclusie theoretisch kader Discoursanalyse maakt het mogelijk om connecties te leggen tussen het zichtbare en het onzichtbare, het dominante en het gemarginaliseerde, ideeën en instituties. Het laat ons toe om te zien hoe macht werkt, via taal, literatuur, cultuur en de instituties die in ons dagelijks leven voorkomen. De beeldvorming en kennis over de „ander‟ neemt een plaats in binnen een groter geheel, binnen het discours. Deze beeldvormingen worden gecreëerd binnen bepaalde machtsrelaties. Door het herinneringsdiscours naar beeldvormingen van de „ander‟, in casu de Congolees, van oud-kolonialen te onderzoeken, kan de machtscomponent van deze maatschappelijke groep ontdekt worden. Het historische koloniale discours was een uiting van de machtsrelatie tussen het „zelf‟ (de koloniaal) en de „ander‟ (de Congolees). Het discours, dat vandaag leeft bij oudkolonialen, wordt gevormd in een andere tijd, met een andere machtsverhouding.

Zoals Barthes stelt bestaat het ideaal van de neutrale, objectieve en waardevrije wetenschap niet. Elke wetenschapper heeft obsessies en verlangens die het onderzoek niet alleen doorkruisen, maar het sturen en vormgeven.83 Daarenboven is de sociale realiteit gevangen in de taal, dus ook de historicus is gevangen in deze taal en een deel van de discursieve orde. Dit heeft tot logisch gevolg dat de uitkomst van dit onderzoek ook bepaald is door de context waarin het tot stand kwam.84

83

J. Pieters, De tranen der herinnering: het gesprek met de doden, Groningen, Historische uitgeverij, 2005, p. 62. 84 A. Loomba, op. cit., p. 40. 30

2.Koloniaal discours

2 Koloniaal discours 2.1 Inleiding Een eerste, zeer belangrijke studie binnen het veld van de koloniale discourstheorie was het werk „Orientalism‟ van Edward Saïd. Saïd bouwde verder op de inzichten van Foucault en paste deze toe op de kennis van het Westen over the Orient.

Ten eerste wordt hier

„Orientalism‟ besproken. Er wordt dieper ingegaan op de concrete inhoud van het werk, om vervolgens enkele belangrijke kritieken op deze studie te verwoorden.

Vervolgens ga ik dieper in op het ontstaan van koloniaal discours. Er wordt een historisch overzicht gegeven van de belangrijkste beeldvorming van de „ander‟ van de Antieke Oudheid tot het aan het begin van het kolonialisme. Hiermee wordt aangetoond dat beeldvorming over Afrika geen exclusief koloniale praktijk is, en komen enkele belangrijke continuïteiten en veranderingen naar voor tussen dit discours en het koloniaal discours. Vervolgens wordt dieper ingegaan op de historische specificiteit van het koloniaal discours van de 18de en 19de eeuw, de periode waarin de imperiale beeldvorming rond Afrika vorm kreeg.

Ten laatste wordt ingegaan op de kenmerken van het koloniaal discours in Belgisch Congo in de periode 1950-1960. Dit is de periode waaraan de herinneringen van oud-kolonialen vooral refereren en de periode waar zij ook in Belgisch Congo verbleven.

Hoewel het gebruik van termen als construeren, creëren en produceren veelvuldig voorkomen in dit hoofdstuk, wil ik hiermee niet impliceren dat er „echte‟ realiteiten zouden staan tegenover de verbeelde en dat deze „gemaakte‟ realiteiten het product zijn van bewuste praktijken. Integendeel, zoals uiteengezet in het theoretisch kader ga ik uit van het onbewuste karakter van beeldvorming en van de reële consequenties van deze beeldvorming.

31

2.Koloniaal discours

2.2 Saïds erfenis

2.2.1 Orientalism: Foucault toegepast op denkbeelden van het Westen over the Orient Kolonialisme en imperialisme, gezien als ideologieën met een machtscomponent, kennen een nauwe band met taal en kennisvormen. Dit idee werd geïntroduceerd door Saïds „Orientalism‟ in 1978. Saïd ging uit van een foucauldiaanse beklemtoning van de wijze waarop het oriëntalisme zich ontwikkelde als een discursieve constructie. Hij stelde vast dat het Westen een complex geheel van representaties over het Midden-Oosten creëerde, representaties die uiteindelijk the Orient „werden‟ en de kennis over the Orient determineerden.85 Alhoewel anderen vóór Saïd, zoals Frantz Fanon, Theodor Adorno, Walter Benjamin, al gelijkaardige ideeën produceerden was zijn kritiek nieuw door zijn brede focus en zijn link met het werk van Foucault om connecties te leggen tussen de productie van kennis en het uitoefenen van macht. Hierdoor was het werk van Saïd een startpunt voor vele studies over koloniaal discours.86 Saïds werk toonde aan wat niet-historici, die zich baseerden op Foucault, konden presteren, maar bovenal toonde hij de complexiteit aan van de rol van de historicus bij de constructie van de imperialistische traditie.87 „Orientalism‟ toonde aan dat de kennis over het Midden-Oosten, geproduceerd in het Westen, het ideologische broertje was van het kolonialisme. Deze kennis werd gesteund door verschillende andere disciplines, zoals de filologie, geschiedenis, antropologie, filosofie, archeologie en literatuur. „Orientalism‟ demystificeerde de kennis over niet-Europeanen en vervaagde de scheidslijnen tussen het ideologische en het objectieve.88 The Orient wordt door Saïd gezien als een Europese uitvinding en sinds de Oudheid vormde het een plaats van romantiek, exotisme, herinneringen en opmerkelijke belevenissen. The Orient was één van Europa‟s oudste kolonies, waar Europa‟s beschaving en taal was ontstaan. Maar het was ook Europa‟s culturele tegenpool en één van de meest terugkerende beelden van de „ander‟. The Orient hielp Europa met zichzelf te definiëren, als contrasterend beeld, idee en

85

R.J.C. Young, White mythologies, p. 166. A. Loomba, op. cit. pp. 46-47. 87 P. Lambert en P. Schofield, op. cit., p. 229. 88 A. Loomba, op. cit., pp. 43-45. 86

32

2.Koloniaal discours persoonlijkheid. Toch is dit Oosten niet louter imaginair. Dit idee over the Orient is een integraal deel van de Europese materiële beschaving en cultuur.89 De indrukwekkende kennis over the Orient was niet objectief maar:

A political vision of reality whose structure promoted the difference between the familiar (Europe, the West, „us‟) and the strange (The Orient, The East, „us‟)... When one uses categories like Oriental and Western as both the starting and the end points of analysis, research, public policy... the result is usually to polarize the distinction –the Oriental becomes more Oriental, the Westerner more Western- and limit the human encounter between different cultures, traditions, and society.90

Boven alles is het orientalisme een discours dat geproduceerd is binnen corresponderende machtsrelaties en gevormd door de uitwisseling van politieke macht, intellectuele macht, culturele macht en morele macht. „Orientalism‟ is dus een dimensie van de moderne politiekintellectuele wereld en dit heeft minder te maken met the Orient op zich, dan met „onze‟ wereld.91 Met „Orientalism‟ bood Saïd een alternatief voor het denken over de operaties van de koloniale ideologie, als bewustzijnsvorm en als bestaande materiële praktijk.92 Alle etnografische kennis die we mogelijk hebben, is aangetast door deze historische machtsrelaties en de dominantie van de eigen maatschappij ten opzichte van de „ander‟. Hierdoor wordt alle kennis over de „ander‟ een politieke kennis.93 Kennis over the Orient kon nooit objectief zijn, maar werd geproduceerd door mensen, die ingebed waren in de koloniale geschiedenis en koloniale relaties. Saïd toonde de binaire oppositie aan tussen het gekende en het ongewone, tussen Europa en the Orient. Deze oppositie was cruciaal voor de Europese zelfconceptie: als gekoloniseerde volkeren werden gezien als irrationeel, dan waren Europeanen rationeel. Als zij barbaars, sensueel en lui waren, dan zijn Europeanen beschaafd, hadden zij een gecontroleerde seksuele appetijt en beschikten ze over werkethiek.

E.W. Saïd, “Orientalism”, in: B. Ashcroft, G. Griffiths en H. Tiffin, eds. The post-colonial studies reader, New York, Routledge, 2006, p. 24. 90 E.W. Saïd, Orientalism, pp. 45-46. 91 E.W. Saïd, art. cit., p. 27. 92 R.J.C. Young, “Kolonialisme en de machine désirante.”, p. 201. 93 J. Fabian, op. cit., p. 28. 89

33

2.Koloniaal discours Sinds „Orientalism‟ produceerden de koloniale discoursstudies een brede waaier aan werken, die een heel aantal culturele teksten en praktijken analyseerden zoals literatuur, kunstwerken, atlassen, cinema, wetenschappelijke systemen, musea, onderwijsinstituties, reclame...94

2.2.2 Kritiek op „Orientalism‟ Ondanks de enorme invloed dat het werk van Saïd had, waren er ook enkele belangrijke kritieken. Een steeds terugkerende kritiek is dat „Orientalism‟ suggereert dat de binaire oppositie tussen het Westen en the Orient een statische eigenschap vormt sinds de Klassieke Oudheid. „Orientalism‟ wordt verweten historische nuances uit te vlakken.95 Dit geldt voor verschillende werken die handelen over koloniaal discours. In de geraadpleegde literatuur wordt vaak de indruk gegeven van „één - éénvormig - koloniaal discours‟, waarbij men „het discours van de West-Europese burgerij‟ belicht, zonder veel aandacht te schenken aan onderlinge verschillen binnen deze West-Europese burgerij. Alhoewel auteurs bewust lijken te zijn van de mogelijke verschillende dynamische discoursen die aanwezig zijn, wordt vooral de éénvormigheid van het koloniaal discours benadrukt. Zo stelt Corbey: „Ik spreek in het voorgaande bewust van „de‟ West-Europese burgerij, en ik zal vaak in het algemeen, zonder al te specifiek te zijn, spreken van een „Europese discursieve activiteit over wildheid en beschaving‟. Natuurlijk zijn allerlei specificaties mogelijk: welk land, welke periode, welke confessie, welk segment van de middenklasse, welke sekse. Het gaat mij echter niet zozeer om de verschillen tussen allerlei categorieën alswel om de overeenkomsten.‟96 Het Europees discours over de „ander‟ is echter variabel, maar omdat het Europees kolonialisme vaak vergelijkbare en zeer gelijkaardige relaties van ongelijkheid en dominantie produceerde over de gehele wereld, worden verschillen in de koloniale beeldvorming soms genegeerd. De meeste auteurs generaliseren wanneer het gaat om koloniaal discours, vanuit hun specifieke kennis van een specifieke tijd of plaats. Dit terwijl bijvoorbeeld het beeld van de „wilde‟ belangrijke evoluties heeft gekend, die samenhingen met veranderingen in de Europese cultuur en met bepaalde fasen uit het kolonialisme. Nederveen Pieterse stelt dat de 94

A. Loomba, op. cit., p. 46. Idem, pp. 48-49. 96 R. Corbey, op. cit., p. 10. 95

34

2.Koloniaal discours „wilde‟ evolueerde van krijger en woesteling (als vijandbeeld in het vroege kolonialisme) naar de „kinderlijke wilde‟ (als politieke onderdaan in het gevestigde kolonialisme) tot de „verwesterde wilde‟ (in het late kolonialisme).97 Deze tendens tot homogenisering is deels ontstaan vanuit de wil om nadruk te leggen op de manier waarop koloniale discoursen zelf verschil negeren, maar het effect van deze homogenisering is dat men niet ziet hoe deze discoursen zelf verschillende strategieën gebruiken om verschillen tussen verschillende „anderen‟ te definiëren. De erfenis van het kolonialisme is dus gevarieerd en meervoudig, maar evengoed worden belangrijke gegevens gedeeld.98

De koloniale landen produceren een verschillend discours naar tijd en plaats. Daarenboven is het belangrijk te onderkennen dat de gekoloniseerde landen ook weerstand kunnen bieden aan deze discoursen. De kolonies van Europa waren geen blank canvas waarop Europa zomaar beelden projecteerde.99 De koloniale macht en het koloniaal discours worden door Saïd gezien als gegevens die helemaal in handen liggen van het Westen en hiermee impliceert hij een statisch model van koloniale relaties. Er vindt echter wel onderhandeling en verandering tussen de gekoloniseerde en koloniserende landen.100 Koloniale discourstheorie houdt vaak onvoldoende rekening met het koloniaal object en weigert deze te zien als een historische actor. Het kolonialisme was een strijd, zowel een dagelijkse strijd om de rust te behouden, als een strijd om het kolonialisme te installeren. Deze strijd werd diep beïnvloed door de acties van de gekoloniseerde.101 Dit is een belangrijke opmerking en ook bij het onderzoek naar het herinneringsdiscours van oud-kolonialen moet dit gegeven in het achterhoofd worden gehouden.

De kritieken op Saïd maken duidelijk dat de categorieën kolonialen en gekoloniseerden niet vast zijn, maar problematisch, gecontesteerd en veranderlijk. Koloniale regimes waren noch monolithisch, noch omnipotent. Tegen de macht die zij projecteerden over de hele wereld en tegen hun claim op raciale, culturele en technologische dominantie kan men bij nader onderzoek toch verschillende machtsagenda‟s ontdekken, zowel bij kolonisatoren als

97

J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 233. A. Loomba, op. cit., p. 16. 99 F. Cooper en A. Stoler, Tensions of the empire, colonial cultures in a bourgeois world, Berkely, University of California Press, 1997, p. 1. 100 A. Loomba, op. cit., p. 49. 101 F. Cooper en A. Stoler, op. cit., p. IX. 98

35

2.Koloniaal discours gekoloniseerden. Sommige kolonisatoren gaven meer of minder uiting aan een bepaald discours, en naar beroepsgroep, religieuze overtuiging... kan men verschillende discoursen terug vinden.102

Concreet wordt koloniaal discours gezien als een uiting van raciale, culturele, economische intellectuele, politieke en technologische dominantie, die zich op alle gebieden van het maatschappelijk leven (zowel in de kolonie als het moederland) laat voelen. Dit koloniaal discours is gebaseerd op een globaal onevenwicht tussen kolonie en moederland. Aan dit onevenwicht kunnen evenwel verschillende, soms contrasterende, invullingen worden gegeven, die veranderlijk zijn in tijd en naar plaats en onder invloed staan van acties vanuit de kolonie. Hierdoor worden verschillende „koloniale discoursen‟ gecreëerd. Theorievorming rond koloniaal discours bevindt zich dus in een moeilijke positie tussen een veralgemenende en individualiserende benadering.

102

F. Cooper en A. Stoler, art. cit., p. 609. 36

2.Koloniaal discours

2.3 Kolonialisme en kennis „Koloniaal discours‟ is geen nieuwe term voor kolonialisme, maar een nieuwe manier van denken waarbij culturele, intellectuele, economische en politieke processen worden gezien in een samenwerkingsverband dat bijdraagt tot de formatie, het behoud en de ontmanteling van het kolonialisme.103 Het kolonialisme herschiep bestaande structuren van de menselijke kennis. Net zoals een ideologie besloeg het alle materiële omstandigheden en was zijn gevolg materieel. Een cruciaal aspect van dit proces was het verzamelen en ordenen van informatie over de landen en volkeren die later gekoloniseerd werden. Hieruit volgde de definiëring van civilisatie en barbarisme, gebaseerd op de verschillen tussen „blank‟ en „zwart‟, tussen het „zelf‟ en de „ander‟.104

In de Europese beeldvorming over Afrika hebben zich heel wat wijzigingen voorgedaan. Ik richt me ten eerste op het ontstaan en de geschiedenis van het koloniaal discours. Ik wil hierbij een historisch overzicht geven van denkbeelden over de „ander‟, om daarna dieper in te gaan op belangrijkste denkbeelden in de 19de eeuw, wanneer het contact met Afrika verveelvoudigde.

Ook hier bevind ik me op het spanningsveld tussen een veralgemenende en gedifferentieerde benadering. Mijn bedoeling is slechts een algemeen overzicht te geven van de belangrijkste koloniale beelden en hun ontstaan, die worden weergegeven in de literatuur.

2.3.1 Historisch overzicht en ontstaan Europese discoursen over Afrika bestonden al voor de opkomst van de slavernij en de koloniale expansie in Afrika. De ideeën over het „onbekende en onkenbare‟ Afrika die al voor de 19de eeuw een plaats in de Europese verbeelding hadden, kenden een enorme groei en uitbreiding vanaf eind 19de eeuw, met de opkomst van het imperialisme en de kolonisering

103 104

A. Loomba, op. cit., p. 54. Idem, p. 57. 37

2.Koloniaal discours van Afrika. In verschillende koloniale situaties zorgden deze stereotypen voor een ideologische rechtvaardiging van de verschillende vormen van exploitatie.105

2.3.1.1 Eeuwenoude stereotypen De beeldvorming rond Afrika, die tot bloei komt met het kolonialisme, positioneert zich binnen een lange traditie van voorstellingen over de „marges‟ van de bekende en „beschaafde‟ wereld. In Europa‟s beelden van Afrika hebben zich in de loop der tijden veel wijzigingen voorgedaan. Dit geeft inzicht in de historische diepte van de beeldvorming en de historische betrekkelijkheid ervan.106 Beelden van de laatmiddeleeuwse wildeman, evenals mythes over vreemden uit Afrika, de islamitische wereld en India, bestonden al lang voor het kolonialisme. Deze beelden vallen vaak samen met de constructies van de „ander‟ in het koloniaal discours.107

Hier wordt een introductie gegeven op enkele van deze voorstellingen, zonder daarom deze diepgaand te behandelen, of hierbij volledigheid te willen nastreven. Toch is het belangrijke enkele motieven aan te halen, zodat men ze kan situeren binnen het koloniaal discours.

In de Antieke Oudheid ontstaat al vroeg het verschijnsel van een samengesteld Afrika-beeld van ten minste twee Afrika‟s: het Afrika van Egypte en de Nubische Rijken en een wild „onbekend‟ Afrika. De beeldvorming van het Egypterijk, de Nubische rijken of van „zwart‟Afrikaanse rijken als Kush, zoals weergegeven in het Oude Testament, werden gezien als machtig en prestigieus.108 Het wilde onbekende Afrika, is het beeld dat men terugvindt bij Plinius de Oudere in zijn Naturalis Historiae (‟77), met beschrijvingen van het ongebreideld botvieren van dierlijke lusten, kannibalisme. De Plinische rassen zijn een opsomming van monsterlijke wezens, die aan de marge van de bekende wereld zouden leven in een gebied genoemd Aethiopia, en worden gemeten aan de maatstaf van eigen zeden en fysieke constitutie. Hoe meer verschil met de kenmerken van de eigen groep er was, hoe minder „menselijk‟ de andere groep werd beschouwd.109

105

Idem, p. 113. J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 23. 107 A. Loomba, op. cit., p. 58. 108 J. Nederveen Pieterse, op. cit. p. 24. 109 R. Corbey, op. cit., p. 18. 106

38

2.Koloniaal discours De christelijke periode vormt een breuk met de antieke visie in de beeldvorming over „zwarten‟. Van vroege middeleeuwen tot late middeleeuwen vond een drastische transformatie plaats, in een periode waar Europa eigenlijk zeer weinig contact had met „zwart‟-Afrika. In de geschriften van niet-Byzantijnse kerkvaders van het westerse christendom begon de kleur zwart een negatieve lading te krijgen, als de kleur van zonde en duisternis. Na verloop van tijd werd zwart de kleur van de duivel en van demonen en in confrontatie met de islam ging het deel uitmaken van het vijandbeeld van de moslims.110 In de middeleeuwen werd het christendom de spil waarrond alle kennis over de wereld geproduceerd werd. Doordat de Bijbel voorop stelde dat alle mensen broeders waren, die afstamden van hetzelfde ouderpaar, was het moeilijk om het bestaan van barbaarse „zwarten‟ te verklaren. Eén van de antwoorden bestond erin „zwarten‟ af de beelden als wezens die Gods wraak op zich hadden genomen. Deze bijbelse associatie viel samen met de mythologisering rond de afstammelingen van Cham, de zoon van Noah.111 Hierin komt een ommekeer vanaf de 12de eeuw, waarbij in de zoektocht naar potentiële bondgenoten tegen de islam, een herwaardering voor de „zwarte‟ Afrikanen ontstaat. Dit viel samen met de opkomst van de legende van Pape Jan. Deze ommekeer en herwaardering, tussen de 12de en de 15de eeuw, vond plaats tegen de achtergrond van de kruistochten, van Europa‟s herovering van de Middellandse Zee en van pogingen om de omsingeling door de wereld van de islam te doorbreken.112 De islam functioneerde dus in deze periode als spiegelbeeld van en bedreiging van het Christendom. Vooral religieuze verschillen werden in de verf gezet en werden metaforen voor raciale, culturele en etnische verschillen.113

Naast de beeldvorming over Afrika waren er in Europa al zeer vroeg discussies waren over „het wilde‟. Wildheid omvat alles wat men zelf meent niet te zijn, waarbij dus de eigen culturele identiteit op negatieve wijze wordt gedefinieerd. Het begrip wildheid komt in bijna alle culturen voor.114

De gedachten die ten grondslag liggen aan de beeldvorming rond wildheid hebben niet zozeer te maken met een onderscheid tussen stad en platteland als met een onderscheid tussen gecultiveerd gebied en onontgonnen natuur. Deze complementariteit gaf vorm aan een 110

J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 25. A. Loomba, op. cit., p. 105. 112 J. Nederveen Pieterse, op. cit. pp. 24-28. 113 A. Loomba, op. cit., p. 106. 114 P. Vandenbroeck, op. cit., p. 8. 111

39

2.Koloniaal discours topologie van het verbeelde. Dit komt niet enkel voor Europa maar in diverse culturen. De relaties tussen, als fundamenteel beschouwde, tegenstellingen in de ruimtelijke sfeer worden geordend en voorgesteld als het eigene en het andere, het bekende en het vreemde, het nabije en het verre, het wilde en het beschaafde, oertijd en eigen tijd.115 De symbolische betekenis van deze gebieden was navenant. Beheerst door de „krachten der natuur‟ waren het van oudsher mysterieuze, numineuze gebieden, oorden van wezens op de grens van mens en dier, mythe en realiteit. Het waren de domeinen van profeten en heiligen, zoals de pilaarheiligen, maar ook van de wildeman, een quasi-mythische figuur, die afwisselend als afschrikwekkend en goedaardig werd voorgesteld.116 In de wilde natuur speelt zich alles af wat in de eigen beschaafde wereld ondenkbaar is: het uitleven van ongeremde impulsen, het rondzwerven in krankzinnigheid. „Wild‟ omvatte alles wat buiten de menselijke cultuur, zeden en normen stond, al het demonische, bovennatuurlijke, al het ontrouwe en amorele, het woeste en onbewerkte, maar ook het wonderbare.117 Binnen dit Europees begrip van wildheid komt ook een ander aspect naar voor: het onderscheid tussen civilitas en barbaries. Het begrip barbaar kreeg de wijdere betekenis van vreemdeling, en later negatieve bijbetekenissen zoals onbeschaafdheid. In de loop van de tijd is het vervolgens vermengd met het begrip wildheid. Al deze termen speelden een rol in de Europese verhoudingen, zo spraken de Engelsen al sinds de 12de eeuw van de „wilde‟ Irish.118 De 16de en 17de eeuw vormen een overgangsperiode, waar positieve beelden en denigrerende beelden over de „wilde‟ naast elkaar bestaan, maar evengoed was er vanaf de 16de eeuw nauwelijks sprake meer van „wilden‟ binnen Europa zelf. Volgens Nederveen Pieterse kan men stellen dat het Europese begrip van „wildheid‟ werd geëxporteerd en overgedragen op niet-Europeanen.119 Met de aanvang van de Europese koloniale expansie en staatsopbouw werden de vroegere ideeën geïntensifieerd, uitgebreid en herwerkt.120 „Savagery‟ werd in de loop der tijd een algemeen begrip voor de niet-Europese volkeren. Tot de 18de eeuw werden heel wat discussies gevoerd over de status van deze „wilden‟. De kenmerken van de, van rede verstoken wildeman, leven voort in de periode van het kolonialisme. Zij doen wat niet geacht wordt, op het vlak van de genoemde kristallisatiepunten van taboes, voeding, kleding,

115

P. Vandenbroeck, op. cit., p. 7. J. Nederveen Pieterse, op. cit., pp. 30-31. 117 P. Vandenbroeck, op. cit., p. 7. 118 J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 31. 119 Idem, p. 29. 120 A. Loomba, op. cit., p. 107. 116

40

2.Koloniaal discours seksualiteit en geweldpleging, net zoals in de 19de eeuwse beeldvorming rond de „zwarte‟ Afrikaan. 121 Vanaf de tweede helft van de 15de eeuw, en vooral in de 16de eeuw, ontstond ook een zelfstandig „genre‟ in de verbeelding die de „nieuwe‟ volkeren als onderwerp had: het exotisme. Ook in de middeleeuwen dacht men al na over niet-Europese volkeren, maar men schreef ze sensationele en ongewone eigenschappen toe, die aanleunden bij het motief van de „verkeerde‟ wereld. Er vond een omkering van de norm plaatst, ook op vormelijk vlak. Wezens van de „verkeerde‟ en „onbekende‟ wereld heette men monstra. In de 15de en 16de wordt de „mens‟ echter in ere hersteld en neemt ook het geloof in deze monsterwezens af. Exotische en stereotiepe afbeeldingen en afbeeldingen over de hiërarchie der werelddelen gingen de 19de en begin 20ste eeuwse antropologische theorieën van het evolutionisme vooraf. Hierin werden beschavingen gerangschikt in opgaande graad: Afrikanen onderaan de ladder, dan Indianen, Aziaten en uiteindelijk het Westen aan het hoofd. Criteria voor deze ladder waren de zogenaamde complexiteit van de maatschappij, de technologische ontwikkeling en „rationaliteit‟.122 Vanaf de 16de eeuw, met de groei van het exotisme en de export van het wildheidsbegrip, wordt het fundamenteel escapistisch karakter van deze beeldvormingen duidelijk, binnen de typologie van de negatieve zelfdefiniëring: fysisch narcissisme, polygamie/promiscuïteit, nietsdoen, immobilisme als tegenpolen van het naar-buiten-treden, monogamie, arbeidslust en dynamisme. Deze vier kenmerken werden ook getolereerd en soms geliefd, maar vanuit moreel en economisch standpunt steevast afgewezen.123 De focus lag, of het nu gaat om de „barbaren‟ bij de Grieken, de Plinische rassen, Shakespeares Caliban, of om Afrikaanse gekoloniseerden, op kenmerken die voor de etiketterende groep taboe waren: voedsel, seks, naaktheid... Het eigene is de maatstaf, waarbij afwijkingen op deze punten cognitief leiden tot classificatie van de betreffende „wezens‟ en economisch en moreel tot afwijzing of fascinatie.124

121

J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 29. P. Vandenbroeck, op. cit., p. 24. 123 Idem, p. 37. 124 R. Corbey, op. cit., p. 64. 122

41

2.Koloniaal discours

2.3.1.2 19de eeuw Het kolonialisme zorgde voor een groter contact tussen Europeanen en niet-Europeanen, waarbij een ongeziene grote stroom aan beelden en ideeën het continent overspoelde. Bestaande beeldvorming over de „ander‟ werd binnen dit proces van Europese expansie meegenomen. De nieuwe ontmoetingen zorgden aan de ene kant voor continuïteit binnen deze beeldvorming, maar aan de andere kant waren bepaalde aanpassingen nodig. Zo is het beeld van de wildeman niet gelijk aan dat van de „barbaar‟, de wildeman leefde immers buiten de burgerlijke maatschappij, de andere was deel van een ander sociaal systeem.125 Aangezien de verovering van Afrika plaatsvond op het einde van de 19de eeuw, spits ik me deze periode toe. Hierdoor ga ik niet dieper in op de specifieke eigenschappen van koloniale discoursen van een vroegere periode.

De overheersing van een groot deel van de wereld door Europa ging gepaard met de overtuiging van de absolute morele en culturele superioriteit van de westerse beschaving. Overheersing, exploitatie en onderwerping van niet-Europa werden onderbouwd met politieke claims. De heersende elites trachten hun macht te funderen op basis van het burgerschap en inclusieve sociale rechten, maar de vraag was nog maar wie tot burger werd gerekend. De Europese bourgeoisie waardeerde technologische groei, rationaliteit, sociale en economische vooruitgang en gebruikte deze ideeën om duidelijk af te bakenen wie als „burger‟ kon worden beschouwd, zowel binnen als buiten Europa. De Europese bourgeoisie ontplooide zo een nieuwe invulling van het idee van burgerschap. De opkomende Europese burgerij contrasteerde haar „beschaving‟ met levenswijzen van de ander: zowel boeren binnen de eigen maatschappij, Ieren en Russen, als de niet-Europese volkeren overzee.126 Burgerschap was een gegeven dat men moest leren en een privilege dat men moest verdienen. Het imperialisme dramatiseerde de triomf van de heersende burgerklasse in Europa. De tendensen tot rationalisering, accumuleren en beschaven van de Europese expansie waren gefundeerd op militaristisch geweld. De Europese expansie mengde dwingende en ideologische strategieën om een „raciale‟ overheersing neer te zetten.127

125

A. Loomba, op. cit., pp. 58-60. B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 59. 127 F. Cooper en A. Stoler, op. cit., p. 3. 126

42

2.Koloniaal discours Algemeen geloofde men dat de geschiedenis van de mensheid zich ontplooit in een richting van wildheid naar (westerse) „beschaving‟, een ontwikkeling van „laag‟ naar „hoog‟. Missieactiviteit en etnocentrische humanitaire overwegingen, als motief en ideologisch excuus, speelden dan ook een belangrijke rol in de Europese expansie in Afrika. Volgens de ideologie van missie en zending moest het geloof worden verbreid onder de „heidenen‟ en volgens een eerder profaan vertoog moest in naam van de Vooruitgang „beschaving‟ en cultuur gebracht worden aan de „natuurvolkeren‟.128 De mens werd gemeten aan de graad van rationaliteit, technologie, vooruitgang en rede, schalen waarop Afrikanen in de ogen van Europeanen laag scoorden. Hier kan worden aan toegevoegd dat de „ander‟ het spiegelbeeld vormde van het idee wat een „Europese burger‟ hoorde te zijn.129 Uit de literatuur leren we dat het 19de eeuws, begin 20ste eeuwse discours over Afrika, in de periode van de koloniale expansie en consolidering, één grote Europese mannelijke Tekst vormt. Dit is een in hoofdzaak mannelijk discours waaraan het imaginair beeld van een vrouwelijk Afrika het tegengestelde vormt. Het is een binaire narratio over wildheid en beschaving, met een welbepaalde structuur: telkens dezelfde paradigmatische tegenstellingen (beschaafd tegenover wild, beheerst tegenover impulsief, mannelijk tegenover vrouwelijk, menselijk tegenover dierlijk, christelijk tegenover heidens, cultuur tegenover natuur) en telkens dezelfde syntagmatische opbouw waarbij Europa een hogere, latere fase uit de wereldgeschiedenis vertegenwoordigt en daarom de taak heeft minder ontwikkelde volkeren te civiliseren.130 In het koloniale veld werd de moderniteit van de westerse nationale maatschappij geconfronteerd met zijn koloniale spiegelbeeld.131

De productie van koloniale kennis werd niet enkel opgebouwd in relatie tot de respectievelijke kolonies maar ook binnen de Europese grenzen. 132 Het is opmerkelijk dat dezelfde ideeën over luiheid, agressie, geweld, hebzucht, promiscuïteit, bestialiteit, primitivisme, onschuld en irrationaliteit (in contradictorische en inconsistente vormen) voorkwamen bij Britten, Fransen, Nederlanders, Spanjaarden en Portugese kolonisatoren over

128

R. Corbey, op. cit., p. 14. F. Cooper en A. Stoler, op. cit., p. 5. 130 R. Corbey, op. cit., p. 156. 131 H. K. Bhabha, “Race, time and the revision of modernity”, in: B. Ashcroft, G. Griffiths en H. Tiffin eds. The post-colonial studies reader. New York, Routledge, 2006, p. 221. 132 F. Cooper en A. Stoler, op. cit., p. 13. 129

43

2.Koloniaal discours Turken, Afrikanen, „native Americans‟, Joden, Indiërs, Ieren en anderen. Sommige van deze beschrijvingen werden ook toegepast op de arbeidersklasse en vrouwen in Europa.133

Dit idee, links tussen de beeldvorming over Afrika en beeldvorming over vrouwen, arbeidersklassen, misdadigers, kinderen... in de 19de eeuw, wordt door verschillende auteurs naar voor geschoven.134 Er ontstaat een wijdverspreide tendens om parallellen te trekken tussen kinderen, „gekken‟, het „primitieve‟, vrouwen en leden van de lagere klassen. Allen werden gezien als irrationeel en impulsief. Al deze categorieën werden tegenover de blanke, Europese burger gesteld, waarbij deze werd gezien als incarnatie van de Beschaving.135

De toegeschreven attributen van de ene groep kunnen dus worden gedeeld met andere groepen. Deze groepen kunnen gedefinieerd zijn door klasse, gender, „ras‟... Het verschijnsel van hiërarchie en de daarbij horende beeldvorming doordringt de hele samenleving. Het negatief van alle vormen van denigrerende beeldvorming is het profiel van de westerse, geciviliseerde, blanke, volwassen, heteroseksuele man. Dit profiel monopoliseert de definitie van menselijkheid.136 Hoewel het duidelijk lijkt dat de Europese mannelijke burgerij vanuit hun machtspositie een vergelijkbaar, maar niet uniform, discours produceerde over iedere groep „andere‟, is het van belang op te merken dat dit soort vergelijkingen in zekere mate misleidend zijn, aangezien zij specifieke historische patronen miskennen. Toch moeten deze gegevens worden onderkend zonder daarmee afbreuk te doen aan de onderliggende eigenheid van elk discours en elke tekst an sich. Het 19de eeuws discours over de „ander‟ kreeg een belangrijke impuls vanuit de wetenschappen. In de criminologie, medische wetenschap, psychologie en psychiatrie kwam de „ander‟, de primitief en de wilde, min of meer overeen met de misdadiger, de zwakzinnige, de prostituee. Hun historische evoluties werden op één lijn gesteld met de natuurlijke biologische evolutie. De „Great Chain of Being‟, werd een „Great Chain of the Empire‟.137 De medische en biologische wetenschappen zorgden voor metaforen voor de koloniale en maatschappelijke dominantie. Binnen de wetenschappelijke theorieën ontstonden heel wat 133

A. Loomba, op. cit., p. 107. J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 222. 135 R. Corbey, op. cit., p. 75. 136 J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 223. 137 Idem, p. 233. 134

44

2.Koloniaal discours discussies. Eén ervan handelde over de status van de verschillende „rassen‟. Toonden „raciale‟ verschillen de variëteiten aan binnen één soort, of waren de andere „rassen‟ andere soorten? Dit laatste idee houdt verband met de overtuiging dat „rassenvermenging‟ zou leiden tot een verlaagde fertiliteit. Daarnaast intensifieerde de wetenschappelijke theorievorming rond „ras‟ de, al langer bestaande, negatieve stereotyperingen rond wildheid, barbaarsheid en seksualiteit. Biologische verschillen werden geattribueerd aan „raciale‟ kenmerken. De wetenschap zorgde er voor dat „wildheid‟ en „beschaving‟ twee vaste condities werden, waaraan niemand kon ontsnappen.138 Wanneer het gaat over koloniaal discours, zorgden zij voor het bewijs en de rationalisatie van de Europese suprematie, zoals het geuit werd in raciale termen.139 Deze wetenschappelijke taal was autoritair en zeer krachtig, net omdat deze taal zichzelf presenteert als waardevrij, neutraal, universeel en gebaseerd op feiten.140 Het westers humanisme, één van de hoogste waarden van de Europese beschaving, speelde een cruciale rol in de koloniale ideologie, met als effect dat de verschillende onderworpen volkeren werden gedehumaniseerd.141 Wetenschap en vooroordelen zijn geen tegengestelden aan elkaar. Integendeel, het discours over „ras‟ was het product van de westerse wetenschap in de 18de eeuw. „Rassen‟ werden gezien als de expressie van een biologische, en hierdoor onveranderlijke, hiërarchie.142 In de 19de eeuw ontstond het koloniaal discours over Afrika. Dit op basis van bestaande stereotyperingen over wildheid in Europa en koloniale discoursen over Azië en Amerika. Deze beeldvorming werd aangepast en kreeg nieuwe, wetenschappelijke invullingen. Dit is hét voorbeeld van discours geproduceerd door de mannelijke Europese bourgeoisie, die gelijkaardige discoursen produceerde over andere „ondergeschikte‟ sociale groepen. Ondanks de overweldigende gelijkenissen binnen de verschillende discoursen moet nogmaals worden opgemerkt, wat ook de kritieken op Saïd duidelijk maakten, dat de gelijkenissen en verschillen in beleid van Europa en die wereld die het koloniseerde, veel complexer zijn dan hier voorgesteld.

138

A. Loomba, op. cit., p. 118. F. Cooper en A. Stoler, art. cit., p. 614. 140 A. Loomba, op. cit., p. 64. 141 R.J.C. Young, White mythologies, p. 160. 142 A. Loomba, op. cit., p. 63. 139

45

2.Koloniaal discours

2.4 Het koloniaal discours in Belgisch Congo, 1950-1960 De verscheidene koloniserende landen verschilden in hun manier van samenwerken met de lokale bevolking. Deze verschillen hadden een diepgaande impact op raciale discoursen en identiteitsvorming.143 De onderzochte getuigen waren actief in Belgisch Congo in de periode 1950-1960. Binnen dit koloniaal bestel was er sprake van een feitelijke apartheid tussen de twee bevolkingsgroepen.

In de Belgische koloniale context, enkele uitzonderingen niet te na gesproken, is de grote meerderheid van de kolonialen overtuigd van de legitimiteit van het Belgisch koloniaal bestuur en/of het koloniale missiewerk. Hieruit volgt dat er een grote eensgezindheid bestond over de structurele ongelijkheid tussen Belgen en Congolezen, „blanken‟ en „zwarten‟, katholieken en „heidenen‟. Door deze grote eensgezindheid blijkt er een grote unanimiteit te bestaan over ideologische en taaletnische verschillen heen. Uiteindelijk betreft het een koloniaal discours dat de ongelijke relaties tussen kolonisatoren en gekoloniseerden vooropstelt, maar wel waaraan verschillende groepen en/of individuen tot op zekere hoogte een verschillende uitdrukking konden geven.144 Er bestaat echter geen uniform Belgisch koloniaal discours. Het Belgische koloniaal discours kent meerdere invullingen, hoewel ze zich allemaal funderen op een globale ongelijkheid tussen Belgen en Congolezen. Er zijn wel enkele belangrijke kenmerken waar te nemen, die in hoge mate voorkomen in het Belgisch koloniaal discours.

Het cultureel fundamentalisme, waarbij vooral belang gehecht wordt aan milieu, overheerste in het koloniaal discours in Belgisch Congo in de periode ‟50-‟60, op het biologisch determinisme. Dit cultureel fundamentalisme kan de vorm krijgen van een assimilationistisch discours en een indigenistisch. Deze twee vormen worden nader bekeken. Vervolgens ga ik dieper in op de prekoloniale stereotypering die bestond in het koloniaal discours in Belgisch Congo, en bespreek ik enkele gegevens die hiermee verband houden. Ten laatste worden twee belangrijke paradoxen behandeld.

143 144

A. Loomba, op. cit., p. 110. B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, pp. 521-522. 46

2.Koloniaal discours

2.4.1 Cultureel fundamentalisme In Belgisch Congo overheerste het cultuurfundamentalisme op het biologisch determinisme. De idee domineert dat Congolezen bepaald zijn door hun milieu. Dit cultuurfundamentalisme kan zowel een positieve (Congolezen zijn natuurlijker) als een negatieve (Congelezen zijn „primitief‟) invulling krijgen.145 Dit cultuurconcept wordt vaak op een al te deterministische manier gebruikt. Als men ervan uitgaat dat mensen gedwongen zijn dingen te doen omdat dat nu eenmaal deel uitmaakt van hun cultuur, ontkent men het belang van individuele actie en de interne pluriformiteit en veranderlijkheid van menselijke samenlevingsvormen.146 De meeste koloniale Belgen zijn ervan overtuigd dat de relatie tussen „blank‟ en „zwart‟ er een is tussen „beschaafden‟ en „onbeschaafden‟. Dit zou te wijten zijn aan hun milieu, maar deze culture bar loopt in wezen samen met een colour bar.147 Het „raciale‟ verschil en het „culturele‟ verschil lopen in feite gelijk. Het cultuurfundamentalisme van vele koloniale Belgen had vaak zo‟n uitgesproken deterministisch karakter, dat het verviel in een vorm van biologisch determinisme.148 Het gedrag van Congolezen wordt gezien als gedetermineerd, hetzij door „ras‟ of door „milieu‟, maar cruciaal is dat Congolezen de kans wordt ontkend om dit gedetermineerd gedrag individueel te overstijgen.

Aan de basis van dit cultuurfundamentalisme liggen twee verschillende cultuurconcepten. Ten eerste een eenduidig cultuurconcept, geassocieerd met de Verlichting dat de westerse cultuur identificeert met een universele beschaving. Daarnaast een romantisch concept dat meervoudig is en poneert dat alle mensen in verschillende culturen leven. Analoog daarmee kan men, volgens Bambi Ceuppens, in de koloniale discoursen twee tendensen ontdekken. Ten eerste een assimilationistisch dat gericht is op individuele integratie in de universele westerse cultuur, op weg naar de „beschaving‟, en daarnaast een indigenistisch dat uitgaat van culturele ongelijkheid, waarbij de verschillen tussen „blank‟ en „zwart‟ onveranderlijk zijn. In werkelijkheid is het onderscheid tussen beide niet altijd even gemakkelijk te maken en worden de twee tendensen door elkaar gebruikt.149

145

Idem, p. 520. Idem, p. XL. 147 Idem, pp. 520-521. 148 Idem, p. 822. 149 Idem, pp. 516-518. 146

47

2.Koloniaal discours

2.4.1.1 Assimilationistisch discours: individuele integratie

Het assimilationistisch discours vertrekt vanuit individuele integratie. Sleutelbegrip in dit discours is het paternalisme. De Congolees moet „opgevoed‟ en „beschaafd‟ worden, naar voorbeeld van de „westerse beschaving‟. Tijdens de jaren ‟50 bereikte het koloniaal paternalisme zijn hoogtepunt in het ideaal van de Belgo-Congolese gemeenschap.150

Al tijdens de koloniale periode werd het Belgische koloniale beleid paternalistisch genoemd.151 Binnen de imperiale psychologie staan prestige, intimidatie en machtsvertoon centraal. De mythevorming rond Afrika kreeg vorm en sloot aan op de behoeften van het koloniale regime. Het paternalistische aura van de White Man‟s Burden vergde onderdanen die in dit beeld pasten. Afrikanen werden gekarakteriseerd als impulsief en kinderlijk. Ze waren bijgelovig en hadden een buigzaam en ontvankelijk karakter, zoals een kind. 152 Ook het gebruik van het woord boy voor een volwassen man toont het onderliggende paternalisme.153 De idee van het kind als een nog niet volledig ontwikkeld subject maakte het mogelijk een koloniaal beleid uit te zetten dat officieel gewijd was aan de „beschaving van de gekoloniseerde

volkeren‟.154

Het

koloniale

bevoogdingdiscours

was

echter

geen

weerspiegeling van de feitelijke relatie tussen ouders en kinderen, het diende om uitdrukking te geven aan de ongelijke verhoudingen tussen Belgen en Congolezen.155 Koloniaal paternalisme kan dan ook gezien worden als een geseculariseerde versie van de blik van de alwetende christelijke God. De koloniale vader en kind hebben geen gelijke relatie.156 Ideeën over de „brave negerkes‟, eenvoudige en goedlachse mensen, die moesten beschaafd worden door de „blanke‟ weldoeners, behoren tot dit discours.157 Het merendeel van de Belgische bevolking hield er dus een stereotiep beeld van de Congolezen op na. Het waren brave, eenvoudige mensen die in zo‟n ellendige omstandigheden leefden dat de Belgen hen

150

Idem, p. 376. B. Ceuppens, Onze Congo?, p. 33. 152 J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 89. 153 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 371. 154 Idem, p. 56. 155 B. Ceuppens, Onze Congo?, p. 34. 156 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 106. 157 F. Ryon, De laatste kolonialen. Vlamingen in de Congo 1950-1960, Leuven, Van Halewijck, 2005, p. 235. 151

48

2.Koloniaal discours dringend moesten helpen.158 De meeste kolonialen blijven er, tot aan de vooravond van de onafhankelijkheid bewust of onbewust paternalistische visies op na houden.159

2.4.1.2 Indigenistisch discours: culturele, sociale ongelijkheid

Binnen het indigenistisch discours gaat men er van uit dat er cruciale culturele verschillen bestaan tussen „blank‟ en „zwart‟, die men niet kan veranderen. Exotisme, vermeende wildheid en seksualiteit horen hierbij, deze kunnen zowel positief als negatief geëvalueerd worden. Mogelijke verheerlijkingen van de Congolese cultuur moet men eerder lezen als een afwijzing van de „westerse, burgerlijke‟ cultuur. De projecties op de Congolese cultuur (seksualiteit, natuurlijkheid..) zeggen meer over het Westen dan over de cultuur zelf.160

Het is belangrijk om op te merken dat indigenisten een kleine minderheid van de koloniale bevolking vormden, die zich liet opmerken door studies van Congolese culturen, etniëen en talen. Het indigenisme was vooral een aangelegenheid van de missionarissen en katholieken in Belgisch Congo, zoals Placied Tempels en zijn werk over de bantoefilosofie.161

Binnen het indigenistisch discours vindt men vaak beelden terug van Congolese mannen die er naar streven occasioneel of definitief in bezit te komen van een „blanke‟ vrouw. Dit geeft uiting als zouden ze niet meer zijn dan dieren, ten prooi aan hun seksuele lusten. Deze beelden van seksueel geweld van gekoloniseerde mannen worden vooral een thema wanneer de kolonisatoren voelen dat de koloniale orde bedreigd wordt.162 Daarnaast namen Belgen aan dat de vrouwelijke Afrikaanse seksualiteit, vooral in de brousse, totaal oncontroleerbaar was.163

158

F. Ryon, op. cit., p. 68. B. Ceuppens, Congo made in Flanders ?, pp. 515-520. 160 Idem, p. 385. 161 Idem, p. 520. 162 Idem, p. 316. 163 N. R. Hunt, “ “Le bébé en brousse”. European Women, African Birth Spacing, and Colonial Intervention in Breast Feeding in the Belgian Congo.”, in: F. Cooper en A. Stoler. Tensions of the empire, colonial cultures in a bourgeois world, Berkely, University of California Press, 1997, p. 290. 159

49

2.Koloniaal discours Zowel het beeld van de nobele wilde en het stereotype van de onedele wilde, vindt men terug in dit koloniaal discours.164 Dezelfde deugden die het verlichte beeld van de nobele wilde bepaalden, zoals fiere agressiedrift, kunnen even goed beschouwd worden als wreed en beestachtig. Naaktheid was, soms een embleem van puurheid, soms een deel van het profiel van primitivisme en gold als teken van gebrek aan beheersing.165 De Congolees wordt gezien als een primitieveling, een wilde. Deze vermeende wildheid zette tevens de superioriteit van de westerse cultuur in de verf en zorgde voor de zelfdefinitie van de Europese burgerij. 166 Tijdens de stabilisatie van de koloniale periode verdween het beeld van de woeste wilde op de achtergrond, maar bij problemen (zoals de rellen in januari 1959) kan het terug op de voorgrond komen.

2.4.2 Prekoloniale stereotypering, de ontkenning van gelijktijdigheid Zowel het assimilationistisch als het indigenistisch discours beschrijven de Congolees voornamelijk als prekoloniaal. Binnen het koloniaal discours vindt er een ontkenning plaats van „gelijktijdigheid‟. Deze ontkenning wijst op een persistente en systematische tendens om de referenten van het discours in een tijd te plaatsen, die niet dezelfde is als de tijd waarin de producent van het discours leeft.167 Het is een discours waarin het object verwijderd wordt van het heden van het sprekende of schrijvende subject.168

Vele Belgen beschrijven tijdens de koloniale periode zogenaamde „traditionele‟ culturen van „primitieve wilden‟, „stammen‟, „onbeschaafden‟... om een temporele status te verlenen aan een groep fenomenen.169 Het Afrikaanse continent, een „oer‟-landschap, was dan ook de woonplaats van „oermensen‟, wilden of onbeschaafden, die even ver van de Westerling verwijderd waren in afstand als in tijd.170 Kolonisatoren, in casu Belgen, hebben de gewoonte om de heterogeniteit en complexiteit van prekoloniale samenlevingen te ontkennen en ze te ordenen volgens eigen modellen. Ze 164

J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 69. Idem, p. 80. 166 M. Couttenier, “Congo tentoongesteld, Een geschiedenis van de Belgische antropologie en het museum van Tervuren, 1882-1924”, in: Forum 25 (2005), p. 27. 167 J. Fabian, op. cit., p. 31. 168 M. Foucault, op. cit., p. 23. 169 J. Fabian, op. cit., p. 143. 170 R. Corbey, op. cit., p. 73. 165

50

2.Koloniaal discours hebben eigen ideeën van ontwikkeling die een teleologische opeenvolging van sociale vormen opstellen. Een voorbeeld hierbij is het gebruik van het woord „stam‟, dat onder het gezag staat van een „chef‟. Deze „stam‟ staat onder de ontwikkeling naar een moderne staat en het gebruik van de term ontkent daarenboven impliciet de complexiteit van de eigenlijke samenleving.171

Door deze ontkenning van gelijktijdigheid negeert men bijna systematisch het belang van „buitenlandse‟ invloeden op Congolese culturen, zoals ball room dancing of Indische films en westerns...172 Verschillende expressies van populaire cultuur, maar ook literatuur en filosofische, economische en politieke ideeën zoals kalender, gesalarieerd werk, de kerk, inkorten van borstvoeding, het kerngezin, bewijzen dat de Congolese maatschappij een complexe relatie aanging met de „westerse‟ cultuur en meer was dan een vermeend „authentieke‟ en „traditionele‟ cultuur‟.173

Deze evolutionistische strategie is een voorbeeld van het misbruiken van Tijd: het „primitieve‟ denken refereert aan het denken van westerse kinderen, omdat beiden zich op een zelfde afstand bevinden van het westerse, volwassen denken. Ze werden niet geacht een logisch en rationeel denkproces op gang te kunnen brengen.174 Er wordt een tijdskloof gecreëerd tussen het subject en het object, waarmee een verschil tussen de Congolees en de Belg wordt aangeduidt. Dit gebruik van tijd geeft mee vorm aan machtsrelaties en relaties van ongelijkheid.175

Binnen het assimilationistisch discours gelooft men dat dit tijdsverschil kan overbrugd worden. Via opvoeding zouden de Congolezen een sprong in de tijd moeten kunnen maken. Binnen het indigenistisch discours zijn de temporele verschillen ook culturele verschillen waar weinig aan te doen valt. Zoals vermeld werken deze verschillende discoursen door elkaar en zijn zij niet logisch te onderscheiden.

171

B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 71. Idem, pp. 246-247. 173 F. Cooper en A. Stoler, op. cit., p. 8. 174 J. Fabian, op. cit., p. 60. 175 Idem, p. ix. 172

51

2.Koloniaal discours

2.4.3 Twee paradoxen

2.4.3.1 Wat met évolués? Zoals gesteld wil het dominante assimilationistische discours de Congolees „beschaven‟ naar Europees model. Bij het najagen van een civiliserende opdracht ontstaat echter een probleem. Het gekoloniseerde volk moet opgevoed worden, maar enkel tot gedisciplineerde werklieden, volgzame subjecten van de koloniale staat. De afkeer van de évolué toont aan dat te veel opvoeden slechts negatieve politieke consequenties tot gevolg had voor de staat.176 De groep van de „évolués‟ vormde de meest „verwesterde‟ fractie van de bevolking en kreeg vaak hun opleiding binnen missionaire scholen. In koloniaal Congo bestond er bijna geen hogere opleiding, behalve de seminaries. Vele nationalistische leiders waren gevormd binnen de seminaries van de katholieke of protestantse kerken en kregen de stempel van „évolué‟.177

Binnen het koloniaal discours lijkt er een contradictie te bestaan. Congolezen moeten zich in de koloniale situatie assimileren, maar in wezen zet hun effectieve assimilatie een verdere kolonisatie op de helling.178 De beeldvorming van de évolué is veel negatiever dan de denkbeelden over de „traditionele‟ inboorlingen. De „évolué‟ wordt gezien als een „ontworteld‟, „halfslachtig‟ en „grotesk‟ wezen.179

Deze ogenschijnlijke contradictie bouwt voort op een ambivalente houding tegenover vermeend traditionele Congolese culturen. Ogenschijnlijk is het koloniaal beleid gebaseerd op indirect bestuur, met respect voor culturen, toch grijpen de koloniale overheid en katholieke missies op een verregaande wijze in op deze culturen. En op het moment dat het koloniale beschavingsproject zijn vruchten afwerpt, in het ontstaan van „beschaafde‟ Congolezen, dan worden deze toch gezien als ontwortelde wezens, en jammeren de koloniale Belgen over het verdwijnen van traditionele culturen. De tegenstelling is dus slechts schijn, het koloniale beleid is er niet op gericht om van gekoloniseerden kolonialen te maken. Koloniale „mimicry‟ is ambivalent: de „ander‟ mag zich niet volledig assimileren, maar moet altijd zijn verschil 176

Idem, p. 7. L. Fierlafyn , “Le discours nationaliste au Congo belge durant la période 1955-1960.“, in : Les Cahiers du CEDAF. Série 2 : Histoire, politique, droit administration 6, Brussel, Cedaf, 1990, pp. 8-9 178 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 516. 179 Idem, p. 386. 177

52

2.Koloniaal discours blijven aantonen. Deze „mimicry‟ is dus in wezen ongepast binnen het koloniaal project. 180 De Congolees mag niet zoals „ons‟ worden, de relatie tussen koloniaal en gekoloniseerde mag nooit gelijk zijn in het koloniaal bestel. De gekoloniseerde wordt aangemoedigd om te worden zoals de kolonisator, maar zijn pogingen daartoe roepen minachting en vrees op.181 De kolonisator stelt zich op als een vader ten opzichte van de gekoloniseerde, maar binnen de koloniale logica moet deze wel eeuwig kind blijven.

2.4.3.2 Analogie vrouwen en de ‘ander’ Binnen het koloniaal discours in Belgisch Congo is nog een belangrijke paradox te vinden. Algemeen wordt er uit gegaan van een asymmetrie: zowel op het niveau van de koloniale machtsverhoudingen als op het niveau van de verhouding tussen Belgen en Congolezen. Deze asymmetrie uit zich verder in een vrouwelijke representatie van de koloniale onderdanen.182 De

koloniale

ander

wordt

routineus

vervrouwelijkt

geproblematiseerd, vooral bij de „zwarte‟ vrouw.

183

en

seksualiteit

wordt

vaak

De „zwarte‟ vrouw wordt gepercipieerd

als moreel gevaarlijk, wegens haar ongeremde seksuele aard.184 Corbey stelt: „Afrika werd gezien als een vrouw, een maagd, die er uiteraard om vroeg door het mannelijke Europa of de mannelijke koloniaal veroverd te worden.‟ 185 De koloniale mogendheid wordt voorgesteld als een blanke volwassen man.186 De analogie tussen de ondergeschiktheid van vrouwen en gekoloniseerden loopt het gevaar om de specificiteit van koloniale en patriarchale ideologieën te negeren, naast de tendens tot homogeniseren van zowel vrouwen als niet-Europeanen.187

H.K. Bhabha , “Of Mimicry and Man. The Ambivalence of Conolonial Discourse.”, in: F. Cooper en A. Stoler, Tensions of the empire, colonial cultures in a bourgeois world, Berkely, University of California Press, 1997, p. 153. 181 Idem, pp. 155-157. 182 R. Corbey, op. cit., p. 31. 183 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 65. 184 G. Convents, Afrika verbeeld. Film en (de-)kolonisatie van de geesten, Berchem, EPO, 2003, p. 41. 185 R. Corbey, op. cit., p. 158. 186 Idem, p. 89. 187 A. Loomba, op. cit., p. 164. 180

53

2.Koloniaal discours Daarnaast lijkt deze analogie vaak spaak te lopen. Het koloniaal subject is zowel sterk mannelijk (cf. dierlijke viriliteit en wildheid) als zwak, kinderlijk en vrouwelijk. Enerzijds moet het koloniaal subject moet ontmand worden. De sociale en psychologische castratie van de „zwarte‟ man is zowel een concrete als subtiele realiteit.188 Maar wordt anderzijds wordt het koloniaal subject ook gezien als niet-man.

188

J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 177. 54

3.Historische context

3 Historische context 3.1 Inleiding Gezien het belang van contextualisering bij een discoursanalyse is het noodzakelijk de geschiedenis van Belgisch Congo en Congo/Zaïre nader toe te lichten bij een analyse van de beeldvorming bij oud-kolonialen. Er wordt ten eerste een overzicht gegeven van het ontstaan van de koloniale periode voor België en de thematiek rond Leopold II. Daarnaast ligt de focus op de periode 1950-1960. Ten laatste volgt een kort overzicht van de postkoloniale geschiedenis van Congo/Zaïre.

De leidraad bij het opstellen van dit historisch overzicht waren de getuigenissen zelf. Het overzicht is verre van volledig, maar wil slechts een inleiding vormen, zodat de getuigenissen en de gebeurtenissen en omstandigheden waar ze aan refereren in hun context kunnen worden geplaatst. Het overzicht is in de eerste plaats gebaseerd op het in een bredere historische context plaatsen van bepaalde gebeurtenissen, namen of plaatsen die de getuigen aanhalen. Ook de postkoloniale geschiedenis van Congo/Zaïre wordt belicht, aangezien er verschillende getuigen zijn die na de onafhankelijkheid nog een hele tijd in Congo blijven wonen en werken. Maar ook de andere getuigen halen elementen uit de postkoloniale geschiedenis aan die van belang zijn voor hun beeldvorming rond de koloniale periode. Bepaalde aspecten van de koloniale geschiedenis zullen sterk aan bod komen, andere minder. Dit hangt af van belang dat de getuigenissen aan bepaalde aspecten al dan niet hechten. Er worden ook opmerkingen gemaakt over de historiografie van bepaalde gebeurtenissen, omdat ook hier de getuigen naar verwijzen.

55

3.Historische context

3.2 De aanvang van de koloniale periode en de uitbouw van Belgisch Congo Eeuwenlang hadden Europese machten enkel indirect contact met het binnenland van Midden-Afrika. In de loop van de 19de eeuw kwam hier verandering in door het werk van ontdekkingsreizigers en avonturiers. Vanaf 1880 startte in Afrika een periode van imperialistische expansie. In 1885 kwamen de afgevaardigden van de Europese staten in Berlijn tot overeenstemming hoe de verdere verdeling van Afrika zou verlopen. Tegen de eeuwwisseling waren alle staten gevormd en was de verdeling van Afrika onder Europese mogendheden een feit.189

3.2.1 Leopold II en de onafhankelijke Congostaat, economie centraal Leopold II was er al vroeg van overtuigd geraakt dat België een kolonie nodig heeft en verkreeg deze kolonie dan ook in 1885, na de expedities van Stanley. 190 Het is echter onmogelijk een eenvoudige band te leggen tussen de zogenaamde „behoeften‟ van „het kapitalisme‟ en de koloniale koorts rond 1880 (in de zin van „noodzaak‟ aan grondstoffen, afzetmarkten, of kapitaalinvesteringen van de Europese grootbedrijven). De koloniale ambities van Leopold II ontstonden immers in een klimaat van scepticisme vanuit het Belgisch establishment en het grootkapitaal. De politieke macht over Onafhankelijke Congostaat was zeer geconcentreerd in de figuur van Leopold II, die regeerde op een absolutistische wijze over zijn „privé-wingewest‟.191

Er waren heel wat moeilijkheden om de eerste koloniale ondernemingen te financieren en investeerders te vinden voor de CCCI (Compagnie du Congo pour le Commerce et l‟Industrie, 1886, latere hoeksteen van de Congolese economie). Bijkomende overheidssteun was onontbeerlijk om de maatschappij van falen te vrijwaren.192 Rond de eeuwwisseling kwam er

189

R. Corbey, op. cit., p. 11. M. Ewans, “Belgium and the colonial experience.”, in: Journal of Contemporary European Studies, 11 (2003), 2, p. 168. 191 G. Vanthemsche, “Radioscopie van een kolonie: Belgisch-Congo 1908-1960”, in: Brood en Rozen, Tijdschrift voor de Geschiedenis van Sociale Bewegingen, 3 (1999), 2, p. 23. 192 G. Vanthemsche, art. cit., p. 10. 190

56

3.Historische context een kentering in de economische problemen van Leopold II, wanneer de Société Générale de Belgique in 1906 op het toneel verscheen. De SGB was medestichter van drie ondernemingen die centraal zouden staan in de koloniale economie: de Union Minière de Haut-Katanga, de Forminière en de BCK. Door ingewikkelde constructies was de koloniale overheid de belangrijkste stemgerechtigde in de UMHK en de Forminière. Deze administratief-juridische, financiële en persoonlijke verwevenheid tussen overheid, de koning en grootkapitaal is specifiek aan de Belgische koloniale structuur. Daarnaast stonden deze bedrijven voor een sterke concentratie van de bedrijfsstructuur in Congo. Deze gegevens zorgden voor een grote machtsconcentratie in de koloniale besluitvormingsprocessen.193

De Congo Vrijstaat ingesteld door Leopold II was gekenmerkt door zijn exploitatieve aard, een despotische machine binnen een globale imperiale onderneming, die leidde tot de onderwerping en zelfs de dood van zijn onderdanen.194 Groot-Brittannië had al vrij vroeg kritiek op het beleid van de Congo Vrijstaat, met de figuur van E.D. Morel. België reageerde weinig op de kritieken, ervan overtuigd dat Groot-Brittannië poogde Congo te annexeren aan haar imperium. Maar ook het in 1904 uitgebrachte rapport Casement rapporteerde verschillende misdaden tegen de mensenrechten. Dit rapport zorgde voor een schandaal en destabiliseerde het regime van Leopold II. Leopold II reageerde en stelde dat het rapport deel uitmaakte van een complot vanuit Groot-Brittannië, gedreven door jaloezie. Om deze woorden kracht bij te zetten ondernam de koning actie. Hij stelde een commissie in, die vertrok op inspectie in 1904. Ondanks de voorzorgen die de koning nam bij het instellen van deze commissie, bracht deze een overweldigend rapport uit. Voor België zat er niets anders op dan Congo Vrijstaat over te nemen van de koning. Leopold II weigerde eerst, maar veranderde van mening, wanneer hij op de hoogte kwam van de plannen van Groot-Brittannië om een congres in te stellen dat de principes, aangenomen in Berlijn, zou controleren.195

193

Idem, pp. 12-13. F. De Boeck, “Beyond the Grave: History, Memory and Death in Postcolonial Congo/Zaïre.”, in: R. Werbner, eds. Memory and the Postcolony, African anthropology and the critique of power. London, Zed Books, 1998, p. 23. 195 I. Ndaywel è Nziem (I.). Histoire générale du Congo : de l‟héritage ancien à la République Démocratique, Parijs, Duculot, 1998, pp. 359-360. 194

57

3.Historische context

3.2.2 De overname door België De overname van de Onafhankelijke Congostaat door België is slechts „une petite histoire‟ tussen de Belgische publieke opinie, het Parlement, de Senaat en de koning zelf. Het leek al voor 1908 een evidente evolutie dat Congo Vrijstaat ooit in handen zou komen van België, maar de juridische realiteit was minder evident.196

Bij de overname van de Onafhankelijke Congostaat door België werd bepaald dat het Belgisch parlement de hoogste wetgevende instantie van de kolonie was. Maar in de praktijk vertoonde deze weinig belangstelling voor de kolonie, tussen de verschillende partijen heerste immers een vrij grote eensgezindheid over de kolonie. De macht werd uitgeoefend door de minister van Koloniën. Ontwerpen en decreten werden eerst voorgelegd aan een consultatieve Koloniale Raad, maar ook deze heeft nooit een grote rol gespeeld. In feite bepaalden slechts enkele personen het koloniaal beleid: de minister van Koloniën, een handjevol hoge ambtenaren van het ministerieel departement en enkele leiders van koloniale holdings. De gouverneur-generaal in Congo zelf had vooral een uitvoerende functie en ook de plaatselijke bevolking had geen politieke macht (zowel de „zwarte‟ als „blanke‟ bevolking, die geen vorm van volksvertegenwoordiging kenden).197 In Congo werd er geopteerd voor een systeem van „indirect rule‟, de inlandse chefferieën werden behandeld als het laagste echelon van het koloniaal apparaat. Dit systeem, een koloniale institutie op basis van kostuumrecht, werd ingesteld in 1910. De chef oefende de juridische macht uit en participeerde in het collecteren van belastingsinkomsten.198 Dit zogenaamde behoud van traditionele structuren was echter vrij dubbelzinnig: chefs waren in een keurslijf geperst en omgevormd tot semi-administratieve uitvoeringsagenten van het blanke regime. Inhoudelijk waren de chefferieën ver verwijderd van blanke structuren, toch waren ze ook geen uiting van Afrikaanse authenticiteit. In die zin kan men stellen dat de Belgische kolonisator het tribalisme mee vorm heeft gegeven en er nieuwe inhouden heeft aan verleend. Het chefferieënsysteem kaderde in een strategie van machtsbehoud.199

196

Idem, pp. 357-358. G. Vanthemsche, art. cit., p. 25. 198 I. Ndaywel è Nziem, op. cit., p. 370. 199 G. Vanthemsche, art. cit., p. 26. 197

58

3.Historische context Het economisch beleid concentreerde zich na de Eerste Wereldoorlog vooral op de aanleg van een uitgebreid transportnetwerk. Hierbij speelde één grote bekommernis een belangrijke rol: de uitvoer van de geproduceerde primaire goederen en de invoer van afgewerkte goederen. De infrastructuurbouw zorgde voor financiële problemen. Eén van de basisbeginselen van het Belgisch kolonialisme was dat de financiën van het moederland en de kolonie gescheiden zouden zijn. De gekoloniseerden moesten hun onderwerping zelf betalen. Dit leidde ertoe dat Congo België weinig kostte, maar wel veel opbracht. Maar de infrastructurele investeringen liepen toch te hoog op, zodat in de jaren ‟20 werd afgezien van het principe van gescheiden financiën en het zogenaamde plan-Franck werd opgesteld. 200

3.2.3 De gevolgen van de nadruk op economie, 1885-1950

De grote nadruk op de uitbouw van de grootschalige exportactiviteit, vooral de tomeloze rekruteringsmethoden van de grootbedrijven, veroorzaakte grote sociale problemen. Hoewel door het gebrek aan betrouwbare statistieken de demografische evolutie onmogelijk exact te berekenen valt, lijkt het aannemelijk dat de Congolese bevolking tussen 1885 en 1920 een aanzienlijke achteruitgang kende. Sinds de koloniale verovering was er een drastische mortaliteit, maar ook een dalende fertiliteit.201 Ondanks kritiek bleef de onafgebroken uitbouw van exportbedrijven voor problemen zorgen. Congolezen werden onder dwang uit hun traditionele leefkaders weggehaald, zodat ze als loonarbeiders konden worden ingezet in de ondernemingen.202 Vooral in de beginfase van de kapitalistische exploitatie waren de arbeidsomstandigheden bijzonder hard. In de loop van de jaren ‟20 kwam stilaan een einde aan deze goedkope maar mensverslindende rekruteringsmethoden en tewerkstelling. Men schakelde over naar meer „kapitaalintensieve‟ methoden, waarbij vooral de Union Minière bekend is geworden voor haar paternalistische stabiliseringpolitiek van arbeidskrachten.203

Vooral vanuit bepaalde kerkelijke autoriteiten kwam kritiek op de proletarisering van de bevolking. Ondanks deze kritieken werd het grootbedrijfwezen pas echt in zijn voortbestaan bedreigd door de economische wereldcrisis van 1929. Een grootschalige reddingsoperatie van

200

Idem, p. 14. N.R. Hunt, art. cit., p. 288. 202 G. Vanthemsche, op. cit., pp. 14-16. 203 Idem, p. 22. 201

59

3.Historische context de koloniale en Belgische staat leidde tot grote tekorten in de begrotingen van de kolonie. Vanaf 1933 kwam België met financiële hulp over de brug en vanaf de tweede helft van de jaren ‟30 geraakte de exportactiviteit terug op dreef.204 Ondanks de gevolgen van de internationale crisis was de periode tussen de twee wereldoorlogen één van voorspoed. Congo kende een ongeziene economische ontwikkeling in vergelijking tot de rest van MiddenAfrika. Maar deze groei was de vrucht van een extreme controle op het dagelijks leven van de autochtone bevolking.205

Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwamen nieuwe moeilijkheden. Congo was afgesneden van de metropool en er ontstond een enorme vraag van de oorlogvoerende geallieerden, die de economische inspanning van Congo sterk opdreven. Dit betekende een stimulans voor de verwerkende nijverheid. Na de oorlog werden verscheidene industriële initiatieven in de kolonie teruggeschroefd, aangezien de optiek heerste dat Congo hoofdzakelijk primaire goederen moest leveren en België afgewerkte producten. Een andere belangrijke kentering tijdens de Tweede Wereldoorlog was de aandacht in officiële kringen voor de structurele problemen van de Congolese economie, meer bepaald de eenzijdige wereldmarktoriëntatie en de verwaarlozing van de interne productiesector. Deze klachten vonden onder andere uiting bij gouverneur-generaal Ryckmans. In 1949 werd een „Tienjarenplan voor de economische en sociale ontwikkeling van Belgisch-Congo‟ voorgesteld, dat zich onder meer richtte op een betere uitbouw van een interne economische activiteit. De concrete uitwerking van het plan vergleed echter in de traditionele bedding van de koloniale economische politiek.206

3.2.4 De Belgische historiografie en Leopold II Binnen de historiografie over koloniaal Congo is er een belangrijke groep auteurs, met onder andere Daniël Vangroenweghe, Jules Marchal en Adam Hochschild, die schrijven vanuit een enorme morele verontwaardiging over de koloniale wantoestanden en zich focussen op de Onafhankelijke Congostaat van Leopold II. Deze groep schrijvers kwam onder kritiek te

204

Idem, pp. 14-16. I. Ndaywel è Nziem, op. cit., p. 368. 206 G. Vanthemsche, art. cit., pp. 17-18. 205

60

3.Historische context staan.207 Historici verwijten onder andere dat Hochschild de periode van de Congo-Vrijstaat reduceert tot een confrontatie tussen de goede (Morel) en de slechte, koning Leopold II.208

Ondanks deze kritieken sluit de houding van deze groep nauw aan bij de meerderheid van de publieke opinie en bij de algemene trend in Europa om zich af te zetten tegen het koloniaal verleden en is de impact van de werken op het publieke debat zeer groot. Vooral de bestseller „King Leopold‟s Ghost‟ van Adam Hochschild was invloedrijk.209

K. Arnaut en H. Vanhee, “De postkoloniale afrikanistiek in België en de Verenigde Staten, een interview met Jan Vansinna”, in: Forum, (2001), 21, pp. 16-17. 208 B. Ceuppens, “ „U bent mij vergeten, I presume?‟: De actualiteit van de koloniale geschiedenis”, in: MO Magazine, februari 2007, p. 4. 209 H. Vanhee en G. Castryckx, “Belgische historiografie en verbeelding over het koloniale verleden”, in: Belgisch Tijdschrift voor de Nieuwste Geschiedenis, 32 (2002), 3-4, p. 313. 207

61

3.Historische context

3.3 De periode 1950-1960 Aan de vooravond van de Congolese onafhankelijkheid reikte de koloniale kennis van de doorsnee-Belg niet veel verder dan de preken van de missionarissen, de beursnoteringen van koloniale ondernemingen... In België leefde een onverschilligheid tegenover haar kolonie. De kolonie was dan ook geheel zelfvoorzienend en in de Belgische regering was de minister van koloniën geen zwaargewicht. Hij werd gezien als een soort burgemeester die in de kolonie over zowat alles bevoegd was. België liet zich bij zijn koloniale politiek leiden door een „verlicht paternalisme‟, wat een zelfstandige ontwikkeling van de Conglese bevolking onmogelijk maakte. Het bewind was gestoeld op een matige sociale ontwikkeling van de kolonie en economische dienstbaarheid aan het moederland.210 Tijdens de opeenvolgende regeringen werd weinig aandacht aan het koloniale vraagstuk besteed, slechts op het ogenblik dat België Congo aan het kwijtspelen was, kwam de problematiek op de voorgrond.211 Het decennium 1949-1959 vormt het meest bewogen decennium van de Congolese koloniale geschiedenis, zeker vanaf het jaar 1956, door de opkomst van de drang naar onafhankelijkheid.212

3.3.1 Demografische kenmerken Congo was geen bevolkingskolonie, toch onderscheidt de periode 1950-1960 zich van de rest van de Belgische koloniale geschiedenis door de grotere aanwezigheid van Belgen in Congo.213 Waar in 1922 amper 9.500 blanken aanwezig waren (waarvan 57% Belgen) steeg dit aantal tussen 1950 en 1959 van 52.000 naar 112.000. De blanke bevolking bestond zowel uit Belgen als Italianen, Portugezen.... De overgrote meerderheid van de blanken was actief als loon- of weddetrekkende in het administratief, kerkelijk of bedrijfsapparaat. Weinig Belgen gingen op eigen houtje naar de kolonie. Zowel overheid als grootbedrijven waren gekant tegen de inplanting van „kleine blanken‟ omdat massale immigratie zou kunnen leiden

G. Verbeeck, “De Lumumba-commissie of een Belgische „Methodenstreit”, in: Nieuwste tijd, Ruimte voor revisie. Het koloniale verleden in België en Nederland, 1 (2001), 1, pp. 9-13. 211 Z.A. Etambala, Congo 55/65 : van koning Boudewijn tot president Mobutu, Tielt, Lannoo, 1999, p. 65. 212 I. Ndaywel è Nziem, op.cit., p. 367. 213 Z.A. Etambala, op. cit., p. 65 210

62

3.Historische context tot de vorming van een klasse van (misnoegde en dus gevaarlijke) „poor whites‟.214 De colons waren bijzonder klein in aantal en zouden nooit een grote invloed kunnen uitoefenen op het koloniaal beleid.215

3.3.2 Politieke kenmerken van de koloniale wereld Het Belgische koloniaal apparaat werd gekenmerkt door een verzorgingspolitiek. Administratie en missies wilden zich over de „zwarten‟ ontfermen. Deze paternalistische politiek bereikte zijn hoogtepunt in de jaren ‟50. Een positief aspect aan deze politiek was dat Congo naar Afrikaanse normen over een uitstekend gezondheidsnetwerk beschikte. Dit gezondheidsnetwerk vormde, samen met de basiseducatie de grote fierheid van de Belgische kolonisator. De opvoeding was godsdienstig van aard en katholieke en protestantse evangelisatie kreeg de vrije hand.216 Maar aan het Belgische paternalisme waren ook minder positieve kenmerken verbonden. De Congolezen hadden namelijk geen enkele zeggingsschap over hun eigen leven.217 In Congo leefden twee groepen met onderling tegenstrijdige belangen naast elkaar. Er kan worden gesproken van een koloniaal regime van politieke onderschikking van de „zwarte‟ gemeenschap.218 De sociale ongelijkheid in de kolonie was bijzonder groot: de „zwarte‟ bevolking van Congo vertegenwoordigde 99% van het totaal, maar bezat amper 5% van het totale vermogen. Toch genoten vele Congolese loonarbeiders tijdens de jaren ‟50 van een verbeterde koopkracht waardoor een spontane migratie naar stedelijke gebieden plaatsvond. De stadsbevolking bestond niet enkel uit loonarbeiders, maar ook uit middenklassers. In het koloniaal apparaat voerden Congolezen vaak de ondergeschikte en uitvoerende taken uit in de administratie, het leger, de gezondheidszorg en het bedrijfsleven, maar ze konden niet opklimmen tot de hogere echelons. Deze groep had zich al gevormd tussen de twee wereldoorlogen en duidde men aan met de term évolués,219 omdat ze westerse zeden min of meer hadden overgenomen. Maar een echte levenskrachtige Congolese middenklasse is nooit tot ontwikkeling gekomen binnen deze periode. België speelde hierin een rol, omdat privé-

214

G. Vanthemsche, art. cit., p. 19. Z.A. Etambala, op. cit., p. 66. 216 G. Vanthemsche, art. cit., p. 27. 217 Idem, p. 22. 218 Z.A. Etambala, op. cit., p. 67. 219 I. Ndaywel è Nziem, op. cit., p. 455. 215

63

3.Historische context eigendomverwerving door de autochtone bevolking werd afgeremd.220 Daarnaast werden pas in de jaren ‟50 de eerste stappen naar hoger onderwijs voor de autochtone bevolking gezet. Deze ontwikkelingen waren mee oorzaak van de plotselinge en hevige explosie van het Congolese nationalisme in de jaren ‟50.221

Zoals vermeld hadden de blanken die in Congo verbleven geen inspraak. Dit veranderde in 1957, wanneer de eerste gemeenteraadsverkiezingen werden gehouden waaraan ook de zwarte bevolking deelnam. De liberale principes die in het moederland van toepassing waren, golden niet volledig voor de kolonie. Zowel persvrijheid, vrijheid van vereniging en syndicale activiteit (zeker voor ‟45) waren in min of meerdere mate aan banden gelegd.222

3.3.3 Economische kenmerken Economisch kende de koloniale productie in de periode 1950-1960 enkele zwaartepunten. De mijnbouw was enorm sterk ontwikkeld. Belgisch Congo bekleedde op verschillende producties een leidinggevende economisch rol: koper, kobalt, diamant en uranium. Ook de landbouwsector was sterk uitgebouwd met grootschalige plantages en katoen als belangrijk exportproduct. Daarnaast was er natuurlijk ook een aandeel van de agrarische productie bestemd voor binnenlands gebruik, maar deze stagneerde aan de vooravond van de onafhankelijkheid, wat resulteerde in een steeds groter wordende afhankelijkheid van voedselimport.223 Economisch kan het decennium voor de onafhankelijkheid toch de „Gouden Periode‟ van de Belgische aanwezigheid in Centraal-Afrika genoemd worden. Mede door het Tienjarenplan en de gunstige economische conjunctuur maakte de Congolese economie een bloeiperiode door.224

220

G. Vanthemsche, art. cit., pp. 22-23. Idem, p. 27. 222 Idem, p. 25. 223 Idem, p. 13. 224 Idem, p. 18. 221

64

3.Historische context

3.3.4 De aanloop naar de onafhankelijkheid en de opkomst van een Congolees nationalisme Met de Tweede Wereldoorlog lag de mythe van de onoverwinnelijkheid van het moederland aan scherven en begon overal in Afrika de dekolonisatiekoorts op te leven.225 In de meeste Franse en Britse kolonies begon de bevolking te streven naar zelfbeschikkingsrecht. In Brussel en Leopoldstad was men ervan overtuigd dat deze dekolonisatiegolf naast Congo zou razen. De eerste tekenen van onafhankelijkheidsstreven van de kolonie werden dan ook weggewuifd. Maar toch, ook in België kwam het koloniaal debat op gang. Het „Dertig Jarenplan‟ in 1955, van Van Bilsen, was de eerste ernstige planning over de toekomst van de kolonie. Dertig jaar was de tijd die Van Bilsen nodig achtte om een geschoolde politieke elite te creëren. De meeste blanken geloofden echter dat men nog decennialang moest verder werken aan de sociale emancipatie van de Congolezen, vooraleer men nadacht over politieke emancipatie.226 Uiteindelijk ging de Belgische koloniale droom dan ook ten onder aan de onwil om de Congolese bevolking voor te bereiden op onafhankelijkheid en een onderschatting van het Afrikaanse nationalisme.227

Voor 1956 bestonden er geen politieke partijen in Belgisch Congo, wel waren er allerhande associaties met een atypische structuur en organisatie. Eén van de belangrijkste was het Kimbanguïsme. Deze beweging zorgde voor sociale en politieke onrust begin jaren ‟50. De eerste

politieke

partijen

in

Congo

ontstonden

aan

de

vooravond

van

de

gemeenteraadsverkiezingen in 1957 en „58. Deze verkiezingen toonden aan dat de tijden aan het veranderen waren: niet enkel was het een nooit vooraf gezien feit, maar bovenal was het een voorbode voor de ontwikkelingen van 1960.228 Maar ook de Afrikaanse zwerftocht van de Gaulle in 1958, gaf aanleiding tot een verhoogd politiek bewustzijn in Congo. In oktober „58 zag de MNC van Patrice Lumumba het licht. Ook de wereldtentoonstelling van 1958 speelde een rol binnen het Congolese ontvoogdingsproces. Enkele politieke verenigingen, zoals het MPNC en de UPECO, ontstonden in Brussel.229 Meer dan driehonderd Congolezen, bestaande uit journalisten C. Young, “Het koloniale tijdperk van Congo in vergelijkend perspectief”, in: J.-L.Vellut, Het geheugen van Congo, de koloniale tijd, Gent, Snoeck, 2005, p. 61. 226 Z.A. Etambala, op. cit. pp. 65-67. 227 G. Verbeeck, art. cit., pp. 9-13. 228 I. Ndaywel è Nziem, op. cit., p. 524. 229 Z.A. Etambala, op. cit., p. 70. 225

65

3.Historische context (waaronder

Mobutu),

dansers,

soldaten,

scheutisten...

waren

uitgenodigd

op

de

wereldtentoonstelling. Een kleine Congolese minderheid ontdekte dat betere verhoudingen tussen de blanke en zwarte gemeenschap mogelijk waren en dat niet alle Belgen op de hoogste trap van de maatschappelijke ladder stonden.230 Het jaar ‟58 bracht een versnelling teweeg in de groei van het nationale bewustzijn, dat werd ondersteund door verschillende externe impulsen: de gemeenteraadsverkiezingen, de participatie aan de Wereldtentoonstelling, de „tournee‟ van de Gaulle door Frankrijk, maar ook het verblijf in Accra bij de Panafrikaanse conferentie van verschillende lokale leiders...231 Het was duidelijk dat op het einde van de jaren ‟50 de Congolese bevolking steeds meer doordrongen was van nationalistische gevoelens. Ondanks dit nationaal bewustzijn ontbrak het vele partijen, met uitzonderingen van de Parti Du Peuple en de Parti Socialiste Congolais, aan een ideologische dimensie. Een eerste oorzaak is het isolement waar de koloniale administratie de Congolese bevolking in had geplaatst en een tweede oorzaak ligt in de wordingsgeschiedenis van het inlands syndicalisme. In het politiek bewustwordingsproces speelde geen enkel Congolese vakbond een rol van betekenis. 232

Op zondag 4 januari 1959 brak in Leopoldstad een volksoproer uit die zou duren tot 6 januari. Deze zou het lot van de Belgische kolonisatie bezegelen en speelde een katalyserende rol in het streven naar onafhankelijkheid.233 De aanleiding van de opstand was het annuleren van een Abako-bijeenkomst. De belangrijkste figuur uit de partij, Kasavubu, stond om verschillende redenen bij de koloniale overheid op een slecht blaadje. De volksoproer zorgde vooral voor een onoverzienlijke morele schade bij de blanke bevolking.234 De opstanden in januari 1959 waren niet aangespoord door volksmenners of bezield door vastomlijnde doelstellingen. Het waren gevallen van ontladingen van volksmassa‟s, uitbarstingen die een uiting waren om zich collectief te ontdoen van kwellingen die men ondergaan had.235

Op 20 januari 1960 ging de politieke rondetafelconferentie van start in het Congressenpaleis. Het doel van de vergadering was Congolezen en Belgen bijeen te brengen om te zoeken naar democratisch geïnspireerde middelen om de macht te organiseren. Bij het beëindigen van de 230

Idem, pp. 53-62. I. Ndaywel è Nziem, op. cit., p. 530. 232 Z.A. Etambala, op. cit., p. 73. 233 I. Ndaywel è Nziem, op. cit., p. 531. 234 Z.A. Etambala, op. cit., pp. 95-100. 235 G. de Villers, “De stuiptrekkingen van een nieuwe geschiedenis”, in: J.-L.Vellut, Het geheugen van Congo, de koloniale tijd, Gent, Snoeck, 2005, p. 192. 231

66

3.Historische context conferentie meende Gaston Eyskens dat de belangrijkste doelstellingen waren bereikt: namelijk het vrijwaren van de fundamentele eenheid van Congo en stevige bepalingen in verband met de nationale structuren van het land.236 Tijdens de rondetafelconferentie werden de basislijnen voor een voorlopige grondwettelijke organisatie vastgelegd. Er werd ook een Uitvoerend College opgericht, waar naast de gouverneur-generaal ook Congolese politieke voormannen zoals Lumumba en Kasavubu in zouden zetelen. De kiescampagne in mei-juni 1960 verliep niet vlekkeloos, door de haast waarin de kiesverrichtingen moesten gebeuren en door het gebrek aan voorbereiding op de „dipenda‟ bij de Congolese bevolking, die vaak gemanipuleerd werd door volksmenners en propagandisten.237

Uit de stembusslag kwam het MNC van Patrice Lumumba als grootste partij uit de bus. Lumumba kon samen met enkele kleinere en grotere formaties een meerderheid kon bereiken. De Belgische minister voor Afrikaanse zaken belastte Lumumba op 13 juni met een informatieopdracht. Na enkele strubbelingen was op 24 juni de regeringsvorming afgerond, met Lumumba als premier en Kasavubu als staatshoofd.238

3.3.5 30 juni 1960 De „revolutionaire‟ dekolonisatie die België doorvoerde in 1960 was niet de vrucht van rijp beraad. De vlugge dekolonisatie was het Belgisch antwoord op de onverwachte protestbewegingen en politieke eisen van Congolese zijde.239 De onafhankelijkheidsplechtigheid vond plaats op 30 juni 1960. Koning Boudewijn bracht een speech van klassiek-paternalistische aard. De rede van Kasavubu prees de koloniale macht, hoewel Kasavubu vóór de onafhankelijkheid vaak een doorn in het oog was geweest voor België. Protocollair was het niet voorzien dat de Congolese premier, Lumumba, ook een speech zou geven, maar onverwacht maakte hij toch zijn entree. Zijn rede kwam hard aan voor de aanwezigen. De onafhankelijkheid van was Congo een feit.240

236

Z.A. Etambala, op. cit., p. 133. Idem, pp. 138-139. 238 Idem, pp. 138-146 239 G. de Villers, op. cit., p. 192. 240 Z.A. Etambala, op. cit., pp. 155-163. 237

67

3.Historische context

3.4 Na de onafhankelijkheid De dekolonisatie van Congo was bijzonder. Elders op het Afrikaans continent was onafhankelijkheid het gevolg van oorlog of – latere ontwikkelingen niet in acht genomen- een min of meer vreedzaam en geordend proces. In Congo verliep de dekolonisatie overhaast met chaos, geweld en crisis als gevolg en op langere termijn een uiteindelijke instorting van het bestuursapparaat, een massale uittocht van de Europese bevolking en burgeroorlogen van verschillende aard.241 De afwezigheid van een sociale middenklasse, van een kleine of middelgrote Afrikaanse bourgeoisie had een element van maatschappelijke stabiliteit kunnen zijn in postkoloniaal Congo. Dit ontbreken was mede gecreëerd door het paternalistische karakter van de Belgische kolonisatie.

242

De bestaande „zwarte‟ elite bestond uit lagere

kaders van de openbare sector, die de commandoposten in het staatsapparaat bezetten. Van deze machtspositie maakten zij gebruik om beslag te leggen op de belangrijkste economische activiteiten, om zichzelf en hun cliëntelistisch apparaat te verrijken. Door de afwezigheid van een weerbare burgerlijke maatschappij werd dit proces vergemakkelijkt.243

De geschiedenis van het net onafhankelijke Congo is complex. Uit de bronnen komt naar voor dat twee gebeurtenissen een diepe indruk hebben nagelaten. Deze gebeurtenissen zijn de muiterijen van de Force Publique in de nadagen van de onafhankelijkheidsverklaring en de moord op Lumumba. Hoewel er veel meer plaats heeft gevonden in de periode 1960-1965, zoals de afscheiding van de autonome mijnstaat van Zuid-Kasaï, beperkt dit historisch kader zich voornamelijk tot deze twee complexe gegevens. Vervolgens gaan we dieper in op het tijdperk Mobutu en worden enkele belangrijke kenmerken van Zaïre geschetst, om dit historisch overzicht te beëindigen met de dood van Laurent-Désiré Kabila. Er wordt niet verder dieper ingegaan op het beleid van zijn zoon, aangezien ook de getuigen hier geen enkele verwijzing naar maken.

241

G. de Villers, op. cit., pp. 191-192. C. Braeckman, “Met Mobutu van Congo naar Zaïre”, in: H. Asselbergs en D. Lesage, Het museum van de natie: van kolonialisme tot globalisering, Brussel, Gevaert, p. 133. 243 G. Vanthemsche, art. cit., p. 23. 242

68

3.Historische context

3.4.1 De muiterijen van de Force Publique Ongeveer meteen na de onafhankelijkheid braken er grote rellen uit in het leger. De totale ineenstorting van het leger gaf de doodsteek aan de overgang van Congo naar een soevereine democratische staat. Het leger eiste een afrikanisering van het kader en keerden zich hiermee tegen het blanke officierkader. De Congolese regering benoemde in allerijl Victor Lundula tot opperbevelhebber en Joseph Mobutu werd kolonel en stafchef. Maar deze benoemingen konden het tij niet keren. Op 9 juli kwam ook de Belgische regering in actie, maar het inzetten van Belgische soldaten was niet volgens overeenstemming met de politieke afspraken gemaakt tussen de Congolese en Belgische regering.244

De muiterij van de Force Publique had enkele belangrijke consequenties. Ten eerste zorgde de muiterij voor een versnelde afrikanisering in de hiërarchie van het leger. Daarnaast creëerde de opstand een golf van paniek waarop duizenden Belgen en Europeanen vertrokken, wat zorgde voor grote veranderingen in het Congolese landschap. De oorlog die volgde op de muiterij bracht een eerste breuk in de diplomatieke relaties teweeg, slechts veertien dagen na de onafhankelijkheid. De breuk met de oude metropool zorgde voor de internationalisering van de Congolese crisis. Op 10 juli richtte de republiek een vraag naar de VN voor dringende militaire assistentie ter bescherming van de republiek tegen buitenlandse, in dit geval Belgische agressie. Secretaris-generaal Dag Hammerskjöld zond op 15 juli een troepenmacht uit neutrale landen.245 De resolutie die werd goedgekeurd, vroeg aan België zijn troepen terug te trekken, maar België werd niet als agressor beoordeeld. Op dit moment stelde Lumumba dat hulpaanvragen bij de USSR niet uit den boze waren, waardoor vele blanken zijn verzoeken als bewijs zullen aanhalen voor het gegeven dat Lumumba communist was. Op 22 juli stemde de Veiligheidsraad een nieuwe resolutie goed, waardoor de Belgische regering nogmaals werd verzocht zo vlug mogelijk zijn troepen terug te trekken.246

De dekolonisatie van Congo was geen verhaal meer tussen België en Congo, maar een internationaal tafereel waarin de VN, België, de Verenigde Staten, de USSR... allemaal een rol in speelden.247

244

Z.A. Etambala, op. cit., pp. 163-173. I. Ndaywel è Nziem, op. cit., pp. 571-573. 246 Z.A. Etambala, op. cit., pp. 177-182. 247 Idem, p. 177. 245

69

3.Historische context

3.4.2 De Katangese secessie In de nacht van 9 op 10 juli kwam het garnizoen te Elizabethstad in opstand. De muiters werden al vlug overmeesterd. Zodra de Congolese soldaten in het rijke Katanga ontwapend waren, had Tshombe, de handen vrij om zich aan het gezag van Leopoldstad te ontrekken. Tshombe riep op 11 juli de onafhankelijkheid van Katanga uit. Hij hoopte op deze manier een nieuwe troepenmacht uit te bouwen volgens het oude koloniale model. Hij kantte zich tegen het nationalisme en de afrikanseringsmaatregelen van de regering-Lumumba.248

België speelde hierin een ambigue rol. Hoewel ze officieel afstand had genomen van de Katangese secessie, was men achter de schermen opgezet met Tshombe‟s plannen. 249 Maar de VN was heel bezorgd over de situatie en kondigde aan dat ze Katanga zouden binnentrekken, ondanks Tshombe‟s tegenkanting die op 7 augustus tot president van Katanga werd uitgeroepen.250 Uiteindelijk kwam het op 12 september 1961 tot een treffen tussen de VNsoldaten en de Katangese militairen. Uit deze zesdaagse oorlog kwamen de Katangezen als overwinnaars. Door de overwinning werd de Katangese aanvoerder zeer zelfzeker en duidde hij zelfs de VN-verantwoordelijke aan met wie hij wenste aan tafel te zitten. Maar Dag Hammersjköld verscheen niet op de afspraak, zijn vliegtuig was in mysterieuze omstandigheden neergestort. De VN trok uiteindelijk aan het kortste eind. Uiteindelijk besliste Leopoldstad een einde te maken aan de Katangese secessie. Op 25 oktober 1961 werd een offensief ingezet, maar op 5 november werd dit noodgedwongen gestaakt. De nieuwe VN-secretaris U Thant, nam een hardere houding aan tegen de opstandige provincie waardoor een nieuw gewapend conflict onvermijdelijk was geworden. Vanaf 2 december werd het vuur opnieuw geopend in Katanga. Tshombe moest inbinden, op 21 december 1961 ondertekende hij een akkoord met premier Adula. Maar zijn bereidheid leek onbestaande. Na een lange periode van getouwtrek en vertragingsmanoeuvres... ondertekende Tshombe uiteindelijk het einde van de Katangese secessie op 14 januari 1963, waarna hij vrijwillig in ballingschap ging. 251

248

Idem, pp. 183-187. I. Ndaywel è Nziem, op. cit., p. 575. 250 Z.A. Etambala, op. cit., p. 189. 251 Idem, pp. 199-207. 249

70

3.Historische context

3.4.3 De moord op Lumumba Eind augustus was Lumumba voor het gros van de Congolese politici, België, Amerika, de VN en Frankrijk persona non grata geworden. Adula en andere Congolese politici vonden dat Lumumba van de politieke scène moest verdwijnen, de VN-topman Ralph Bunche had inlichtingen over het Amerikaans ongenoegen over Lumumba‟s politiek en VN-secretarisgeneraal Dag Hammerskjöld oordeelde dat de wispelturigheid, de onverzettelijkheid en de onhandigheden van Lumumba een belemmering vormden voor de reïntegratie van Katanga.252 Dat Lumumba gedreigd had een beroep te doen op Moskou, zorgde mee voor zijn isolatie. Het Westen wou niet enkel de chaos in Congo tegenhouden, maar vooral vermijden dat de exkolonie, gezien zijn strategisch belang, in handen zou vallen van de communisten.253

Op 5 september 1960 werd via een radio-onderbreking door Kasavubu gemeld dat Lumumba ontslagen was uit zijn functie. Lumumba reageerde snel en verklaarde dat niet hij, maar Kasavubu uit zijn functie ontzet was. Ondanks de volmachten dat beide Kamers aan Lumumba schonken op 13 september, greep Mobutu voor de eerste maal de macht op 14 september. Hij kondigde de neutralisering aan van Kasavubu, Lumumba en van de twee Kamers. Mobutu installeerde een technische ploeg, het zogenaamde College der Studenten. Alles werd in het werk gesteld om internationale erkenning te krijgen en zowel België als Amerika waren enthousiast. Het College der Studenten en de universiteit kregen steun van het Westen, aangezien het om de uitbouw van een stevig Congolees kader ging en omdat, midden in de Koude Oorlogcrisis, het Westen de communistische landen een loef wou afsteken.254

Vanaf 10 oktober werd Lumumba vastgehouden in zijn residentie in Leopoldstad, waar VNtroepen op zijn persoonlijke veiligheid letten. Lumumba werd op 17 januari 1961 vermoord in Katanga door Katangezen, die hem „onthaalden‟ in aanwezigheid van Belgen en Amerikanen. Dit was het einde voor Lumumba die achtervolgd, gevangengenomen en ten slotte de dood in werd gestuurd door de troepen van Mobutu. Dit vormde één van de fundamentele gebeurtenissen in de overgang naar de onafhankelijkheid: de eliminering van een immens populaire leider wiens nationalisme verward werd met communistische sympathieën, maakte

252

Idem, p. 221. I. Ndaywel è Nziem, op. cit., p. 580. 254 Z.A. Etambala, op. cit., pp. 224-228. 253

71

3.Historische context diepe indruk.255 Lumumba werd het slachtoffer van zijn idealisme, radicalisme en ontoereikende politieke formatie. In de twee maanden tijd dat hij aan de macht was, vond er een opeenstapeling plaats van uitzonderlijke politieke fouten, al vanaf 30 juni, wanneer hij zijn beruchte rede afstak tegenover Koning Boudewijn.256

3.4.4 Het tijdperk Mobutu In 1963-‟64 ging een golf van opstanden voor een „tweede onafhankelijkheid‟ door Congo: in Kwilu waren de bewegingen van Mulele actief, in het oosten opereerden de Simba‟s. Deze bewegingen stonden onder leiding van een deel van de politieke elite en wilden het centrale gezag uit de macht verdringen, die zij hadden verworven door de uitschakeling van Lumumba.257 De militaire staatsgreep van Mobutu op 24 november 1965 herstelde de orde.258 Mobutu vestigde de macht via twee instrumenten die hij heel zijn bestaan zal blijven gebruiken: geweld en symboliek. Naast de opruiming van de nasleep van de rebellieën, dat talrijke slachtoffers eiste, zond Mobutu in de eerste maanden van zijn bewind meermaals de boodschap uit van onmiddellijk maar ook symbolisch geladen geweld. Een belangrijk voorbeeld hierbij was de terechtstelling van de „Pinkstergehangenen‟: vier bekende politieke personen waaronder Evariste Kimba.259 De „zaïerianisation‟ was een proces waarbij ondernemingen en handel in handen van de staat kwamen om ze daarna te herverdelen, met als doel een nationale bourgeoisie te vormen, die de motor van de economische ontwikkeling van het land zou zijn. Dit proces startte in 1966 en kan gezien worden als het beginpunt van een twintig jaar durende evolutie van ontmanteling van het bewind en van de staat. De „zaïerianisation‟ werd een economische catastrofe. De in beslag genomen goederen werden bij hun herverdeling niet in handen gegeven van competente autochtonen maar aan vrienden en verwanten van Mobutu.260

255

C. Braeckman, op. cit., p. 129. I. Ndaywel è Nziem, op. cit., p. 589. 257 G. de Villiers, op. cit., p. 192. 258 Idem, p. 193. 259 C. Braekman, op. cit., p. 133. 260 Idem, p. 134. 256

72

3.Historische context Vanaf deze periode werd de machtsuitoefening gekenmerkt door een toenemend profitariaat en despotisme. Het staatsbestel werd geïnformaliseerd: instellingen werden uitgehold, want de verhoudingen waren gebaseerd op cliëntelisme in plaats van op gezag. In het licht van deze ontwikkelingen was de „terugkeer naar authenticiteit‟, vanaf 1971 aangeprezen, slechts een ideologische dekmantel voor een systematische cultuur van macht en overheersing.261 Deze „terugkeer naar de authenticiteit‟ hield onder andere de traditie van de Afrikaanse chef in ere, maar van de figuur van de chef bewaarde Mobutu enkel wat in zijn kraam paste: de attributen van macht en de voorrechten. Gedurende lange tijd was in Congo de cultus van de chef Mobutu zeer reëel, hij werd gerespecteerd en diep gevreesd. Ook zijn beroemde outfit, met de baret van luipaardvel, paste in het idee van „authenticiteit‟. Dassen en maatpakken waren verboden door het regime en vrouwen moesten de traditionele pagne dragen. Deze „terugkeer naar de authenticiteit‟ hoorde bij de personencultus die Mobutu rond zichzelf inrichtte. Het land veranderde van naam, waardoor de eenmaking van het vocabularium van het volk zou verenigd worden rond de chef, zo kon Mobutu de greep op zijn onderdanen versterken.262 Het bewind van Mobutu kan omschreven worden als een totalitair regime. De macht- en geldpiramide was volledig opgebouwd rond de cultus van één man, Mobutu, die vakkundig verhinderde dat een macht onafhankelijk van de zijne zou opstaan.263

In 1990 had het regime van Mobutu al zijn krediet verloren. Mobutu kondigde de start aan van een „democratische overgang‟. Het regime taande en met het einde van de Koude Oorlog zet het regime zijn doodstrijd in. Mobutu verloor zijn macht en buitenlandse legitimiteit doordat Afrika niet langer de inzet was van een machtsspel tussen de grote ideologische blokken. Hij ondernam in dit licht een tournee van volksraadplegingen en besloot het éénpartijsysteem op te heffen. Ondanks de vernieuwde openheid, zorgde het bloedbad op de universiteit van Lubumbashi ervoor dat de internationale banden met Mobutu helemaal doorbroken werden.264 Het Congolese volk, dat lang in de ban was geweest van het Mobutisme, kwam terug op de voorgrond met de opstanden/stadsplunderingen van 1990, ‟91, ‟93 en met de „mars van de christenen‟ in ‟92.265 Met de Rwandese genocide kwam de president nog éénmaal op de voorgrond. Hij aanvaardde dat Frankrijk de terugtocht van ongeveer twee miljoen Hutu261

G. de Villiers, op. cit. pp. 192-193. C. Braekman, op. cit., pp. 136-140. 263 Idem, pp. 140-144. 264 Idem, p. 146. 265 G. de Villiers, op. cit., p. 192. 262

73

3.Historische context vluchtelingen naar de Kivu organiseerde. Met het asiel van de Hutu‟s slaagde Mobutu er een laatste maal in om terug in Franse gunst te komen. Maar deze bescherming keerde zich al vlug tegen hem. Ook de andere dienst die hij aan Frankrijk bewees, de toelating om vanuit het noorden van Zaïre wapens te leveren aan Soedan, zou slecht uitdraaien. Beide feiten golden als doorslag voor de Amerikaanse beslissing om het mobutistische regime omver te werpen.266

3.4.5 Laurent-Désiré Kabila In 1997 werd Mobutu omvergeworpen door een regionale coalitie die in de persoon van Laurent-Désiré Kabila iemand aan de macht bracht die geen voeling had met wat er in zijn land op politiek en maatschappelijk vlak gebeurd was.267 In Rwanda en Oeganda organiseerde zich in 1996 een kleine groep opstandelingen, samengesteld uit Congolese Tutsi‟s, Zaïrese opposanten en Rwandese en Oegandese militairen, onder de naam AFDL.268 De beweging was een goed uitgebouwde, internationaal gesteunde opstand in de nadagen van het Mobutu-imperium en is niet los te zien van de enorme crisis in het Grote Meren-gebied.269 Kabila herdoopte in 1997 Zaïre tot Congo, startte met het markeren van verschillen en prees een ethiek van nationale heropbouw. Voor velen waren deze veranderingen hoopvol: de belofte van een sterke economie en een sterk sociaal weefsel zou de bevolking ten goede komen. Kabila werd geassocieerd met Lumuba en zou het fout gelopen spel van 1960 in 1997 goed komen maken. Maar de uitgesproken onafhankelijke koers die Kabila voerde, stoorde ook velen: Rwanda, Museveni van Oeganda en het Westen.270 Het maatschappelijk en economisch leven waren al geruime tijd op informele leest geschoeid, maar onder het nieuwe regime van Kabila vergleden al deze sectoren van het informele naar vormeloosheid. Begin 2001 werd Kabila vermoord, gezien tegen de achtergrond van de oorlog waarin Congo verwikkeld was geraakt door eigen zwakte, hebzucht van buurlanden en de wanorde in Midden-Afrika. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Joseph Kabila.271

266

C. Braekman, op. cit., p. 148. G. de Villiers, op. cit., p. 193. 268 C. Braekman, op. cit., pp. 148-149. 269 J. Blommaert, “Met Kabila van Zaïre naar Congo”, in: H. Asselbergs en D. Lesage, Het museum van de natie: van kolonialisme tot globalisering, Brussel, Gevaert, p. 159. 270 Idem, pp. 153-163. 271 G. de Villiers, op. cit., pp. 192-194. 267

74

3.Historische context

3.5 Besluit Enkele opmerkingen dienen nog gemaakt te worden bij dit historisch overzicht. Ten eerste was de Belgische kolonisatie een gedeelde episode tussen twee nationale geschiedenissen.272 Congo was Belgisch koloniaal gebied van 1885 tot 1960, slechts een korte periode in het licht van de wereldgeschiedenis. Maar ze bracht wel immense veranderingen teweeg, doordat twee verschillende samenlevingsvormen op bruuske wijze met elkaar in contact kwamen. Dit was een ingewikkeld proces: de oorspronkelijke Afrikaanse structuren verdwenen niet eensklaps, en de externe Europese input overheerste niet plots en volledig. Om deze evoluties goed te begrijpen zou een overzicht gegeven moeten worden van de werking van prekoloniale Afrikaanse maatschappijen, van hoe gekoloniseerden zich actief gedroegen in een koloniale maatschappij en zou men moeten nagaan welke prekoloniale mechanismen bleven bestaan in de koloniale tijd.273 Daarnaast is de driedeling in een prekoloniale, koloniale en postkoloniale periode een eurocentrische visie. Deze indeling is verre van objectief en vanzelfsprekend. Ze schenkt overdreven aandacht aan de koloniale geschiedenis en negeert het belang van de eigen Congolese voorgeschiedenis.274 Ten laatste werd deze geschiedenis van koloniaal/postkoloniaal Congo/Zaïre te rechtlijnig voorgesteld. In een land waar de staat bijna fictie geworden is, is er geen sprake van een gecanoniseerde geschiedenis (voor zoverre dit al mogelijk is). In hedendaags Congo bestaat geschiedenis enkel in het meervoud, uit fragmenten, herinneringen, interpretaties en representaties.275

Dit historisch overzicht is slechts een poging om enkele belangrijke gegevens weer te geven, zodat de herinneringen van oud-kolonialen kunnen geplaatst worden in hun bredere context. Toch doet dit overzicht afbreuk aan de complexiteit van de Congolese geschiedenis en maakt zich, tot op zekere hoogte, schuldig aan een eurocentrische visie.

272

Ndaywel è Nziem, op. cit., p. 369. G. Vanthemsche, art. cit., p. 9. 274 I. Ndaywel è Nziem, op. cit., p. 28. 275 F. De Boeck, op. cit., p. 33. 273

75

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium

4 Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium 4.1 Inleiding Binnen dit methodologisch kader wordt aangetoond hoe men van de theorie van de discoursanalyse overgaat tot de praktijk en worden de verschillende problemen inherent aan de gebruikte bronnen uitgediept.

Eerst en vooral wordt een theoretische methodologische uiteenzetting gegeven waarbij wordt verklaard hoe kritische discoursanalyse een bron van kennis kan zijn. Er wordt nagegaan op welke manier teksten worden gebruikt binnen de discoursanalyse en hoe een tekst zich verhoudt tot de context. Vervolgens wordt het discoursanalytische instrumentarium nader toegelicht. De uitwerking van de concrete methode van de discoursanalyse is een leesraster, waarbij verschillende analyseniveaus te onderscheiden zijn: woordenschat, grammatica, de verbindingen tussen de delen van de tekst en de globale tekststructuur. Dit leesraster wordt uiteengezet en geconcretiseerd met voorbeelden. Ten laatste ga ik dieper in op de bronnen gebruikt voor dit onderzoek. Deze bestaan uit mondelinge interviews: getuigenissen uit het radio één-programma Bwana Kitoko en elf mondelinge bronnen, interviews met oud-kolonialen die deel uit maken van de collectie van het SOMA/CEGES. Deze bronnen hebben een problematisch karakter, waardoor het noodzakelijk is dieper in te gaan op de complexiteit van de gebruikte interviews.

Het bronnenprobleem in combinatie met de erkenning van de complexiteit van de herinnering van de verleden werkelijkheid, zorgt voor het besef van het fragmentarische karakter van deze analyse. Het is noodzakelijk de grote beperkingen in dit onderzoek te erkennen.

76

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium

4.2 Kritische discoursanalyse Hier ga ik dieper in op hoe een discoursanalyse gebruikt kan worden en op welke manier de tekst een bron voor kennis binnen dit onderzoek is. Hoe gaat men van de theorie rond discoursanalyse naar de praktijk, hoe kan discoursanalyse met andere woorden geoperationaliseerd worden binnen de gegeven vraagstelling? Er wordt op zoek gegaan naar het discours bij oud-kolonialen. Binnen dit onderzoek trachten we de geïndividualiseerde groep statements te ontdekken, die op een bepaalde manier gereguleerd zijn en die een gemeenschappelijke cohesie dragen, zonder de individuele verschillen uit het oog te verliezen. Het mag duidelijk zijn dat we niet op zoek gaan naar „echte‟ gebeurtenissen, maar naar een discours. Een discours is gebaseerd op wat al geweten is en op wat niet expliciet uitgesproken wordt.276 De analyse van discursieve elementen gaat na volgens welke onbewuste regels een bepaald statement werd gemaakt. Er wordt gezocht naar de intenties van de spreker zelf, de activiteit die onbewust plaats vond in zichzelf.277 Het is deze stille, onbewuste achtergrond die we proberen bloot te leggen.

Discoursanalyse in de sociale wetenschappen is sterk beïnvloed door het werk van Foucault. Sociale wetenschappers die binnen deze traditie werken, hebben vaak de neiging om weinig aandacht te besteden aan de eigenlijk linguïstische kenmerken van een tekst. Er bestaat een breuklijn tussen deze sociale wetenschappers en diegenen die zich focussen op de taal van een tekst, maar zich niet engageren in sociaal-theoretische debatten. Deze breuklijn hoeft niet te bestaan. Aan de ene kant kan geen enkele tekstanalyse significant zijn zonder een connectie met de theoretische vragen rond de sociaal geconstrueerde effecten van discours, maar aan de andere kant is er geen echt begrip van de sociale effecten van discours mogelijk zonder een gefundeerde tekstanalyse. Tekstanalyse is dus een essentieel deel van de discoursanalyse.278

Bij

discoursanalyse

wordt

rekening

gehouden

met

verschillende

aspecten

van

betekenisgeving. Betekenis kan afgeleid worden uit de tekst zelf, zoals voorgesteld in het uiteengezette theoretisch kader. Daarenboven kunnen we een onuitgesproken ideologie achterhalen, die aan de betekenis van een tekst gekoppeld wordt. Binnen deze gegevens is het 276

M. Foucault, op. cit., p. 28. Idem, p. 30. 278 N. Fairclough, Analysing discourse, p. 3. 277

77

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium van cruciaal belang de tekst te kunnen contextualiseren. Via de impliciete betekenis binnen een tekst en de contextualisering van deze tekst, kan ook de subjectpositie van de spreker worden achterhaald.

Een belangrijke opmerking dient hierbij nog gemaakt te worden. Bij het proces van betekenisgeving van een tekst kan men drie analyseniveaus onderscheiden: de productie van een tekst, de tekst an sich en de receptie van de tekst. Productie, de tekst en de receptie vormen samen betekenis. Binnen dit onderzoek wordt rekening gehouden met de productie van de tekst en de tekst an sich. De productie van de tekst ligt bij de oud-kolonialen, hun positie wordt in rekening gebracht in de conclusie van dit onderzoek. De tekst an sich toont impliciete kenmerken

aan, deze kenmerken worden

door het

discoursanalytisch

instrumentarium tot de oppervlakte gebracht. Het derde analyseniveau, de receptie van de tekst, legt de focus op interpretatie, deze interpretatie ligt in dit onderzoek bij de onderzoeker zelf.279

4.2.1 Discours en de tekst De tekst wordt beschouwd als „drager‟ of spoor van de taal- en culturele codes die de werkelijkheid vormgeven. Vanuit het idee dat taal de werkelijkheid structureert, gaat de aandacht uit naar retorische strategieën en vormen van representatie.280 Een tekst wordt gezien als iedere mogelijkheid van taal in gebruik, dus zowel geschreven als geprinte teksten, maar ook transcripties van gesproken conversaties, televisieprogramma‟s... De term taal wordt gebruikt om verbale taal mee aan te duiden: woorden, zinnen... 281

Taal construeert betekenis en de historicus gaat dit deconstrueren: demonteren en demystificeren. Deconstructie is het geheel van operaties die doordringen tot onbedoelde en onbewuste betekenislagen van de tekst, verborgen vooronderstellingen blootleggen, de waardegeladenheid van uitspraken ontmaskeren. De discoursanalyse reikt verschillende middelen aan om impliciete betekenissen van teksten te achterhalen. Deze worden uiteengezet in 4.2. Het discoursanalytisch instrumentarium.

279

Idem, pp. 10-11. G. Deneckere, op. cit., p. 5. 281 N. Fairclough, Analysing discourse, p. 3. 280

78

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium Een discours is in de eerste plaats een narratieve structuur met verschillende niveaus. De twee belangrijkste niveaus zijn het paradigmatische en het syntagmatische niveau. Op het paradigmatische niveau vinden we fundamentele, abstracte, logische tegenstellingen tussen twee grootheden, waarbij de associaties met de eerste grootheid onderling een semantisch veld vormen, en de associaties met de tweede grootheid ook een samenhangend semantisch veld vormen. Paradigmatiek verwijst naar woordkeuze. De tegenstellingen op deze paradigmatische as spelen een fundamentele rol in het verhaal dat, min of meer expliciet, wordt verteld, het syntagma. De syntagmatische as verwijst dus naar het vertelde verhaal.282

4.2.2 Discours, ideologie of mentaliteit Een ideologie refereert voor velen aan politieke ideeën. Toch behelst het meer dan dat, ideologie handelt over geloof, ideeën en verschillende manieren om uitdrukking te geven aan onze relaties ten opzichte van de wereld. Ideologie is dus een complexe term.283 Het discours vormt een uitdrukking van een impliciete ideologie. Bij een studie naar koloniaal discours legt men de ideologie van de Europese koloniale machtscentra bloot, door te wijzen op het geladen woordgebruik van het kolonialisme.

Binnen de vraagstelling van dit onderzoek wordt de positie van oud-kolonialen binnen de Belgische maatschappij gekoppeld aan hun visie op de Congolese bevolking. Deze visies hebben geen overduidelijke institutionele machtsbasis zoals het koloniaal discours dit had (namelijk het koloniaal systeem). Ik ga er van uit dat er geen eigen geïnstitutionaliseerde plaats is waar oud-kolonialen hun macht verwerven en van waaruit zij hun ideologie aan anderen zouden kunnen opleggen. Daarnaast gaat de theorievorming rond ideologie er van uit dat de ideologie van dominante groep binnen het discours doorsijpelt. Zoals verder in dit onderzoek uiteen wordt gezet, wordt de groep van oud-kolonialen niet als een dominante groep met een dominante ideologie gezien.

Daarom prefereer ik, in mijn analyse, het gebruik van de neutralere term mentaliteit. Een mentaliteit is een medium tussen taal en realiteit. Een mentaliteit is het geheel van waardegeladen opvattingen, van denkwijzen die kenmerkend zijn voor een bepaalde groep 282 283

R. Corbey, op. cit., p. 82. A. Loomba, op. cit., p. 25. 79

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium mensen. Mentaliteiten kenmerken zich door hun lage bewustzijnsgraad en hun collectief karakter. Mentaliteiten vormen bepaalde visies, die de realiteit weerspiegelen en construeren, en hun uitdrukking vinden in het discours, op het impliciete niveau van een tekst.284

4.2.3 Discours en de context Binnen het theoretisch kader ga ik uit van de socio-historische en culturele bepaaldheid van de betekenis binnen de tekst. Het is dus van belang bij de analyse van een tekst de context te introduceren, dit geeft het verband tussen woorden en dingen reliëf. Niet enkel intertekstuele verbanden helpen om teksten adequaat te interpreteren, ook de identiteit en achtergrond van de auteur, de condities waarbinnen een tekst geproduceerd werd en circuleerde, het doelpubliek, de culturele houdingen van de tijd, de wereld waaraan de tekst refereert, de sociale relatie tussen auteur en lezer… worden tot de context gerekend. De waardering van de context zorgt ervoor dat de analyse van een tekst als sociaal gesitueerd, binnen specifieke condities met aandacht voor de historiciteit en de verankering in tijd en ruimte, gebeurt. 285 Er is een wisselwerking en een dynamiek tussen tekst en context.

Binnen dit onderzoek wordt betekenis afgeleid van een individuele getuigenis door middel van het leggen van verbanden met de situationele en sociale of maatschappelijke context. Tot de context worden niet enkel de niet-talige sociale machtsverhoudingen gerekend, maar ook mentaliteit en ideologie. De problematiek van de context wordt opgevangen door de definitie van mentaliteit, gezien als een medium tussen taal en sociale realiteit. Zoals vermeld vindt een mentaliteit haar primaire uitdrukking in taal. De mentaliteit is deel van de context, maar ligt ook vervat in de taal zelf. De realiteit wordt weerspiegeld binnen bepaalde mentaliteiten. De mentaliteit construeert en vindt een uitdrukking in het discours en kan dus uit dit discours afgeleid worden.286

Ervan uitgaand dat taal per definitie intersubjectief is, en geworteld in de sociale realiteit, beschouw ik ieder individueel discours in zekere mate representatief voor zijn milieu. Op het impliciete niveau van een individuele tekst komt men dus in contact met de mentaliteit in het 284

W. Prevenier, M. Howell en M. Boone, Uit goede bron: introductie tot de historische kritiek. Leuven, Garant, 1999, p. 118. 285 G. Deneckere, op. cit., p. 4. 286 J. Carlier, op. cit., p. 79. 80

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium sociale milieu van de taalgebruiker. Taal en daarmee verwant, de mentaliteit, biedt een individu een begrensd aantal mogelijkheden om zijn onvoorwaardelijke „taal‟-vrijheid te beleven.287

4.2.3.1 Discours en de subjectpositie

Een tekst an sich heeft betekenis door de impliciete betekenislagen die zich erin bevinden. Daarnaast zorgt de plaatsing van een tekst binnen zijn situationele, sociale en maatschappelijke context voor het verband tussen deze impliciete betekenislagen en de mentaliteit van de individuele getuige. Binnen de theorie van Foucault wordt het duidelijk dat een individu systemen van repressie internaliseert en deze reproduceert door zich te conformeren aan bepaalde ideeën van wat normaal en deviant is.288 Indien men deze wetten wil achterhalen die zich achter de diverse statements bevinden, moet men in de eerste plaats weten wie aan het spreken is, wie het recht is toegekend een bepaalde vorm van taal te gebruiken. Deze posities van het subject zijn bepaald door de situatie en de context.289

De tekst vertelt dus iets over de subjectpositie van het individu. Het is van belang het perspectief van de spreker te achterhalen. Deze subjectpositie kan worden afgeleid op basis van externe achtergrondkennis buiten de tekst (de context), maar ook vanuit de tekst zelf. De tekst

toont

het

perspectief

aan,

in

woordkeuze,

associaties,

stijlkenmerken

en

overtuigingsstrategieën (argumentatie en retoriek).

Machtsrelaties vormen zich tussen verschillende sociale structuren en binnen iedere sociale structuur zelf. Een spreker kan hierdoor verschillende posities of rollen in zich dragen. 290 Daarom is het wel van belang de verschillende identiteiten van een getuige in rekening te brengen. De gemeenschappelijke identiteit tussen de getuigen is die van de „oud-koloniaal‟, maar iedere getuige draagt meerdere identiteiten in zich. Er wordt in dit onderzoek niet van uitgegaan dat de gedeelde identiteit als oud-koloniaal allesbepalend is voor het discours. De cruciale betrachting van deze studie ligt er integendeel in, dat er wordt op zoek gegaan naar 287

Idem, p. 81. A. Loomba, op. cit., p. 40. 289 M. Foucault, op. cit., p. 56. 290 A. Loomba, op. cit., p. 42. 288

81

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium enerzijds gemeenschappelijke kenmerken die gedeeld worden tussen verschillende sprekers, en anderzijds naar de verschillen tussen de getuigen. Deze verschillen worden gelinkt aan de andere mogelijke identiteiten die de getuigen dragen zoals bijvoorbeeld genderrollen. De identiteit als oud-koloniaal wordt daarom wel als belangrijk gezien binnen de analyse, maar niet als alles determinerend.

82

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium

4.3 Discoursanalytisch instrumentarium In het eerste deel van dit methodologisch kader werd de impliciete betekenis van een tekst voorgesteld als discoursanalytisch beginsel voor de studie van mentaliteiten bij oudkolonialen. Het discoursanalytisch instrumentarium reikt ons middelen aan om de impliciete betekenissen van een tekst te achterhalen. Deze methode is opgesteld aan de hand van een lectuur van handboeken discoursanalyse, waarbij vooral Fairclough „Analysing Discourse‟ en het cursusmateriaal van het vak „Discoursanalyse voor historici, een introductie‟, uit de opleiding Geschiedenis belangrijke inspiratiebron waren.

De betekenis van een tekst rust niet enkel op wat expliciet vermeld wordt, maar vooral wat impliciet weergegeven wordt, wat verondersteld is. Wat concreet „gezegd‟ wordt in een tekst, baseert zich altijd op „ongezegde‟ veronderstellingen, dus richt de analyse van een tekst zich op het identificeren van wat verondersteld is.291 Elke vorm van communicatie draagt een betekeniswereld met zich mee die de interpretatie bepaalt van wat expliciet gezegd word.292

De uitwerking van de concrete methode van de discoursanalyse is een leesraster, waarvan niet ieder bestanddeel in elke tekst terug te vinden is. Er zijn verschillende analyseniveaus die onderscheiden worden: de woordenschat, grammatica, de verbindingen tussen de delen van de tekst en de globale tekststructuur. Deze analyseniveaus worden toegepast op de onderzochte bronnen waarbij de aandacht vooral uitgaat naar het niveau van de woordenschat.

4.3.1 Woordenschat: verwoordingspatronen en betekeniswaarde De betekenis van een woord vastleggen is onmogelijk. Woorden hebben immers, zoals de ideeën en dingen die ze representeren, een geschiedenis.293 De betekenis van een woord is niet eenduidig, onschuldig of neutraal, maar strategisch, bedoeld om te overtuigen en daartoe wordt gemanipuleerd met begrippen, hun betekenis(sen), bijbetekenis(sen) en impliciete

291

N. Fairclough, Analysing Discourse, p. 11. J. Blommaert, Het Belgische migrantendebat, pragmatiek van de abnormalisering. Antwerpen, IPrA research center, 1992, p. 25. 293 J.W. Scott, “Gender: A Useful Category of Historical Analysis”, in: The American Historical Review, 91 (1986), 5, p. 1053. 292

83

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium betekenis(sen). Betekenis wordt afgeleid uit lexicale keuzes die de spreker maakt, in relatie tot het onderwerp van de tekst en de context. Er moet een onderscheid gemaakt worden tussen de ervaringswaarde, de relationele waarde en de expressieve waarde van woorden.

Ten eerste heeft de ervaringswaarde van een woord betrekking op de referentie aan de buitentalige werkelijkheid. De ervaringswaarde van een term wordt hoofdzakelijk bepaald door de denotatie ervan. De denotatie is de standaardbetekenis die voor iedereen op dezelfde manier refereert aan de werkelijkheid, de neutrale betekenis. De relatie tussen het woord en de referent kan wel verschillende vormen aannemen, ondermeer veralgemening en reductie. De referentiële waarde van woorden is dus afhankelijk van de relatie tot de paradigmatische as. De ervaringswaarde van een woord slaat ook op de betekenisrelaties tussen woorden. Hierbij draait het rond de combinaties van woorden in de tekst of de syntagmatische as, bijvoorbeeld „De negers zijn grote kinderen.‟294 De termen „negers‟ en „grote kinderen‟ worden als synoniemen gebruikt, de begrippen worden op een oneigenlijke manier gelijkgeschakeld. Hyponymie handelt dan weer over de hiërarchie tussen twee begrippen, de betekenis van het ene woord is onderdeel van het „andere‟. Hierbij wordt de hiërarchie tussen begrippen oneigenlijk gemanipuleerd, concrete gevallen worden veralgemeend en geëxtrapoleerd. Een voorbeeld om dit te verduidelijken is: „Dus hij [Mobutu] schrok niet terug voor moord, maar ook dat is algemeen Afrikaans‟.295 Hierbij wordt de vermeende eigenschap van Mobutu, geëxtrapoleerd naar alle Afrikanen. Antoniemen zijn termen die in een oppositionele betekenisrelatie worden geplaatst, die een geleidelijke overgang tussen tegengestelde begrippen terugbrengen tot een dichotomie. Bij homonymie wordt gespeeld met de dubbele bodem van woorden.

Ten tweede kan men de relationele waarde van woorden onder de loep nemen. Deze waarde handelt over de mate waarin participanten in een talige interactie hun discours op elkaar afstemmen. Binnen dit onderzoek gaat het om aanpassingen in het discours in radiointerviews of als een historisch mondelinge bron. Wordt het discours aangepast wanneer participanten een ander publiek voor ogen hebben? Worden bepaalde woordkeuzes gemaakt, bepaalde eufemismen296 of neutralere termen?

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 40‟35-41‟48, Vrouw. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 7. Mobutu, koning van Zaïre. nr. 748, 34‟05-34‟44, Man. 296 Een eufemisme is een woord met een negatieve connotatie dat wordt afgezwakt, omzwachteld, of „geneutraliseerd‟. 294 295

84

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium Ten derde kan men de expressieve waarde van woordenschat onderscheiden. Geassocieerd met de relationele betekenis van woorden, bestaat naast de primaire referentiële betekenis van woordenschat, ook een secundaire betekenis, of connotatie uit associaties of bijbetekenissen die een woord oproept. Deze connotaties behoren tot de expressieve waarde van woorden omdat de gebruikte begrippen vaak een evaluatie in zich dragen van de taalgebruiker ten opzichte van datgene dat beschreven wordt. Bij connotatie is het vaak een kwestie van goed of slecht. Scheldwoorden zijn woorden waarvan de denotatie irrelevant is, maar waarbij de nadruk ligt op de negatieve connotatie (zoals het gebruik van het woord „makak‟). Bij spinwoorden overheerst dan weer de positieve connotatie. Metaforen zijn uitdrukkingen van een bepaald fenomeen in termen van een ander, waardoor een associatieve relatie tussen beide wordt opgeroepen, bijvoorbeeld: „Heel die evolutie ging te snel in ‟50-‟60, die zwarte bevolking kon dat niet volgen en wij spraken van een laagje vernis dat ze kregen maar dat niet droog was‟.297 Het gebruik van connotaties hangt af van de achterliggende ideologie of mentaliteit. De connotatie duidt op de impliciete betekenis van een woord of woordengroep en biedt dus een zicht op de mentaliteit van de taalgebruiker. De zinsnede: „Daar was een streek, die wij noemden, het paradijs, het aards paradijs, waar de mensen nog altijd leefden gelijk vroeger hé‟298, toont impliciet aan dat de getuige uitgaat van het idee dat bepaalde gebieden evolutionair „achter‟ liggen op het westerse ideaal. De getuige creëert expliciet een afstand in tijd tussen de streek waar hij het over heeft en zijn referentie, het Westen. Hiermee impliceert hij een hiërarchie tussen de beschreven streek en zijn referentiekader. De uitgedrukte associatie draagt dus een impliciete betekenis, die een opening vormt op de mentaliteit van de getuige.

In dit onderzoek gaan we bij de woordenschat van een tekst ten eerste op zoek naar de ervaringswaarde van woorden. Hierbij wordt aandacht besteed aan denotatie, waarbij begrippen als veralgemening en reductie van belang zijn, en de betekenisrelaties tussen woorden, waarbij er rekening wordt gehouden met begrippen als synonymie, hyponomie, antonymie en homonymie. Vervolgens wordt de relationele waarde van woorden nader bekeken, waarbij de aandacht vooral gaat naar het gebruik van eufemismen.

297 298

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 19‟06-19‟28, Vrouw. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 3. De Tropen. nr. 744, 31‟05-32‟14, Man. 85

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium Ten laatste wordt de expressieve waarde van woorden nader bekeken, hierbij wordt gezocht naar de connotatie van bepaalde woorden, welke associatieve betekenis zij dragen, en het gebruik van metaforen.

4.3.2 Grammaticale kenmerken Ook bij de grammaticale analyse kan een onderscheid gemaakt worden tussen de ervarings-, relationele en expressieve waarde van grammaticale constructies. Deze niveaus overlappen nog meer dan in het domein van de woordenschat, daarom spitsten we ons toe op enkele grammaticale kenmerken die belangrijk zijn in dit onderzoek.

Ten eerste gaat de aandacht uit naar combinaties van woorden, naar vaste associaties die bijna vanzelfsprekend lijken. Een voorbeeld van een dergelijke associatieve keten is „zwarten‟kinderen-opgevoed worden, dit wordt tegenover „blanken‟-volwassen-opvoeden gesteld. Het is ook van belang na te gaan of actieve of passieve zinsconstructies worden gebruikt. Wanneer een getuige in de actieve/passieve vorm spreekt, kan dit een bepaalde subjectpositie weergeven. Ten slotte is het ook van belang na te gaan of zinnen positief of negatief zijn.

4.3.3 Verbindingen tussen delen in de tekst De connecties tussen de delen van een tekst bepalen de coherentie van een tekst. Er moet een onderscheid worden gemaakt tussen de expliciete verbinding van de tekstonderdelen enerzijds en de relatie tussen impliciete en expliciete informatie in de tekst anderzijds. Eerst moet de vraag worden gesteld naar de verbindingen tussen afzonderlijke zinnen en de manier waarop verbindingswoorden een bepaalde relatie vast leggen. Een tekst is nooit volledig expliciet. De relatie tussen impliciete en expliciete informatie in de tekst, tussen tekst en context, wordt gelegd door presupposities en implicaturen.

Een presuppositie is een vooronderstelling, een gegeven dat als vanzelfsprekend wordt beschouwd en niet wordt geuit. Het is de impliciete informatie die voortvloeit uit de conventionele betekenis van de woorden in de tekst.

86

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium Implicaturen zijn volstrekt impliciet en verwijzen naar veronderstelde achtergrondkennis. Een implicatuur is een gegeven dat „tussen de regels‟ te lezen is.

Om de mentaliteiten, die leven bij oud-kolonialen, af te leiden, moeten we bijgevolg op zoek gaan naar deze twee dragers van impliciete betekenis: presupposities en implicaturen.

4.3.4 De globale tekststructuur en betekenisconstructies Coherentie en herhaling in woordenschat, grammatica en connecties creëren netwerken van betekenis. Discontinuïteit, afwijkingen en uitzonderingen in een tekst wijzen op alternatieve betekenissen.

De globale tekststructuur is in belangrijke mate bepaald door het doel van de tekst. Bij het radio-interview geeft de getuige weinig controle, aangezien de interviews verknipt en geplakt worden. Bij de mondelinge bron werd wel heel het interview ter beschikking gesteld en kon de getuige (in zekere mate) controle uitoefenen op de globale tekst door bepaalde gegevens te benadrukken. Hiermee zijn we aanbeland bij punt 4.4, waar we dieper ingaan op het inherent problematisch karakter van de gebruikte bronnen.

87

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium

4.4 Historische kritiek: radio-interviews en mondelinge bronnen en hun gebruik De radio-interviews gebruikt voor deze studie zijn afkomstig uit de reeks Bwana Kitoko samengesteld en gepresenteerd door Pat Donnez. Deze interviewreeks werd uitgezonden op Radio 1 in de zomer van 2000, naar aanleiding van de veertigjarige onafhankelijkheid van Congo. De reeks bestaat uit negen afleveringen met verschillende thema‟s, elk van ongeveer een uur. Deze Nederlandstalige interviews waren vrij te raadplegen op het VRT-audioarchief. Van deze negen afleveringen worden er slechts acht gebruikt. In de laatste aflevering van de reeks bezocht Pat Donnez Vlamingen die vandaag in Congo leven. Deze personen waren geen oud-kolonialen dus vallen zij buiten het bestek van dit onderzoek.

Deze bronnen werden aangevuld met Franstalige mondelinge bronnen aanwezig in het SOMA/CEGES, het Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij te Brussel. Deze mondelinge bronnen werden afgenomen in het kader van een onderzoeksproject, „Het Sociale Geheugen van Oud-kolonialen‟, dat plaats vond in het SOMA/CEGES in de periode 2004-20007, onder leiding van Florence Gillet.

4.4.1 Het geheugen, een problematische bron Het werken met contemporaine mondelinge bronnen en met getuigenissen, brengt verscheidene problemen met zich mee. Het is belangrijk bewust te zijn van deze problemen en deze in de analyse in rekening te brengen. Het verstrijken van de tijd heeft verschillende implicaties voor het onderzoek. Ten eerste bevatten de getuigenissen slechts algemene en allegorische verhalen over hoe het leven in „de Congo‟ was. Daardoor kan men, hoewel de verschillende geïnterviewden een heel verschillend leven, qua beroep, geografisch milieu... hebben gehad, soms weinig diversiteit waarnemen in de interviews. Het geheugen wordt gestructureerd en gesynthetiseerd, wat het verleden onherroepelijk vervormt.299 Daarnaast zijn herinneren en vergeten twee

299

M.-B. Dembour, op. cit., p. 5. 88

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium communicatieve acties in een dialectische relatie. Vergeten is een inherent probleem aan het werken met mondelinge bronnen die zich beroepen op geheugen.300

Aangezien het niet het doel is van dit onderzoek om feitelijke gegevens weer te geven over koloniaal Congo, worden deze gegevens niet gezien als problematisch, maar ze zijn wel belangrijk om te beseffen.

4.4.2 Keuze voor radio-interviews en mondelinge bronnen Binnen dit onderzoek reserveer ik de term radio-interview voor de getuigenissen die werden opgenomen in de radioreeks Bwana Kitoko van Radio 1 en gebruik ik de term mondelinge bron enkel voor de getuigenissen van het Studiecentrum voor Oorlog en Maatschappij. Mondelinge geschiedenis duidt namelijk op alle activiteiten die gepaard gaan met het interviewen van getuigen om het verleden te reconstrueren, herinneringen te verzamelen en historisch relevante commentaar bij gebeurtenissen uit het verleden te verlenen.301 Het product van dit soort onderzoek wordt een mondelinge bron genoemd. De getuigenissen van het SOMA/CEGES vallen zeker onder deze definitie, aangezien zij ook werden afgenomen door historici. De radioreeks Bwana Kitoko ging ook om het verzamelen van herinneringen met als doel te fungeren in een radioprogramma. Dit gegeven brengt allerlei consequenties (cf.infra) met zich mee, die er voor zorgen dat ik de term radio-interviews voor deze bronnen reserveer. Mijn keuze viel op deze twee bronnenreeksen om verschillende redenen.

Wie op zoek gaat naar mondelinge bronnen in Belgische archieven, keert vaak van een kale reis terug thuis. Hoewel de mondelinge geschiedenis in België sinds de eerste helft van de jaren 1980 aan belangstelling won, zijn de thematieken die aan bod komen niet geschikt voor een onderzoek naar beeldvorming over Congolezen en de koloniale periode. De belangrijkste thema‟s handelen over industriële archeologie (vanwege de voortrekkersrol die het MIAT speelde), volkskunde en folklore, lokale geschiedenis, de Tweede Wereldoorlog en

300

J. Fabian, art. cit., p. 491. DVD Van horen zeggen: mondelinge geschiedenis in de praktijk. Schaarbeek, Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw, 2005. 301

89

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium hedendaagse politieke bewegingen.302 Vandaag zijn er wel verschillende mondelinge geschiedenisprojecten die lopen in samenwerking met het Koninklijk Museum voor MiddenAfrika, zoals „Afrika-Getuigenissen‟ en „Témoins d‟Afrique‟. Maar deze bronnen kon ik niet raadplegen aangezien ze nog niet ontsloten waren. Slechts eind juni 2008 werd een belangrijk deel van het archief „Afrika-Getuigenissen‟ meegedeeld aan het Koninklijk Museum van Midden-Afrika, maar deze bronnen zijn nog niet inkijkbaar voor onafhankelijke onderzoekers en binnen mijn onderzoek was dit sowieso te laat.303

De keuze voor het gebruik van de radioreeks Bwana Kitoko werd mij aangeraden door dra. Gillian Matthys. De interviews van het SOMA/CEGES ontdekte ik op een conferentie „België-Congo. Tussen Geschiedenis en Herinnering‟, die plaatsvond in het SOMA/CEGES eind januari. Hier legde ik contact met Florence Gillet en zo kon ik gebruik maken van het, nog niet ontsloten audio-materiaal dat zich bevond in het SOMA/CEGES. Hoewel de bronnen vanuit de VRT en het SOMA/CEGES verschillend in gebruik zijn, een verschillende vorm hebben, kunnen zij toch gebruikt worden als één groep, aangezien zij refereren aan dezelfde objecten.304

Ik koos voor deze twee bronnen en niet voor het zelf afnemen van interviews omdat ik er van overtuigd was dat deze mij afdoende materiaal konden opleveren voor mijn onderzoeksvraag. Het feit dat de onderzoeker geen persoonlijk contact heeft gehad met de geïnterviewden hoeft niet problematisch te zijn. Emotionele of irrationele reacties, zoals Marie-Bénédicte Dembour305 die het moeilijk had met haar eigen positie ten opzichte van haar respondenten, worden vermeden. Aangezien ik niet op zoek ben naar specifieke verhalen over bepaalde specifieke feiten, maar mijn analyse maak op basis van eerder „algemene‟ denkbeelden over het koloniaal verleden van mijn getuigen, achtte ik het daarom niet noodzakelijk zelf interviews af te nemen.

B. De Wever, “Mondelinge Bronnen”, in: Van den Eeckhout (P.) en Vanthemsche (G.), eds. Bronnen voor de studie van het hedendaagse België, 19de-20ste eeuw. Brussel, VUBpress, 1999, p. 1247. 303 Informatie uit persoonlijke correspondentie met Lucien Hoeree, archivaris van het project „AfrikaGetuigenissen‟. 304 M. Foucault, op. cit., p. 35. 305 M.-B. Dembour, Recalling the Belgian Congo. Conversations and Introspection. Oxford en New York, Berghahn Books, 2000, 235 p. 302

90

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium De keuze voor het gebruik van mondelinge bronnen en radio-interviews heeft verschillende redenen. Ik had tot doelstelling een zo groot mogelijk veld van oud-kolonialen aan bod te laten komen in mijn onderzoek. De oud-kolonialen die mémoires schrijven, hebben veelal een zeer beperkt profiel waar ik wou proberen te ontsnappen door mondelinge bronnen te gebruiken. Dit is slechts deels gelukt aangezien ook deze getuigen, getuigen zijn die in de eerste plaats willen geïnterviewd worden. Binnen het project van het SOMA/CEGES ondervonden ook zij moeilijkheden om getuigen op te nemen binnen hun onderzoek. Daarnaast ben ik van mening dat een mondelinge getuigenis een „spontanere‟ bron is dan bijvoorbeeld mémoires.

4.4.3 Problemen inherent aan de interviewreeks Bwana Kitoko De interviewreeks Bwana Kitoko is een interessante bron, waarin vele verschillende mensen en perspectieven aan het woord komen. De interviewreeks bevatte negen afleveringen waar ik er maar acht van gebruik. In de laatste aflevering gaat Pat Donnez op zoek naar Belgen die vandaag in Congo wonen en dit is niet relevant voor mijn onderzoek. De acht afleveringen waren elk opgebouwd rond een bepaald thema.

De gebruikte afleveringen en hun thematiek waren de volgende: 1. „Livingstone, I presume‟, handelt over het avontuur in Belgisch Congo; 2. „Blind Date‟, waar in wordt gegaan op het grote onbekende Congo; 3. „De Tropen‟, over de gevaren in Congo; 4. „Het Goede Doel‟, waarin de vraag wordt gesteld tot welk doel de Belgen naar Afrika gingen; 5. „Afrika, Afrika‟, over het „mythische Afrikagevoel‟; 6.„L‟independance

Chacha‟,

dat

getuigenissen

bevat

over

de

aanloop

tot

de

onafhankelijkheid; 7. „Mobutu, koning van Zaïre‟, waarin de figuur van Mobutu wordt besproken; 8. „De vlucht uit Kongo‟, waar de getuigen ingaan op hun vertrek uit (Belgisch) Congo of Zaïre.

Deze afleveringen duurden elk een klein uur en werden integraal getranscribeerd (zie bijlagen). In totaal komen er achttien personen in Bwana Kitoko voor, waaronder enkele bekende oud-kolonialen zoals Jef Geeraerts, Manu Ruys, Noëlla Neyrinck, Walter Geerts, 91

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium Jules Marchal, maar ook enkele minder bekende personen. Deze heten Adolf Verheyden, Aline Bogaerts, Bertha en Marie Eyckens, Daisy Verboven, Jacques Cantraine, Jef Delaet, Jef Verhoegstraete, Jozef Bolle, Luc Putman, Marc Deltour, Marcel Volkaert en Paul Lissens.

Bwana Kitoko is een bron die men omzichtig moet behandelen om verschillende redenen.

In vele boeken waarin getuigenissen van ex-kolonialen zijn opgenomen, zowel in de boeken van Peter Verlinden306 als in Frank Ryons „De laatste Kolonialen, Vlamingen in de Congo 1950-1960‟ kan men zich vragen stellen over de representativiteit van de geïnterviewde mensen. Bij deze radio-interviews is dit ook het geval. Men komt veel dezelfde namen tegen zoals Jef Geeraerts, journalist Manu Ruys, Jules Marchal, zuster Noëlla Neyrinck... en daar hangen verschillende implicaties aan vast. Ten eerste is het duidelijk dat zij zich representeren als oud-koloniaal en deze identiteit ten volle willen uitdragen. Het is belangrijk te onthouden dat er waarschijnlijk nog een hele groep mensen is die niet in de getuigenissen voorkomt. Misschien willen zij zich niet als oudkoloniaal profileren of raken de media om andere redenen niet in contact met hen. Daarnaast hebben sommigen onder hen de koloniale beeldvorming sterk beïnvloed. Bekende oud-kolonialen in België, zoals Walter Geerts, Manu Ruys en Jef Geeraerts bepaalden in sterke mate de herinneringsvorm. Jef Geeraerts, verbeeldt, zowel in zijn romans als in zijn getuigenissen, Congo als een aards paradijs voor de blanke met betrekking tot het vrouwelijk „zwart wild‟. Door de dominante positie van Geeraerts binnen het veld van oud-kolonialen is dit gegeven belangrijk geworden in het denken over koloniaal Congo, hoewel andere getuigen dit idee veel minder uitdragen.307 Jan Blommaert heet deze groep, „beroepsbeeldvormers‟. Hij stelt dat hun taak ondertussen deels is overgenomen door auteurs zoals Peter Verlinden en Els De Temmerman, maar dat de impact van die laatsten gering is in vergelijking met die van hun illustere voorgangers.308

Daarnaast is er nog een extra probleem met de interviews uit Bwana Kitoko. Deze zijn zo gemonteerd dat de onderzoeker niet weet wie wanneer spreekt. Men geeft enkel een inleiding waarin men de namen vernoemt van de verschillende getuigen. Dit zorgt ervoor dat het moeilijk is onderscheid te maken tussen het discours van verschillende beroepsgroepen, 306

P. Verlinden, Het verloren paradijs. Kind in Congo. Leuven, Davidsfonds, 2005, 143 p. F. Ryon, op. cit., p. 260. 308 J. Blommaert, “Ex Shit Congo, het No Man‟s Land van de Congolese verbeelding”, in: Andere Sinema, 159, (2001), geraadpleegd via: http://cas1.elis.rug.ac.be/avrug/exshit.htm 307

92

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium verschillende leeftijden... Hierdoor wordt bij de analyse van bron Bwana Kitoko enkel het aspect gender in rekening gebracht. Enkel wanneer sommige getuigen expliciet refereren aan bijvoorbeeld hun missieactiviteit wordt dit ook meegenomen in de analyse. Nochtans is het belangrijk aan te stippen dat interne divisies binnen de Belgische koloniale maatschappij wél bestonden, maar niet helemaal duidelijk uit deze bron zijn op te maken.

Binnen de bron Bwana Kitoko moet een onderscheid worden gemaakt tussen de auteur en de getuigen. Bwana Kitoko bestaan uit negen afleveringen, die min of meer een chronologisch ordening aanbrengen, maar ook een titel dragen en een bepaald thema hebben. De getuigenissen zijn dus verknipt en verplakt tot een groter verhaal. Dit is het verhaal van de auteur. Men verneemt geen informatie over de vragen, wie aan het woord is, welke zinnen vooraf en na het „stukje‟ getuigenis kwamen. Dit alles vormt een ernstige belemmering voor het werken met deze radio-interviews. Al deze problemen worden deels overbrugd door de vraagstelling van het onderzoek en de methodologie van het onderzoek. Door de vraag naar beeldvorming spits ik me vooral toe op de woordkeuze van de getuigen.

4.4.4 Problemen inherent aan de bronnen uit SOMA/CEGES De mondelinge bronnen afkomstig uit het SOMA/CEGES hebben een heel ander karakter dan de bronnenreeks Bwana Kitoko. Deze bronnen waren ten eerste nog niet ontsloten. Onderzoekster aan het SOMA/CEGES, Florence Gillet, was op het moment van de raadpleging bezig de interviews aan het inventariseren en een bandinhoudsfiche op te stellen. Hierdoor kon ik niet alle interviews raadplegen.

Ik koos in samenspraak met Florence Gillet voor elf interviews, waarin twaalf getuigen aan het woord kwamen. De keuze voor deze interviews werd ten eerste gemaakt op basis van praktische problemen zoals het ontbreken van een bandinhoudsfiche, de verstaanbaarheid van sommige hoogbejaarde oud-kolonialen; en daarnaast in het kader van mijn onderzoek. Ik wou tot een vergelijkbaar aantal Franstalige getuigen ten opzichte van mijn Nederlandstalige getuigen komen. Daarnaast heb ik geprobeerd zo veel mogelijk getuigen met een verschillende achtergrond te beluisteren qua gender, woonplaats, beroep... om op deze manier een zo breed mogelijk veld van oud-kolonialen in mijn bronnen gerepresenteerd te krijgen. 93

4.Methodologie en discoursanalytisch instrumentarium Van de twaalf getuigen zijn er vier vrouwen en acht mannen. Drie getuigen woonden in de brousse. Vier mensen behoren tot een vereniging van oud-kolonialen. Er is een getuige die een militaire functie had, iemand die op het ministerie van Koloniën werkte, een mécanicien....

De interviews duurden vaak meer dan twee uur. In het kader van mijn onderzoek was het dan ook onmogelijk om deze interviews integraal te transcriberen. Op basis van de bandinhoudsfiche selecteerde ik bepaalde thema‟s, die weliswaar niet in ieder interview voorkwamen. Deze thema‟s waren: L‟image d‟Afrique Premiers Souvenirs Motivations pour partir en Contacts surplaces avec Congo autres coloniaux Vie quotidien Contacts avec les Congolais Partir de Congo Retourner au Congo Les critiques Situation actuelle en Congo Participation à l‟enquête

Sentiments de Congo Contacts avec des coloniaux en Belgique Flamands et Wallons Accueil en Belgique Bilan de la colonisation

De bronnen van het SOMA/CEGES vullen de interviews van „Bwana Kitoko‟ goed aan. Ten eerste zijn het Franstalige interviews. Ook de aangehaalde problemen van de „beroepsbeeldvormers‟ en de ingrepen van een redactie zijn niet aanwezig bij deze interviews. Toch zijn de bronnen van het SOMA/CEGES ook problematisch. Ten eerste zijn de interviews in het Frans. Aangezien dit niet mijn moedertaal is, was dit zeker een praktisch probleem bij het transcriberen van de bronnen. Daarnaast waren de interviews vaak zeer onduidelijk, in vergelijking met de interviews van Bwana Kitoko. De getuigen weidden vaak lang uit over bepaalde onderwerpen of geraken niet meer zo goed uit hun woorden, de interviews werden soms afgebroken door de problematische gezondheid van sommige getuigen... Ten laatste moet worden opgemerkt, ook al vallen de getuigen niet onder de „beroepsbeeldvormers‟, deze sprekers ook willen geïnterviewd worden door een wetenschappelijke instelling. Dit impliceert dat ze hun identiteit als oud-koloniaal willen uitdragen.

94

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5 Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen 5.1 Het koloniale discours, persistentie bij de mentaliteit van oudkolonialen?

5.1.1 Inleiding In de geraadpleegde literatuur vaak gewag gemaakt van „één koloniaal discours‟, waarbij men „het discours van de West-Europese burgerij‟ belicht, zonder veel aandacht te schenken aan onderlinge verschillen binnen deze West-Europese burgerij, noch naar plaats, noch in de tijd. Het Europees discours over de „ander‟ is echter variabel, maar omdat het Europees discours vaak vergelijkbare relaties van ongelijkheid en dominantie produceert over de gehele wereld, worden verschillen in de koloniale beeldvorming soms overzien. De erfenis van het kolonialisme is dus gevarieerd en meervoudig, maar evengoed worden belangrijke gegevens gedeeld.309 En hoewel het lijkt dat oud-koloniale Belgen een immense en schijnbaar bijna uniforme cultuurdefiniërende capaciteit bezaten, is er steeds meer bewijs dat fricties tussen de oud-kolonialen zelf, resulteerden in verschillende visies op het kolonialisme tussen klasse en gender.310 Het is dus van cruciaal belang deze gender-, klasse-, beroeps-,... verschillen niet te negeren en zich af te vragen waar dit uniform idee over „het koloniaal discours‟ vandaan komt.

Deze opmerking moet in het achterhoofd gehouden worden binnen dit onderzoek. Binnen het luik dat dieper inging op het koloniaal discours in Belgisch Congo in de periode 1950-1960 werd gesteld dat de meerderheid van de kolonialen overtuigd is van de structurele ongelijkheid tussen Belgen en Congolezen, enkel de invulling die aan de ongelijkheid gegeven wordt is verschillend.311 Kan deze stelling nog opgaan voor het discours dat geproduceerd wordt in de postkoloniale wereld?

309

A. Loomba, op. cit., p. 16. F. Cooper en A. Stoler, art. cit., pp. 609-610. 311 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 521. 310

95

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen In een eerste analyseniveau richt ik mij op de belangrijkste stereotiepen die verder leven binnen het herinneringsdiscours van oud-kolonialen. Een zekere vorm van veralgemening wordt hier gehanteerd. Een eenzijdige benadering van oud-kolonialen als een uniforme groep actieve agenten in koloniaal Congo, doet teniet aan de complexiteit van het discours dat leeft bij oud-kolonialen. Daarom wil ik deze algemene beeldvorming verder uitdiepen en in het tweede analyseniveau op zoek gaan naar de verschillen binnen dit discours om deze vervolgens te verklaren aan de hand van het uiteengezet theoretisch kader.

Hoewel de focus, binnen dit onderzoek, ligt op beeldvorming over Congolezen bij oudkolonialen, is het onontbeerlijk enkele andere belangrijke topics binnen het discours te bespreken en dit om verschillende redenen.

Ten eerste presenteren de herinneringen van oud-kolonialen zich als een zeer chaotisch geheel, waarbij herinneringen aan Congolezen niet los te zien zijn van hun herinneringen aan het land, of van hun ideeën over de dekolonisatie en de evaluatie van de koloniale periode. Daarnaast boetseren herinneringen zich naar een verhaal, waarbij de visie op Congolezen wordt ingebed in een groter geheel, refererend aan concrete situaties, omgevingen... Ten laatste is het van belang de positie van oud-kolonialen binnen de Belgische maatschappij weer te geven, aangezien het gaat om herinneringen die vandaag geproduceerd worden. dit wordt gekoppeld aan hun visie over Congolezen. Daarom vind ik het belangrijk om ook andere aspecten van het discours, die naar voor komen uit de bronnen weer te geven, om te komen tot het uiteindelijke antwoord op mijn vraagstelling.

96

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.2 Thematische kenmerken van het discours bij oud-kolonialen Enkele belangrijke onderwerpen komen steeds terug naar voor binnen de herinnering van oud-kolonialen. Binnen dit onderzoek wordt een opsplitsing gemaakt tussen drie onderdelen. Deze afbakeningen zijn tot op zekere hoogte arbitrair en niet éénduidig. Er wordt sowieso een zekere vorm van veralgemening gehanteerd, maar deze is gebeurd op basis van de belangrijkste kenmerken van het herinneringsdiscours.

Ten eerste wordt de vraag gesteld naar de herinnering aan het land zelf. Deze keuze wordt gemaakt op basis van de getuigenissen zelf, aangezien de getuigen vaak refereren aan „Congo‟ als „Heart of Darkness‟, waarbij het niet duidelijk is dat zij hiermee een koloniale maatschappij aanduiden. Het is van belang te onderzoeken hoe men deze kennis, dit „droom‟beeld van Congo, vorm geeft.

Daarnaast worden de verschillende beeldvormingen over Congolezen in acht genomen. Hierbij wordt dieper ingegaan op algemene denkbeelden over de Congolese bevolking, om daarna de typische beeldvorming rond mannelijke Congolezen nader te bekijken. De beeldvorming rond mannelijke Congolezen lijkt vooral te draaien rond de boys en de évolués. Ten laatste wordt de beeldvorming over Congolese vrouwen onder de loep genomen. Hier leven twee belangrijke discoursen naast elkaar.

Een derde luik handelt over vandaag en hoe oud-kolonialen denken over hun koloniaal verleden. Dit luik handelt dus specifiek over het belang dat gehecht wordt aan hun verleden, hoe er wordt omgegaan met andere denkbeelden over dit verleden en welk idee men heeft over Congo vandaag in connectie met het koloniaal verleden. Oud-kolonialen plaatsen zich in het maatschappelijk debat over de appreciatie van het koloniaal verleden. Dit luik gaat dus niet zozeer over herinneringen, maar over appreciaties en conclusies die worden gemaakt over hun koloniaal verleden.

Daarnaast moet nog één heel algemene opmerking worden gemaakt over het taalgebruik van de oud-kolonialen, die ik hier wens te maken aangezien dit gegeven bij bijna elke getuige voorkomt. Congolezen worden in vaak aangeduid met „zwarten‟, „neger(s)(innen)‟ en een enkele keer „makak(ken)‟. Belgen worden ook, maar minder vaak aangeduid met „blanken‟. 97

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Dergelijk taalgebruik toont aan hoe sterk de tendens bestaat om Congolezen te „racialiseren‟. Daarenboven is het gebruik van de term „neger(s)(innen) en „makak(ken)‟ indicatief voor het gebrek aan respect voor Congolezen. Dit zijn scheldwoorden waarvan de negatieve connotatie vandaag overheerst. Al in de koloniale periode werd het gebruik van het woord „makak‟ trouwens verboden.312

312

Idem, p. 271. 98

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.2.1 Heart of Darkness, herinnering en evaluatie van ‘het land’

Binnen het discours van oud-kolonialen over hun leven in Belgisch-Congo valt meteen het grote aandeel op dat wordt geschonken aan de herinneringen aan het land zelf. Het lijkt vaak alsof de getuigen terecht kwamen in een onontgonnen land, waar ze als pioniers313 zich een weg moesten banen in een fundamenteel andere omgeving. De herinnering aan dit „onontgonnen‟ land verschilt duidelijk met de herinneringen aan de typisch koloniale maatschappij.

Algemeen kan men stellen dat er een grote nadruk te vinden is binnen het discours van oudkolonialen op het beeld van Congo als een prekoloniaal „Heart of Darkness‟, waarin zij zichzelf presenteren als avonturiers. Centraal-Afrika en zijn bewoners worden voorgesteld als een prekoloniale „lege doos‟.314 De oud-kolonialen stellen ten eerste zichzelf voor als pioniers, ontdekkingsreizigers, niet enkel naar een ander land, maar tevens naar een andere tijd.315 Zij bewegen zich in een wereld vol gevaren (met een onvoorspelbaar klimaat, dieren, de brousse, weersomstandigheden) en zien zichzelf vaak als eenzame figuren, die enkel konden steunen op hun eigen intelligentie als basis voor hun eigen positie. Macht in de vorm van geld, troepen of als onderdeel van de koloniale samenleving, is niet zichtbaar in dit verhaal. Hun kwaliteiten waren intelligentie en inzicht, individuele kracht (gezien als de andere zijde van hun werk in relatieve isolatie).316 Daarnaast kan binnen ditzelfde idee ook het belang dat oud-kolonialen hechten aan de brousse geplaatst worden. Verhalen over de brousse en zijn gevaren spelen een belangrijke rol in het discours van oud-kolonialen, ook al woonde men in feite in de stad. Vele oud-kolonialen concentreren zich op wat ze weten over de brousse. Niet alleen speelt de brousse een belangrijke rol in het discours, de groep van de „broussards‟ lijkt zich ook voor te stellen als de échte „kenners‟ van Belgisch-Congo. Deze ideeën horen thuis in een Afrikanistisch discours dat Congolees voornamelijk identificeert met prekoloniaal.317

K. Arnaut, “Belgian memories, African objects: Colonial re-collection at the Musée Africain de Namur”, in: Ateliers [special issue: Temporalité et Muséographie], (2001), 23, p. 36. 314 B. Ceuppens, “U bent mij vergeten, I presume?”, p. 1. 315 B. Ceuppens, “Antropologie en reality-tv: aartsvijanden of bondgenoten?”, in: Ethische Perspectieven, 17 (2007), 3, p. 256. 316 K. Arnaut, art. cit., pp. 9-10. 317 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. XXII. 313

99

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.2.1.1 De Pioniers

Binnen het koloniaal discours kan men een grote nadruk ontdekken op het grote avontuur dat deze oud-kolonialen ondernamen. Velen geven aan dat hun motivatie om te vertrekken naar Belgisch Congo een avontuur was, een reis naar het grote onbekende, en een vlucht van België, dat staat voor een „saaie, droge‟ carrière. Het lijkt of de kolonialen uit de periode 1950-1960 zichzelf zien als ontdekkingsreizigers. Men kan een continuïteit ontdekken waarbij oud-kolonialen een link leggen tussen zichzelf en de ontdekkers uit de beginperiode van de kolonisatie.318 (cf. punt 5.1.2.3.1. Leopold II en zijn ontdekkers) Deze vrouw stelt expliciet dat Congo gelijk staat aan avontuur:

We hadden een grote behoefte aan de wereld zien en kennis maken met de wereld, aan er uit trekken hier. Dat werd aangeboden, zal ik maar zeggen, aangeraden, beetje zoals nou gezegd wordt: „je hebt een mooie toekomst bij het leger, of zo‟, werd toen gezegd: „Je toekomst ligt in Congo, en zo‟. We waren dan allebei nogal avontuurlijk aangelegd. We werkten alletwee hier op een ministerie en we vonden dat toch maar een saaie bedoening van negen tot vijf, van negen tot vijf, voor de rest van ons leven en dus wilden we naar Congo.319

In lijn met de nadruk op het grote avontuur dat ze ondernamen, is het ook duidelijk dat er een klemtoon wordt gelegd op de harde leefomstandigheden in Belgisch Congo. Hun verhalen zijn een chronologie van grote en kleine rampen, het lijkt wel of hun leven constant in gevaar was. Ziekten en het klimaat spelen hierin een belangrijke rol.320 De belangrijkste gevaren lagen in de natuurlijke omgeving (dieren, het woud, de weersomstandigheden). Vanuit deze gegevens rijst het beeld van de „pionier‟, een eenzame figuur, die slechts kon steunen op zijn eigen intelligentie en durf. Er komt duidelijk, vanuit deze preoccupaties met klimaat, het avontuur en het grote onbekende een veralgemeend beeld naar voor van de koloniaal als een ontdekker, in de minderheid, bedreigd door mensen, dieren en natuurlijke fenomenen die onvoorspelbaar en bedrieglijk zijn.321 Deze getuige toont aan hoe vernietigend het klimaat kon zijn en de eenzaamheid nog zwaarder maakte:

318

K. Arnaut, art. cit., p. 36. VRT-Audio, Bwana Kitoko, Aflevering 1. Livingstone, I presume. nr. 742, 6‟42-7‟23, Vrouw. 320 K. Arnaut, art. cit., p. 36. 321 Idem, p. 38. 319

100

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

Het klimaat is voor sommige mensen dodelijk. In Afrika, in Congo in het bijzonder, had je in het regenseizoen, in het warm seizoen, temperaturen overdag van gemiddeld toch tot 30 à 35 in de schaduw. Als je daar in het binnenland bijvoorbeeld, in een afgezonderde broussepost leeft, zonder horizont, omdat, waar je ook kijkt, rond je huis, de bomen 50, 60 meter hoog staan. En dat je dus geen, dat je dus je ogen nooit verder kunnen kijken dan 20, 30 meter, en in die warmte en in die hitte dan word je psychisch ziek. Dat, ik heb mensen weten gek worden, in zo‟n situatie.322

Het beeld dat wordt geschetst heeft weinig te maken met de koloniale gemeenschap die vaak in de steden leefde, maar impliceert een afgezonderd leven dat bovendien een aanslag op je gezondheid vormt. De volgende getuige vertelt werkelijk een indianenverhaal, maar hij impliceert wel dat Congo vol gevaren zat en daarenboven presenteert hij zich ten opzichte van de „bleu‟kes‟ als „kenner‟, een element dat vaak terugkomt in de getuigenissen. Vele oudkolonialen presenteren zich als „kenners‟, zowel ten opzichte van de aangehaalde „bleu‟kes‟ als in postkoloniaal België. (cf. 5.2.4. Vermeende positie en mentaliteit van oud-kolonialen in de Belgische maatschappij) Het was zo dat er altijd verhalen waren van mensen, dus bleu‟kes die binnenkwamen, en op de zandbanken van de Congostroom, hé, in, in, die daar gingen gaan zwemmen en die wel gebeten werden en verdwenen dus. Hé, ziet, maar het verhaal was bijvoorbeeld ook van de twee vrienden die daar aan het zwemmen waren, en één was verdwenen gewoon, en heeft de andere gezworen om zich te wreken en heeft hij op de krokodil blijven jagen, jagen, jagen, tot hij ze gehad heeft. En dan heeft hij de trouwring van zijn vriend nog teruggevonden in de maag. Dat is één van de verhalen zo, hé, enfin.323

5.1.2.1.2 De Brousse De meeste oud-kolonialen, ook al woonden en werkten ze niet in de brousse, hechtten veel belang aan het leven in de brousse. Dit gegeven past binnen de binaire oppositie natuur versus cultuur. De voorliefde voor het leven in de brousse past binnen de prekoloniale zienswijze.

322 323

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 3. De Tropen. nr.744, 36‟43-37‟45, Man. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 3. De Tropen. nr.744, 15‟52-16‟26, Man. 101

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Dit wordt duidelijk door onderstaande quote. Deze man stelt expliciet dat hij slechts een paar keer in het oerwoud geweest is, niet te vergeten meer dan een halve eeuw geleden, om vervolgens zeer diep op dit gegeven in te gaan:

Het geluid van het oerwoud, ik ben maar een paar keren in het oerwoud geweest. Als ik, één van mijn bijposten, vanuit Bemba, was Kalunga, en dat lag in den Dibesse [fonetisch], dat was 25 kilometer te voet, moest ik een moeras door, en daarmee was het alleen maar op het einde van het droogseizoen dat ik daar kon komen, omdat ik anders door dat moeras niet kon. Ewel, daar zijt ge verwonderd van, wat ge daar allemaal hoort. In het oerwoud, binnen in het woud, is het nooit stil. Der is altijd leven, ge hoort daar die vogels, ge hoort daar die apen, die boven een beetje roepen en zo, ge hoort daar al... Ik weet niet welke dieren daar allemaal zitten é, ge ziet ze niet allemaal, ge ziet er af en toe een keer een aapke of zoiets, maar der is altijd leven. Der is altijd lawaai, er is altijd gerucht, de dinge, de sprinkhanen die lawaai maken en zo, dat is nooit stilte. In het oerwoud, dat leeft.324 Niet enkel heeft de volgende getuige over het „avontuur‟ maar de spreker is ook duidelijk te plaatsen binnen de binaire oppositie natuur en cultuur. Hij stelt : „Je suis un philosophe de la nature, donc je me suis adapté.‟ Door zijn natuurfilosofische aard zou hij zich aangepast hebben aan Congo. Natuur en cultuur worden tegenover elkaar geplaatst als antoniemen, waarbij een impliciete hiërarchie tussen de twee begrippen te onderscheiden valt. Ben, moi j‟ai eu des très bons moment au Congo. Je suis un philosophe de la nature donc je me suis adapté. J‟ai eu quelques aventures, quand j‟allais en brousse, avec le boy, notre boy.325

De volgende getuige stelt dat er een verschil bestond tussen de brousse en de stad. Hij prefereert de brousse boven de stad omdat de Congolezen in de stad verwend zouden zijn door het „moderne‟ leven en hierdoor een minder goede ontvangst geven aan de Belgen. Hiermee impliceert hij dat de brousse nog niet „aangetast‟ is door moderne ideeën, die hij als een nefast bestempeld. De connotatie van „de stad‟ is overwegend negatief, de connotatie van de brousse is positief. 324 325

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 3. De Tropen. nr.744, 24‟40-25‟43, Man. SOMA/CEGES, Interview 5, Florent D‟Hooghe, niet ontsloten bron, 0‟00-3‟12. 102

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Louis Boinem : Et en brousse, c‟était différent de la ville, par exemple, actuellement, vous pouvez encore y aller, vous serez très bien reçu, hein. Je crois que, quoi que, comme avant. Et avant, en brousse, on était très bien reçu. [...] Int : Et quelle est la raison de cette différence entre la brousse et la ville ? Louis Boinem : Mais, dans la ville, on a été gâté par la vie moderne. Les boissons, les postes de radio, les dancings, la vie moderne, quoi.326 De „primitieve‟ Congolezen hoorden thuis in de „brousse‟ en wanneer aan deze „natuurlijke orde geraakt wordt komen er gegarandeerd problemen. Ook de volgende getuige gaat uit van een verschil tussen de stad en de brousse. In de brousse hadden sommige mensen „manieren‟. Als „broussard‟ waren zij anders dan in de stad. Het leven in de brousse krijgt een zeer positieve connotatie.

Le Belge au Congo était un bon colonisateur. Les enfants jouaient avec les enfants blancs et naturellement, il y avait des exceptions dans les villes et tout ça, il y avait des gens qui faisaient des manières. Mais chez nous en brousse, chez nous en brousse ce n‟était pas comme ça.327

De brousse is het ideaalbeeld van Congo. Hieruit kan men een voorliefde afleiden voor het vermeend „traditionele‟ karakter van Congo.

326 327

SOMA/CEGES, Interview 10, Louis Boinem, niet ontsloten bron, 33-16-36‟10. SOMA/CEGES, Interview 11, Emile Decerf, niet ontsloten bron, 56‟00-1‟14‟30. 103

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.2.2 Beeldvorming over de Congolezen De getuigen spreken in verschillende bewoordingen over de Congolese bevolking, waar moeilijk een lijn in te trekken valt. Toch meen ik een onderscheid te ontdekken tussen algemene verhalen over het Congolese volk en wanneer het gaat over concrete situaties in de koloniale maatschappij. Hiermee parallel lijkt er ook een tweedeling te ontstaan in de beeldvorming rond het Congolese volk en koloniale fenomenen als de évolués, hoewel de beide beeldvormingen vaak uitgaan van dezelfde impliciete mentaliteit en dezelfde fundamentele ongelijkheid tussen Belgen en Congolezen. Hoewel vele oud-kolonialen in positieve bewoordingen spreken over Congolezen, wil dit niet impliceren dat er geen sprake is van onderliggend racisme. Racisme wordt binnen dit onderzoek gezien als een meerduidig fenomeen, dat handelt over deterministische verklaringen.

De beeldvorming rond het Congolese volk uit zich in verschillende stereotyperingen die allen duiden op het „primitieve‟ karakter van de bevolking. Dit „primitieve‟ karakter toont onderliggend paternalisme, evolutionisme of vermeende wildheid aan.

Wanneer het gaat over Congolese mannen valt het grote aandeel op van de beschrijvingen van „boys‟ en évolués. Er is een opvallende afwezigheid van het leven en de cultuur van bijvoorbeeld Congolese handenarbeiders. Wanneer het gaat over de „boys‟ worden vooral verhalen verteld die betrekking hebben op de persoonlijke levenssfeer van de getuigen. Wanneer uitspraken worden gedaan over de évolués gaat het niet over persoonlijke contacten, maar worden veralgemeende uitspraken gedaan, die vooral lijken te stammen uit de periode net voor de onafhankelijkheid van Congo. Ten laatste lijkt er nog een aparte beeldvorming te ontstaan wanneer wordt gesproken over Congolese mannen in de periode van de dekolonisatie.

Bij de beschrijvingen van Congolese vrouwen is er een verschillende beeldvorming te bemerken tussen mannelijke en vrouwelijke oud-kolonialen. Vrouwelijke oud-kolonialen benadrukken elementen uit de moederlijke en huishoudelijke sfeer, terwijl mannen nadruk leggen op de vermeende seksualiteit van de Congolese vrouwen.

104

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.2.2.1 Het Volk: de verschillende gezichten van de ‘primitief’ Zoals aangehaald kan men een duidelijk onderscheid ontdekken tussen „algemene‟ verhalen over Congolezen en verhalen die expliciet refereren aan omstandigheden in koloniaal Congo. De herinnering aan de „zwarten‟ verschilt ten opzichte van de évolués, boys...

De herinnering aan het volk uit zich in verschillende stereotypes. Ten eerste vermelden de getuigen vaak een discours over „eenvoudige mensen‟, een discours dat uiting geeft aan het onderliggende paternalisme van de sprekers. Daarnaast zijn er verschillende getuigen die een sterk evolutionistisch beeld uitdragen. Ten laatste zijn er enkele getuigen die het beeld van een vermeende wildheid verwoorden. Ten eerste bestaat het stereotype van de „eenvoudige‟, „goedlachse‟ mensen van goede wil, die weinig nodig hadden en alles aangeleerd moesten worden. De volgende getuige gebruikt ten allereerste het woord „negerin‟, een scheldwoord met overwegend negatieve connotaties en impliceert met zijn specifieke verhaal dat „alles goed zal worden‟ door de vermeende goedlachsheid van de vrouw in kwestie. Er is hier zeker sprake van een veralgemening.

Eén ding herinner ik mij nog, dat, er kwamen, we legden ergens aan. Ik weet niet waar, er kwam een prauw langs gevaren en er zat een negerin in. En ik keek naar die negerin en zij keek naar mij en ze schoot in de lach. Dat was zoiets merkwaardigs, ik dacht van: „Waarom lacht die nu?‟. Gewoon uit vriendelijkheid, dat gezicht klaarde op met die blikkerend witte tanden en dat donkere glanzende gezichtje. En ik dacht: „Ah, dat wordt goed.‟328 Deze getuige stelt dat Congolezen „grote kinderen‟ zijn. Ze schakelt deze begrippen, Congolezen en kinderen, op een oneigenlijke manier gelijk. Ze stelt ook dat „ze‟ alles moesten aanleren van onze cultuur. Ils étaient de bonne volonté [...] D‟abord, je me demandais pourquoi ils étaient si noirs et puis, vous savez, c‟étaient quand même des grands enfants. Ils avaient tout à apprendre,

328

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 1. Livingstone, I presume. nr. 742, 36‟28-37‟10, Man. 105

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen enfin, notre culture. Ça fait que on fallait tout leur expliquer, et tout, c‟étaient des grands enfants mais bon, ils voulaient quand même arriver à quelque chose.329 Wanneer het gaat over beelden van „het volk‟ is de persistentie met het assimilationistische discours dus zeer duidelijk aanwezig. De volgende getuigenis impliceert dat Congolezen een lijfgeur hadden doordat ze geen hygiëne bezaten. Hij gebruikt de veralgemening dat alle „negers‟ een lijfgeur hadden. De man stelt dat hij het voorbeeld moest geven op vlak van hygiëne, waarmee hij getuigt van onderliggend paternalisme: . Dat werd ons wel van den eersten dag dat wij daar toekwamen, werd ons dat gezegd hé, dat we feitelijk het voorbeeld moesten zijn voor de zwarten, hé. Onder andere dat je op je eigen persoon moest zindelijk zijn, dat je moest scheren. Niet met een baard lopen, gelijk hoe dat ze nu lopen hé. Geschoren. Alle dagen u verse kleren aan doen, dat je, euhm, laat ons zeggen, niet, geen reuk had. Gelijk of dat de negers hadden. Je moest die mensen dat verontschuldigen want ze hadden het niet gelijk of dat wij het hadden om zich te wassen en al. Want als ze, als ze zich wassen was dat in de rivier eigenlijk hé. Maar euhm, in de omgang met de neger dat ge eerlijk zijn. Want als ge wilt gerespecteerd wordt, worden door den anderen, moet je zelf het voorbeeld geven. En dat, ik heb de reste van mijn tijd die ik daar geweest heb, heb ik dat goed onderhouden.330

Deze getuigenis toont daarenboven het belang aan dat koloniale en oud-koloniale Belgen hechten aan respect en prestige. De meeste koloniale Belgen benadrukken de noodzaak van het „blanke‟ prestige. Dit gegeven, dat Belgen het voorbeeld moesten geven aan Congolezen, om het „blank‟ prestige te vrijwaren en om het respect te verdienen van de Congolezen toont het paternalisme aan van de Belgische kolonisatie. Ook de volgende getuige toont zijn onderliggend paternalisme aan. Hij stelt „dat allemaal mensen waren die niet veel gewoon waren, die kenden niets eigenlijk‟. De Congolezen worden voorgesteld als onwetend, nog niet gevuld met het principe der „beschaving‟:

Wij vestigden ons in de streek, waar dat de wig, der was daar drie, vier jaar een nieuwe wig door de brousse getrokken hé. En zodus, ge kunt rekenen dat dat allemaal mensen waren die niet veel gewoon waren, die niets kenden eigenlijk. Ge moet hun dat aanleren. 329 330

SOMA/CEGES, Interview 6, Tamara Tytgat-Gramm, niet ontsloten bron, 3 : 5‟12-8‟32. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 2. Blind Date. nr. 743, 17‟16-18‟34, Man. 106

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Ge zegt nu: uw brood bakken, ewel ge leert aan die neger die bij u gaat werken, ge leert hem dat aan. Een oven, van bak, voor het bakken, een oven voor brood te bakken, dat kan je niet kopen. Dat hebben we zelf gemaakt. [...] En zo, ik zeg, het was primitief, maar we hadden niets anders.331 Een tweede belangrijk gegeven, verwant met de „vermeende eenvoud‟ van de Congolezen ligt in het evolutionair gedachtegoed waarover verschillende getuigen bezitten. Deze missionaris getuigt van een vorm van evolutionisme, waar wordt uitgegaan dat Congolezen „evolutionair‟ achter stonden op de westerse samenleving. De eerste getuige gebruikt hierbij de metafoor: „ze liepen als Adam en Eva voor de zondeval‟. Hij schakelt het feit dat „ze niet veel kleren aan hadden‟ gelijk met „oude tijd‟. Het lijkt wel of de man zichzelf presenteert alsof hij een reis ondernam in de tijd.

Mijn eerste missie was Maswika [fonetisch], een zeer oud volk, een oude stam, die geweldig gehecht is aan zijn cultuur. Bij zover dat er daar nog niet zo veel bekeringen waren en zo, hun manier van leven was ja, niet zo modern, het was nog vanuit de oude tijd, van oude gebruiken. Ze hadden daar nog niet veel kleren aan. Der werd gezegd dat ze daar nog liepen zoals Adam en Eva voor de zondeval en de ouwere confraters in Kananga, die, die waren geweldig verwonderd dat er iemand die pas uit Europa kwam, naar ginder al gestuurd werd.332

Ook de volgende getuigen gaan er door hun woordgebruik impliciet van uit dat bepaalde gebieden „in de tijd‟ achter liggen op het westerse ideaal. Dit wordt vooral aangetoond door de zinsnede „het aards paradijs, waar de mensen nog altijd leefden gelijk vroeger‟. De connotatie van deze associatieve woordengroep biedt een zicht op de mentaliteit van de spreker, die een hiërarchie uitdrukt tussen zijn referentiekader, het Westen en de beschreven streek.

Daar was een streek, die wij noemden, het paradijs, het aards paradijs, waar de mensen nog altijd leefden gelijk vroeger hé. Zonder... Zij wilden niet die moderne vooruitgang, en hun kinderen, er was een katholieke school, een lagere school, en een paar kerkskes die ze zelf gebouwd hadden. Toen als de kinderen naar school gingen, hadden ze een broekske en 331 332

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 2. Blind Date. nr. 743, 11‟40-13‟22, Man. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 5. Afrika, Afrika. nr. 746, 6‟46-7‟33, Man, geestelijke. 107

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen een kleedje aan, maar als ze thuis waren was dat uit hé. Nog altijd nu, dat was echt, en daar kon je nog wilde dieren vinden op die plaats. En het schoonste dat ik beleefd heb en dat is een prachtig ding hé, ik had daar ook een orkest begonnen, natuurlijk, zonder muziek kunnen wij niet leven, hé.333 Et vous comprenez les noirs ? Il faut se remettre à leur place, tout ça, eux, ils n‟ont jamais rien vu. Ils n‟ont rien, ils n‟avaient pas de télévisions, ils n‟ont rien. Ce n‟est pas la préhistoire mais on n‟était pas loin quand même.334 Deze getuige stelt dat het noodzakelijk is om de „zwarten‟ op hun plaats te zetten. Het feit dat Congolezen geen televisie hebben, blijkbaar gezien als teken van beschaving, zou aantonen dat ze min of meer in de prehistorie leefden, en zorgt voor de verklaring waarom men „ze op hun plaats moesten zetten‟. De man heeft zeer expliciet uitdrukking aan de ongelijke machtsverhouding tussen Belgen en Congolezen, maar impliceert door de gecreëerde afstand in tijd dat deze ongelijke verhouding gerechtvaardigd is.

Ten laatste zijn er ook enkele getuigen die de vermeende (prekoloniale) wildheid van de Congolezen in de verf zetten. De volgende getuige stelt dat Congolezen zowel „veel vergeven‟ maar dat ze ook zeer wreed waren. Ze veralgemeent dat ze zeer geraffineerd waren in het toedienen van lijfstraffen:

Ook vergeven was een zeer algemeen, dat was niet zozeer een straf, maar dat deden ze onder elkaar. Vergeven. Maar dan ja, wat heb je misschien nog al horen vertellen maar dat gebeurde werkelijk: eentje voor de rode mieren leggen en zo. Ze smeerden die van top tot teen in met palmolie, of iets wat rode mieren graag aten, en die man werd dan ook opgegeten hé, eigenlijk hé. Ze waren tamelijk wreed, ze kenden ook wrede straffen. Een ontrouwe vrouw, hadden ze zo, je weet wat pili-pili is, rode peper hé, ze hadden een maïskolf helemaal met rode peper ingewreven en die propten ze in haar vagina, en dan bonden ze haar benen stijf samen. Ze werd in de zon gelegd... dat was verschrikkelijk, ze werd vanbinnen kapot gevreten, eigenlijk hé. Ze waren daar zeer geraffineerd in.335

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 3. De Tropen. nr. 743, 31‟05-32‟14, Man. SOMA/CEGES, Interview 11, Emile Decerf, niet ontsloten bron, 56‟00-1‟14‟30. 335 VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 5. Afrika, Afrika. nr. 746, 8‟58-9‟58, Vrouw. 333 334

108

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Deze laatste getuige hieronder kan als schoolvoorbeeld gelden voor de gedifferentieerde beeldvorming van het „Congolese volk‟ versus évolués zoals Lumumba. Ten eerste schakelt hij „boeren‟ en de Congolese bevolking gelijk. Boeren en Congolezen gebruikt hij als synoniemen, om uit te drukken dat het „brave‟ mensen zijn. Deze gelijkschakeling gaat uit van een impliciete minachting voor boeren en Congolezen. Zowel boeren als Congolezen worden gezien als een door de beschaving ongecorrumpeerde levensvorm. Wat niet kan worden gesteld van zijn visie op Lumumba. De „politicars‟ begeven zich in de moderne wereld en worden negatief connoteerd.

Ce sont des braves gens, comme les paysans ici. Les paysans, ce sont des braves gens. Enfin, c‟était, ça a fort changé partout, maintenant. Mais non, tout le monde, tout le monde les aimait. Mais ce sont les politicars là déjà, parce que il y avait la Russie, il y avait l‟Université Lumumba en Russie. C‟est elle qui a formé Lumumba, il y avait aussi les Chinois, on savait ça en Belgique, il y avait des Chinois qui s‟infiltraient. Déjà, à cette époque là.336

5.1.2.2.2 Over de Congolese mannen Naast de beeldvorming over de „inheemse‟ bevolking (cf. supra) bestaat er een specifiek discours over Congolese mannen in de koloniale maatschappij. De getuigen gaan vooral in op verhalen over hun boys en évolués. Daarnaast lijkt nog een ander beeld te ontstaan wanneer het gaat over Congolese mannen in de periode van de dekolonisatie.

De term boy als aanduiding voor een volwassen man toont sowieso al het onderliggende paternalisme aan dat aanwezig was in koloniaal België. De term slaat op mannelijke huisbedienden, dit terwijl in de metropool huisarbeid vrijwel volledig vervrouwelijkt is. De boys worden veelal gestereotypeerd als braaf en volgzaam. De volgende getuige toont aan dat zij dezelfde zienswijze heeft. Dit gegeven ligt in lijn met het paternalistisch discours dat net aangehaald werd. Toch stelt de getuige dat er geen sprake was van vriendschap. C'est-à-dire que, qu‟est-ce que c‟est un ami ? Parce que c‟est vrai que par exemple j‟aimais beaucoup mon, le boy principal chez nous, parce que il était rigolo et qu‟il était, 336

SOMA/CEGES, Interview 11, Emile Decerf, niet ontsloten bron, 47‟50-49‟23. 109

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen c‟était un brave type, quoi. Mais un brave type, ce n‟est pas un ami ! Et qu‟est-ce que tu veux, quelqu‟un avec on n‟avait jamais échanger une tartine ou un verre de quelque chose.337 Bovenstaande quote toont goed de onderliggende mentaliteit in koloniaal België. De „boy‟ waarvan sprake was weliswaar braaf en grappig, maar hij werd niet gezien als een vriend. Er wordt een associatie gelegd tussen vriendschap en samen eten. Onderstaande quote toont aan dat boys niet enkel „braaf‟ zouden zijn, maar ook dat ze worden gestereotypeerd als onintelligent. De vrouw veralgemeent haar concrete verhaal naar „de grote hoop van die zwarte‟.

We hoorden daar veel over spreken, over die, euhm, onafhankelijkheid, en de boy die had daar ook voortdurend zijn mond over vol. Dat ik op een bepaald moment vroeg, ik vroeg: „Jozef, gij hebt het altijd maar over die onafhankelijkheid, maar begrijpt gij wel, weet gij wel wat het precies is?‟ „Ah nee madam, ik weet dat helemaal niet, maar het moet toch wel iets goed zijn‟, zegt hij me. En zo, zo was die grote hoop van die zwarte. Die wisten niet echt waarover, waarover dat het eigenlijk ging. Maar ze hadden die natuurlijk van alles wijsgemaakt, van al die prachtige dingen die hen te wachten zouden staan van, éénmaal als de Belgen maar, maar vertrokken waren. Ik had wel schrik, in die zin, der moest eens iets gebeuren. Want wij hadden de opstand in ‟59 meegemaakt in, in Leopoldstad en toen, moet ik zeggen, heb ik echt doodsangsten uitgestaan.338

De beeldvorming over évolués is van een andere orde. Bij de boy werd uitgegaan van een braaf karakter en een zekere „domheid‟, een goede „zwarte‟, die zich schikt naar het koloniaal bestel. De évolué vormt voor vele oud-kolonialen een probleem en wordt gezien als een soort „derderangs blanke‟.339 Oud-koloniale Belgen verkiezen voor Congolezen een cultuurconcept, gericht op het verleden, dat hen toestaat Congolezen te objectificeren. De évolué, die gericht was op de toekomst en de onafhankelijkheid van Congo, ondergraaft hun eigen superieure relatie tot Congolezen. Zoals aangeduid hechten veel oud-kolonialen belang aan de brousse. De brousse is het ideaalbeeld van Congo versus de stad, waar évolués wonen. Deze preoccupatie met de SOMA/CEGES, Interview 3, Claude Gouzée-Rolin, niet onsloten bron, 42‟00-46‟20. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 6. L‟independance Chacha. nr. 747, 15‟45-16‟47, Vrouw. 339 B. Ceuppens, Congo made in Flanders ?, p. 337. 337 338

110

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen brousse lijkt te ontstaan vanuit een voorliefde voor het „traditionele‟ maar vooral met het beter beheersbare. Ook de volgende getuige beklemtoont het verschil tussen de brousse en de stad. Il y avait des évolués à Elisabethville aussi, et à Kolwesi et à Jadotville, mais c‟était dans les villes enfin. Ils n‟étaient pas en brousse, c‟était toujours Léopoldville, Léopoldville, encore maintenant enfin. On sentait bien qu‟ils n‟étaient pas capables, d‟ailleurs, au moment donné.340

De évolué wordt dus in de eerste plaats geassocieerd met de stad, de stad die een overwegend negatieve connotatie krijgt. De évolués stelden zichzelf voor als „modern‟ en dat „moderne‟ karakter wordt impliciet niet aanvaard. Oud-koloniale Belgen hebben een duidelijke voorkeur voor het „traditionele‟. Daarnaast stelt de vorige man dat de évolués niet capabel waren. Ook de volgende spreker impliceert hetzelfde. Heel die evolutie ging te snel in ‟50-‟60, die zwarte bevolking kon dat niet volgen en wij spraken van een laagje vernis dat ze kregen maar dat niet droog was. Die konden dat niet volgen, dat ging veel vlugger dan dat bij ons gegaan is.341 De metafoor „een laagje vernis‟ roept een associatieve relatie op tussen „de evolutie‟ en een „laagje vernis‟. De bijbetekenis die deze woordengroep oproept toont aan dat de vrouw ervan uitgaat dat de „evolutie‟ nog niet voltooid was. De „beschaafde‟ Congolees wordt voorgesteld als nog niet echt „beschaafd‟, want de achterstand die zij hebben op „ons‟, was veel te groot.

Vaak wordt Lumumba aangeduid als de verpersoonlijking van de negatieve kenmerken van de évolué. Hierbij spelen zijn vermeende anti-Belgische en communistische opvattingen zeker een rol.342 Het vermeende communisme van Lumumba lag België al dwars op het einde van de koloniale periode en was een voorwendsel om zoveel mogelijk te macht proberen te behouden.343

SOMA/CEGES, Interview 14, Louis Brolet en Jeannine De Cooman, niet ontsloten bron, 23‟4527‟30. 341 VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 19‟06-19‟28, Vrouw. 342 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 349. 343 J. Higginson, “Le Pari Congolais: Whose Congo? Whose Gamble?” in: Brood en Rozen, Tijdschrift voor de geschiedenis van Sociale Bewegingen, 3 (1999), 2, p. 213. 340

111

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen C‟est quelque chose de vivre tout seul sans arme dans des milliers de noirs. Et quand des politicars, communistes, ministres de Lumumba venaient faire des discours et chauffaient la foule contre les blancs. Et vous devez vivre tout seule, comme ça. C‟est pas possible, ça ! Il faut que, les gens ne comprennent pas, ici, ça ! Comprenez-vous ? Alors, moi, j‟ai dit là. 344 Ten eerste kan men deze getuigenis plaatsen in het discours van de „pioniers‟. De évolués namen het voortouw in de dekolonisatiestrijd, hierdoor krijgen zij opvallend negatieve kenmerken toebedeeld door de oud-kolonialen. Ook de volgende getuigenis handelt over Lumumba. De eigenschappen die Lumumba toebedeeld krijgt: diabolisch, uitzinnig, hasjiesj roker, puilende ogen... lijken zelfs eerder te wijzen op een vermeende dierlijkheid dan op het moderne en beschaafdheid.

Toen Lumumba in mijn streek was, heb ik wel een verkiezingsspeech van, van Lumbumba meegemaakt. En toen heb ik toch wel raar opgekeken want die man was ongelofelijk, een geboren demagoog, die kon de zwarten opzwepen en die was van een diabolische welsprekendheid. Dus die, ik heb daar, ik zat erbij dus in die, op die tribune, toen hij met zijn vuisten. Hij had toen hasjiesj gerookt, hij was uitzinnig, zijn ogen begonnen te puilen. Ik zeg: „Ja, dat kan mislopen hier, hé.‟345

De problemen die oud-kolonialen lijken te hebben met Lumumba en évolués hebben vooral de maken met de dekolonisatie. De évolués zetten de stabiliteit van de kolonisatie op de helling en eisen een gelijkwaardige relatie op tussen „blank‟ en „zwart‟. De getuigen halen dan ook verschillende strategieën uit de kast om deze gelijkwaardige relatie af te wijzen. Analoog kan men volgens Ceuppens stellen dat de vrees voor „interraciale‟ verkrachting tijdens de koloniale periode pas ontstaat op het moment dat kolonialen aanvoelen dat de stabiliteit van de koloniale macht en structuur bedreigd wordt. De getuigen lijken dit gegeven te bevestigen. Nergens wordt ingegaan op de seksualiteit van de mannelijke Congolese bevolking, behalve wanneer het gaat over de periode van de dekolonisatie. De volgende getuigen halen allebei expliciet het gegeven aan dat de Congolese mannen in dagen van de onafhankelijkheid in het bezit wilden komen van Belgische vrouwen. 344 345

SOMA/CEGES, Interview 11, Emile Decerf, niet ontsloten bron, 44‟00-44‟40. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 6. L‟independance Chacha. nr. 747, 12‟08-12‟46, Man. 112

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

Het was zo de mentaliteit van de boy die bij zijn patron kwam en die zei: „Patron, zorg goed voor je wagen, want als je straks weg bent, is die wagen van mij.‟ De blanken hadden een zekere luxe, ze hadden mooie huizen, ze hadden auto‟s, dat ging allemaal van hen zijn. Ze zouden veel minder moeten gaan werken, ze zouden baas zijn in eigen huis en dan sommige zeiden: „Die blanke vrouwen, die gaan ook van ons zijn.‟ Dat speelde heel duidelijk.346

[...] Ik had toen nog twee kinderen bij, mijn dochtertje had ik al naar België gezonden, omdat die in de dagen of maanden voor de onafhankelijkheid min of meer bedreigd werd. Ze was toen twaalf en ja, al een flink meisje zo, en dan kwamen er zwarte jonge mannen achter haar en die dan zeiden: „En als het onafhankelijkheid is, dan word jij mijn vrouw.‟ En zo, hé, en dat kind was daar natuurlijk heel erg van geschrokken en heel veel blanken hebben toen hun meisjes, gelukkig maar, zij is dan in juni naar België vertrokken.347

5.1.2.2.3 Over de Congolese vrouwen Wanneer het gaat over de Congolese vrouwen is een belangrijk verschil op te merken tussen het discours van vrouwelijke en mannelijke oud-kolonialen. De vrouwelijke oud-kolonialen kunnen duidelijk als assimilationistisch beschreven worden, waarbij de Congolese moeders en huisvrouwen zich moesten modelleren naar westerse maatstaven. De mannelijke oudkolonialen uiten met betrekking tot de Congolese vrouw een sterk geseksualiseerd discours. De vermeende seksualiteit van de Congolese vrouw wordt soms toegeschreven aan hun niet „geëvolueerde‟ cultuur en wordt bij andere oud-kolonialen gezien als onveranderlijk en inherent. Hier kan geen duidelijk onderscheid gemaakt worden naar assimilationisme en indigenisme.

Vrouwelijke oud-kolonialen beschrijven Congolese vrouwen als moederlijk en als „primitieve‟ huisvrouwen. Dit zou kunnen in verband gebracht worden met de aandacht voor de uitbouw van een klinische geboortebegeleiding in Congo. De volgende getuige werkte in een Foyer Social. De Foyer Social was een sociaal centrum, na de Tweede Wereldoorlog

346 347

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 6. L‟independance Chacha. nr. 747, 15‟16-15‟45, Man. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 8. De vlucht uit Congo. nr. 749, 7‟25-8‟35, Vrouw. 113

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen uitgebouwd als een belangrijke, door de Staat ondersteunde koloniale instelling. Het doel van deze Foyer Social was het bijbrengen van huishoudelijke scholing aan Congolese vrouwen. Het sociaal centrum was een belangrijke instelling omdat het een koloniale kennis voortbracht over de stedelijke huishoudens en deze herdefinieerde en afbakende ten behoeve van de huishoudelijke private sfeer. Deze instellingen moedigden koloniale mimicry aan. 348 De Congolese vrouwen moesten de westerse standaarden aanleren. De getuige toont duidelijk aan dat ze nog steeds dezelfde maatstaven hanteert. Ze stelt dat de Congolese vrouwen heel primitief waren, geen benul van hygiëne hadden ...

Wij werkten dus in de Foyer Social, dat was dus voornamelijk in de sociale sector, dat was een gebouw en wij werkten daar met vier Belgische dames: een, een verpleegster, dan hadden we ook een sociaal assistent, een onderwijzeres en ik was huishoudkundig regentes. En die twee, dus die onderwijzeres en die euhm, sociaal assistent, die hielden zich voornamelijk bezig met het aanleren aan die vrouwen, want die waren nog zeer primitief, die volwassen vrouwen was dat toen, die absoluut niet, niet de minste opleiding genoten hadden, die konden niet lezen, niet schijven, die hadden geen benul van hygiëne, geen benul van gezondheidszorg, van voeding. Dat was, dat was echt werkelijk, zeer zeer primitief. En zij probeerden dan mensen iets bij te brengen in verband met breien en naaien.349

Ook de volgende getuige meet de vrouw waarover ze spreekt aan de standaarden die de Foyer Social hanteerde. Net zoals het vorige verhaal lijkt het onwaarschijnlijk dat Congolese vrouwen geen benul hadden van voeding of niet konden naar de markt gaan. De getuigen tonen hun praktisch onveranderde visie op hun werk 50 jaar geleden. De connotatieve waarde van het woordgebruik primitief toont bovendien hun onderliggende paternalistische visie.

Die vrouwen die kenden wel het werk in de brousse en het leven in de brousse: op veld werken, eten klaarmaken, een zeker maar heel primitieve verzorging van de baby‟s, maar ze moesten nog helemaal hun opleiding krijgen om bijvoorbeeld naar een markt te gaan, daar iets te kopen wat in huis, in hun huishouden mogelijk was. En ons werk in de Foyer Social bestond daar in van die vrouwen op te vangen, te beginnen met de naald, en dat N. R. Hunt, “Gender en subjectvorming in koloniaal Congo”, in: J.-L.Vellut, Het geheugen van Congo, de koloniale tijd, Gent, Snoeck, 2005, p. 54. 349 VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 19‟34-20‟44, Vrouw. 348

114

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen begin was bijvoorbeeld leren een draad in een naald doen, dat ze dat nog nooit geleerd hadden. En ene keer dat ze daar in een beetje geleerd hadden en beetje thuis waren, mochten ze naar den huishoudcursus komen om te leren hun huis te onderhouden, daarna kwamen ze voor wassen, strijken en na dien huishoudcursus, kwamen ze om te koken.350

De visie van mannelijke oud-kolonialen op Congolese vrouwen is van een heel andere aard en wordt minder betrokken op de koloniale maatschappij. Hun visie op de Congolese vrouw ligt eerder in lijn met de primitieve stereotypering van „het volk‟. Deze primitieve stereotypen worden toegepast op koloniale fenomenen zoals de preoccupatie met „mulatten‟ en de ménagère.

De mannelijke beeldvorming over Congolese vrouwen is vooral ingegeven door hun vermeende seksualiteit. Het koloniale vrouwelijke naakt was een fantasma van de Europese mannelijke koloniaal, gevierd en veracht tegelijk.351 Deze thematiek is duidelijk terug te vinden bij de mannelijke oud-kolonialen, enkel bij deze groep werden deze beelden teruggevonden. Deze „seksualiteit‟ wordt door heel wat mannelijke getuigen aangehaald en wordt zowel als een positief als negatief geëvalueerd. De basis voor dit gegeven is de vermeende natuurlijkheid van de Congolese vrouw. Ze stonden dichter bij de natuur en bij hun „driften‟, in tegenstelling tot de Europese vrouw, waar seksualiteit door de beschaving is uitgebuit. De volgende getuige is zeer expliciet in deze gedachtegang. Hij creëert een associatie tussen Congolese vrouwen-sensueel-natuur tegenover Europese vrouwen-opgefokte sensualiteit-beschaving.

Als ze sensueel is, is ze dat zo van nature daar. Terwijl ik zou zeggen dat je hier in Europa, in onze West-Europese beschaving dus dat het sensuele op een idiote, commerciële manier wordt opgefokt, uitgemaakt, uitgebuit. Dat bestaat bij hen niet, dat is van nature zo of je bent het of je bent het niet. Dat is geen enkel probleem. Maar ze zijn wel heel lief, meestal zijn de inlandse vrouwen zeer lief, ook tegenover de blanke is de zwarte vrouw zeer lief. Maar weet verdomd goed wat ze zegt of wat ze doet.352

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 20‟44-22‟00, Vrouw. R. Corbey, op. cit., p. 46. 352 VRT-Audio, Bwana Kitoko, Aflevering 5. Afrika, Afrika. nr. 746, 19‟50-20‟45, Man. 350 351

115

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen De Congolese vrouwen worden sterk geassocieerd met seksualiteit. Deze seksualisering van de Congolese vrouw ligt duidelijk in lijn met het koloniaal discours zoals beschreven. Ook de volgende getuige stelt dat de Congolese vrouwen „beter‟ zijn dan de blanke, omdat zij geen taboe rond seksualiteit hebben en deze ongeremd en overvloedig zouden beleven. „Hier‟ is seksualiteit taboe, „daar‟ zijn toverkrachten taboe. Hiermee impliceert de man dat de beschaving bij blanken zou liggen. Daarnaast impliceert de man dat seksuele dienstbaarheid betere vrouwen maakt. Hij spreekt over vrouwen als lijdend object:

Ik ga dat nuanceren want der zijn overal goeie vrouwen. Der zijn, vroeger dacht ik dat, toen ik terug uit, uit Congo kwam, dat: „Ach, wat ga ik nu de hele tijd missen.‟ Maar dat is niet waar, je hebt ook. Je hebt goeie blanke vrouwen ook. Maar ik denk dat je meer kans hebt, laten we zeggen op 100 zwarte vrouwen, dat die, de kans dat je een goeie hebt, een beetje hoger is, zie je. Waarom? Omdat zij de seksualiteit totaal integreren in het leven, zij beschouwen dat niet als iets aparts. Dat taboe, dat bestaat niet, dat is geen, er zijn andere taboes: dingen die ze niet mogen eten, dingen die ze niet mogen aanraken, toverkrachten die ze moeten bedwingen. Dat zijn de taboes, maar de seks is totaal vrij, ongeremd en overvloedig, dat is.353

De mannelijk visie op de Congolese vrouw met betrekking tot haar seksualiteit is overwegend positief en wordt vooral als een fascinerend element gezien. Het samengaan van de Congolese vrouw met erotiek is vaak een element van kritiek op de eigen beschaving. De eigen beschaving wordt hierbij gezien als geremd en frigide, in tegenstelling tot het vermeend wilde en instinctieve gedrag van de Congolese vrouw.354 Toch zijn er verschillende getuigen die stellen dat de Congolese vrouwen hun seksualiteit misbruikten. Deze getuige stelt dat Congolese vrouwen doelbewust de koloniale mannen zouden najagen, om van hen een kind te kunnen krijgen. De vrouwen zouden de mannen willen „vangen‟. Het woordgebruik van de getuige is opvallend. De expressieve waarde van de woorden „chocolatten wijfke‟ is negatief en denigrerend voor personen van gemengde „raciale‟ afkomst. De Congolese vrouw zou middels haar seksualiteit het kapitaal willen verzilveren van een kind van gemengd „raciale‟ afkomst.

353 354

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 5. Afrika, Afrika. nr. 746, 18‟52-19‟50, Man. R. Corbey, op. cit., p. 121. 116

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Maar de vrouwen komen zelf, die zeggen: „Ja kom, ik zou zo graag een witte hebben van u, jong.‟ Waarom dat instinct, dat verlangen om zo‟n chocolatten manneke of wijfke, nog liever een maske, te hebben. Man, dat is het kapitaal hé, dat brengt op hé, die kinderen, die zijn zeer schoon. Dat worden dames later, die gaan trouwen met ministers en zo en, en heel de familie gaat daarvan leven, ziet ge dat? En daarmee zit het hem en daarmee lopen ze ons zo na. En ja, iemand die daar zijn voet inzet, ja, die is gevangen hé. Die is gevangen.355 Nochtans was het leven in Congo voor kinderen van gemengd „raciale‟ afkomst, zeker niet gemakkelijk. De kinderen leefden vaderloos in een samenleving die hard was voor alleenstaande moeders en „halve wezen‟.356 De volgende getuige toont tevens de dichotomie tussen stad en brousse aan. In de brousse beschikten de niet-gehuwde mannen volgens hem over een zwarte vriendin. Dit is een eerste voorbeeld van veralgemening. Daarnaast stelt de man dat dat „ook tof was voor die vrouwen‟ en dat zij de mannen misbruikten. De man impliceert hiermee dat de Congolese vrouwen zelf de schuld hadden aan het gegeven dat Belgische mannen hen seksualiseerden en als ménagère namen (dus niet binnen het kader van een huwelijk, hoewel daar geen wettelijke bezwaren tegen waren 357). De man gebruikt een oneigenlijke logica om het gebruik te verrechtvaardigen: „iedereen had zijn plezier daarvan‟ en „dat was natuurlijk voor de zwarten ook‟.

Men had natuurlijk twee soorten manieren van leven in Congo, dat was dus gewoon in de stad of in een kleinere stad wonen oftewel gewoon op het platteland, zijnde dus, in de brousse zoals men zegt. Bon, in de brousse en in de stad, hé, heb je twee soorten mannen, ge hebt dus de mensen die getrouwd zijn en de mensen die niet getrouwd zijn. Bon, het was dus zeer normaal dat de mensen die niet getrouwd waren, dus celibatairs, en die in de brousse zaten, daar moogt ge van gerust zijn dat die een zwarte vriendin hadden. Niet één soms, maar soms verschillende zelfs.[...] Nu, voor die vrouwen was dat ook tof hé, want ze konden een keer goed eten, en kledij en al die dingen, die werden eigenlijk ook serieus gemolken ook die mannen, die mensen. Maar ja, iedereen had zijn plezier daaraan, dat was in evenwicht ongeveer zo é. Nu de dingen ook, ge hebt daar natuurlijk ook voor de VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 5. Afrika, Afrika. nr. 746, 25‟54-26‟36, Man. A. Cornet, D. de Lame en J.-L. Vellut, “Een jeugd als halfbloed: herinneringen van Joseph Gapsard Kabunda, geboren in 1922, opgetekend in 1977”, in: J.-L. Vellut, eds. Het geheugen van Congo: de koloniale tijd. Gent, Snoeck, 2005, p. 253. 357 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 143. 355 356

117

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen zwarten zelf, dus Le Deuxième Bureau bijvoorbeeld dat ze zeggen, en dus vanals iemand het zich kon permitteren, een zwarte die geld had hé, en dat is heel courant, dat is heel normaal, zelfs de president had het. Le Deuxième Bureau, en Le Troisième Bureau en zo, dat is de meest normale zaak van de wereld.358

Ondanks de gegevens die deze man aanhaalt mag het duidelijk zijn dat seksuele relaties vaak gebaseerd waren op een ongelijkheid tussen „rassen‟, klasse, leeftijd, gender en macht. Het verwekken van een „chocolatten manneke‟ of „een keer goed eten‟ zijn slechts vergoelijkingen binnen deze mythes van reciprociteit.359

358 359

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 5. Afrika, Afrika. nr. 746. 16‟46-18‟30, Man. A. Loomba, op. cit., p. 159. 118

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.2.3 Evaluatie van de koloniale periode

Binnen dit onderdeel wordt dieper ingegaan op de balans die de getuigen opmaken van hun leven in koloniaal Congo. Eén van de meest opvallende kenmerken binnen het discours van oud-kolonialen is dat het Belgische koloniaal project bijna niet geproblematiseerd wordt. Slechts één getuige vraagt zich af of kolonisatie op zich problematisch is of niet.

Wanneer over de koloniale maatschappij wordt gesproken, wordt er een belangrijke nadruk gelegd op de positieve verwezenlijkingen in Belgisch Congo. De getuigen beklemtonen de administratieve en technische „vooruitgang‟ die zij mede mogelijk hebben gemaakt. De nadruk op administratie en techniek zorgt ervoor dat de meeste getuigen een positieve balans opmaken van het koloniaal project.

Een tweede deel handelt over Leopold II. Binnen de Belgische historiografie over Congo zorgden enkele kritische werken voor een sterk veranderde beeldvorming over de vorst en zijn beleid in Congo Vrijstaat. De oud-kolonialen presenteren de geschiedenis van Belgisch Congo en Congo Vrijstaat echter alsof enkel van „hogerop‟ problemen werden gecreëerd.

De oud-kolonialen uiten zich dus wel kritisch over bepaalde kenmerken van het politieke koloniale project, maar de individuele daden van de getuigen (of hun voorgangers) zelf worden bijna nooit in vraag gesteld. Hiertoe worden verschillende strategieën (on)bewust gebruikt. Een derde deel handelt over de strategieën die oud-kolonialen gebruiken om hun persoonlijke „actie‟ te maskeren. Zij stellen vast dat zij „op het terrein‟ niets konden doen, „Brussel‟ besliste namelijk alles. De oud-kolonialen reduceren zichzelf tot dociele subjecten binnen een „onwetende‟ staat.

Het volgende gegeven staat hiermee in contrast. Hoewel persoonlijke actie eerst onmogelijk lijkt, door de interventie van „België‟, kan Congo weliswaar niet functioneren zonder hen. De postkoloniale problemen in Congo/Zaïre worden aangehaald als „bewijsvoering‟ dat Congo niet kan functioneren zonder „les oncles‟.

119

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.2.3.1 Administratie en Techniek

Oud-kolonialen duiden vaak op de positieve kanten van de kolonisatie. De belangrijkste zaken die aangehaald worden als de grote verwezenlijkingen van de Belgische kolonisatie zijn: onderwijs, gezondheidszorg en de uitbouw van een wegeninfrastructuur.360 Er werd in de jaren ‟50 inderdaad een goede infrastructuur en goed scholennetwerk uitgebouwd. 361 De eindbalans van het kolonialisme is bij de groep oud-kolonialen min of meer positief. Deze wordt gemaakt op conto van het aantal positieve verwezenlijkingen van de Belgen in Congo.362 Dit geeft ook de volgende getuige expliciet aan:

Int : Oui, si vous devrez tirer un bilan de la colonisation, quels sont les points positifs et négatifs pour vous ? Georgette Ghesquière : Positivement, on a fait beaucoup de choses : médicalement, l‟instruction, mais je ne peux pas parler pour tout le Congo, je ne connais pas partout.363

Ook deze spreker heeft expliciete aandacht voor materiële verwezenlijkingen zoals de uitbouw van een gezondheidsnetwerk, wegen, scholen... Deze materiële verwezenlijkingen fungeren als bewijsvoering dat „België goed is geweest met Afrika‟.

Ik ben er van overtuigd dat België goed geweest is met Afrika en dat daar veel grondstoffen uitgehaald zijn, maar in dien tijd ben ik toch zeker dat Congo ook heel goed geweest is met de Belgen. Der was geen enkele zwarte die honger moest lijden, een zwarte die wilde werken, die had werk en die kon fatsoenlijk eten kopen. Een zwarte die ziek was, die kon naar het dispensarium gaan, was het ernstig dan kon die naar het zwart hospitaal. En van het kleinste aspirieneke tot de grootste operatie, dat was volledig gratis, die moesten daar absoluut niets voor betalen. De kinderen, die konden ook allemaal naar school gaan. Daar werden wegen aangelegd, scholen, hospitalen, ik weet één ding, de blanken in Congo hebben daar heel hard gewerkt. Echt.364

360

K. Arnaut, art. cit., p. 14. M. Couttenier, “Congo vergeten en herinnerd. Het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika van Tervuren en het geheugen van Congo” in: Ons Erfdeel, 48 (2005), 3, p. 326. 362 H. Vanhee en G. Castryck, “Belgische historiografie en verbeelding over het koloniale verleden”, in: Belgisch Tijdschrift voor de Nieuwste Geschiedenis, 32 (2002), 3-4, p. 307. 363 SOMA/CEGES, Interview 9, Georgette Ghesquière, niet ontsloten bron, 50‟05-1‟01‟00. 364 VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 6‟30-37‟28, Vrouw. 361

120

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Deze logica schakelt kolonisatie gelijk met een westerse gift en negeert de ongelijke relaties die bestonden tussen Belgen en Congolezen. Met de aandacht voor materiële verwezenlijkingen worden andere kenmerken van de kolonisatie gemaskeerd. De volgende getuigenis is opmerkelijk. Ten eerst stelt de getuige dat de „zwarten niet betaald waren zoals ons‟. Maar ze stelt daarenboven dat zij alles hadden wat ze nodig hadden en dat het niet mogelijk was dat „blanken‟ en „zwarten‟ gelijk betaald werden. Ze gaat er dus impliciet van uit dat de behoeften die „zwarten‟ hebben kleiner zijn dan deze van „blanken‟. Ze past haar standaarden toe op de Congolese bevolking, en wanneer ze geen honger hebben en een dak boven het hoofd, is dit voor hen blijkbaar goed genoeg. Een gelijke behandeling met de Belgische bevolking wordt niet noodzakelijk geacht. Parce que, c‟est vrai que les noirs n‟étaient pas payés comme nous. Ce n‟était pas possible. Mais, ils n‟avaient pas les mêmes besoins, et ils n‟avaient pas faim. Ils avaient encore à manger, enfin. Ils avaient tout ce qu‟ils fallaient. Chaque noir, quand il travaillait chez vous, vous y aviez une maison, mais il y avait, à coté il y avait une maison pour le noir avec l‟eau et tout, et la toilette et tout hein.365

De Union Minière de Haut-Katanga (UMHK) was één van de pilaren van de koloniale economie en werd gekenmerkt door een verregaande controle op haar personeel, met een gebrek aan politieke en persoonlijke rechten.366 De volgende getuige lijkt zich wel bewust van de kritieken op het beleid van de UMHK maar blijkbaar schat hij ook de materiële verwezenlijkingen impliciet hoger in. Oui, ça c‟est exact, ça c‟est exact, celles qu‟ils ont emmené à l‟Union Minière de HautKatanga, on peut la critiquer, mais leurs camps, les camps pour les ouvriers, où il y avait dix, vingt milles ouvriers, là-bas, c‟était toutes des maisons d‟étain dur, avec eau, je ne sais pas si l‟eau. Oui, l‟eau était courante, ils avaient des douches. Ils avaient un ou deux agents sanitaires qui étaient à la disposition pour voir les malades étaient respectes.367

Ook deze spreker geeft expliciet aandacht voor materiële verbeteringen. Zoals duidelijk zal worden onder 5.1.2.3.4. De postkoloniale situatie: „ze kunnen niet zonder ons‟ versus „ze zijn SOMA/CEGES, Interview 6, Tamara Tytgat-Gramm, niet ontsloten bron, 5‟12-8‟16. B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 115. 367 SOMA/CEGES, Interview 1, Marc Lerruit, niet ontsloten bron, 38‟30-41‟06. 365 366

121

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen onverbeterlijk‟ staat het verval van de materiële verwezenlijkingen van het koloniaal project symbool voor het falen van postkoloniaal Congo. De getuige stelt ten eerste dat ze daar „zeer mooi werk gedaan hebben‟ maar toont ook impliciet aan dat de kindersterfte na de onafhankelijkheid te wijten is aan het te vroege tijdstip waarop deze viel.

Nee, we hebben daar werkelijk mooi werk gedaan. Natuurlijk, na de onafhankelijkheid, al die kinderen die geboren werden, die waren niet meer immuun, der is daar een geweldige kindersterfte geweest. Nu nog, nu nog, door het feit: wij hadden ze wel goed verzorgd in het begin, maar nadien zeg, der was precies een slag met de hamer voor al die kinderen die geboren werden, we hebben niet kunnen voortdoen. Hé.368

De laatste spreker toont ook zijn aandacht voor de materiële verwezenlijkingen van het kolonialisme. Ook hij gebruikt dit gegeven in de strijd tegen de kritieken op het koloniaal project. Hij meent dat het kolonialisme en het kapitalisme dezelfde productierelaties creëren. Hij vergelijkt de Congolese werknemers met „onze‟ arbeiders.

Si en fait, ce que les Belges ont sauvé, on a structuré tout le Congo, on a fait des chemins de fer qui traversait, on a nettoyé les rivières, on a. Et ils ont été exploités ? Comment ça, exploiter ? Mais, ici quand un capitaliste met de l‟argent dans une entreprise et quand il fait travailler des travailleurs, ce n‟est pas autre chose de ce qui s‟est passé en Afrique. On avait besoin en Afrique, on avait besoin des capitaux étrangers.369

Deze gelijkschakeling doet afbreuk aan de specificiteit van de koloniale en westerse werkomstandigheden en negeert het feit dat Congolese arbeiders in de jaren ‟50 wél anders waren dan Belgische arbeiders. De getuige houdt geen rekening met de beperkte syndicale, politieke en persoonlijke rechten van Congolese arbeiders in vergelijking met de Belgische.

368 369

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 3. De Tropen. nr. 744, 12‟55-13‟22, Man. SOMA/CEGES, Interview 11, Emile Decerf, niet ontsloten bron, 56‟00-1‟14‟30. 122

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.2.3.2 Leopold II en zijn ontdekkers In tegenstelling tot Karel Arnaut, die stelt dat de Naamse oud-kolonialen een lijn trekken tussen zichzelf en koning Leopold II en zijn „ontdekkers‟, meen ik dat de vorst niet op een goed blaadje staat bij alle oud-kolonialen.370 Ik zou de lijn tussen zichzelf en Leopold II en zijn „ontdekkers‟ willen beperken tot „de ontdekkers‟, de eerste „naamloze‟ pioniers, die net als de oud-kolonialen zelf het avontuur aangingen, natuurlijk met de „beste‟ bedoelingen. De volgende getuige benadrukt, in lijn met het vorige punt, de „materiële zaken‟ die de eerste missionarissen verwezenlijkt hebben. Daarnaast haalt hij de mythe van de bevrijding van de slaven aan. Hij presenteert de eerste missionarissen als bevrijders en opbouwers.

In het begin, ja ge moogt ook niet vergeten, die mensen van in het begin deze eeuw, tis meer dan honderd jaar geleden, die zijn der gegaan met wat toen de gangbare idee was. Met vooroordelen en alles d‟erbij, en nochtans wat mij treft dan, dat is ze zich ginder geweldig vlug, de meeste toch, aangepast hebben. Bijvoorbeeld, der was, der bestond niks, ze moesten nog alles oprichten. Onze eerste missionarissen, die waren schrijnwerker, die waren metser, die waren bakker, die waren dit, die waren dat, een hele hoop materiële zaken die ze hebben moeten doen. En concreet in de Kasaï hadden ze te maken met slaven, en dan is één van de eerste opdrachten geweest, die slaven bevrijden en die afkopen of vrijmaken. En zo hebben ze die samengebracht bij de eerste missie van de Kasaï, bijvoorbeeld Mikelai [fonetisch], is eigenlijk begonnen met vrijgekochte slavenkinderen.371

Oud-kolonialen lijken wel een kritische blik op de figuur Leopold II te hebben. Het historische taboe dat hing rond de figuur van Leopold II is recentelijk opengebroken door enkele populariserende werken.372 De sterke demografische achteruitgang, veroorzaakt door het vorstelijk rubberregime, wordt dus wel onderkend. Maar de problematiek van het „rode rubber‟ lijkt wel het enige misbruik dat plaatsvond in Congo.373

370

K. Arnaut, art. cit. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 10‟40-11‟49, Man, geestelijke. 372 A. Van den Braembussche, “The silence of Belgium: Taboo and trauma in Belgian Memory”, in: Yale French Studies, 102 (2002), p. 44. 373 J.-B. Gewald, “More than red rubber and figures alone: A critical appraisel of the memory of Congo exhibition at the Royal Museum for Central Africa, Tervuren, Belgium”, in: International Journal of African Historical Studies, 39 (2006), 3, p. 472. 371

123

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Deze getuige toont zijn persoonlijke afkeer aan van de uitspattingen onder Leopold II. Daarenboven ziet hij dit gegeven als oorzaak voor de problemen die later ontstonden. Hij maakt een onderscheid tussen „ware kolonialen‟ die hij associeert met Leopold II en die hij verantwoordelijk stelt voor de slechte ontvangst op een latere datum. : Pour les Congolais, on était les emmerdeurs qui arriveraient. C‟est comme, ils ne nous voyaient pas avec plaisir parce qu‟il y a l‟ancienne histoire qui leur énerve toujours. Ils avaient été un peu maltraités quand c‟était des vrais coloniaux. Et là, la Belgique a fait un grosse gaffe évidemment du verges des Leopold II. Il les considère comme des sauvages.374 Toch duidt het woordgebruik „un peu maltraités‟ aan, dat hij de sérieux van de problematiek afzwakt. De ernst van de misdaden gebeurd onder het regime van Leopold II wordt in zekere mate geminimaliseerd. Deze getuige heeft het over de wandaden van Leopold II, maar neutraliseert deze daden door te stellen dat er nog geen controle was. Het gegeven van de „controle‟ wordt gebruikt als een eufemisme om het beleid van Leopold II af te zwakken. Daarnaast gebruikt de getuige een tweede strategie, hij verlegt de focus op het zachtaardige paternalisme van België. Ook het gebruik van het woord „gentiment‟ zwakt de eigenlijke connotatie van „paternalisme‟ af. En zoals aangehaald in 5.1.2.3.1. Administratie en Techniek, heeft ook deze getuige expliciete aandacht voor de uitbouw van een schoolnetwerk. Verschillende strategieën maskeren dus het koloniaal trauma rond Leopold II. Dit wordt ook duidelijk bij onderstaande getuigenis.

Nous, au fond, on a plutôt été modéré. Tout au début, il y avait des exactions, avec Léopold II, pour avoir le contrôle. Là-bas, il n‟avait pas de contrôle. Après, je pense, qu‟à partir du moment que c‟était repris par la Belgique, c‟est devenu beaucoup plus humain, je ne dis pas que c‟est devenu démocratique, c‟est devenu gentiment paternaliste. Voilà, et quand, en ‟60, tous les Congolais qui le voulaient ça, allaient à l‟école, presque tous, étaient soigné.375

Deze getuige gebruikt een andere strategie door te verwijzen naar de vermeende jaloezie van de Engelsen. Hij gebruikt „het bloederig verhaal‟ van de Engelsen ten opzichte van de „waarheid‟ over Leopold II. Hij plaatst deze twee in een oppositionele betekenisrelatie, 374 375

SOMA/CEGES, Interview 5, Florent d‟Hooghe, niet ontsloten bron, 5‟18-12‟15. SOMA/CEGES, Interview 12, Jean Marechal, niet ontsloten bron, 25‟20-39‟20. 124

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen waarbij hij stelt dat de waarheid in het midden moet liggen. Door het aanhalen van de jaloezie van de Engelsen verzwakt hij zijn eerste stelling „Je pense qu‟on y a coupé des mains‟ maar „pas aussi sanglant que les Anglais, jaloux, veulent dire,‟. Ondanks de zekere graad waarin de getuige de misbruiken die plaatsvonden onder Leopold II onderkent, blijft hij de man een visionair vinden. Moi, je pense que Léopold II, je pense que Léopold II n‟a jamais eu le courage de mettre les pieds au Congo, envoyait là des officiers et des hommes d‟affaires, et beaucoup d‟hommes à l‟époque voyaient le pouvoir et le profit. Je pense qu‟on y a coupé des mains et qu‟il y a eu du travail obligatoire. Moi, je pense que ça s‟est fait. Mais peut-être pas aussi sanglant que les Anglais, jaloux, veulent dire, mais il y a une part de vrai. Une part de vrai comme toujours. La vérité est au milieu. Moi, je ne suis pas un adorateur de Léopold II, c‟était un visionnaire. Mais, moi, ça ne me touchait pas ces critiques-là.376

Ondanks het feit dat de getuige de problematiek van de afgekapte handen en andere gegevens aanhaalt, stelt hij ook dat deze kritieken hem niet raken. Dit gegeven brengt ons over tot het volgende punt.

5.1.2.3.3 Brussel heeft het gedaan! Oud-kolonialen stellen soms bepaalde uitwassen van het systeem in vraag, zoals de problematiek rond Leopold II, maar gefundeerde kritiek op de kolonisatie blijft veeleer uit.377 Derderian stelt in zijn studie over de Franse pied noirs-community: In the case of both the community of French settlers and that of the military, long established myths employed to interpret the Algerian past still function as powerful exculpatory or self-redeeming devices in the present. Mythical self-constructions of the pied-noir community as the dispossessed and damned people of Europe continue to help mitigate what Fanon denounced as the harsh reality of an inegalitarian colonial system based above all on fear and coercion.378

SOMA/CEGES, Interview 12, Jean Marechal, niet ontsloten bron, 25‟20-39‟20. B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 391. 378 R.L. Derderian (R. L.), “Algeria as a lieu de mémoire: Ethnic Minority Memory an National Identity in Contemporary France”, in: Radical History Review, 83 (2002), p. 32. 376 377

125

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

Dit lijkt ook op te gaan voor de Belgische oud-kolonialen. Verschillende strategieën worden uitgewerkt om de persoonlijke betrokkenheid binnen de realiteit van het koloniaal project te maskeren. Zoals aangetoond door de vorige getuigenis maakt men een onderscheid tussen de politieke kant van de kolonisatie en hun eigen project. Velen zien zichzelf als passieve actoren binnen het koloniaal systeem, waarover men geen schuld kan uitspreken. De mening overheerst dat „alles toen zo was en daar kunnen wij niets aan doen‟. Dit wordt verduidelijkt door onderstaande passage:

Wat deden wij als wij zo in de brousse waren? Dan lagen we niet te luieren hé, dat was elke dag appèl, appèl van de streek, van de mensen in de streek. En die kregen van ons bevelen: „Ge moet vandaag de weg gaan maken‟, of „Ge moet vandaag katoen gaan planten‟, of „Ge moet vandaag katoen gaan oogsten‟, dat was elke dag appèl. En dan, wij hadden onze gevangenis mee hé, prison ambulante, en wat deden wij om ons gezag te laten voelen? Dat deed ik en dat deed iedereen, daar voor iedereen daar voor die appèl daar drie, vier mannen van de gevangenis eruit pikken en daar die mannen daar voor ons op de grond laten liggen en die kregen dan chicotte op hun, hun bloot, bloot achterste. Kijk, wij moesten heersten door die mensen schrik aan te jagen en daar ben ik natuurlijk niet meer fier op, maar daar spijt van hebben, waarom? Dat was onze plicht.379

De getuige in kwestie lijkt zich wel bewust van de morele implicaties van zijn daden, maar door het gebruik van de chicotte te bestempelen als zijn „plicht‟, kan hij er geen spijt van hebben. Er is een zekere vorm van spanning te bemerken in de verhouding tussen structurele fenomenen zoals bezetting, kolonisatie en lijfstraffen en de praktijken van individuele agenten. Hij banaliseert in zekere mate zijn eigen acties, als onderdeel van een groter geheel. De oud-kolonialen stellen de „koloniale orde‟ ondergeschikt aan de ethiek van hun acties. De „petit Belge‟ ziet zichzelf als deel van een Belgisch masterplan, waarin hij doet wat hem wordt opgelegd. De machtspositie van de Belg in Belgisch Congo rust, volgens hen, dus niet op zijn eigen positie maar op de positie van België. 380

379 380

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 2. Blind Date. nr. 743, 33‟39-34‟52, Man. K. Arnaut, art. cit., p. 12. 126

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen De volgende getuige stelt dat hij „moest‟ het land „bezetten‟. Het uitvoeren van dit bevel van hun oversten lijkt een waarde waar niet aan te tornen valt en die het gebruik van alle middelen legitimeert.

Kijk eens, de hoofdplicht van de territorialen, dat was twintig dagen brousse. Ge moest van hier tot dat, van streek tot streek trekken. Waarom was dat? Je moest het land bezetten. De zwarten moesten aanvoelen dat ze niets konden mispikkelen of... ze kregen met u te doen. En wat was dat? De chicotte.381

De ethische implicaties van de individuele acties van de getuigen worden duidelijk afgeschoven op een groter geheel. De uitoefening van macht in koloniaal Congo was deels gebaseerd op het gebruik van de chicotte. Ondanks de zelfperceptie waarbij oud-kolonialen zich voorstellen als pioniers met als enige machtsmiddelen hun eigen intelligentie en sterkte, schemert het gebruik van concrete koloniale machtsmiddelen dus wel door hun getuigenissen. Maar de morele implicaties van het gebruik van deze koloniale machtsmiddelen wordt impliciet lager ingeschat dan het uitvoeren van een job, het bewaren van de koloniale orde. Zelfs in retrospectie blijven de getuigen overtuigd dat ze hun plicht deden. Zoals aangetoond in het luik „Historische Context‟ werd de macht in Belgisch Congo in wezen uitgeoefend door de minister van Koloniën. Slechts enkele personen bepaalden in feite het koloniaal beleid: de minister van Koloniën, een handjevol hoge ambtenaren van het ministerieel departement en enkele leiders van koloniale holdings. De gouverneur-generaal in Congo zelf had vooral een uitvoerende functie en ook de plaatselijke bevolking had geen politieke macht (zowel de zwarte als blanke bevolking, die geen vorm van volksvertegenwoordiging kenden).382 Dit gegeven is misschien voor sommige oud-kolonialen de aanleiding om eigen verantwoordelijkheid te minimaliseren. Ook deze spreker stelt „dat zij de wet niet gemaakt hebben‟ maar dat de oud-kolonialen als groep „beschuldigd worden‟. Ce qui m‟ a blessé c‟est qu‟ils disaient des coloniaux, des Belges, lors d‟une rencontre soit dans un café ou dans un lieu ou on peut se rencontrer pour se parler. C‟est qu‟on nous accusés, c‟est pas nous à accuser, c‟est pas nous qui avons fait la loi et ça c‟est certain.383 VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 2. Blind Date. nr. 743, 31‟28-31‟56, Man. G. Vanthemsche, art. cit., p. 25. 383 SOMA/CEGES, Interview 1, Marc Lerruit, niet ontsloten bron, 41‟15-43‟07. 381 382

127

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Niet enkel zorgt het gegeven dat „Brussel‟ het koloniaal beleid stuurde voor een strategie om eigen verantwoordelijkheid te minimaliseren, ook stellen de oud-kolonialen Brussel impliciet verantwoordelijk voor een slecht koloniaal beleid. Hierbij kan men het belang ontdekken dat oud-kolonialen hechtten aan „ter plaatse‟ zijn. De getuige is zeer expliciet in zijn veroordeling van het Belgisch koloniaal beleid en stelt het feit dat de kolonie bestuurd werd vanuit Brussel voor als een „misdaad‟, „miskleun‟ en „misdrijf‟.

Men heeft altijd in Brussel getracht van het Afrikabeleid te sturen vanuit Brussel. Wel, één van de grootste misdaden, misdaden, miskleunen, misdrijven, die door, vanuit dit land, vanuit deze staat, deze staat, gebeurt zijn, is het willen, het willen beheersen van Afrika vanuit Brussel. Men kan vanuit Brussel over Afrika geen enkel zinnig woord zeggen.384 Ook deze getuige gebruikt het scheldwoord „imbeciels‟ om aan te duiden dat het koloniaal beleid vanuit Brussel volgens hem slecht georganiseerd was, wat hij ook wil duidelijk maken met zijn verhaal.

Ik maak een bestek voor een weg die uiterst dringend was tussen Kinshasa en het oosten, Kikwit, en Brussel eist, Brussel, eist om dat bestek te zien, te controleren enzovoort. En de begeleidende brief zegt, vanuit Brussel, dat het bestek zeer goed gemaakt is, maar dat er één ding in ontbreekt en daar zijn de bladzijden die nodig zijn in het bestek bijgevoegd bij die brief, om dat in te vullen, te typen in Afrika, over de gevolgen van het vorstgevaar. Maar het vriest er godverdomme nooit! Tis altijd 40 graden! Imbeciels!385

Oud-kolonialen lijken dus zichzelf te representeren als dociele subjecten van een onwetende koloniale staat. Zij zien zichzelf zeker niet als „active agents‟ maar eerder als „slachtoffers‟ van deze staat en de kritieken van de bevolking.

5.1.2.3.4 De postkoloniale situatie: ‘ze kunnen niet zonder ons’ versus ‘ ze zijn onverbeterlijk’ Vooral met betrekking tot de postkoloniale situatie in Congo is er een duidelijk onderscheid terug te vinden tussen het assimilationistisch en indigenistisch discours. 384 385

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 29‟28-30‟02, Man VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 33‟29-34‟32: Man 128

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Aan de ene kant halen oud-kolonialen vaak hedendaagse situaties aan als „bewijsvoering‟ voor hun onmisbaarheid in Centraal-Afrika. Voor de oud-kolonialen zou de hedendaagse politieke chaos in Congo bewijzen dat Congo überhaupt niet zonder hen kan.386 Deze gedachtegang is vooral terug te vinden bij die getuigen die stellen dat de onafhankelijkheid te vroeg kwam (en zo persistentie vertonen met het assimilationistisch discours) Aan de andere kant wordt de hedendaagse situatie in Centraal-Afrika aangehaald als bewijs voor de onveranderlijke en gewelddadige mentaliteit van Afrikanen. Deze getuigen tonen een sterke persistentie van het indigenistisch discours.

Er wordt teruggegrepen naar een denkbeeldige geschiedenis van westerse giften en gaven. Dit hangt

duidelijk

samen

met

de

preoccupatie

met

administratieve

en

technische

verwezenlijkingen, waar keer op keer ondankbaar in de westerse gulle hand wordt gebeten. Bij dit soort hedendaagse lezingen, die er impliciet van uitgaan dat het Westen het absolute middelpunt vormt, moet wel worden opgemerkt hoe totaliserend ze van vorm zijn. De volgende getuige haalt het voorbeeld aan van een weg die na de kolonisatie kapot gegaan is. Deze ene situatie gebruikt hij als hyponiem voor de Congolese samenleving, die hij karakteriseert als „ondankbaar‟ en „dom‟.

Er is ook veel ondankbaarheid en domheid, allé, ge neemt bijvoorbeeld een weg, ligt een beetje boven Fijibaraka [fonetisch], en dat was een zeer mooie weg aangelegd door de Belgen. Ik heb die gezien in de jaren ‟59 en jaren later, 30 jaar later, kom ik daar terug, en die weg: putten van twee meters diep, niet onderhouden, totaal kapot. En één van de zwarte zegt tegen mij: „C‟était du cément belge. Et le cément belge était mauvais.‟ Ze geven de schuld aan de Belgen, die weg is nooit onderhouden geweest door die kerels. Maar het was onze slechte, Belgische cement. Zie je, hoe complex het is.387 De volgende getuigenis is zeer interessant. Ten eerste gebruikt hij de metafoor „Men laat geen minderjarige kinderen van zeven, acht, negen jaar, laat men niet aan het beheer van een huis‟. Een beter voorbeeld van het paternalisme bij de oud-koloniale Belgen en persistentie van het assimilationistisch discours is moeilijk te vinden. Daarnaast is deze getuigenis ook typerend voor de denkbeelden rond de onafhankelijkheid, die in de ogen van de oudkolonialen te vroeg kwam. Te vroeg, volgens deze man, omdat de „zwarten‟ er niets van 386 387

B. Ceuppens, I presume?, p. 4-5. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 37‟28-38‟14, Man. 129

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen begrepen, omdat ze kinderen zijn... Ten laatste impliceert de man dat het onverantwoordelijk was van de Belgische overheid om over te gaan tot de onafhankelijkheid, wat in de lijn ligt met het gegeven van de „onwetende staat‟.

Dertig juni was gewoon een, een droevige, een heel droevige feestdag, buitengewoon, buitengewoon droevig, maar een feestdag. De zwarten wisten niet wat indépendance wou zeggen. Ze wisten daar niets van. Maar men laat geen, laat geen, men laat geen, men laat geen minderjarige, minderjarige, minderjarige kinderen, zeven, acht, negen jaar, laat met niet aan het beheer van een huis, laat staat van een straat, laat staan van een staat, dat doet men niet.388 Ook de volgende getuige toont een persistentie van het assimilationistisch discours. „Ze proberen de tijden wat in te halen‟, toont aan dat hij Congo duidelijk evolutionistisch stereotypeert, maar dat het koloniaal project niet geleidelijk genoeg is gebeurd, door de grote achterstand die „zij‟ op „ons‟ zouden hebben. De spreker problematiseert zijn eigen positie weliswaar niet. Hiermee impliceert hij dat het koloniale opvoedingsproject, ondanks de kritieken, eigenlijk nog niet af is. Integendeel, het koloniale opvoedingsproject ging volgens hem te vlug om de temporele afstand tussen „zij‟ en „ons‟ te overbruggen.

Ik heb daar toch 32 jaar geleefd met mensen en dan zijt gij goed voor die mensen en ge leeft voor die mensen, ge spant u daarvoor in. Dus het goede inzicht, dat blijft het goede, dat kunt ge niet kwaad bestempelen. Dat gaat niet, dat is een contradictie. Dus daarmee zeg ik altijd maar: „Laat ons maar alleen het goede betrachten en laat ze dan maar zeggen wat dat ze willen.‟ Kritiek geven op alles en nog wat, het is in en het is heel gemakkelijk. Maar iets anders in de plaats zetten en de zaken goed beheren, zoals iedereen het zou willen, dat is verdorie moeilijk. En dat is voor de kerk ook zo, hé, bon, maar ja, ge kunt zeggen: „Ja, het was misschien te vroeg, wij hebben er zoveel eeuwen over gedaan, zij staan zoveel ten achter, ze proberen de tijden wat in te halen‟. Den teevee is er, wat een revelatie is dat geweest, wij zijn daar zo zachtjes ingegroeid: wij hadden toch al radio, we hadden toch al cinema en zo, en nu, op een keer teevee, zelfs in het binnenland en overal dat ge zegt van: „Allé, zeg, ze kunnen amper lezen en schrijven en...‟389

388 389

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 6. L‟independance Chacha. nr. 747, 37‟08-38‟07, Man. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 17‟43-19‟06, Man, geestelijke. 130

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Ook deze spreker volgt dezelfde gedachtegang en stelt dat 70 jaar kolonisering te kort is. Bovendien stelt ze dat „les noirs n‟ont pas tellement profité de cette colonisation‟, waarmee de getuige impliceert dat de kolonisatie een gift was. Niet enkel was de tijd te kort om hen te veranderen, maar de Congolezen worden hier bovendien zelf verantwoordelijk voor geacht. Je crois qu‟il n‟est rien resté, il ne reste plus rien. A mon avis, les noirs n‟ont pas tellement profité de cette colonisation parce que, qu‟est-ce qu‟ils ont appris ? Ils ont peut-être appris un peu de français mais ils n‟ont pas assimilé, tout ce qu‟on a essayé de leur inculqué ? Ils n‟ont pas assimilé, ils n‟ont pas eu le temps. [...] Les noirs n‟assimilent pas facilement aussi, il y a, lorsque, leur croyance, leur culture et les Belges n‟ont pas eu le temps de changer ça. De changer radicalement, quoi. Ça fait, à mon avis, si maintenant, n‟importe quel peuple, n‟importe quel peuple, les belges ou d‟autres peuples même les asiatiques ou des Américains, ils doivent tout commencer à zéro, avec leur façon, tout. Mais des Belges, il ne reste pas grande chose. La Belgique, ça va à se perdre. Septante ans, ce n‟est pas beaucoup hein.390

Wanneer gevraagd wordt naar wat België nu nog kan doen, zijn de meeste kolonialen het er over eens dat Belgische interventie, in welke vorm dan ook, noodzakelijk is. Hierbij wordt soms verwezen naar het gegeven dat men in postkoloniaal Afrika een vorm van koloniale nostalgie zou bezitten.391

Daarnaast wordt de postkoloniale situatie in Congo verklaard aan de hand van hun onveranderlijke mentaliteit. De volgende getuige stelt dat de Congolezen „niet weten hoe ze zich moeten gedragen‟, ze „negligent‟ zijn en dat dit alles te wijten is aan hun mentaliteit. Hier is een duidelijke persistentie van het indigenistisch discours te vinden.

Int : Selon-vous à quoi est dû la situation actuelle en Congo ? La situation difficile actuellement du Congo ? Louis Boinem : Parce qu‟ils ne savent jamais se diriger eux-mêmes, parce qu‟ils sont négligents quand ils ont quelque chose, tout de suite, par exemple la zairesation, qu‟est-ce que ils faisaient ? [...] Int : Pourquoi, parce qu’il n’a pas été formé ? 390 391

SOMA/CEGES, Interview 6, Tamara Tytgat-Gramm, niet ontsloten bron, 15‟58-18‟45 F. De Boeck, art. cit., p. 34 131

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Louis Boinem : Si, mais c‟est leur mentalité, il avait une maison, il avait encore une autre maison de face pour sa deuxième femme où sa troisième, etcetera. Non, il fréquentait les bars, non, il ne travaillait pas. Non, non, ils sont comme ça. Impossible de leur confier quelque chose.392

Deze indigenistische ideën kan men goed terugvinden in het discours rond Mobutu. De volgende getuige stelt dat West-Europeanen een cartesiaanse logica zouden hebben wat in een oppositionele relatie wordt geplaatst met de volkeren van beneden de Maghreb, die er een bantoelogica zouden op nahouden. Een explicietere uitdrukking van de idee „cultuur‟ versus „natuur‟ was in de bronnen bijna niet terug te vinden. Opvallend is dat Mobutu wordt aangehaald als „bewijsvoering‟ voor deze stelling. Mobutu en zijn „terugkeer naar de authenticiteit‟ waren een dekmantel voor een systematische cultuur van macht en overheersing.393 Het idee van de chef was dus helemaal geen traditioneel gegeven, maar een „invented tradition‟ door Mobutu. De figuur van de chef werd ingeschakeld in de personencultus die Mobutu rond zichzelf inrichtte.394 De getuige impliceert daarenboven dat de „bantoes‟ gewelddadig zijn, want in „ons West-Europees concept‟ worden mensen niet opgehangen, maar in „hun concept‟ blijkbaar wel.

Naar mijn ervaring is het zo, dat de, dat wij West-Europeanen, dat wij uiteindelijk toch cartesianen zijn, hé. Wij hebben een cartesiaanse logica. De bantoe, alle bantoevolkeren, en ik bedoel daarmee, alle volkeren, alle zwarte volkeren die leven beneden de Maghreb, vanaf de Maghreb, tot in het zuiden van Afrika. Alle bantoevolkeren hebben een heel andere logica. Die hebben met cartesiaanse logica niets te maken, zij hebben hun eigen denkwereld, hun eigen denkmanier ook. Vandaar ook, de discussie die ik ooit met Mobutu heb gehad, in een interview. Nadat hij een viertal politici publiek had publiek laten ophangen in Kinshasa, euhm, waar wij hem vroegen: „Maar waarom heb je dat gedaan?‟ „Wij hebben in België, in ons West-Europa, in ons West-Europese concept niet de gewoonte politici op te hangen.‟ Waarop hij geantwoord heeft: „Ja maar, jullie zijn cartesianen, vergeet het niet, wij zijn bantoes.‟ „Bij de bantoes is het de chef die verantwoordelijk is.‟395

SOMA/CEGES, Interview 10, Louis Boinem, niet ontsloten bron, 1‟07‟10-1‟16‟30. G. de Villiers, op. cit., pp. 192-193. 394 C. Braekman, op. cit., pp. 136-140. 395 VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 7. Mobutu, koning van Zaïre. nr. 748, 8‟05-19‟48, Man. 392 393

132

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen De man maakt dus een vaste associatie tussen West-Europa – cartesiaans -„mensenrechten‟ en Midden-Afrika – bantoe – gewelddadig. De volgende spreker maakt een gelijkaardige redenering, waarbij hij het gewelddadige aspect van Mobutu‟s regime extrapoleert naar alle Afrikanen. Deze hyponymie veralgemeent de concrete situatie en stelt dat deze „algemeen Afrikaans‟ is.

Dus hij [Mobutu] schrok niet terug voor moord, maar ook dat is algemeen Afrikaans. Dus het is een man, die, ik zeg nog, die kwaliteiten had, maar die ook zijn, zijn monsterlijke aspecten had, monsterlijk. En dan een aantal Belgen die dat hadden kunnen weten, wilden dat niet zien en bleven hem opvrijen, en dat was, ja, dat was niet altijd zo fraai. 396

De politieke situatie in hedendaags Afrika wordt dus aangehaald om hun onveranderlijke mentaliteit aan te halen. Ook deze getuige maakt een tegenstelling tussen „mensen zoals ons‟ en „hen‟. Hij stelt expliciet dat ze barbaren zijn. Als bewijsvoering haalt hij de gebeurtenissen in Rwanda aan. Hij extrapoleert de aard van de gebeurtenissen naar de mentaliteit van de bevolking.

Ces gens là, ce sont des barbares, hein. Ce ne sont pas des gens comme nous, vous avez vu ce qu‟ils ont fait au Rwanda ? Ils vivaient avec leurs voisins, depuis des années et puis ils ont décidé de tuer entre eux. Est-ce que vous rendez compte ? Ce n‟est pas possible ça !397

396 397

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 7. Mobutu, koning van Zaïre. nr. 748, 34‟05-34‟44, Man. SOMA/CEGES, Interview 11, Emile Decerf, niet ontsloten bron, 1‟13‟00-1‟13‟50. 133

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.3 Botsende beeldvorming? Ceuppens stelt dat tijdens de koloniale periode een grote eensgezindheid bestaat over de structurele ongelijkheden tussen blank en zwart. Er blijkt een grote unanimiteit te bestaan over ideologische en taaletnische verschillen heen. Als Vlaamsgezindheid en/of katholicisme de perceptie op Congolese etniciteiten, culturen en talen zou kleuren, verwacht men dat deze zouden contrasteren met de visies van Franstalige Belgen en/of niet-katholieken. Dit lijkt niet helemaal op te gaan. Ze stelt dat het uiteindelijk een koloniaal discours betreft die de ongelijke relaties tussen kolonisatoren en gekoloniseerden vooropstelt.398

Het is duidelijk dat kennis over koloniaal discours niet zomaar overgeplant kan worden naar de postkoloniale periode. Het leven als koloniaal is afgesloten en de getuigen begeven zich in de postkoloniale Belgische samenleving. In het koloniaal discours was er een éénvormige machtsbasis, het koloniaal systeem, waarbij de kolonialen zich presenteerden als één geheel. Hierbinnen maakten koloniale Belgen persoonlijke verschillen ondergeschikt aan het gemeenschappelijk belang.399

Het lijkt logisch dat deze „uniforme groep‟ vandaag

gedifferentieerder geworden is. Sommige mensen bleven ook na de onafhankelijkheid nog een lange periode in Congo, andere niet. De getuigen hebben verschillende carrières in België, sommige verenigen zich in oud-koloniale vereningen, andere niet...

Hoewel in het vorige overzicht een zeker veralgemeend beeld naar voor kwam, wil ik dit beeld problematiseren of ten minste nuanceren. Ik wil vier mogelijke identiteiten voorstellen, die een verschillende beeldvorming zouden kunnen opleveren. Men zou nog andere identiteiten kunnen suggereren, zoals kerkelijkheid, politieke gezindheid, maar binnen het bestek van dit onderzoek en door het beperkte karakter van de bronnen, wil ik me toespitsen op deze vier identiteiten. Ten eerste wil ik het verschil tussen Nederlandstalige en Franstalige visies behandelen. Daarnaast ga ik dieper in op mogelijk genderverschillen, wat al deels aan bod kwam in de beeldvorming over de Congolese vrouw. Vervolgens behandel ik de invloed van verenigingen op de beeldvorming bij oud-kolonialen. Ten laatste wil ik nog één andere thematiek suggereren, namelijk beroepsgroep. 398 399

B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 521. Idem, p. 287. 134

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.3.1 Nederlandstaligen en Franstaligen In het radioprogramma Bwana Kitoko kwamen Nederlandstalige Belgen aan het woord. In de mondelinge bronnen van het SOMA/CEGES Franstalige Belgen, het merendeel afkomstig uit Brussel. De aard van het bronnenmateriaal is sterk verschillend en laat het moeilijk toe de twee bronnen te vergelijken. Toch is een analyse van de verschillende visies bij Waalse en Vlaamse oud-kolonialen interessant.

Ten eerste is in postkoloniaal België de discussie over wat er al dan niet loos was in Leopolds Congo ogenschijnlijk de inzet geworden van een Belgisch debat. De Franstalige verdediging van Leopold II zou dan uiting geven van hun gehechtheid aan België. De kritiek van de Vlamingen zou kaderen in een antiroyalistsche Vlaamse visie.400 Daarnaast zou het verschil tussen assimilationisme en indigenisme beantwoorden aan een verschil tussen Vlaamsgezinden en Franstalingen in koloniaal Congo. Het feit dat bij missionarissen de meeste indigenisten Vlaams waren en het historisch gegeven dat de lagere clerus in Vlaanderen ook Vlaamsgezind was, zou dit bevestigen. Toch lijkt het verschil tussen indigenisme en assimilationisme eerder te wijten aan katholicisme (dat evengoed terug te vinden was bij Belgicisten) dan aan Vlaamsgezindheid. Daarnaast moet opgemerkt worden dat de indigenisten slechts een kleine minderheid vormen.401

Geen enkel van deze twee gegevens werd duidelijk teruggevonden in de bronnen. Dit is deels te wijten aan de aard van de bronnen. Het radioprogramma Bwana Kitoko liet het niet toe Vlaamsgezindheid of katholicisme bij de getuigen na te gaan. Er is geen enkele getuige die het expliciet opneemt voor Leopold II. Integendeel, meerdere getuigen, zowel Nederlandstalig als Franstalig bekritiseren tot op zekere hoogte de periode van de Congo Vrijstaat. Ook het onderscheid tussen assimilationisme en indigenisme, of dit nu een verschil tussen Vlaamsgezinden en Franstaligen zou zijn, of te maken heeft met katholicisme, werd niet teruggevonden. Dit kan te wijten zijn aan het bronnenmateriaal, maar ook aan de minderheid die gevormd werd door de indigenisten. Daarnaast is het onderscheid tussen assimilationisme en indigenisme moeilijk te maken. Verschillende getuigen maken gewag van de individuele integratie van de Congolezen om vervolgens te stellen dat zij een

400 401

B. Ceuppens, “I presume”, p. 3. B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 519. 135

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen fundamenteel andere eigenheid hebben. Zo stelde deze, overigens Franstalige en atheïstische getuige in hetzelfde interview: Alors, ce que je pense de l‟indépendance, premièrement, on s‟y est pris trop tard. On aurait du commencer déjà 10 ans avant, et 10 ans avant, on aurait dû envoyer des gens à l‟université en Belgique, pour en faire des probes Belges. [...] Et tous ces gens là, il fallait les envoyer en Belgique, mais nous on a toujours eu la grande séparation entre noir et blanc. A mon avis, il a fallu que c‟était 10 ans avant, 10 ans de l‟école.402 Si, mais c‟est leur mentalité, il avait une maison, il avait encore une autre maison de face pour sa deuxième femme où sa troisième, etcetera. Non, il fréquentait les bars, non, il ne travaillait pas. Non, non, ils sont comme ça. Impossible de leur confier quelque chose.403

De getuige gaat er eerst vanuit dat er nood was aan assimilatie, dat Congolezen nood hadden aan scholing vooraleer ze overgingen tot de onafhankelijkheid. De tweede quote stelt daarentegen net dat hun mentaliteit onveranderlijk is. Dit voorbeeld maakt het duidelijk hoe moeilijk het is om het verschil tussen indigenisme en assimilationisme, Nederlandstaligen en Franstaligen, Vlaamsgezinden en Belgicisten, katholieken en niet-katholieken, aan te duiden. Dit is te wijten aan de beperkingen van mijn bronnenmateriaal, maar anderzijds is een discours natuurlijk nooit geheel éénvormig.

Het enige gegeven dat wél sterk naar voor kwam in de getuigenissen was de koloniale tweedeling tussen Vlamingen en Walen. Dit kwam enkel voor bij de getuigen van het SOMA/CEGES, waar ook expliciet werd gevraagd naar deze problematiek. De volgende getuige stelt dat er het duidelijk was dat de Vlamingen en Walen in Congo onderling samen kwamen. Toch wil de getuige ook benadrukken dat er goede contacten waren: Ce qui est passé en Afrique, c‟est que, au fond, on se réunissait plutôt d‟après les origines. Les origines belges, donc par exemple, il y avait un rejoint, il était avec les wallons. Si vous voulez, c‟étaient ces groupes, plus que les autres. Ben, alors les Flamands, les Flamands aussi, ils avaient leurs réunions pour eux. Donc, mais dans l‟ensemble, quand il

402 403

SOMA/CEGES, Interview 10, Louis Boinem, niet ontsloten bron, 42‟00-45‟08. SOMA/CEGES, Interview 10, Louis Boinem, niet ontsloten bron, 1‟07‟10-1‟16‟30. 136

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen y a des fêtes, donc, en général on se mélangeait. La fête était tout à fait mélangée. Et on se connaît bien, parce que, quand même, en effet, on n‟était pas nombreux. 404

De mogelijke animositeit tussen Vlamingen en Walen was in het koloniaal project ondergeschikt aan het „blanke‟ prestige. De kleine minderheid aan koloniale Belgen wordt gezien als een gezamenlijke zwakte, waardoor persoonlijke verschillen ondergeschikt zijn aan het gemeenschappelijk belang.405

404 405

SOMA/CEGES, Interview 6, Tamara Tytgat-Gramm, niet ontsloten bron, 12‟15-13‟37 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 287 137

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.3.2 Gender

Zoals aangetoond kan men een gedifferentieerde beeldvorming over de Congolese vrouw ontdekken tussen mannelijke en vrouwelijke oud-kolonialen. De eerste spitsen zich veeleer toe op vermeende seksualiteit, terwijl de laatste het hebben over moederlijkheid en huiselijkheid. Ik wil verder uitzoeken welke gegevens aan de basis liggen voor de verschillende beeldvorming tussen mannen en vrouwen, en welke gegevens men nog kan confronteren.

Vele studies die handelen over koloniale beeldvorming of een aanverwant thema, worden gevormd op basis van bijna uitsluitend mannelijke bronnen. Zowel Bambi Ceuppens „Congo made in Flanders‟406, Raymond Corbeys „Wildheid en beschaving‟407, verschillende thesissen aan de RUG en KUL die handelen over beeldvorming408 baseren zich –bijna- uitsluitend op mannelijke bronnen. Deze preoccupatie met mannelijke bronnen is duidelijk te wijten aan het gegeven dat de mannelijke populatie, ook in de postkoloniale tijd, een veel groter aantal bronnen produceerde, in de vorm van mémoires, of zoals Manu Ruys in de journalistiek. Deze mensen worden dan ook „beroepsbeeldvormers‟ genoemd door Jan Blommaert.409

Ceuppens schrijft: „Ongetwijfeld had ik nog meer teksten van vrouwen kunnen terugvinden als ik daarnaar had gezocht, maar dan zou het onderzoeksproject andermaal een totaal andere wending hebben aangenomen omdat vrouwen, helaas, in de koloniale context wel degelijk marginaal waren en daarom niet of weinig wogen op de meeste thema‟s die ik in dit boek bespreek‟. (uit inleiding „Congo made in Flanders?‟ p. LIII). De belangrijkste bronnen die Ceuppens zijn inderdaad geproduceerd door mannelijke kolonialen: Léopold Motoulle, Frans Deckers, Placied Tempels, Edmond Boelaert en Gustaaf Hulstaert. 407 R. Corbey gebruikt voor zijn studie „Wildheid in Beschaving‟ de verzameling ansichtkaarten van een jonge Franse koloniaal, Nic. Deze ansichtkaarten werden geproduceerd door beroepsfotografen zoals Lehnert en Landrock, Joseph Geiser, Edmond Fortier. (p.8, Wildheid en beschaving: de Europese verbeelding van Afrika). 408 Hiermee doel ik op: L. Betrem. „De verreikende kijk van Manu Ruys op Congo over de periode 1958-2000‟, (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2004, 153 p., (promotor: L. François).; G. Van Belle, „De beeldvorming van de Belgische koloniaal over Zichzelf, Afrika en de Afrikaan. Studie en bespreken van een aantal rapporten van expedities in Congo Vrijstaat tussen 1187-1903‟, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent) , 2002, 96 p. (promotor: L. François); J. De Mey „Gelijk trossen bananen” Beeldvorming over Congolezen in de Belgische dagbladpers ten tijde van de onafhankelijkheid(1955-1965). Een studie van stereotypen, clichés en vooroordelen.‟ Leuven (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Leuven), 2004, 130 p. (promotor: M. Beyen) en N.C. Polet „Beeld van de zwarte in de mémoires van blanke kolonialen‟. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2006, 156 p. (promotor: L. François) 409 J. Blommaert, http://cas1.elis.rug.ac.be/avrug/exshit.htm . 406

138

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen De meerderheid van de onderzoekers in het gebied van het koloniaal discours zijn gevormd in de literatuurwetenschappen.410 Zoals duidelijk gemaakt bij de kritieken op Saïd worden vaak gecanoniseerde Europese literaire werken onder de loep genomen. 411 De roman als culturele kunstuiting van de bourgeoissamenleving en het imperialisme zijn zonder elkaar, volgens Saïd ondenkbaar.412 Studies rond koloniaal discours zijn vaak gebaseerd op bijvoorbeeld reisverhalen uit de Europese renaissance, bekende werken zoals Daniel Defoes Robinson Crusoe of Shakespeares The Tempest of Othello, 413 of in een latere periode Charles Dickens, Conrads Heart of Darkness en Richard Kipling. In de literaire canon is de stem van de vrouw, om verschillende redenen, opvallend afwezig.414

Zonder te willen veralgemenen of afbreuk te willen doen aan de geldigheid en complexiteit van de literaire analyses van deze werken, is het wel duidelijk dat de vrouw binnen de traditie van de koloniale discourstheorie een marginale positie bekleedt. De mannelijke visie weegt door op de theorie van de koloniale beeldvorming. De studie rond koloniaal discours baseert zich op mannelijke bronnen van mannen die een dominante positie bekleedden in de koloniale wereld en op mannen die gecanoniseerde werken hebben geschreven... In het boek „Cultuur en Imperialisme‟ doet Saïd zijn visies op de twee hoofdpersonen, Kurtz en Marlow, uit Conrads „Heart of Darkness‟ uit de doeken. Hij stelt dat de vorm van Conrads verhaal het mogelijk heeft gemaakt om er in de postkoloniale wereld twee mogelijke thema‟s uit te halen. In het ene thema kan de oude imperiale onderneming zich na de Tweede Wereldoorlog blijven versterken. Dit thema wordt in de roman verwoord door Kurtz. De westerlingen behouden Afrika en Azië als afzetgebied en als locatie op de ideologische kaart, waarover ze moreel en intellectueel nog steeds de heerschappij voeren. Het tweede thema beperkt het kolonialisme tot een bepaalde tijd en plaats, niet onvoorwaardelijk waar en evenmin ondubbelzinnig zeker. Het kolonialisme wordt gedateerd. Saïd identificeert dit thema met Marlow.415 Een vergelijkbaar verschil kan men trekken uit de verschillende visies van mannelijke en vrouwelijke oud-kolonialen. Een voorbeeld kan dit verduidelijken. Dit voorbeeld toonde al aan dat de oud-koloniaal zich presenteert als een kenner, waarbij „Brussel‟ niet veel zinnig kon zeggen. Het verduidelijkte het belang dat gehecht wordt aan de 410

A. Loomba, op. cit., p. 70. Idem, p. 49. 412 E.W. Saïd, Cultuur en Imperialisme, Amsterdam/Antwerpen, Atles, 1994, p. 104. 413 A. Loomba, op.cit., pp. 73-74. 414 R. Von Hallberg, Canons, Chicago, University of Chicago Press, 1984, pp. 94-97. 415 E.W. Saïd, Cultuur en Imperialisme, pp. 54-55. 411

139

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen actie op het terrein. Maar er bevindt zich een tweede opvallend kenmerk in dit stukje getuigenis. De man maakt de grammaticale keuze om in de tegenwoordige tijd te spreken:

Ik maak een bestek voor een weg die uiterst dringend was tussen Kinshasa en het oosten, Kikwit, en Brussel eist, Brussel, eist om dat bestek te zien, te controleren enzovoort. En de begeleidende brief zegt, vanuit Brussel, dat het bestek zeer goed gemaakt is, maar dat er één ding in ontbreekt en daar zijn de bladzijden die nodig zijn in het bestek bijgevoegd bij die brief, om dat in te vullen, te typen in Afrika, over de gevolgen van het vorstgevaar. Maar het vriest er godverdomme nooit! Tis altijd 40 graden! Imbeciels! 416

Het lijkt wel of dat het verhaal dat hij weergeeft helemaal geen 50 jaar geleden plaatsvond, maar integendeel, net gebeurd is. Deze getuigenis wil ik graag confronteren met de getuigenissen van twee vrouwen.

Ginder heb ik dat niet zo gehad, maar nu heb ik dikwijls de indruk dat we daar behoeften geschapen hebben dat eigenlijk niet nodig was, gezien de toestand die achteraf gekomen is. Had dat allemaal mee kunnen evolueren, had dat heel nuttig geweest, maar nu zijn der veel zaken die zij geleerd hebben, die ze wel hadden willen doen en zeker wilden doen, maar waarvoor ze zeker niet allemaal de middelen meer gehad hebben.417 Op de school, hier in Brussel, werd je nog volop gezegd: „De negers zijn grote kinderen en, en je moet ze in het oog houden en je moet goed opletten dat ze niet stelen, dat ze niet...‟ En in feite was dat eigenlijk volgens mij helemaal niet zo, je merkte na een tijd dat die mensen toch een, ook een beschaving hadden hé, heel anders, maar ook hun beschaving. En in het begin dacht je, dat jij alleen de beschaving had hé, dat noemden ze trouwens, de beschaving gaan brengen hé. De paters en de zusters en iedereen ging de beschaving brengen en die hebben toch ook gezien na een tijd, dat, dat dat, die mensen een eigen cultuur hadden. Dat ze niet zozeer zaten te wachten op onze beschaving. Trouwens, het is duidelijk gebleken, der is niet veel van over gebleven van de beschaving nu, nu vandaag de dag. En ik denk dat dat, dat ze de blanken beschouwen zo, als een soort storm die over hen gekomen is zo, weet je. 418 VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 33‟29-34‟32, Man. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 31‟47-32‟24, Vrouw. 418 VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 4. Het Goede Doel. nr. 745, 40‟35-41‟48, Vrouw. 416 417

140

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

De beide getuigenissen halen het belang van opvoeding aan, en zijn in die zin ook paternalistisch te noemen. Toch kan men enkele nuanceverschillen aantreffen. Bij de getuigenis van de eerste vrouw kan men veel beter merken dat ze de kolonisatie als een afgesloten periode beschouwt en kan ook een zekere vorm van zelfkritiek bespeurd worden. Bij de tweede getuigenis is dit nog duidelijker. De zinsnede: „En ik denk dat dat, dat ze de blanken beschouwen zo, als een soort storm die over hen gekomen is zo, weet je.‟ toont aan dat de vrouw de kolonisatie als periode beschouwt waaraan een geschiedenis vooraf ging en een geschiedenis na kwam. Deze zin toont daarenboven aan dat de vrouw in kwestie nadacht over hoe Congolezen de kolonisatie beschouwen. Laat ik nog even terugkeren naar Conrads „Heart of Darkness‟. Het personage Kurtz, die het eerste thema vertegenwoordigt, is welbespraakt, presenteert een rechtlijnig, verhelderend verhaal. Marlow daarentegen is nooit rechtlijnig, hij weerstaat zelden de neiging om eigenaardige dingen nog vreemder te maken door ze verrassend verkeerd uit te drukken. Zijn verhaal zit vol met eigenaardige discrepanties, waardoor zijn lezers het gevoel krijgen dat wat hij vertelt niet helemaal klopt.419 Dit gaat ook op voor de getuigenis van de tweede vrouw. Het is enorm moeilijk om haar in een éénduidige richting onder te brengen. Zo stelt ze: „je merkte na een tijd dat die mensen toch een, ook een beschaving hadden hé, heel anders, maar ook hun beschaving‟. Enkele regels verder spreekt ze de volgende woorden uit: „Trouwens, het is duidelijk gebleken, der is niet veel van over gebleven van de beschaving nu, nu vandaag de dag.‟ Eén vrouw, Claude Gouzée-Rolin, vertelt zelfs een heel apart verhaal, dat helemaal niet te rijmen valt met de belangrijkste beelden die naar voor komen in het discours van oudkolonialen. Dit is de enige getuige die duidelijk stelt dat ze het koloniaal systeem in vraag stelde toen en nu. Zij is de enige getuige die duidelijk problemen had met de feitelijke ongelijkheid tussen Belgen en Congolezen. On n‟était pas du tout gêné, par exemple, quand il y avait de cinéma, il y avait deux ou trois rangs de fauteuils pour les blancs et puis, tous les noirs qui voulaient, il y en avait quand même quelques-uns, étaient debout derrière et ça nous choquait pas du tout, un petit peu. Je me remets oui, une fois j‟étais gêné. En général, mais ce qui m‟a fait choquer, c‟est qu‟on employait des prisonniers avec des boulets aux pieds pour ramasser les balles de

419

E.W. Saïd, Cultuur en Imperialisme, p. 59. 141

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen tennis. Et ça, je trouvais horrible ! Et je ne sais pas si ça, Christian m‟a dit que ce n‟est pas vrai, mais j‟ ai vu ça. Je ne sais pas pourquoi ça s‟est fait mais ça était horrible.420

Deze vrouw betreurt het wel dat zij gelijkaardige praktijken nooit heeft aangeklaagd. Zij wijt dit aan het feit dat zij werd verplicht zich te gedragen zoals de andere kolonialen voorschreven. Int : Et ‘on’, c’était qui, qui dit ça ? Claude Gouzée-Rolin : Ah, mais les autres coloniaux, et tous. Ben, Christian avait passé trois ans et lui me disait : „Voilà, tu dois faire tout comme les autres disent‟.421

Dit gegeven wordt ook aangehaald door een andere vrouw: Alors je suis arrivée en Afrique, mes premiers contacts étaient avec les noirs, d‟ailleurs je les appelais „Monsieur‟, mais je disais tout le temps : „Merci Monsieur, merci Monsieur.‟ Alors, ils me regardaient avec des grands yeux : „D‟où sort-elle ?‟ On ne disait pas chaque fois merci à un noir qui te présente quelque chose à acheter, ou vous demander quelque chose, dire merci, ça on ne se faisait pas comme ça, dans l‟époque en tout cas.422 Deze twee verhalen staan in schril contrast met de zeer mannelijke verhalen over bleu‟kes en anciens, waarbij vooral de mannelijke oud-kolonialen aantonen dat zij „meer‟ wisten dan de net aangekomen kolonialen. De man presenteert zich in een veel grotere mate als „de kenner‟. Dit is niet zo verwonderlijk als het misschien op het eerste zicht lijkt. Bij de conventionele representaties van de belangrijkste historische protagonisten was de geschiedenis van het kolonialisme een mannelijk scenario. De koloniale geschiedenis wordt gedomineerd door mannen: generalen, admiralen, gouverneurs, districtofficiers... Er is een duidelijke afwezigheid van vrouwen in de koloniale geschiedenis. Binnen de traditionele historische representatie zijn het mannen die het rijk waren, en was het rijk ook het veld waar alle vormen van masculiniteit werden beoefend en verbeeld.423 Vrouwen schitteren dus door hun afwezigheid. Dit sluit aan bij de koloniale Belgische situatie, ook de kolonisatie van Congo is

SOMA/CEGES, Interview 3, Claude Gouzée-Rolin, niet onsloten bron, 34‟40-36‟30. SOMA/CEGES, Interview 3, Claude Gouzée-Rolin, niet onsloten bron, 2‟00-4‟40. 422 SOMA/CEGES, Interview 6, Tamara Tytgat-Gramm, niet ontsloten bron, 3: 5‟12-8‟32 423 R.Y.C. Young, Postcolonialism, p. 360. 420 421

142

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen altijd een mannelijke aangelegenheid geweest.424 Maar op het einde van de koloniale periode vestigden zich hele families in de kolonie, hierdoor zijn de getuigen ook mannen en vrouwen.

Toch waren het de mannen in koloniaal Congo die de uitvoerende functies hadden. Bij de onderzochte getuigen is dit niet anders. De groep geestelijken in Congo bestond zowel uit mannen als vrouwen, maar in andere regionen van de maatschappij waren het de koloniale mannen die vaak functies met een hoog aanzien beoefenden: gewestbeambten, ambassadeur, hoge functies in het leger, ingenieurs... Dit terwijl de meeste vrouwen in Congo aanwezig waren als huisvrouw, huishoudregentes of er als geestelijke verbleven. De mannen waren dé vertegenwoordigers van de koloniale staat bij uitstek, en velen betreuren het verlies aan macht dat zij meemaakten na de koloniale periode. Laat ik dit verduidelijken met twee voorbeelden. De eerste getuigenis is afkomstig van een mannelijke missionaris. Hij impliceert dat men in Congo veel meer kan verwezenlijken dan in België.

Als u spreekt van het wonder van Afrika of als u spreekt van het niet kwijt geraken van het Afrikagevoel. Wat is dat eigenlijk? Wel, dat is bij mijn ervaring omwille van de ongeremde zelfontplooiing die je daar als blanke kan verwezenlijken. Der is geen rem op de mogelijkheden, daar is geen rem op de grootheid, daar is geen rem op de ruimte, daar is geen rem op de, op de kracht, daar, daar is, is geen, daar is geen rem op het levensenthousiasme. Geen rem, alles is mogelijk. Dat is toch het voornaamst wat meewerken aan de schepping, als je daarin gelooft, en je wil daaraan meewerken. Ik kan mezelf geen groter ideaal voorstellen van te werken in dienst van de Schepper. En dat is dus wat Afrika toelaat.425

Laat het duidelijk zijn, vooral als blanke kan men zich ongeremd ontplooien. Het mannelijk deel van de Belgische koloniale bevolking bezette alle hoge functies in de verschillende maatschappelijke regionen. Velen voelden zich aangetrokken tot een koloniale loopbaan omdat ze als een soort koningen konden heersen over een uitgestrekt gebied.426 De volgende man vertelt over zijn functie in koloniaal Congo. Naast het gegeven dat hij vermeende luiheid in de verf zet, toont hij de grote „macht‟ aan die hij op zijn eentje had.

424

B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. LIII. VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 5. Afrika, Afrika. nr. 746, 39‟59-41‟15, Man, geestelijke. 426 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. 262. 425

143

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Ik had een, ongeveer het beheer over een gebied dat ongeveer liep van Oostende tot Hasselt in de lengte en de breedte ongeveer euhm, zestig kilometer breed, zo‟n lange strook, zie je. Daar liep één weg door en dat was bewoond door 30.000 mensen, dus dat was allemaal oerwoud. En ik moest daar de bevolking tellen, de belasting innen, zien op, dat er orde heerste, zien dat de, de velden bebouwd werden, dat de, want ze deden dat niet uit zichzelf. Ze stookten liever brandewijn en ze gingen liever op jacht dan te werken. En euhm, ik moest ook, niet het eerste jaar omdat je dat nog niet kon, maar na één jaar, kreeg ik de, een toelating om recht te spreken. Mocht ik palavers beslechten, contact, en dat was, en dat veronderstelde op dertig dagen van de maand ongeveer 26 dagen echt contact, 24 uur op 24 echt met de zwarten in de brousse. Met een auto, een pick-up, een chevrolet pick-up, was ik 26 dagen in de wildernis, eigenlijk, zie je. En dat beviel me enorm. 427

Ook onderstaande spreker toont aan dat in Belgisch Congo een carrière lag die men in België niet kon bereiken. De man in kwestie was arbeider in België vooraleer hij vertrok naar Belgisch Congo, waar hij zijn carrière uitbouwde en het schopte tot directeur van een Société. Zijn vrouw daarentegen heeft nooit gewerkt. Int : Qu’est-ce que l’Afrique vous a apporté ? Louis Boinem: Une bonne situation, que je n‟aurais jamais réussi en Belgique, j‟avais fait mon école technique dont que j‟aurai fini comment, peut-être dans une usine ? Pas plus. J‟aurais deux, trois enfants, ma femme aurait travaillé, mais je suis arrivé en Afrique, j‟ai monté, j‟ai monté, pour finir comme directeur d‟une société, j‟étais administrateur. Ma femme n‟a jamais dû travailler.428

Deze getuigenissen wil ik graag contrasteren met het voorbeeld van mevrouw GouzéeRolin.429 Nadat zij als huisvrouw in Belgisch Congo had gewerkt, werd ze lerares Frans in een Brussels lyceum (dit volgens haar studies als romaniste). Het gegeven dat ze lerares is en dat ze (als vrouw) hogere studies had kunnen volgen, haalde zij meermaals aan. Wanneer haar wordt gevraagd of ze het moeilijk had met de kritieken op de oud-kolonialen antwoordt ze dit:

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 2. Blind Date. nr. 743, 26‟14-27‟27, Man. SOMA/CEGES, Interview 10, Louis Boinem, niet ontsloten bron, 1‟07‟10-1‟16‟30. 429 de bronnen van het SOMA/CEGES bevatten extra informatie over de carrière die iedere getuige doorliep (zie bijlage) 427 428

144

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Int : Quand tu rentrais, tu as un niveau social, je vais dire, est-ce qu tu as été confronté avec le fait que tu es rentré d’Afrique justement, que tu avais l’étiquette de l’ancien colonial ? Claude Gouzée-Rolin : Non, pas du tout, pas du tout. Sauf, oui, à l‟école, fatalement, j‟étais une nouvelle prof qui n‟avait jamais enseigné et j‟avais 35 ans. Alors que les autres, d‟habitude, quand ils ont 35 ans, ils ont au moins 10 ou 15 ans de travail et moi... J‟ai beaucoup été avec les autres profs pour essayer de comprendre comment ils faisaient. C‟est encore là, en ‟60, je me rappelle, je l‟ai notée. Les élèves de notre école, le lycée de Saint-Gilles. Moi, je n‟ai jamais senti ça…430

Mevrouw Gouzée-Rolin vertelt dat het in haar nadeel speelde dat ze geen ervaring had kunnen opdoen, dat ze als lerares hierdoor een zekere achterstand had ten opzichte van de andere leraars. Ze haalt haar actieve loopbaan als lerares aan. Een geïnterviewde man, Emile Decerf, die in Congo een hoge militaire functie beoefende, antwoordt op deze vraag iets heel anders: Tout, on était toujours critiqué, même quand j‟étais en congé ! „Sales coloniaux‟, ce qu‟on disait. Mais il y avait beaucoup de jalousie parce que quand on rentrait en Belgique on louait une voiture. Ça nous coûtait à peu près 40.000 francs pour six mois. Et alors bon, moi j‟ai loué une voiture comme tout le monde. Et alors, je mettais la voiture devant chez moi, dans la cité, mais il n‟y avait pas une voiture dans la cité. Si on avait une dans les rues, c‟était un mec, c‟était un chef qui descendait dans les mines, autrement il n‟y avait pas une voiture. Donc il y avait une certaine jalousie de la part des ouvriers, si vous voulez. Mais après, c‟est la politique, maintenant, maintenant, tout ceux soient des écrivains, des gens qui font de la musique, des chanteurs, ils doivent critiquer pour bien se faire voir. 431

Ook een andere vrouwelijke getuige is veel gematigder wanneer het gaat over de kritieken op oud-kolonialen.

430 431

SOMA/CEGES, Interview 3, Claude Gouzée-Rolin, niet onsloten bron, 31‟00-32‟00. SOMA/CEGES, Interview 11, Emile Decerf, niet ontsloten bron, 1‟48‟00-„58‟00. 145

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Je dis ce n‟est pas vrai, c‟est vrai et ce n‟est pas vrai. Il y a eu des choses vraiment répréhensibles oui, mais il y a eu des choses vraiment positives, qu‟on ne veut plus voir.432

Dus naast het gegeven dat vrouwen de kolonisatie veel meer als een afgesloten periode zien, kan men ook stellen dat de mannelijke kolonialen zich veel meer aangesproken voelen door de kritieken die geuit worden op de kolonisatie. Mannen waren de koloniale uitvoerders, de hoge pieten in het koloniaal bestel, de vrouwen waren eerder een passieve groep waar weinig concrete macht van uit ging. Na hun koloniaal leven, zoals het voorbeeld van Mevrouw Gouzée-Rollin aanduidt, begon hun actieve loopbaan, of bleven ze huisvrouw, zoals mevrouw Tytgatt-Gramm, een andere getuige uit het SOMA/CEGES. Hun sociale status steeg of bleef min of meer gelijk. Dit in tegenstelling tot de mannen, die een merkbaar verlies aan verantwoordelijkheid en prestige kenden. Hun sociale status daalde bij hun terugkomst naar België. Dit gegeven zorgt ervoor dat het niet zo verwonderlijk is dat vooral mannen zich aangevallen voelen bij de kritieken op de koloniale periode aangezien zij ook de koloniale uitvoerders waren, en vasthouden aan hun „verloren‟ status. (cf. supra, 5.2.4. Vermeende positie en mentaliteit van oud-kolonialen in België)

Mijn voorzichtige hypothese is dan ook, naast het aangeduide verschil in beeldvorming over de Congolese vrouw (in 5.1.2.1.3.), dat vrouwen en mannen op nog twee punten een ander discours produceren over koloniaal Congo. Ten eerste zien vrouwen de kolonisatie veel meer als een afgesloten periode en ten tweede voelen zij zich minder aangevallen bij de kritieken op deze koloniale periode. Voor vrouwen ligt dit deel van hun leven meer achter hun, terwijl mannen aan dit deel van hun leven een belangrijke status ontlenen en het moeilijker kunnen loslaten. Dit is slechts een hypothese gevormd op een beperkt aantal bronnen en het is dan ook noodzakelijk dat deze hypothese verder getoetst zou worden vooraleer deze als een echte conclusie te presenteren.

432

SOMA/CEGES, Interview 9, Georgette Ghesquière, niet ontsloten bron, 50‟05-1‟01‟00. 146

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.3.3 Verenigingen van oud-kolonialen Opinies worden in grote mate gevormd door interacties tussen personen en groepen. Persoonlijke invloeden zijn met andere woorden vaak belangrijker dan niet-persoonlijke.433 De leden van een bepaalde sociale en culturele groep ervaren door hun gemeenschappelijk referentiekader een zekere gelijkaardigheid in hun beeldvorming.434 Het is dan ook logisch te veronderstellen dat een zekere vorm van gecanoniseerde beeldvorming zou ontstaan bij verenigingen van oud-kolonialen. Associaties leggen een bepaalde graad van conformiteit op aan de herinneringen van hun leden.435

Binnen dit onderzoek werden geen opvallende verschillen teruggevonden tussen het discours van leden van een vereniging en de getuigen die geen lid zijn van een vereniging. Deze vaststelling is deels te wijten aan de aard van het bronnenmateriaal. Enkel over de getuigen van het SOMA/CEGES had ik informatie over hun lidmaatschap van een vereniging. Vier van de twaalf getuigen behoorden tot een associatie. Deze getuigen produceerden geen ander herinneringsdiscours dan de andere sprekers. Daarnaast was het ook moeilijk om de getuigen die wel lid waren te contrasteren met de andere getuigen, aangezien velen onder hen aanhaalden dat zij ook veel contact hebben met kennissen uit Belgisch Congo. De reden voor het contact met andere oud-kolonialen was zowel bij deze getuigen als de leden van een associatie het ophalen van herinneringen en het samen beleven van nostalgie. Allebei de groepen stelden daarenboven dat ze de oudkolonialen in hun omgeving, binnen een vereniging of niet, zagen als hun trouwste vrienden of zelfs als familie. Het onderscheid tussen leden van een vereniging en niet-leden, maskeert de mogelijke uniformiteit die voort kan komen uit informele contacten met andere oudkolonialen. Ook dit is slechts een voorzichtige hypothese gemaakt op beperkt bronnenmateriaal. Het blijft aannemelijk dat een formele vereniging een grotere invloed heeft op de beeldvorming van zijn leden dan informele contacten.

433

A. De Baets, op. cit., p. 18. Idem, p. 21. 435 Derderian, art. cit., p. 32. 434

147

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.1.3.4 Beroepsgroep De beeldvorming over de koloniale geschiedenis werd vaak in grote mate bepaald door ambtenaren, wetenschappers, militairen, missionarissen, en voor zover het 'gewone' Belgen betrof, mensen die men doorgaans onder de meest burgerlijke samenlevers mocht rekenen.436 De invloed van de „beroepsbeeldvormers‟ is ongemeen groot en maskeert verschillen. En hoewel niet duidelijk naar voor gekomen in dit onderzoek, blijft het ook aannemelijk dat associaties een zeker uniform herinneringsdiscours opleggen aan hun leden.437

Zoals voorgesteld in het onderdeel dat handelde over genderverschillen wordt het idee van een „uniform discours‟ geproblematiseerd door de stem van de vrouw. De hypothese was dan ook dat het verlies van sociale status bij mannen een invloed had op hun herinneringsdiscours. De koloniale uitvoerders zouden in de postkoloniale periode vasthouden aan hun „verloren machtspositie‟. Deze klasse van officiëlen zorgde ook voor een grotere bronnenproductie438, waardoor verschillen tussen mannen en vrouwen gemaskeerd werden. Parallel zou men kunnen voorstellen dat verschillende beroepsgroepen een verschillend herinneringsdiscours produceren. Eén mannelijke getuige uit het SOMA/CEGES oefende in Belgisch Congo en later in postkoloniaal België hetzelfde beroep uit met een eerder lage sociale status, dit van mécanicien. Hoewel zijn getuigenis in grote mate overeenstemt met de algemene kenmerken uiteengezet in 5.1.2., stelt hij ook „tous les travailleurs, c‟étaient des hommes comme moi‟. Oui, c‟est-à-dire que, j‟ai quand même réalisé finalement qu‟on voyait que c‟était colonisé, parce que ce rapport entre des blancs, des certains blancs de la ville et les noirs, qui prenaient les noirs vraiment pour leur boy. Moi, c‟est quelque chose, je n‟ai jamais, oui, c‟est sûr, je les appelait boys aussi, mais moi, c‟était, tous les travailleurs, là-bas, ce n‟étaient pas des travailleurs, c‟étaient des hommes comme moi.439

Deze vaststelling nodigt uit tot verder onderzoek, maar door het beperkte karakter van het bronnenmateriaal kan hier moeilijk een duidelijke en sterk gefundeerde conclusie uit worden getrokken. 436

J. Blommaet, http://cas1.elis.rug.ac.be/avrug/exshit.htm. Derderian, art. cit., p. 32. 438 Idem, p. 32. 439 SOMA/CEGES, Interview 13, Jean Grosdent, niet ontsloten bron, 20‟40-25‟00. 437

148

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.2 Oud-kolonialen binnen de Belgische maatschappij 5.2.1 Inleiding Het machtige kolonialisme is –tot op grote hoogte- voorbij. België gaf zo‟n halve eeuw geleden zijn koloniale bezittingen over aan lokale machthebbers. Ondanks het gegeven dat dit tijdperk duidelijk een eigen identiteit had, ligt de betekenis van dit tijdperk niet helemaal achter ons. Voor de toenmalige betrokkenen overal ter wereld is het een belangrijk deel van hun identiteitsvorming.

Het kolonialisme als praktijk ligt achter de rug en is sindsdien het voorwerp van heel wat kritiek geweest binnen de academische wereld, maar soms ook in de publieke opinie. Anderzijds zijn denkbeelden over de „ander‟ nog steeds beïnvloed door het kolonialisme, of door de weinig veranderde machtsstructuren waarin we ons vandaag bevinden. In een eerste luik richt ik me op de postkoloniale maatschappij. Duidt het prefix „post‟ op een veranderde mentaliteit of niet en wat is er dan al dan niet veranderd? Deze gedachtegang wordt vervolgens toegepast op de Belgische situatie. Zowel de postkoloniale maatschappij en de Belgische situatie worden beperkt besproken, enkel de belangrijkste krachtlijnen van deze debatten worden weergegeven. Ten laatste richt ik mij op de bevolkingsgroep van de oudkolonialen. Hun positie in de koloniale maatschappij verschilt sterk met deze van vandaag. De vraag is dan ook op welke manier zij zich positioneren in dit postkoloniaal landschap en wat hun mentaliteit is.

149

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen

5.2.2 De postkoloniale maatschappij “Postcolonialism which appears to critique the universalist pretensions of Western knowledge systems, and „starts off with a repudiation of de universalistic pretensions of Marxist language ends up not with its dispersal into local vernaculars but with a return to another First World language with universalist epistemological pretensions‟.“440

De verhalen van vrouwen, gekoloniseerde volkeren, niet-Europeanen hebben onze blik op het kolonialisme, kapitalisme en modernisme veranderd. De Grote Verhalen zijn ten einde gekomen.441 Sinds de jaren ‟80 hebben zich een aantal nieuwe humane wetenschappen ontwikkeld, zoals de cultural studies, genderstudies, subalterne studies, die gemeen hebben met de postkoloniale theorievorming dat ze het „westerse‟ denken decentraliseren en de dominante kennissystemen in vraag stellen door de aandacht te verleggen naar de „anderen‟. De koloniale discoursstudie gaf inzicht in diverse ideologische praktijken van het kolonialisme. Binnen de academische wereld groeide het inzicht dat verschillende „culturen‟ „uitgevonden‟ waren en dat cultuurconcepten op een al te deterministische manier gebruikt werden.442

Een kritische blik op het westers kolonialisme is ondertussen gemeengoed geworden maar een culturele dekolonisering moet echter nog plaatsvinden. De eurocentrische beeldvorming van de „derde wereld‟ is nog steeds aanwezig. Dit kan men onder meer zien in het gebruik van exotische beelden in reclame en media.443 Het blijft een onoverkomelijk feit dat „ras‟ als categorie wordt gebruikt binnen de hedendaagse maatschappij, een dominante sociale categorie voor dagelijkse discriminatie en vooroordelen.444

Volgens Saïd is het duidelijk dat er in de postkoloniale wereld een vervolg bestaat op het koloniaal imperialistisch discours waarin het Westen zich een morele en intellectuele overheersing toeeigent. Fysisch mag men dan wel uit de kolonies verwijderd zijn, maar de

440

A. Loomba, op. cit., p. 247, citaat van K.A. Appiah. Idem, p. 249. 442 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. XXIX. 443 J. Nederveen Pieterse, op. cit., p. 224. 444 B. Ashcroft, G. Griffiths en H. Tiffin, eds. The post-colonial studies reader. New York, Routledge, 2006, p. 5. 441

150

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen autoriteit zou nog steeds moeten toebehoren aan de „grotere machten‟ en de „ontwikkelden‟.445 Het niet-blanke, niet-westerse en niet-joods-christelijke wordt gescheiden van de westerse ethos. Aanvallen op deze categorieën zijn een verdediging van het Westen.446

5.2.3 Belgische visies op de „ander‟ In België kan men dezelfde tendensen herkennen. Hoewel het Belgisch koloniaal verleden lang voorwerp van desinteresse is geweest, kan men vandaag, door toedoen van enkele invloedrijke historiografische werken een zeer populaire veroordeling van het kolonialisme zien. Deze veroordeling richt zich vooral op de problematiek van Leopold II en de dekolonisatie van Belgisch Congo, met de moord op Lumumba.447 De Belgische publieke opinie is gevoelig geworden voor wat zich afgespeeld heeft tijdens die korte kolonisatie. De Belgische visie is sinds de jaren ‟60 sterk geëvolueerd. In 1960 was de publieke opinie verbolgen over het feit dat zoveel heilige huisjes werden omver geschopt door Lumumba en zijn kompanen, vandaag klagen de Belgen wel de daden van Leopold II en wordt de medeplichtigheid van het moederland aan de moord op Lumumba gehekeld.448 Toch mag deze kritiek niet overdreven worden. Vooral de stilte valt op, zelfs binnen de Belgische academische wereld. De koloniale geschiedenis in België wordt deels vergeten en genegeerd,449 met uitzondering van de problematiek rond Lumumba en Leopold II.

Desondanks de kritieken op de koloniale periode kan men in België ook een persistentie van koloniale racistische stereotiepen waarnemen.450 Het cultureel fundamentalisme, ontwikkeld in de koloniale periode, vindt men zowel terug bij de propaganda van nieuw-rechts, als in anti-racistische vertogen.451 Het beeld van het „donkere hart van Afrika‟, waarbij de regio en haar bewoners onkenbaar zijn, leeft nog steeds. Deze beeldvorming blijft schatplichtig aan de kolonisatie en de argumenten die haar moesten rechtvaardigen. Bij de meeste Belgen overheerst het beeld dat de regio en haar bewoners ondoordringbaar, onkenbaar, niet voor

445

E.W. Saïd, Cultuur en Imperialisme, pp. 25-26. Idem, p. 28. 447 H. Vanhee en G. Castryck, art. cit., p. 308. 448 I. Ndaywel è Nziem, “Hoe goed omgaan met de geschiedenis van Congo?”, in: J.-L.Vellut, Het geheugen van Congo, de koloniale tijd, Gent, Snoeck, 2005, p. 32. 449 K. Arnaut, art. cit., p. 7. 450 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. LVI. 451 Idem, p. XL. 446

151

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen rede vatbaar en niet door rede kunnen gevat worden. 452 Programma‟s als Stanley‟s route en Toast Kannibaal zijn meer dan typerend voor deze beeldvorming. De beeldvorming rond „het donkere hart van Afrika‟ wordt ook geuit in het debat over het koloniaal verleden. Men praat erover, maar nooit evenwichtig en vooral met een grote persoonlijke emotionele investering. Het blijft „onze‟ Congo.453

5.2.4 Vermeende positie en mentaliteit van oud-kolonialen in België Binnen de Belgische maatschappij zien oud-kolonialen zichzelf als een minderheidsgroep die niet doorwegen op de dominante negatieve evaluatie van koloniaal verleden.454 Vele oudkolonialen voelen zich gevangen in een België dat van idee is veranderd. Als „veteranen‟ bevinden zij zich in de positie van „uitstervend ras‟ en zijn er zich van bewust dat kolonialisme een vies woord geworden is. Toch zijn ze vaak nog ongemeen enthousiast over het koloniaal project waar zij in werkten.455 Daarnaast stelt Ceuppens dat koloniale Belgen lichtgeraakt zijn. Tijdens de koloniale periode kregen bezoekers die het aandurfden de toestand in Belgisch Congo kritisch te bekijken of in vraag te stellen de wind van voren. Deze toestand is er volgens haar, na de afloop van de koloniale periode niet op verbeterd. Binnen koloniale kringen lopen de emoties hoog op wanneer het morele aspect van de kolonisatie onder vuur wordt genomen of wanneer het Belgisch koloniaal beleid verantwoordelijk wordt geacht voor problemen of wantoestanden in het post-koloniale Zaïre/Congo.456 Dit idee lijkt bevestigd door de getuigenissen. Het

zelfbeeld

van

oud-kolonialen

wordt

gekenmerkt

door

een

veronderstelde

minderheidspositie. Zoals ook deze getuige stelt, zouden zij onmogelijk enige invloed kunnen uitoefenen. Int : Et vous pensez que ces associations peuvent avoir un autre rôle qu’un rôle de souvenir et de réunion ? De retrouvailles ?

B.Ceuppens, „I presume?‟, p. 5. J. Blommaert, http://cas1.elis.rug.ac.be/avrug/exshit.htm. 454 H. Vanhee en G. Castryckx, art. cit., pp. 306-309. 455 K. Arnaut, art. cit., p. 5. 456 B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, pp. XVII-XVIII. 452 453

152

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen Georgette Ghesquière : Non, je ne crois pas, les coloniaux ont été trop dépréciés pour avoir une certaine influence. Peut-être que ça reviendra. Je ne sais pas, si on commence, un peu, à se dire que tout ce qu‟on a fait n‟était pas négatif.457 De oud-kolonialen verdedigen zich tegen „veronderstelde‟ kritiek met hun emotioneel geladen aanwezigheid in Belgisch Congo en weinig met echte feiten. Arnaut stelt dat oud-kolonialen over een vorm van paranoia beschikken, die hij „subalternity of the doubt‟ heet. Deze „subalternity of the doubt‟ is een fundamenteel wantrouwen ten opzichte van de meerderheidsopinie in de burgerlijke en politieke gemeenschap.458 Zoals duidelijk geworden beschikken mannelijke oud-kolonialen (met een hoge positie in Belgisch Congo) over dit wantrouwen in een hogere graad. Tout, on était toujours critiqué, même quand j‟étais en congé ! „Sales coloniaux‟, ce qu‟on disait.[...] Mais après, c‟est la politique, maintenant, maintenant, tout ceux soient des écrivains, des gens qui font de la musique, des chanteurs, ils doivent critiquer pour bien se faire voir. 459 Deze „subalternity of the doubt‟ creëert een verdedigingsmechanisme ten opzichte van de „vermeende‟ kritieken maar ook ten opzichte van het gedaalde belang dat het koloniaal verleden toebedeeld krijgt. Binnen dit verdedigingsmechanisme passen de verschillende strategieën aangeduid in 5.1.3. Oud-kolonialen leggen een belangrijke nadruk op de administratieve en technische „vooruitgang‟ die zij mede mogelijk hebben gemaakt, wat gecontrasteerd wordt met de postkoloniale situatie in Congo. Deze gegevens zorgen voor een verdediging van het koloniaal project op zich. Een tweede gegeven, de zelfrepresentatie als dociele objecten binnen een onwetende staat, maskeert hun persoonlijk actie. Ook dit kan men zien als een verdediging op de vermeende kritieken waarmee oud-kolonialen te maken krijgen. Zoals aangetoond kan men stellen dat oud-kolonialen zichzelf voorstellen als pioniers en een continuïteit creëren tussen zichzelf en de oorspronkelijke pioniers. Ze hechten binnen deze logica ook een enorm belang aan de kennis van „ter plaatse‟. Oud-kolonialen hebben sterk de neiging hun kennis hoog in te schatten, aangezien zij ter plaatse zijn geweest. Dit idee wordt SOMA/CEGES, Interview 9, Georgette Gesquière, niet ontsloten bron, 50‟05-1‟00‟05. K. Arnaut, art. cit., p. 13. 459 SOMA/CEGES, Interview 11, Emile Decerf, niet ontsloten bron, 1‟48‟00-1‟58‟00. 457 458

153

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen vaak gebruikt als verdediging ten opzichte van de mogelijke kritieken die oud-kolonialen krijgen. De volgende getuige stelt dan ook dat „men niet weet waarover men praat, aangezien men er niet bij was‟: Eh bien, je crois qu‟il faut se taire parce que, au fond, d‟abord on ne sait pas prouver quoi que ce soit. Et puis, elles sont, les personnes comme ça, un peu, est-ce que c‟est la jalousie, est-ce que c‟est peut-être au moment, comment on voit maintenant les Africains qui viennent ici ? Dis que c‟est un peu notre faute aussi, parce que on a exagéré, parce qu‟on a les laissé tomber ? Et que on n‟a pas pu donc, continuer et ça seul, alors l‟exploitation des usines etcetera. Quoi que maintenant, je pense que ça remarche. Non, on nous a rendu. De réagir, c‟est difficile, parce que, comment voulez-vous défendre ? Si l‟opinion est tellement forte, à l‟époque déjà, maintenant, ça s‟estompe un peu. Mais les gens, qui ne connaissent pas l‟Afrique, ils peuvent s‟imaginer beaucoup de choses, hein. [...] Ils n‟ont pas été réellement exploités, mais l‟opinion belge, encore maintenant. Si vous parlez que vous étiez en Afrique, on s‟imagine que vous vous êtes enrichi là-bas les poches pleines sur les dos de noirs. Non, non.460 De „subalternity of the doubt‟ bij oud-kolonialen uit zich dus op verschillende manieren. Hun verleden als oud-koloniaal maakt hen extra gevoelig voor de kritieken op het koloniaal project. Het is duidelijk dat ze praktisch allemaal hun persoonlijk leven als koloniaal verdedigen en een gebrek aan erkenning voor dit leven hebben ondervonden.

Hun positie ten opzichte van de vermeende kritiek, enerzijds minimaliseren ze persoonlijke actie binnen een groter staatsgeheel, anderzijds profileren ze zich als de „pioniers met kennis van ter plaatse‟ lijkt zeer contradictorisch. Hun leven in de tropen werd in de koloniale periode opgeblonken door het avontuur, door het idee dat hen thuis appreciatie te wachten stond, en op zijn minst door het prestige van te werken binnen het Belgische koloniaal „masterplan‟. De kolonialen waren diegene die geroepen waren de roem van het eigen land in de wereld uit te dragen.461 Met de onafhankelijkheid van Congo verloren de oud-kolonialen hun prestige en hun dominante positie binnen de koloniale samenleving. Deze teleurstellingen worden impliciet verwoord in hun kritiek op de België als staat en als maatschappij, die hun SOMA/CEGES, Interview 6, Tamara Tytgat-Gramm, niet ontsloten bron, 5:5‟12-8‟16. H. Asselbergs en D. Lesage, eds. Het Museum van de natie : van kolonialisme tot globalisering, Brussel, Gevaert, p. 13. 460 461

154

5.Analyse van de mentaliteit bij oud-kolonialen daden nooit afdoende erkend heeft. De oud-koloniaal leeft tussen het hedendaagse België en de herinnering aan een koloniale tijd. Deze getuige stelt zichzelf voor als een sans-papiers. Zijn geboorteland, Belgisch Congo is ingestort, maar hij kan zich niet verzoenen met een land dat hem „verraden‟ heeft:

En dat, ik zag, ik hoorde dus, mijn geboorteland, mijn land instorten. Een stuk erin gesneden worden, vermoord, en dat, euhm, ik heb zitten huilen. Soms, pijnlijke berichten, dat ik het niet kon verwerken. Nadien heb ik gerevolteerd. Ik heb nooit enige sympathie gehad voor enige politieke partij in België. Ik heb een haat tegenover wat gezag is, in dit land. Men heeft ons verraden op alle mogelijke manieren, op alle mogelijke vlakken. En dat vergeef ik nooit. Daarom zeg ik dus ook: „Ik ben geen Belg, ik ben een sans-papiers, maar met papieren, hier in België.‟462

Het lijkt vreemd om de term subaltern te gebruiken op de groep van oud-kolonialen. Oudkolonialen zijn door de band genomen een middenklasse groep, met misschien wat conservatieve ideeën over politiek, maar zeker geen sterk afwijkende positie in de Belgische maatschappij. Toch kan men duidelijk stellen dat zij zichzelf construeren als een gemarginaliseerde, onderdrukte groep.463

462 463

VRT-Audio, Bwana Kitoko, aflevering 8. De vlucht uit Congo. nr. 749, 28‟03-29‟34, Man. K. Arnaut, art. cit., p. 17. 155

6 Besluit Dit onderzoek probeerde te ontdekken hoe oud-kolonialen de Congolese autochtone bevolking herinneren. Met het einde van koloniale periode en het verlies van de institutionele machtsbasis van oud-kolonialen, zou men verwachten dat de beeldvorming die zij produceren veranderd is. Immers, een discours gevormd door een bepaalde groep vindt zijn basis in de sociale realiteit en is fundamenteel gelinkt aan de machtspositie van deze groep. Anderzijds is een herinnering ook een subjectieve continuatie van het verleden. Dit onderzoek poogde dan ook het herinneringsdiscours en de mentaliteit te onderzoeken van een groep „nostalgici‟, die zich beschrijven als met één voet in Belgisch Congo en één voet in het België van vandaag.

De antropoloog Ward Goodenough schrijft in zijn voorwoord bij de memoires van de oudkoloniaal Frank Lambrecht dat deze memoires een waarheidsgetrouw portret zijn van een koloniaal perspectief.464 Personen en hun opinies blijken ook uit dit onderzoek zeer stabiel en resistent tegen verandering te zijn. Zoals aangeduid onder 5.1.2. Thematische Kenmerken, blijkt het herinneringsdiscours van oud-kolonialen ten opzichte van de Congolese autochtone bevolking zeer gelijkaardig aan het koloniale discours. Ten eerste kan men een nostalgische voorliefde voor het „traditionele‟ ontdekken (wat zich ondermeer uitte in de nadruk die men legt op de brousse versus de stad en zijn évolués). Daarnaast is de ongelijkheid tussen „blank‟ en „zwart‟ in het discours van oud-kolonialen niet te overzien. Via het discoursanalytisch instrumentarium werden er noties van cultureel fundamentalisme, paternalisme, exotisme, indigenisme en assimilationisme, vermeende seksualiteit en wildheid.... ontdekt. Het is duidelijk dat het herinneringsdiscours ten opzichte van de Congolese bevolking niet fundamenteel veranderd is in vergelijking met het koloniaal discours.

Maar dit discours werd evenwel geproduceerd in een postkoloniale samenleving. Postkoloniale gegevens zoals de huidige situatie in Congo, de hedendaagse kritieken op Leopold II, referenties aan Mobutu, kwamen naar voor in de getuigenissen. Deze gegevens zorgden enerzijds voor een versteviging van de koloniale denkbeelden en speelden anderzijds mee in de opbouw van hun vermeende positie in België. 464

Aangehaald in B. Ceuppens, Congo made in Flanders?, p. XXIX. 156

De positie die oud-kolonialen bekleden in België is anders dan hun positie in Belgisch Congo. De oud-kolonialen vormen een middenklasse groep, met eerder conservatieve ideeën over politiek, maar zonder deviante positie in de Belgische maatschappij. Toch representeren zij zichzelf als een minderheidsgroep, waarbij hun mentaliteit gekenmerkt wordt door een fundamenteel wantrouwen ten opzichte van de burgerlijke en politieke gemeenschap. Deze „subalternity of the doubt‟ uit zich op twee manieren. Ten eerste ontwikkelen zij meerdere strategieën om hun persoonlijke actie binnen het koloniaal project te verdedigen en daarnaast zorgt dit voor weinig aangepaste denkbeelden over de Congolese bevolking. De „subalternity of the doubt‟ is te verklaren door het verlies aan prestige en dominantie in postkoloniaal België. Deze teleurstellingen zijn impliciet verwoord in hun kritiek op de België, die hen als koloniale actoren niet erkend heeft, en in een persistentie van het koloniaal discours.

Toch is het onmogelijk te stellen dat het discours bij alle oud-kolonialen vandaag compleet gelijk is aan het koloniaal discours van bijna een halve eeuw geleden. Dit zou de interne diversiteit die ik heb proberen aan te tonen in 5.1.3 teniet doen. Het lijkt alsof de groep die het meest prestige verloor, het sterkst uitdrukking geeft aan hun vermeend subalterne positie. De personen die een sterke daling van maatschappelijk belang ondervonden bij hun terugkeer naar België houden veel meer vast aan hun herinnering aan het land waarin zij wel een hoge maatschappelijk status hadden en voelen zich daarenboven vaak sterker aangesproken door vermeende kritieken. Dit onderzoek suggereert dan ook dan het vooral mannen met een hoge functie in koloniaal Congo zijn die duidelijkst de beschreven subalterne mentaliteit uitdragen. Zoals aangetoond zien vrouwen de koloniale periode meer als een afgesloten geheel en zijn zij minder gevoelig aan de kritieken op het koloniaal project. Of dat deze gedachtegang opgaat voor verschillende beroepsgroepen, moet verder onderzoek uitwijzen.

In het antwoord op mijn centrale onderzoeksvraag naar beeldvorming over de Congolese bevolking produceren oud-kolonialen een herinneringsdiscours dat vrij gelijkaardig is met het koloniaal discours. Deze uniformiteit wordt verklaard aan de hand van hun gedaalde maatschappelijke status in België, die zich uit in een mentaliteit die gekenmerkt wordt door een vermeende minderheidspositie binnen hun gepercipieerde sociale realiteit. Deze gedaalde maatschappelijke status in België zorgt ervoor dat de herinnering aan een machtspositie binnen het koloniaal Belgisch project sterk aangegrepen wordt. 157

Bij dit alles moet nog een laatste opmerking gemaakt worden. De vermeende positie en mentaliteit van de oud-kolonialen is opmerkelijk, maar de beeldvorming van oud-kolonialen ten opzichte van Congolezen is minder uitzonderlijk als misschien voorgesteld. Zoals aangegeven blijft de beeldvorming over Centraal-Afrika in België gedomineerd door de koloniale erfenis. Racisme, in al zijn vormen, blijft een wezenlijk onderdeel van de hedendaagse maatschappij.

158

UNIVERSITEIT GENT Academiejaar 2007-2008

DE CONGOLEES DOOR DE OGEN VAN DE OUD-KOLONIAAL EEN STUDIE NAAR BEELDVORMING EN HERINNERINGSDISCOURS BIJ OUD-KOLONIALEN IN BELGIË.

Deel 2 Bibliografie en bijlagen

PROMOTOR: Dr. M. Van Ginderachter Verhandeling voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het verkrijgen van de graad van Master in de Geschiedenis Eline Adam

159

BIBLIOGRAFIE EN BIJLAGEN 1.

OPGAVE VAN BRONNEN EN LITERATUUR ................................................ 161

1.1.

Bronnen........................................................................................................................................... 161

1.2.

Literatuur ....................................................................................................................................... 163

2.

TRANSCRIPTIES BRONNEN ........................................................................ 172

2.1. 2.1.1. 2.1.2. 2.1.3. 2.1.4. 2.1.5. 2.1.6. 2.1.7. 2.1.8.

Bwana Kitoko ................................................................................................................................. 172 Aflevering 1, Livingstone, I presume ..................................................................................... 172 Aflevering 2, Blind Date ........................................................................................................ 185 Aflevering 3, De Tropen ......................................................................................................... 198 Aflevering 4, Het Goede Doel ................................................................................................ 211 Aflevering 5, Afrika, Afrika ................................................................................................... 224 Aflevering 6, L‟independance Chacha ................................................................................... 237 Aflevering 7, Mobutu, koning van Zaïre ................................................................................ 249 Aflevering 8, De vlucht uit Congo ......................................................................................... 262

2.2. Bronnen SOMA/CEGES ............................................................................................................... 276 2.2.1. Interview 1, Marc Lerruit ....................................................................................................... 276 2.2.2. Interview 3, Claude Gouzée-Rolin ......................................................................................... 280 2.2.3. Interview 4, Jean Verstraete ................................................................................................... 285 2.2.4. Interview 6, Florent D‟Hooghe .............................................................................................. 287 2.2.5. Interview 7, Tamara Tytgat-Gramm ....................................................................................... 290 2.2.6. Interview 9, Georgette Ghesquière ......................................................................................... 297 2.2.7. Interview 10, Louis Boinem ................................................................................................... 303 2.2.8. Interview 11, Emile Decerf .................................................................................................... 309 2.2.9. Interview 12, Jean Marechal ................................................................................................... 315 2.2.10. Interview 13, Jean Grosdent ................................................................................................... 322 2.2.11. Interview 14, Louis Brolet en Jeaninne De Cooman .............................................................. 324

160

1. OPGAVE VAN BRONNEN EN LITERATUUR

1.1. Bronnen Brussel, VRT-Audioarchief

VRT-audio, 742

Bwana Kitoko. Livingstone, I presume. 2000, CD

VRT-audio, 743

Bwana Kitoko. Blind date. 2000, CD

VRT-audio, 744

Bwana Kitoko. De Tropen. 2000, CD

VRT-audio, 745

Bwana Kitoko. Het Goede Doel. 2000, CD

VRT-audio, 746

Bwana Kitoko. Afrika, Afrika. 2000, CD

VRT-audio, 747

Bwana Kitoko. L‟independance Chacha. 2000, CD

VRT-audio, 748

Bwana Kitoko. Mobutu, koning van Zaïre. 2000, CD

VRT-audio, 749

Bwana Kitoko. De vlucht uit Congo. 2000, CD.

Brussel, SOMA/CEGES

SOMA/CEGES, niet ontsloten interview

1. Marc Lerruit, 4/06/‟07

SOMA/CEGES, niet ontsloten interview

3. Claude Gouzée-Rolin, 4/06/‟07

SOMA/CEGES, niet ontsloten interview

4. Jean Verstraete, 5/06/‟07

161

SOMA/CEGES, niet ontsloten interview

6. Florent D‟Hooghe, 11/06/‟07

SOMA/CEGES, niet ontsloten interview

7. Tamara Tytgat-Gramm, 11/06/‟07

SOMA/CEGES, niet ontsloten interview

9. Georgette Ghesquière, 10/07/‟07

SOMA/CEGES, niet ontsloten interview

10. Louis Boinem, 28/06/‟07

SOMA/CEGES, niet ontsloten interview

11. Emile Decerf, 28/06/‟07

SOMA/CEGES, niet ontsloten interview

12. Jean Marechal, 3/07/‟07

SOMA/CEGES, niet ontsloten interview

13. Jean Grosdent, 5/07/‟07

SOMA/CEGES, niet ontsloten interview

14. Louis Brolet en Jeannine De Cooman, 5/07/‟07

162

1.2. Literatuur

ANDERSON (B.). Imagined Communities, Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. Londen, Verso, 1983, 160 p. ARNAUT (K.). en VANHEE (H.). “De postkoloniale afrikanistiek in België en de Verenigde Staten, een interview met Jan Vansina” In: Forum, 21 (2001), pp. 11-19. ARNAUT (K.). “Belgian memories, African objects: Colonial re-collection at the Musée Africain de Namur” In: Ateliers [special issue: Temporalité et Muséographie], 23 (2001), pp. 29-49.

ASHCROFT (B.), GRIFFITHS (G.) en TIFFIN (H.), eds. The post-colonial studies reader. New York, Routledge, 2006, 587 p.

ASSELBERGHS (H.) en LESAGE (D.), eds. Het museum van de natie: van kolonialisme tot globalisering. Brussel, Gevaert, 1999, 273 p. BAKER (P.). Deconstruction and the Ethical Turn. Gainesville (Florida), University Press of Florida, 1995, 171 p. BELL (D.S.). “Mythscapes: memory, mythology, and national identity.” In: British Journal of Sociology, 54 (2003), 1, pp. 63-81.

BERTREM (L.). De verreikende kijk van Manu Ruys op Congo over de periode 1958-2000. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2004, 153 p., (promotor: L. François). BEVERNAGE (B.). “Time, presence and historical injustice.” In: History and Theory (te verschijnen).

163

BHABHA (H.K.). “Race, time and the revision of modernity.” In: ASHCROFT (B.), GRIFFITHS (G.) en TIFFIN (H.), eds. The post-colonial studies reader. New York, Routledge, 2006, pp. 219-224. BHABHA (H.K.). “Of Mimicry and Man. The Ambivalence of Conolonial Discourse.” In: COOPER (F.) en STOLER (A.). Tensions of the empire, colonial cultures in a bourgeois world. Berkely, University of California Press, 1997, pp. 152-160. BLOMMAERT (J.). “Ex Shit Congo, het No Man‟s Land van de Congolese verbeelding” In: Andere Sinema, 159 (2001), geraadpleegd via: http://cas1.elis.rug.ac.be/avrug/exshit.htm

BLOMMAERT (J.). Het Belgische migrantendebat, pragmatiek van de abnormalisering. Antwerpen, IPrA research center, 1992, 250 p. BLOMMAERT (J.). “Met Kabila van Zaïre naar Congo.” In: ASSELBERGHS (H.) en LESAGE (D.), eds. Het museum van de natie: van kolonialisme tot globalisering. Brussel, Gevaert, 1999, pp. 151-168. BRAEKMAN (C.). “Met Mobutu van Congo naar Zaïre.” In: ASSELBERGHS (H.) en LESAGE (D.), eds. Het museum van de natie: van kolonialisme tot globalisering. Brussel, Gevaert, 1999, pp. 129-151.

CARLIER

(J.).

Discoursanalytische

en

mentaliteitshistorische

benadering

van

seksualiteitsbeleving in het interbellum: fragmentarische geschiedenissen op basis van strafdossiers van zedenzaken in het archief van de correctionele rechtbank van Antwerpen (1920-1940). Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2003, 2 dln, 315 p. + 36 p. (promotor: G. Deneckere). CEUPPENS (B.). Congo made in Flanders? Koloniale Vlaamse visies op „blank‟ en „zwart‟ in Belgisch Congo. Gent, Academia Press, 2003, 856 p. CEUPPENS (B.). “ „U bent mij vergeten, I presume?‟: De actualiteit van de koloniale geschiedenis.” In: MO Magazine, 30.01.07.

164

CEUPPENS (B.). Onze Congo? Congolezen over de kolonisatie. Leuven, Davidsfonds, 2003, 112 p. CEUPPENS (B.). “Antropologie en reality-tv: aartsvijanden of bondgenoten?” In: Ethische Perspectieven, 17 (2007), 3, pp. 253-271. CHATTERJEE (P.). “The nation and its fragments: colonial and postcolonial histories” In: Princeton studies in culture/power/history. Princeton (N.J.), Princeton University Press, 282 p.

COOPER (F.) en STOLER (A.). Tensions of the empire, colonial cultures in a bourgeois world. Berkely, University of California Press, 1997, 470 p. COOPER (F.) en STOLER (A.). “Introduction Tensions of the Empire: colonial control and visions of rule” In: American Ethnologist, 16 (1989), 4, pp. 609-621.

CONVENTS (G.). Afrika verbeeld. Film en (de-)kolonisatie van de geesten. Berchem, EPO, 2003, 347 p. COUTTENIER (M.). “Congo tentoongesteld, Een geschiedenis van de Belgische antropologie en het museum van Tervuren, 1882-1924.” In: Forum, 25 (2005)., p. 27. COUTTENIER (M.). “Congo vergeten en herinnerd. Het Koninklijk Museum voor MiddenAfrika van Tervuren en het geheugen van Congo” In: Ons Erfdeel, 48 (2005), 3, pp. 321-333.

CORBEY (R.). Wildheid en beschaving: de Europese verbeelding van Afrika. Baarn, Ambo, 1989, 182 p.

CORNET (A.),

DE

LAME (D.) en VELLUT (J.-L.). “Een jeugd als halfbloed: herinneringen van

Joseph Gapsard Kabunda, geboren in 1922, opgetekend in 1977” In: VELLUT (J.-L.), ed. Het geheugen van Congo: de koloniale tijd. Gent, Snoeck, 2005, pp. 253-254.

DE BAETS (A.). De figuranten van de geschiedenis: hoe het verleden van andere culturen wordt verbeeld en in herinnering gebracht. Berchem, EPO, 1994, 254 p. 165

DE BOECK (F.). “Beyond the Grave: History, Memory and Death in Postcolonial Congo/Zaïre.” In: WERBNER (R.), eds. Memory and the Postcolony, African anthropology and the critique of power. London, Zed Books, 1998, pp. 21-58.

DEMBOUR (M.-B.). Recalling the Belgian Congo. Conversations and Introspection. Oxford en New York, Berghahn Books, 2000, 235 p. DE MEY (J.). „Gelijk trossen bananen‟ Beeldvorming over Congolezen in de Belgische dagbladpers ten tijde van de onafhankelijkheid (1955-1965). Een studie van stereotypen, clichés en vooroordelen. Leuven (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Leuven), 2004, 130 p. (promotor: M. Beyen)

DENECKERE (G.). Discoursanalyse voor historici. Gent, RUG, onuitgegeven syllabus Kwalitatieve methodes, (acjr. 2005-2006). DERDERIAN (R. L.). “Algeria as a lieu de mémoire: Ethnic Minority Memory an National Identity in Contemporary France” In: Radical History Review, 83 (2002), pp. 28-43. DE VILLIERS (G.). “De stuiptrekkingen van een nieuwe geschiedenis” In: VELLUT (J.-L.), ed. Het geheugen van Congo: de koloniale tijd. Gent, Snoeck, 2005, pp. 191-199

DE WEVER (B.). Oostfronters : Vlamingen in het Vlaams Legioen en de Waffen SS. Tielt, Lannoo, 1984, 180 p. DE WEVER (B.). “Mondelinge Bronnen” In: VAN DEN EECKHOUT (P.) en VANTHEMSCHE (G.), eds. Bronnen voor de studie van het hedendaagse België, 19de-20ste eeuw. Brussel, VUBpress, 1999, pp. 1245-1260.

ETAMBALA (Z.A.). Congo 55/65 : van koning Boudewijn tot president Mobutu. Tielt Lannoo, 1999, 319 p. EWANS (M.). “Belgium and the colonial experience.” In: Journal of Contemporary European Studies, 11 (2003), 2, pp. 167-180. 166

FABIAN (J.). “Forgetful Remembering: A Colonial Life in the Congo.” In: Africa, 73 (2003), 4, pp. 489-504.

FABIAN (J.). Time and the other: how anthropology makes its object. New York, Columbia University Press, 1983, 205 p.

FAIRCLOUGH (N.). Analysing Discourse: textual analysis for social research. London Routledge, 2003, 270 p.

FAIRCLOUGH (N.). Language and power. Londen, Longman, 1999, 259 p.

FOUCAULT (M.). The archaeology of knowledge. Londen, Routledge, 2007, 239 p. FIERLAFYN (L.). “Le discours nationaliste au Congo belge durant la période 1955-1960.“ In : Les Cahiers du CEDAF. Série 2 : Histoire, politique, droit administration 6. Brussel, Cedaf, 1990, 208 p. GEWALD (J.-B.). “More than red rubber and figures alone: a critical appraisal of the memory of the Congo exhibition at the royal museum for central Africa, Tervuren Belgium.” In: International Journal of African Historical Studies, 39 (2006), 3, pp. 471-486. HIGGINSON (J.). “Le Pari Congolais: Whose Congo? Whose Gamble?.” In: Brood en Rozen, Tijdschrift voor de Geschiedenis van Sociale Bewegingen, 3 (1999), 2, pp. 201-218 HUNT (N.R.). “Gender en subjectvorming in koloniaal Congo.” In: VELLUT (J.-L.), ed. Het geheugen van Congo: de koloniale tijd. Gent, Snoeck, 2005, pp. 51-57. HUNT (N.R.). “ “Le bébé en brousse”. European Women, African Birth Spacing, and Colonial Intervention in Breast Feeding in the Belgian Congo.” In: COOPER (F.) en STOLER (A.). Tensions of the empire, colonial cultures in a bourgeois world. Berkely, University of California Press, 1997, pp. 287-321.

167

JEWSIEWICKI (B.) en DIA MWEMBU (D.). “(Vervlogen) Congolese herinneringen aan het koloniale tijdperk.” In: VELLUT (J.-L.), ed. Het geheugen van Congo: de koloniale tijd. Gent, Snoeck, 2005, pp. 205-208.

LAMBERT (P.) en SCHOFIELD (P.), eds. Making history : an introduction to the history and practices of a discipline. London, Routledge, 2004, 310 p. LESAGE (D.). “Federalisme en postkolonialisme, over de natie als museum.” In : ASSELBERGHS (H.) en LESAGE (D.), eds. Het museum van de natie: van kolonialisme tot globalisering. Brussel, Gevaert, 1999, pp. 97-127.

LOOMBA (A.). Colonialism/Postcolonialism. London, Routledge, 2000, 289 p. NDAYWEL

E

NZIEM (I.). Histoire générale du Congo : de l‟héritage ancien à la République

Démocratique, Parijs, Duculot, 1998, 955 p.

NDAYWEL È NZIEM (I.). Hoe goed omgaan met de geschiedenis van Congo.” In: VELLUT (J.L.), ed. Het geheugen van Congo: de koloniale tijd. Gent, Snoeck, 2005, pp. 29-35.

NEDERVEEN PIETERSE (J.). Wit over zwart. Beelden van Afrika en zwarten in de Werstere populaire cultuur. Amsterdam, Koninklijk instituut voor de tropen, 1990, 258 p. PHILLIPS (M.S.). “History, Memory, and Historical Distance." In: SEIXAS (P.), eds. Theorizing Historical Consciousness. Toronto, University of Toronto Press, 2004, pp. 86-102.

PIETERS (J.), BERNAERTS (L.), PINT (K.) en BRU (S.). Beste lezer : een inleiding in de algemene literatuurwetenschap. Gent, Academia press, 2007, 224 p.

PIETERS (J.). De tranen der herinnering: het gesprek met de doden. Groningen, Historische uitgeverij, 2005, 207 p.

POLET (N.C.). Beeld van de zwarte in de mémoires van blanke kolonialen: Congo 1945-1960. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2006, 156 p. (promotor: L. François)

168

PREVENIER (W.), HOWELL (M.) en BOONE (M.). Uit goede bron: introductie tot de historische kritiek. Leuven, Garant, 1999, 208 p.

RYON (F.). De laatste kolonialen. Vlamingen in de Congo 1950-1960. Leuven, Van Halewyck, 2005, 374 p. SCOTT (J.W.). “Gender: A Useful Category of Historical Analysis” In: The American Historical Review, 91 (1986), 5, pp. 1053-1075.

SAÏD (E.W.). The world the text and the critic. Londen, Vintage, 1991, 336 p.

SAÏD (E.W). Cultuur en Imperialisme. Amsterdam/Antwerpen, Atlas, 1994, 439 p. SAÏD (E.W.). “Orientalism” In: ASHCROFT (B.), GRIFFITHS (G.) en TIFFIN (H.), eds. The postcolonial studies reader. New York, Routledge, 2006, pp. 24-27

SAÏD (E.W.). Orientalism. New Delhi, Penguin Books India, 2001, 396 p.

SOUTHGATE (B.). Postmodernism in History. Fear or Freedom?. Londen, Routledge, 2003, 211 p.

TOSH (J.) en LANG (S.). The pursuit of history. Aims, methods and new directions in the study of modern history. New York, Longman, 2006, 357 p.

VAN BELLE (G.). De beeldvorming van de Belgische koloniaal over zichzelf, Afrika en de Afrikaan : studie en bespreking van een aantal rapporten van expedities in Congo Vrijstaat tussen 1887 en 1903. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent) , 2002, 96 p. (promotor: L. François). VANHEE (H.) en CASTRYCK (G.). “Belgische historiografie en verbeelding over het koloniale verleden” In: Belgisch Tijdschrift voor de Nieuwste Geschiedenis, 32 (2002), 3-4, pp. 306309.

169

VAN

DEN

BRAEMBUSSCHE (A.). “The Silence of Belgium: Taboo and Trauma in Belgium

Memory” In: Yale French Studies, 102 (2002), pp. 35-52.

VAN

DEN

BROECK (P.). Beeld van de andere, vertoog over het zelf, over wilden en narren,

boeren en bedelaars. Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, 1987, 213 p.

VAN MELKEBEEK (M.). Historische kritiek en postmoderne geschiedschrijving. Gent, Academia, 2003, 230 p. VANTHEMSCHE (G.). “Radioscopie van een kolonie: Belgisch-Congo 1908-1960” In: Brood en Rozen, Tijdschrift voor de Geschiedenis van Sociale Bewegingen, 3 (1999), 2, pp. 9-30. VERBEECK (G.). “De Lumumba-commissie of een Belgische „Methodenstreit”. In: Nieuwste tijd, Ruimte voor revisie. Het koloniale verleden in België en Nederland, 1 (2001), 1, pp. 8-24.

VERLINDEN (P.). Het verloren paradijs. Kind in Congo. Leuven, Davidsfonds, 2005, 143 p.

VON HALLBERG (R.), ed. Canons. Chicago, University of Chicago Press, 1984, 407 p. YOUNG (C.). “Het koloniale tijdperk in Congo in vergelijkend perspectief” In: VELLUT (J.-L.), ed. Het geheugen van Congo: de koloniale tijd. Gent, Snoeck, 2005, pp. 61-68.

YOUNG (R.J.C.). Postcolonialism: a historical introduction. Oxford, Oxford University Press, 2001, 498 p.

YOUNG (R.J.C.). White mythologies : writing history and the west. London, Routledge, 2005, 287 p. YOUNG (R.J.C.). “Kolonialisme en de machine désirante.” In: ASSELBERGHS (H.) en LESAGE (D.), eds. Het museum van de natie : van kolonialisme tot antiglobalisme, Brussel, Gevaert, 1999, pp. 201-230.

170

DVD Van horen zeggen: mondelinge geschiedenis in de praktijk. Schaarbeek, Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw, 2005

171

2. TRANSCRIPTIES BRONNEN 2.1. Bwana Kitoko 2.1.1. Aflevering 1, Livingstone, I presume 0’00-0’21: intro <Mijn waarde landgenoten, in België en in Congo.> Bwana Kitoko, Congo en de Belgen met Pat Donnez 0’21-0’51: inleiding op de reeks Bwana Kitoko, Pat Donnez Pat Donnez: Goeiemorgen. 40 jaar geleden, 30 juni 1960, werd Congo onafhankelijk van België. En toch, je moet er niet geweest zijn om te weten dat wij, de Belgen, de „nonkels‟, zoals we daar nog altijd worden genoemd, er eigenlijk nooit weg zijn geweest. Negen afleveringen lang neem ik je mee naar Congo, „onze Congo‟. We zetten deze reeks „Bwana Kitoko‟ straks in met het vertrek, het begin ook, „Livingstone, I presume‟. 0’51-3’46: Muziek 3’46-4’21: gesprek Pat Donnez en luchthavenbeambte in Zaventem Pat Donnez: Hoe veel passagiers vliegen er vandaag mee? Luchthavenbeambte: Vandaag voorzien wij een 140 passagiers, dat is previsioneel. Pat Donnez: Is dat veel of weinig voor...? Luchthavenbeambte: Dat is vrij laag, de lijn Kinshasa heeft een vrij lage bezettingsgraad. Euhm... Pat Donnez: Hoe komt het? Luchthavenbeambte: Ik denk dat het te maken heeft met de politieke situatie in het land. Er zijn heel weinig toeristen die Kinshasa aanvliegen. Pat Donnez: Die het aandurven? Luchthavenbeambte: Ook ja. Een honderd veertigtal passagiers samen met de cargo die wij aan boord zetten, zou ons moeten brengen op een zero fuel weight van rond 156 ton.

172

4’21-6’42: Inleiding Pat Donnez op aflevering 1 Pat Donnez: Brussel-Kinshasa doe je vandaag met een airbus tegen een snelheid van 860 kilometer per uur. Acht uur en vijf minuten later sta je op het hete en zinderende asfalt van de luchthaven Ndjili. Dan begint het avontuur. „Ik wed met jouw voor een gratis ticket‟, zegt een veiligheidsagent van Sabena. „Je landt s‟ochtends om tien uur, niemand waarschuwt dat je zult toekomen, wij niet, de ambassade niet, en we spreken af in hotel Memling in het centrum van Kinshasa dus, twee uur later om twaalf uur. Je zult er nooit geraken‟. Hij kijkt met overtuigende ogen. „Waarom niet?‟, aarzel ik. „Mwah, ze pakken je bagage af of gooien je uit de taxi of… vergeten je gewoon.‟ Om maar te zeggen, lieve luisteraar, Congo is niet gemaakt voor gevoelige zielen. Het is nooit anders geweest. Toen journalist Morton Stanley in 1871 naar de vermiste avonturier Livingstone begon te zoeken, bleven er 1000 dagen later van de 365 dragers slechts één derde over. De drie blanke expeditieleden waren de één na de ander door ziekte of verdrinking omgekomen. Soeur Maria Adonia De Paepe vertrok op donderdag 16 september 1909 met de boot naar Congo, vastberaden er zwarte zieltjes te gaan winnen. Na een maand en acht dagen, komt ze aan in de havenstad Matadi. Om in het binnenland van de kolonie te geraken, heeft ze nog twee dagen met de trein, drie dagen met de boot en enkele dagen wandelen voor de boeg. Koning Boudewijn vliegt in 1955 naar Congo in een speciaal vliegtuig, dat spreekt, maar de reis duurt meer dan een etmaal. De ontvangst maakt veel goed. „Bwana Kitoko‟, roepen de Congolezen de vrijgezel toe, „mooie blanke man‟. Boudewijn keert, dat is bekend, zonder vrouw terug naar België. In deze eerste aflevering van „Bwana Kitoko‟ hoort u de huishoudregentessen Bertha Eycken en Aline Bogaerts, de pater Jozef Bolle, ex-ambassadeur Luc Putman, pater Paul Lissens, Jef Geeraerts, gewestbeambte, Marc Deltour, leraar, Noëlla Neyrinck, zuster en lerares, Adolf Verheyden, chef bruggen en wegen en Daisy Ver Boven, de vrouw van een gewestbeambte. 6’42-7’23: Vrouw We hadden een grote behoefte aan de wereld zien en kennis maken met de wereld, aan er uit trekken hier. Dat werd aangeboden, zal ik maar zeggen, aangeraden, beetje zoals nou gezegd wordt: „je hebt een mooie toekomst bij het leger, of zo‟, werd toen gezegd: „Je toekomst ligt in Congo, en zo‟. We waren dan allebei nogal avontuurlijk aangelegd. We werkten alletwee hier op een ministerie en we vonden dat toch maar een saaie bedoening van negen tot vijf, van negen tot vijf, voor de rest van ons leven en dus wilden we naar Congo.

173

7’23-8’01: Vrouw Ge gaat zo het, echt het onbekende tegemoet. Ge weet niet wat, want dat weet ik toch goed dat sommige vriendinnen, dat die tegen mij zeggen: „Maar waar haalt het u toch in uw hoofd om naar Congo te vertrekken? En wat ga de gij daar doen? En ga de gij dat daar gewoon kunnen worden? En… Ik zeg ja, ik hoop het dat ik het daar gewoon, en ja, valt dat tegen, het is getekend voor 3 jaar, dan bijt ik 3 jaar op mijn tanden en kzeg: „Dan ga ik niet meer terug.‟ „En valt dat mee, zoveel te beter, we zullen wel zien,‟… Ik zeg: ‟ik weet het, ik ga het avontuur tegemoet‟, maar ik had er wel goeie zin in. 8’01-8’16: Muziek 8’16-8’56: Man, geestelijke Hoh, wij hoorden veel over Congo, en de paters kwamen veel bij ons thuis, ook de missionarissen, en die kwamen graag want mijn vader die gaf altijd –al in die tijd, was dat veel- 500 of 1000 frank. En zo, die vertelden dan, ze kwamen altijd wat vertellen zo… en zo komt ge daar stilletjes in, hé, en krijgt gij zo grote personen voor u en dat zegde gij als klein manneke: „Ah voila, dat ga ik ook doen.‟ Zo, zo groeit dat, hé. Het is zo langs die wegen dat onze Lieven Heer de mensen leidt zo soms. 8’56-9’38: Man Ik was bitter jong, bitter jong toen ik van Congo hoorde en zag ook, in foto‟s met negertjes, en zo meer. Dat gaf mij toch een gedacht om later, zal ik misschien naar Congo vertrekken, dat, dat, zat de goesting er al in. Ziet u? Op school hebben wij geleerd dat dat een zeer zeer interessant land was. Hé. Dat, de Belgen dus, een zeer mooi werk te wachten stond. En op dat moment ook, dacht ik, misschien zal ik daar later iets kunnen bijdragen, enfin. 9’38-10’20: Man Het was vooral, een land dat al verschillend was als het onze, omdat de mensen en de kinders zo zwart waren en het moet ook het beeld geweest zijn van een arm land, aangezien men ons niet alleen in de kerk of maar ook op school vroeg om mee te helpen door het storten van een bijdrage en ook d‟er was daar ook het probleem van het zilverpapier dat men vanuit de chocolade haalde, dat men vroeg te verzamelen voor die fameuze zusters in de Congo ten voordele van de kinderen.

174

10’20-10’40: Man Dat was voor „de negerkes‟ zegden ze zo, zo werd dat gezegd. Maar verkochten zij dat en kregen zij daar iets van, dat ze misschien dat terug smelten of ik weet… dat ze dat terug gebruikten, ik weet… ik heb er geen gedacht van. Ik zou niet weten wat dat ze daar toen mee gedaan hebben. 10’40-11’14: Man Der was ook altijd dat negerke dat in de winkel stond waar men snoep ging gaan halen en kopen, en men moest daar dan een centje in steken en dat was ook allemaal ten voordele van dat verre zwarte land met problemen voor de opvoeding en het onderwijs voor de kinderen. Dat herinner ik me zeer goed, niet dat ik veel snoep at natuurlijk, want het was in de snoepwinkel geloof ik en ook misschien wel bij de apotheker, geloof ik, dat die beeldekens vooral verspreid waren. 11’14-11’56: Vrouw Ik geloof in Mechelen was er ene zwarten en dat noemden wij Jef „met nog iets bij‟ en die verkocht zo van die zwarte bollen en die kwam soms, want het was een klein dorpke waar ik woonde, en daar kwam die soms een keer, misschien een keer per jaar, langs. En dat was een evenement als wij die zwarte zagen! Dat was echt zoiets, maar voor de rest, ik wist heel weinig over Congo, buiten die paar spreekbeurtjes dat ik destijds gegeven heb. Maar de realiteit was toch heel heel anders dan dat wij ons dat voorgesteld hadden. Absoluut ja ja, heel anders. 11’56-12’09: Muziek 12’09-12’57: Man Wij kenden eigenlijk maar Afrika van horen zeggen. Wij hadden nog nooit een voet echt op Afrikaanse bodem gezet, dus wij kenden het land niet. Wij wisten alleen maar, kijk, jullie vertrekken naar de Shaba, en jullie gaan werken in Luabu. En Luabu, dat was dus een dorpje, werkelijk midden in de brousse. Daar was een normale school voor jongens en daar was ook een hospitaal, waar mijn echtgenote als dokter aan verbonden zou zijn. Maar toen wij daar aankwamen stelden wij wel vast, de school was er maar het hospitaal was er niet. Ja, wij hadden eigenlijk niet zo‟n fameuze voorbereiding gehad op ons vertrek.

175

12’57-14’10: Vrouw Er was toen een dame die lessen inrichtte, maar een avondcursus van één week, en die was zo enthousiast over Congo, dat ze dus de toekomstige koloniale vrouwtjes, want we waren met zijn velen en we waren allemaal zeer jong, een soort voorbereiding gaf van: „Dus het is er zus en het is er zo en je moet daar op letten…‟ Dat was vrij aardig wat die mevrouw deed, toendertijd. Ik heb daar een goede herinnering aan. Zij had het dan vooral over contacten met boys en met de bevolking en over het feit dat je moest proberen de taal te leren, enzomeer, en over hoe het was om door de brousse te reizen. En ook één avond kwam er een dokter en die bereidde ons ook voor, vooral op het moederschap in Congo zal ik maar zeggen. Die zei dus wat er allemaal kon gebeuren als je zwanger raakte, en ook zelfs wat je moest doen als je moeilijkheden zou hebben als je in de brousse was, en er geen dokter voor handen was enzomeer. 14’10-15’01: Man, geestelijke Tijdens onze opleiding hebben ze ons wat missiologische cursussen gegeven om te proberen uit te leggen waar het zou gaan als wij in Congo zouden toekomen maar, eerlijk gezegd, was de realiteit toch anders, helemaal anders, dan wat ik me had voorgesteld. Maar we wisten wel al iets, ze hadden wel al de aandacht getrokken op heel wat punten, en vooral wisten wij dat, dat het heel wat anders zou zijn. Dat die mensen een andere cultuur hadden dan de onze, een andere taal dan de onze, andere gewoontes. Dus dat we ons mochten verwachten aan een serieuze verandering. Dat wisten we wel, maar hoe dat concreet der zou uitzien, ja, dat wisten wij niet, dat hebben we dan ter plaatse moeten ondervinden. 15’01-15’36: Man Op de koloniale hogeschool werden wij wel een beetje geïndoctrineerd daarin. Daarin werd ons bijgebracht, ze probeerden ons te overtuigen van het feit dat de blanke beschaving, de westerse beschaving eigenlijk, beter was dan die daar. Ja en wij slikten dat, als je er niks van weet dan zeg je: „Ah ja, dan gaan wij, wij gaan dus de beschaving brengen, wij gaan orde brengen, wij gaan welstand brengen, wij gaan onderwijs brengen, dat ze geletterd worden en ook… dat was de zaak van de missionarissen, zij gaan het katholieke geloof brengen. Zie je? 15’36-15’42: Muziek

176

15’42-17’19: Pat Donnez leest brief voor Pat Donnez: Wij gaan naar Congo om zielen te redden en velen onzer landgenoten gaan er hun ziel verliezen. Er zijn er hier zovelen op het schip die daar gaan om de volle tucht te geven aan hun driften, en die alzo het grootste beletsel stellen aan de beschaving van Congoland door hun slechte voorbeelden. Wij bewonderen zeer dikwijls ‟s avonds de ondergaande zon, die de zee met alle kleuren doorkleurt. De zee is dikwijls met een gouden boord omzoomt, terwijl nog allerhande kleuren op het water weerkaatsen. Ik zend met de laatste zonnestralen nog mijnen groet tot u en die schijnen mij uwen ouderlijke zegen te brengen uit het verre Belgenland. Als gij de zon ziet, denk dan somtijds aan mij, want zij komt hier ook en nog veel nader dan bij u. Gij ziet dus dat de goede God ons gezegend heeft gedurende onze gevaarlijke reis en ik hoop ook, lieve ouders en broeders, dat hij gezond, gelukkig en tevreden zijt over uw en mijn lot. Verheffen wij dikwijls onzer harten tot den hemel die ons wacht, waar Maria de onbevlekte Maagd onze moeder, de deur zal openen. Lieve broeders, vergeet toch nooit uwen drei weesgegroeten, die gij mij beloofd hebt ter ere van Maria en altijd zal zij u helpen midden in de wrede gevaren die uw omringen. In de zoete hoop, lieve ouders en broeders, dat dit nieuws u zal verblijden en aanmoedigen, bied ik u mijne beste groeten aan, alsook aan familie, vrienden en kennissen en schenk mij alstublieft uwen zegen. U zeer verkleefde dochter, soeur Marie-Adonie. 17’19-17’26: Muziek 17’26-17’52: Vrouw We kregen een voorschot van 10.000 frank om onze bagage aan te kopen en dat was toen eigenlijk een heel bedrag en we gingen een uitrusting kopen in iets wat „La maison de Congo‟ heette of zo, in Brussel. En we kochten tropenhelmen en tropen..., safari-jasjes, ja en euhm, je moest ineens een hele zomeruitrusting hebben. 17’52-18’10: Man, geestelijke Der zat onder andere een muskietennet in, je moest die „mustikère‟ zoals ze dat bij ons noemden, een kaki vestje, een kaki broek, hemden, onderhemden en zo, die aangepast waren aan het klimaat ginder.

177

18’10-18’43: Vrouw Een mal-bain, dat was een koffer die in de vorm van een bad was, en dat was bedoeld als je in de brousse ging reizen, dan werd die koffer volgegoten met water en daar kon je je in wassen. Dat was de mal-bain, iedereen had een mal-bain in zijn bagage. Daar stond een mand in, in die mal-bain, en dan in die mand kon je het beste je borden en, en je glazen vervoeren. Dat was omdat die mand een beetje veerde. 18’43-19’03: Man, geestelijke Er waren boeken over moraal, over theologie, omdat we dachten dat we dat ginder misschien zouden kunnen nodig hebben. Achteraf is dat wel niet waar gebleken. Maar enfin, een mens weet dat allemaal niet, een paar leesboeken en dan een paar spulletjes, zo. En dat zal het zo ongeveer wel geweest zijn. 19’03-19’12: Man Ik had acht koffers, een halve menage zo, en dan den boot op. 19’12-19’23: Muziek 19’23-20’05: Man, geestelijke Dat afscheid nemen gebeurde op het laatste moment. Ge weet al jaren vanuit uw vorming dat de dag dat ge gaat vertrekken dat die komt. Ge verlangt daar naar, die voorbereiding daarop, dat weegt niet zo zwaar. Het enige moment dat het efkens doorweegt dat is dan als ge de laatste keer aan vader en moeder een kruiske geeft en een kuske geeft en dan afscheid neemt van de rest van de familie en dan weggaat zo. Dat is het, is het moeilijke moment. Maar de voorber..., Maar voor mij, de voorbereiding daarop, was absoluut niet moeilijk. Ik had er lang naar verlangd, ik had er naar toe geleefd. Dat was zo‟n beetje het realiseren van een droom zou ik zeggen. 20’05-20’40: Man Van in het begin ging dan heel de familie mee met de bus, om uit te wuiven. Kinderen, kleinkinderen zo, naar Zaventem. En dat was een heel gebeurtenis, jong. Ach, ze praten daar nu nog van, ja, die kinderen waren toen maar kleine snotaapkes zo, hé. Toen voor zo‟n kleine om zo‟n vlieger te zien, vanuit Limburg daar zagen ze geen vliegers. Die hadden iets meegemaakt, zo. Allé. 178

20’40-21’21: Man In Zaventem was natuurlijk de ganse familie aanwezig: vader, moeder, broers, zusters, nog een paar ooms en tantes. Enfin. Ik geloof dat ze daar met in de twintig man waren als ik vertrokken ben. En van de ene kant is dat een grote troost om te weten dat ze daarin geïnteresseerd zijn, dat ze uw niet alleen laten, maar van de andere kant hoe meer volk dat er daar staat, hoe moeilijker het is om daar weg te gaan, eigenlijk. Wel ja, dat was toch wel een indrukwekkend moment hoor, dat herinner ik me nog altijd nu, na zoveel jaren. Dat laatste moment, ja, nog een kruiske, een kuske en weg. 21’21-24’32: Muziek 24’32-25’26: Pat Donnez, persoonlijk Pat Donnez: Ik ben een jongen van acht, bij ons op zolder staat het hoogstpersoonlijke koloniale erfgoed van mijn moeder tussen de spinnenwebben te verkommeren. Zware metalen koffers, waarop in witte letters „Belgisch Congo‟ staat geschilderd. Als je ze opent, springen je vreemde werelden tegemoet. Je zet een witte tropenhelm op, je trekt een panje aan en het zwakke voorjaarslicht dat door het dakraam valt wordt ineens een schroeiend hete tropenzon. De postzegels uit Belgisch Congo op verkruimelde luchtpostenveloppen week ik los en krijgen een plaats in een album dat mijn moeder ooit zelf is begonnen. En dan zijn er de foto‟s, ze ruiken naar palmbomen en zilte havenlucht. Foto‟s van mijn moeder, een jong aantrekkelijk meisje dat ik nooit heb gekend. Ze ligt over de reling van de Congoboot en mijmert over een wereld die ze nog niet kent. 25’26-25’48: Man Ik was 24, dus jong en sterk en een maand getrouwd en mijn moeder was zeer bedroefd toen wij vertrokken, dat was aan het Steen toen nog in de tijd in Antwerpen, dat was met de Elizabethville. En ik was heel blij van weg te zijn uit België, dat herinner ik mij nog. 25’48-26’42: Vrouw En wij vertrokken toen nog met één van die liberty-ships, zo heette dat. En de onze heette de Tervate. En we waren nauwelijks aan boord of de mannen werden van de vrouwen gescheiden. We mochten natuurlijk samen eten en zo, maar slapen en het elementaire baden en dergelijke, dat moest aan de vrouwenzijde gebeuren dus. En dat was zeer onplezierig want mijn man en ik waren toch al een jaar getrouwd maar daar waren ook veel mensen die pas 179

getrouwd waren en dat was dan, een zeer, voor die mensen, treurige bedoening. En we waren nog niet in Tenerife of de meeste reddingsboten aan boord van die Tervate, waren al in beslag genomen door verliefde mensen. 26’42-27’35: Man Enkele dagen na het vertrek was er in de golf van Gascogne een enorme storm. Mijn echtgenote, die nu mijn ex-echtgenote is, die was zeeziek, en ik was niet zeeziek, en ik had een collega van de koloniale hogeschool en die was zeeziek, en zijn vrouw, die een heel mooi jong ding was, was niet zeeziek. Dan kun je begrijpen wat er gebeurde, ik, wij gingen naar de bar en van t‟een kwam het ander en die avond is geëindigd in een reddingsboot. We maakten zo het zeil van een reddingsboot en dat was een zeer prettig einde, zie je, maar dat was geen goed begin van mijn huwelijk. 27’35-27’43: Muziek 27’43-28’11: Vrouw Ik herinner me nog, ik had nogal een warme tailleur aan, ook weer zoiets, ja dat was het enige ja, in die tijd was dat zo, had men een paar schoon zaken waar je mee weg ging en dat deden we dan aan om naar Congo te vertrekken. Maar dat was zo‟n hele warme tailleur en ik weet dat dat verschrikkelijk warm was als we uit dat vliegtuig stapten en die hitte die kwam u tegen. En ik stond daar met mijn tailleur. 28’11-28’39: Man Ze brengen daar den trap met mankracht naar het vliegtuig, dat was nog niet gemechaniseerd zoals nu, en ze zetten die trap daartegen en die deur gaat open vanachter. En als gij, als ik dan in die deuropening kwam, en die warmte en die vochtigheid, dat viel zo op u. Goh, ik zeg, waar ben ik hier nu toegekomen, wat heb ik nu uitgestoken met naar hier te komen. Amai amai amai. 28’39-29’07: Vrouw Wat een oven, ik zeg, hier is geen lucht. Dat geraak ik hier nooit gewoon, ik vond dat verschrikkelijk, die warmte die ge zo in enen keer binnen kreeg. Ik zeg het, is dat nu misschien hier ter plaatse aan dat vliegtuig of rond dat vliegtuig. Ik vroeg men eigen af of dat

180

dat overal zo zou zijn, maar dat was inderdaad overal. En ja dan dat zien, dat zien van die zwarten, ge komt ogen tekort. 29’07-29’37: Man Iedereen is daar zwart hé. En plotseling staat ge daar, en ge zegt, ik sta hier bijna als enige blanke en ik kijk rondom mij en ik zie bijna niets anders dan zwarten. En je denkt, maar die gelijken bijna allemaal zo goed op elkaar, en je kan ze niet uit elkaar halen. Dat blijft me altijd bij hé, dus die eerste, die eerste dagen, dat ge zegt, ik zit hier in een totaal andere wereld: dat zijn allemaal zwarten, wat kom ik hier eigenlijk doen? 29’37-29’45: Muziek 29’45-31’54: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: Ik voer op een Franse stomer die iedere verrekte haven aandeed die ze daar ginds bezitten, enkel en alleen om, zo ver ik kon nagaan, soldaten en douaniers aan wal te zetten. Ik tuurde naar de kust, naar een kust turen terwijl die aan een schip voorbijglijdt is als het overpeinzen van een mysterie. Ze ligt daar voor je, glimlachend, fronsend, aanlokkelijk, majestueus, kleingeestig, onbeduidend of woest, en altijd zwijgend, terwijl ze niettemin lijkt te fluisteren: „Kom en ontdek me.‟ Deze kust was opvallend karakterloos, alsof ze nog altijd bezig was gevormd te worden en maakte een eentonige en grimmige indruk. De rand van een reusachtig oerwoud, zo donkergroen dat die bijna zwart was, afgezet met een franje van witte branding, liep kaarsrecht, alsof hij met een liniaal getrokken was. Ver, ver weg langs een blauwe zee waarvan de schittering getemperd werd door een laaghangende nevel. De zon scheen fel. Het land leek te glanzen en te druipen van het vocht. Wij puften voort, hielden stil, brachten soldaten aan wal, gingen verder, brachten douanebeambten aan wal, die tol gingen heffen in wat er uitzag als een godverlaten wildernis. Sommigen van hen, hoorde ik, verdronken in de branding, maar als dat zo was, leek het niemand ook maar iets te kunnen schelen. Ze werden daar eenvoudig overboord gezet en verder gingen we. De kust zag er iedere dag hetzelfde uit, alsof we niet vooruit gegaan waren, maar we trokken aan verschillende plaatsen voorbij. Handelsposten met namen als Gran Bassan, Petits Popo, namen die thuis leken te horen in één of andere platvloerse klucht opgevoerd tegen een dreigend zwart achterdoek. Af en toe bracht een boot, die van de kust kwam, je even in aanraking met de werkelijkheid. Aan de peddels zaten zwarte kerels, van verre kon je het wit van hun ogen zien glinsteren, ze schreeuwden, ze zongen, het zweet gutste langs hun lijven. 181

31’54-32’01: Man Men neemt dus het schip in Antwerpen en vaart over de Canarische eilanden naar Lobuto. En in Lobuto komt men aan de kade en daar zwemmen de haaien in groten getalle rond het schip. Dat zijn enorme reusachtige dieren tot vijf, zes, zeven meter lang. 32’35-33’14: Man De zee was groen, grijs, het water en toen we de Congostroom opvoeren werd dat water bruin. En toen zag ik voor het eerst de Afrika, echt Afrika, de oevers die voorbij gleden als in, in slow-motion. En ik herinner me dat ik niet anders deed dan kijken. Ik lag uren met mijn ellebogen op de reling en ik keek. 33’14-33’45: Man En op de kade, op de kade, daar staan de Afrikaanse mannen, en die zien er zo schrijnend mager uit en ondervoed, dat mijn vrouw me zegt: „Hebben wij nog geld om terug te reizen?‟. Want als we in Matadi aankomen en ze zijn daar ook zo verwaarloosd, dan wil ik daar niet tussen leven. 33’45-34’05: Man En het bleef niet bij kijken want toen nog in Matadi, Matadi, namen we de trein, en de bagage werd op de trein geladen en kwamen we in wat nu Kinshasa is, heette toen Leopoldstad. 34’05-34’15: Vrouw Want dat was precies één dag, van zeven uur ‟s morgens tot zeven uur ‟s avonds, dat noemden ze de witten trein van Matadi tot Leopoldstad. 34’15-34’58: Man Dat is onvergetelijk, dat klein treintje dat dus van Lobito over Dilolo naar Katanga ging, Elizabethstad. Dat was onvergetelijk, twee nachten en drie dagen, toch ja. Stof! We waren precies roodhuiden als we zo in een dorpje toekwamen. En dat was natuurlijk een belevenis, we hadden er veel van gehoord en gezien op postkaarten en dia‟s, maar als ge dat dan zelf meemaakt. Die geur, die Afrikaanse geur, dat hout verbranden, die waar dat, als ge in een dorp zo passeert, ge vergeet dat niet meer.

182

34’58-35’22: Man En ik herinner mij dat ik niet alleen zag dan, maar ook luisterde en rook, en ik weet niet of ik toen al van Afrika hield, maar ik was gefascineerd door het werelddeel. Het was een soort voorgevoel dat het allemaal goed zou worden. 35’22-35’29: Muziek 35’29-36’28: Vrouw, geestelijke Ze kwamen me afhalen en wij woonden, dat was zo‟n dertien kilometer van het vliegveld. Dus dertien kilometer per auto, en wat dat je ziet is volk, volk, volk, volk. En ge komt van België waar de straten begrensd zijn door de huizen hé, een straat is begrensd door huizen. Ginder,die straten zijn begrensd door wandelende mensen, gaande mensen, gaande mensen. En ze gingen naar de markt en ze gingen naar de school en ik weet niet waar overal dat ze gingen, maar ze gingen, ze waren in beweging, en ze lachten en vrolijke gezichten met hunder, met heel hun gezicht lachten ze eigenlijk. En dragen, die droegen vanalles op hun hoofd,vooral de mama‟s dan,vrouwen met grote manden brood dus, om op de markt, met grote manden fruit en zo. Dat heeft een geweldige indruk op mij gemaakt en als ik aan Zaïre denk, of Congo, is het nog altijd t‟eerste beeld dat opkomt. Dus die rit, die dertien kilometer, doorheen de mensen. Een mensenmassa, een vrolijke massa, allé een bruisend leven, dat je zegt, ah ja, hier ga ik gaarne zijn. 36’28-37’10: Man Eén ding herinner ik mij nog, dat, er kwamen, we legden ergens aan. Ik weet niet waar, er kwam een prauw langs gevaren en er zat een negerin in. En ik keek naar die negerin en zij keek naar mij en ze schoot in de lach. Dat was zoiets merkwaardigs, ik dacht van: „Waarom lacht die nu?‟. Gewoon uit vriendelijkheid, dat gezicht klaarde op met die blikkerend witte tanden en dat donkere glanzende gezichtje. En ik dacht: „Ah, dat wordt goed.‟ 37’10-38’12: Vrouw Iedereen kwam mij verwelkomen, en de manier waarop zij mij verwelkomen dat was met de gewone dagdagelijkse dingen. En met arachideolie en met een banaan en met een kieken en met eiers en met fruit en met, vanalles en nog wat. En ge bent daar zo welgekomen dat je eigenlijk je emoties moet bedwingen. Maar geweldig welgekomen. Ongelofelijk. En je geeft ze een hand, maar ze nemen uw hand tussen hun handen en ze duwen. Dat is zo gemeend: dat 183

welkomen. En der was daar op de parochie een Zaïrese pater-scheutist. En die kwam dus ook en die zei: „Zuster, het is mij een waar genoegen uw te mogen welkom te heten‟. En ge verschiet u dood, ik zeg hier, zo‟n mooie Vlaamse zin, ik zou het zo schoon niet gezeid krijgen en die kwam mij verwelkomen dus heel die dag was daar volk en nog volk om me te zeggen dat ik daar welkom was. En ge zijt nu bij ons, en ge moogt bij ons thuis zijn en ge zult hier thuis zijn. En ik was er thuis ook. 38’12-38’33: Muziek 38’33-38’38: outro Pat Donnez: U hoorde Bwana Kitoko. Congo en de Belgen. 38’38-39’53: Muziek

184

2.1.2. Aflevering 2, Blind Date 0’00-0’21: intro <Mijn waarde landgenoten, in België en in Congo.> Bwana Kitoko, Congo en de Belgen met Pat Donnez 0’21-1’05: Pat Donnez, introductie Pat Donnez: Goedemorgen. Laat ik het u op de man of vrouw af vragen. Heeft u al eens een blind date geprobeerd? U weet wel, afspraakje met een wildvreemde, nooit eerder gezien of gehoord. Wachten op de grote onbekende. Hoe zou hij of zij eruit zien? Ga ik er op vallen, is dit de grote liefde voor het leven of neen, toch maar een gekke bevlieging. Blind date, dat is Afrika, dat is Congo als je er nooit eerder bent geweest. Je krijgt zelden wat je ervan verwacht. De tweede aflevering van Bwana Kitoko, die u zodadelijk hoort, gaat over Congo, natuurlijk, een blind date die je verwacht en toch ook weer niet. Comprends? 1’05- 3’35: Muziek 3’35- 4’57: Interview Pat Donnez en André Decorte Pat Donnez: André Decorte, we zijn op weg naar de luchthaven Ndjili. Niet onbekend voor jou, hé? André Decorte: Die is bekend voor mij! Nu nemen we die baan, die noemen ze „Route des Poids lourds‟. Het is de meer rechtstreekse baan ook en het is ook zo de beste voor het moment. Pat Donnez: Honderden en honderden en honderden mensen passeren we hier. Wat doen die allemaal, naar waar zijn die op weg? André Decorte: Wel. Je hebt er een gedeelte die van de markt komen, er is een grote markt in het midden van het stad. Dus de vrouwen, de productie van hun klein stukske vijf vierkante meter grond, dat ze uitbaten met twee kilo arachide die komen ze te voet vanuit tien kilometer ver naar de markt brengen. Ze verkopen en zijn ze uitverkocht zijn en dan gaan ze te voet naar huis. Want de productie van wat ze verkocht hebben, is niet genoeg om een bus te betalen. Daar hebben ze geen geld voor, maar ze hebben niets anders te doen en ze weten, die dag gaan ze naar het stad naar de markt hun productie verkopen en dat is een uitstapske voor hen. Tis zo. Van al de mensen dat je ziet, zijn er waarschijnlijk geen 10 % die werken. Die productief werk doen bij een baas of een maatschappij of een fabriek. De rest is allemaal 185

naar de markt gaan rondkijken, gaan rondwandelen, gaan schooien, gaan bedelen. Maar dat is hun leven, dat is zo, in feite hebben zij heel weinig geld nodig voor te overleven. 4’57-6’21: Introductie Pat Donnez Pat Donnez: Congolezen zijn altijd op weg, zo lijkt het wel, honderden –wat zeg ik- duizenden wandelaars die langs de weg lopen. Waar gaan ze naar toe? Het is een hele Westerse vraag, zo wordt me duidelijk na een tijd. Metro-boulot-dodo, ben je geneigd te denken. De file in naar het werk, van negen tot vijf achter de pc zitten en daarna indommelen voor de buis. In Congo zijn er geen files, laat staan een pc of een tv. In de havenstad Matadi duik ik met broeder Willy een avond lang in de Primus, het lokale bier dat de concurrentie aan moet gaan met Scholl. „Ik woon 48 jaar in Congo‟, fluistert Willy na zijn vijfde glas, „en ik begrijp er nog altijd niets van, en‟ zo voegt hij er berustend aan toe, „dat moet je vooral niet proberen‟. In deze tweede aflevering van Bwana Kitoko hoort u ingenieur Adolf Verheyden, Jules Marchal, gewestbeambte, leraar Mark Deltour, zuster Noëlla Neyrinck, Daisy Verboven, Pater Paul Lissens, koffieplantagehouder Marcel Volkaert, Aline Bogaerts, huishoudregentes, Jef Geeraerts, voormalig ambassadeur Luc Putman en gezondheidsagent Jef Verhoegstrate. Stuk voor stuk Belgen met een zwarte ziel, die ooit een spannende blind date hadden met hun afspraakje, Congo. 6’21-6’37: Man Ge komt er in een land waar dat het natuurlijk helemaal anders gaat dan in Europa, maar ik heb me tamelijk vlug aangepast met die mensen. Het eerste wat ik gedaan heb, is zo rap mogelijk de taal leren. Als ge hun taal leerde dan waart ge de man. 6’37-7’16: Man De taal is het contactmiddel met de mensen. Ik ben er niet gegaan als wetenschapper maar om er te zijn met de mensen, en dan moet ge hun taal leren. En zo goed mogelijk! In het begin zeggen ze nogal gemakkelijk: „Ooh, ge kent het al, ooch, tis goed en gij spreekt goed‟, maar dan weet je van uzelven dat dat niet waar is. En dan zegt ge tegen die mensen: „Ja maar nee, geen gezever hé, ik wil het leren zoals het is, zegt me een keer.‟ En als ge dan werkelijk uw verlangen te kennen geeft om hun taal zo goed mogelijk te leren, dan gaan ze u helpen. En ze zijn blij dat ze u kunnen helpen. 7’16-7’28: Tussenstukje in Congolese taal 186

7’28-8’23: Vervolg man (6’37-7’16) Ge hebt om te beginnen het Lingala, dat was de taal van de staat omdat dat de taal was van het leger en die is verspreid geworden over heel de Congo omdat er, soldaten zitten overal. Een tweede belangrijke taal ginder en de meest verspreide in Centraal-Afrika is het Swahili, de derde taal is het Tshiluba, wordt nu nog gesproken door vijf, zes miljoen mensen, en de vierde is het Tikogo, en ik bij, en ik, de taal die ik geleerd heb, dat was het Tshiluba. Een mooie taal, die zeer mooi in mekaar zit. Moeilijk te begrijpen dat zo‟n taal zo rijk is in Centraal-Afrika, daar verwacht ge u niet aan, dat dat een taal zo‟n rijkdom uitstraalt. En met nuanceringsmogelijkheden die ge u in het Belg.., Nederlands of in het Frans bijna niet kunt voorstellen

.

8’23-9’30 : Man Toen ik de eerste keer met een groep zwarten aan de prospectie van bestaande weg bezig was, misschien was ik acht dagen in, in, in, in Congo. Ik moest die zwarten dan bij mij hebben en die waren 50, 60 meter, 70 meter van mij. En ik riep ze maar en ze liepen voortdurend weg, ze, ze stoven, ze stoven weg, en ik had nooit, ik had niet verstaan waarom ze gingen lopen want ik had, d‟er was geen enkel reden voor. Maar de reden was gauw gevonden: ik zei aan één zwarte „Ik heb ze geroepen maar ze komen niet‟. „Jamaar‟, zei hij, „gij roept njoka maar gij moet jaka zeggen‟. Njoka betekent een gevaarlijke slang en jaka betekent kom hier. 9’30-10’06: Man Wel, ge zit bijvoorbeeld in de brousse, hé, ik heb veel brousse gedaan. ‟s Avonds aan het kampvuur, ge zat daar, en ze waren aan het vertellen zo onder mekaar. Ze zegden verzeker, die blanke verstaat dat toch niet. Maar nu en dan maakte ik een opmerking, ej blaje najuwa [fonetisch], gij kent het, gij weet het. En dan hebben ze respect voor u, we kunnen met hem spreken. Jij verstaat ons problemen. Als je de taal niet kent, ken je de problemen niet, hé. Dat is het en dat heeft me veel geholpen en vertrouwen geschonken vanwege die mensen. 10’06-10’27 : Muziek 10’27-11’40 : Man Er was een prachtige residentie, een prachtige residentie, dat is wel interessant het was vroeger eerder een eenvoudige villa, is later uitgebouwd. Maar het was de villa van de directeur van de Sabena. En die man heette Dieu, en die villa heette „La Maison de Dieu‟. En 187

als ze mij vroegen: „Ben je daar tevreden?‟ Hoe ist daar in die residentie‟, dan zei ik: „Luistert, c‟est la maison de Dieu.‟ En inderdaad, dat was op het water, dat ligt, dat is aan de stroom, daar is nadien een zwembad bijgebouwd. Een zwembad dat als het ware in het verlengde, in de verlenging lag van de stroom. Of de stroom in de verlenging van het zwembad. De stroom was daar twee à drie kilometer breed, dat was fantastisch als zicht en ook fantastisch als atmosfeer. Vooral ‟s avonds dan met de geluiden van de krekels en dan toch ook de geluiden op de stroom en de overkant van de stroom en de lichten van Brazzaville. Het was het eigenlijk, het was, het was sprookjesachtig. Het was een heerlijke residentie. Comfortabel maar niet groot. 11’40-13’22: Man We hadden wij een slaapkamer, een bureel, een woonkamer en dan, laat ons zeggen hé, een keukentje zo. Ge moet daar een beetje uwe plan trekken, laat ons zeggen, ge moet er niet op rekenen dat de bakker u komt vragen: „Wat brood moet ge hebben?‟, je moet dat allemaal zelf doen hé. Wij vestigden ons in de streek, waar dat de wig, der was daar drie, vier jaar een nieuwe wig door de brousse getrokken hé. En zodus, ge kunt rekenen dat dat allemaal mensen waren die niet veel gewoon waren, die niets kenden eigenlijk. Ge moet hun dat aanleren. Ge zegt nu: uw brood bakken, ewel ge leert aan die neger die bij u gaat werken, ge leert hem dat aan. Een oven, van bak, voor het bakken, een oven voor brood te bakken, dat kan je niet kopen. Dat hebben we zelf gemaakt. Hoe, wij hebben dat zelf gemaakt uit een benzinevat. De kop der af, er af gekapt, dat laten ontlopen, goed gewassen en gedaan. En dan rondom klei gedaan, de klei zo, een vuist, die dikte é. En twas dat die bakte hé, die laat ons zeggen, als ge vuur inmaakte, die de warmte vasthield. En zo, ik zeg, het was primitief, maar we hadden niets anders. 13’22-13’29: Muziek 13’29-14’37: Pat Donnez leest brief voor Pat Donnez: Dierbare familie, niets is gemakkelijker dan verhuizen voor een zwarte, want hij heeft omtrent niets om mee te doen. Het stukje stof dat hij om de lenden heeft, maakt heel zijn kleerkast uit. Dan nog enige wortelen maniok en wat maïs op de rug gebonden om onderweg te eten. Zie daar, al wat hij bezit. De zwarten hebben geen meubelen te verhuizen, de grond dient tot bed, stoel, tafel enzovoorts... Een huis om in te wonen, dat is wel het minste. Hij gaat naar het bos, kapt er enige stokken die hij op de grond plant, met enige dwarse stokjes, wat 188

aarde overgeplakt, of wat lang gras tegengebonden met een dak in dezelfde zin. En ja, daar is onze zwarte gehuisvest. Je zou zo geheel dat boelke met de hand kunnen omverleggen. Zo zijn het meestendeel der woningen, met één enkele kleine opening, waar men schier op de knieën moet binnenkruipen. Het zijn zeker geen menschen in de wereld die met zo weinig en zo gemakkelijk kunnen leven. Uw verkleefde dochter, zuster Marie-Adona. 14’37-15’33: Man De manier waarop wij woonden, ik moet zeggen, dat was zeer eenvoudig hé. We hebben daar dikwijls, dikwijls, dikwijls om gelachen. Wij aten meestal drie maanden aan één stuk tomaten. Wij aten de groenten van de tijd en dat waren de beste tomaten die je kon hebben. De beste tomaten. Dat waren nu eens soorten tomaten, wel ja, je had grote en kleintjes, en in die zin kon je zeggen, je er was een afwisseling. Maar voor de rest, maar anderzijds hadden we enorm veel vruchten, en dat was natuurlijk de rijkdom. Die hadden we dan zelf, we hadden onze bananenstruik, we hadden onze mangoboom met zeer lekkere vruchten, oh jongens toch. Als je mij daar aan doet denken. 15’33-17’16: Vrouw, geestelijke Wij hadden meer maaltijden dan de Congolezen hé, ‟s morgens hadden wij brood. Nu de meeste professors en leerlingen kwamen zonder ontbijt naar school, maar wij zouden dat niet uitgehouden hebben. En dan werkten wij door tot, goh ja, één uur dertig, twee uur dertig, maar dan ben je meestal zo moe dat je niet veel kan eten. Dan namen wij wat fruit of ja, zo ietske, en dan rusten we een beetje. En dan hadden we de maaltijd ‟s avonds rond vijf uur of zes uur. En dat was dus, soms vlees nogal dikwijls sardienen, pilschards of vis, met de groenten van ter plaatse dan: saka-saka, met rijst ofwel makimba‟s, dus kookbananen, ofwel met zoete aardappelen. Wij hadden een keuken, hé, maar de Congolezen kookten buiten op een vuur. Een houten vuur, en een bereiding van een maaltijd vraagt tijd. Dat was heel goed, saka-saka, jaja, omdat zij daar uren mee bezig zijn. Je smaakte dat ook in het eten. Wij hadden gewoon een stoof, met gas of elektriciteit – ik weet het zelfs niet -. Wij waren toch wel een beetje Europees ingericht. En dat stoorde hen aan geen kanten. Want de kardinaal en zo heeft gezegd, ge moogt proberen te leven zoals wij, maar ge moet er altijd een beetje boven blijven. Je bent blank, je bent Europeaan, je hebt andere gewoonten. Als je wil bij ons blijven, moet je bepaalde gewoonten houden. Ge moet niet zover gaan in de aanpassing dat je gelijk wordt aan ons, want voor ons is dat eerder een affront dan wel een eer.

189

17’16-18’34: Man Dat werd ons wel van den eersten dag dat wij daar toekwamen, werd ons dat gezegd hé, dat we feitelijk het voorbeeld moesten zijn voor de zwarten, hé. Onder andere dat je op je eigen persoon moest zindelijk zijn, dat je moest scheren. Niet met een baard lopen, gelijk hoe dat ze nu lopen hé. Geschoren. Alle dagen u verse kleren aan doen, dat je, euhm, laat ons zeggen, niet, geen reuk had. Gelijk of dat de negers hadden. Je moest die mensen dat verontschuldigen want ze hadden het niet gelijk of dat wij het hadden om zich te wassen en al. Want als ze, als ze zich wassen was dat in de rivier eigenlijk hé. Maar euhm, in de omgang met de neger dat ge eerlijk zijn. Want als ge wilt gerespecteerd wordt, worden door den anderen, moet je zelf het voorbeeld geven. En dat, ik heb de reste van mijn tijd die ik daar geweest heb, heb ik dat goed onderhouden. 18’34-18’47: Geluid van water 18’47-20’03: Man Wat betreft het huispersoneel, ik kan daar niet veel over zeggen aangezien ik euhm, met die mensen in feite zeer weinig te maken had. Mijn vrouw was de baas van het kot en ikzelf heb maar één, één ervaring die ik onthoud met de boy, Maurice. Maurice had een ongeluk gehad aan zijn been en hij hinkte, en Maurice euhm, werkelijk, Maurice zorgde voor schitterende maaltijden. Ik kan daar alleen maar dat van zeggen. Hij maakte saka saka en saka saka daar werkte Maurice een dag aan. Aan de saka-saka van de Muambe. Schitterend, dat was Maurice. En het moest goed zijn, of het deugde niet. Maurice zorgde altijd voor het allerbeste. 20’03-22’01: Vrouw Ik had inderdaad een legertje boys, een boy-cook, dus de cuisinièr, een boy lavadère, die waste en streek, een boy maison, die het huis onderhield, een boy die zorgde voor hout en water. Dat zijn er al vier en dan eventueel nog een boy moquet, zoals ze die noemden, en dat was een klein boy‟ke, een jongen, die opgeleid werd in het vak, en die van al de andere boys opdrachten kreeg, dus dat was geen gemakkelijk baantje voor de jongste. Ik heb dan ook nog een tijd een, euhm, een kleine boy overal meegenomen, die, een kind eigenlijk die met mijn kinderen speelde en zorgde dat ze zich amuseerde. Dat was eigenlijk een kind, een kind meer die ik erbij had, een kleine zwarte jongen en als mijn man onze jongens eens op de broek gaf, dan kreeg de moquet mee op de broek. Dat hoorde er zo bij, want meestal was hij dan nog de aanstichter van kattenkwaad. Die kleine jongen, ja dat was ook een jongen van tien, twaalf 190

jaar... Ja, want we hebben daar eens een drama mee beleefd. Want hij liep tegen een andere boy aan, die een houten kom heet water vervoerde, en hij kreeg, die kleine jongen kreeg dat hete water over zich heen en was nogal aanzienlijk verbrand. Zijn wij daarmee naar wat ze een dispensarium, een dispensaire noemden, gelopen, waar er dan ook een zwarte infirmier was en om die brandwonden te verzorgen wreef hij onze kleine jongen in met een soort visolie, waardoor hij niet meer te benaderen was en vreselijk naar vis rook, dagen en weken. En sindsdien heette hij bij de andere boys: Jean Sardine. 22’01-22’40: Vrouw Dat was wel zo, wanneer je iets wou geven aan uwe boy, ik zal nu zeggen bijvoorbeeld, schoenen of kleding die je niet meer gebruikte, dat was ons gezegd: je mag dat niet geven, je moet dat in de vuilbak steken, dan halen ze dat eruit. Ik heb daar ook een anekdote‟tje van, als onze boy, die was dus, die had een vrouw en een kind, of twee kinderen al, en dan trouwde die. Ik herinner me nog heel goed, ik was die foto van de trouw van Charles aan het maken en ineens zie ik dat die schoenen aan had van ons directrice. En die had hij dus uit de vuilbak gehaald en dat waren zijn trouwschoenen. 22’40-25’20: Muziek 25’20-26’14: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: Als je in Congo woont, laat je het breed hangen, dat is bekend. Je woont in een majestueuze villa, met zwembad en liefst met uitzicht op de Congostroom. Natuurlijk heb je een legertje personeel in dienst. Boys en dienstmeiden die als een knipmes voor je buigen en kruipen. Je rijdt met de nieuwste Mercedes of BMW of beter, je laat je voeren door een chauffeur die met twee woorden spreekt. Die Mercedes vervangt de draagstoel, waar je je halve leven werd in getransporteerd. Als u zich de afgelopen minuut de hele de tijd hebt zitten afvragen waarom u in godsnaam nooit zelf op het idee bent gekomen om ooit naar Afrika af te zakken, heeft u zich voor niets zitten opwinden. De realiteit, lieve luisteraars, is anders. Een draagstoel bijvoorbeeld, zo zeggen zij die erin zaten, klinkt vooral gemakkelijk. 26’14-27’27: Man Ik had een, ongeveer het beheer over een gebied dat ongeveer liep van Oostende tot Hasselt in de lengte en de breedte ongeveer euhm, zestig kilometer breed, zo‟n lange strook, zie je. Daar liep één weg door en dat was bewoond door 30.000 mensen, dus dat was allemaal oerwoud. 191

En ik moest daar de bevolking tellen, de belasting innen, zien op, dat er orde heerste, zien dat de, de velden bebouwd werden, dat de, want ze deden dat niet uit zichzelf. Ze stookten liever brandewijn en ze gingen liever op jacht dan te werken. En euhm, ik moest ook, niet het eerste jaar omdat je dat nog niet kon, maar na één jaar, kreeg ik de, een toelating om recht te spreken. Mocht ik palavers beslechten, contact, en dat was, en dat veronderstelde op dertig dagen van de maand ongeveer 26 dagen echt contact, 24 uur op 24 echt met de zwarten in de brousse. Met een auto, een pick-up, een chevrolet pick-up, was ik 26 dagen in de wildernis, eigenlijk, zie je. En dat beviel me enorm 27’27-28’55: Vrouw We moesten eigenlijk aldoor reizen. Ik geloof 23 dagen per maand moesten we op stap zijn en moesten we van het ene dorp naar het andere reizen. Dus euhm, dat was dan in karavaan met een draagstoel voor mij, ja ik heb jaren in een draagstoel rondgehobbeld, wat niet plezierig is! Dat lijkt wel plezierig maar dat is het niet. Dat werd gedragen door vier mannen hé, die en der liepen wel vier aflossers mee. Dus vier mannen, maar dat, maar ik kan moeilijk uitleggen, die draagstoel was op een soort berries gebonden en er was dan met touwen een stok. En twee mannen droegen dan die stok op hun schouders en zo liepen ze. Maar ik heb wel gehoord dat er streken waren waar de mannen met een mooie harmonische pas liepen zodat dat een soort gelijke wiegende beweging was, maar bij ons was dat niet zo. Dat waren nogal, ze liepen ieder op hun eigen manier. Zo met een vlug kwiek pasje en dus je hobbelde heel erg heen en weer. 28’55-29’02: Muziek 28’55-30’46: Pat Donnez leest brief voor Pat Donnez: Dierbare familie, ziet gij ons gaan, berg-op berg-neer, over water en moerassen, in bossen die soms urenlang gaans hebben, over bomen springen, dan tussen kloven en rotsen, zand en al wat ge denken kunt. Ineens staan wij voor bergen, zo recht als ene zoldertrap. Daarbovenop gekomen dan weer recht naar beneden, waar we dan gewoonlijk een beek of rivier moeten overgaan op enige stokskens daar over gelegd ofwel op de rug van ene neger. Zo hebben wij dagelijks vijf of somtijds nog meer bergen over te trekken en evenveel beken. Den eersten dag hebben wij acht uren gegaan. Want wij moesten enige paters die twee dagen vroeger vertrokken waren inhalen. Na twee uur gaans stapten wij in den gamak, die de voituren van België vervangen. Dit is een dikke stok waaraan een stuk hout. 192

langs beide kanten met koorden is vastgemaakt en gij ligt daarin. De twee uiteinden van de stok rusten op de schouders van twee negers en dan vooruit. Zij lopen, roepen en tieren en je wordt erin geschokt en gestoot dat men er soms als gekraakt uitkomt en slechts na een kwart gaans de ledematen terug op hunnen plooi zijn. Daar blijven wij zo‟n half uur of één uur in liggen, volgens dat de weg is, want om de bergen op en af te gaan moet men eruit en dan weer een uur of twee te voet naar believen, want de gamak is altijd nevens u. U innig liefhebbende dochter, zuster Marie-Adonie 30’37-31’23 : Vrouw En we moesten ook het hele huisgezin meenemen, al wat we nodig hadden om te eten in die tijd, de fameuze mal-bain om ons te baden, de lamp polman om ons ‟s avonds te verlichten, vier politiemannen die altijd meegingen en acht soldaten want in iedere post was een afdeling van de Force Publique toen, die ook meereisde voor de veiligheid van de blanken. En voorop aan zo‟n karavaan stapte dus de Belgische driekleur. 31’23-31’28: Muziek, het Belgisch volkslied 31’28-31’56: Man Kijk eens, de hoofdplicht van de territorialen, dat was twintig dagen brousse. Ge moest van hier tot dat, van streek tot streek trekken. Waarom was dat? Je moest het land bezetten. De zwarten moesten aanvoelen dat ze niets konden mispikkelen of... ze kregen met u te doen. En wat was dat? De chicotte. 31’56-32’04: Muziek, vervolg Belgisch volkslied 32’04-33’39: Man Tijdens het werk, dus van ‟s morgens vijf tot ‟s namiddags twee, was ik heel strikt en dat moest ook want eigenlijk hadden ze daar respect voor, zie je. Als je, euhm, ze noemden die blanken die sterk waren „magassi‟, dat wil zeggen „sterk bloed‟, en de anderen, diegene, ja, die de dingen, die de boel maar lieten draaien, die noemden ze „tou‟, „zacht, zie je dus, hé. En ik denk wel dat ik magassi was. Magassi denk ik, hard maar rechtvaardig. Een bevel moet onmiddellijk uitgevoerd worden en ik was, ik had, ik wist dat, zie je. En dan gebeurde het dat mijn voet uitschoot en dat ik een trap gaf, of een muilpeer of zo, en ook, wij mochten hen vier zweepslagen laten toedienen, zie je. Ik had altijd politiemensen met mij, ik was altijd omringd 193

door een soort bodyguards. Dus vier, vijf politiemensen, echte stoere binken die ik uitkoos, en niet met zonnebrillen op hoor. Geen tontonmakoets [fonetisch] maar toch heel geschikte kerels om als het moest zijn mij te verdedigen. En ja, als de, als het de spuigaten uit liep, bijvoorbeeld als een dorp weigerde of op jacht ging in plaats van een veld te kappen, dat zij moesten doen. Dan riep ik de capita, dus het dorpshoofd, en dan, als die daar stond te liegen dat hij zwart zag, is nogal moeilijk, maar echt liegen, dan liet ik hem vier zweepslagen geven. Zie je dus, dat komt heel hard aan. 33’39-34’52: Man Wat deden wij als wij zo in de brousse waren? Dan lagen we niet te luieren hé, dat was elke dag appèl, appèl van de streek, van de mensen in de streek. En die kregen van ons bevelen: „Ge moet vandaag de weg gaan maken‟, of „Ge moet vandaag katoen gaan planten‟, of „Ge moet vandaag katoen gaan oogsten‟, dat was elke dag appèl. En dan, wij hadden onze gevangenis mee hé, prison ambulante, en wat deden wij om ons gezag te laten voelen? Dat deed ik en dat deed iedereen, daar voor iedereen daar voor die appèl daar drie, vier mannen van de gevangenis eruit pikken en daar die mannen daar voor ons op de grond laten liggen en die kregen dan chicotte op hun, hun bloot, bloot achterste. Kijk, wij moesten heersten door die mensen schrik aan te jagen en daar ben ik natuurlijk niet meer fier op, maar daar spijt van hebben, waarom? Dat was onze plicht. 34’52-35’58: Vrouw Als je daar als blanke met met enkele mensen, laat in dat territoire, het tien mensen van de staat geweest zijn, goh, laat ik er vijftien van maken. Als die niet een zekere dominantie uitoefenden of als ze niet wisten, de zwarten, dat ze die mensen moesten gehoorzamen, dat die de staat vertegenwoordigden, dat die eventueel konden straffen en zo. Ja, hoe zou je het dan gedaan hebben? Zie je, want dat dragen, ons van het ene dorp naar het andere dragen... dat was ook, dat deden ze natuurlijk niet graag, hé. Nee, maar ze werden er weliswaar voor betaald, betaald, maar ik weet dat dat in mijn tijd, was dat geloof ik een frank per keer dus. Dus dat was dan net zo goed als niets bijna. Maar als het niet de blanke van de staat geweest was, die had kunnen dreigen met straffen, waarom zouden ze dan zulke dingen gedaan hebben?

194

35’58-37’02: Man Die mensen waren murw geslagen van in den beginne. Wij moesten niet meer zo wreed zijn als in de vorige jaren omdat de mensen hadden die plooien aangenomen. Dat is begonnen in 1885, dat is blijven lopen tot ‟45, die uitspattingen. Ik weet nog goed, ik kwam daar toe, dus uit de koloniale school, ik wist van toeten noch blazen, en ik moest katoenpropaganda doen. Propaganda heette dat toen, al die schijnheilige uitdrukkingen, schijnheilige uitdrukkingen. Ik moest gewoon de velden aflopen en de mannen zeven dagen in de bak steken, die niet in orde waren. Zeven dagen was genoeg, dat moest geen maand zijn, drie dagen was genoeg: drie keren chicotte! Elke morgen eens, dat was genoeg om de schrik in heel het dorp te houden. 37’02-37’12: Muziek 37’12-38’00: Man Ja, hoe pakt men een Zaïrees aan of een Congolees of een zwarte daar in Centraal-Afrika? Ik geloof dat het ondergeschikt personeel vraagt toch een zekere, een zekere controle. Als men een zwarte laat doen, een dienstbode of een tuinman, enzoverder, als men hem niet instructies heeft, als ge hem niet zegt: „Nu vandaag gaat ge dit doen en gaat ge dat doen...‟, dan doet hij niets. Op het einde doet hij niets meer, dat is één van de negatieve karaktertrekken indertijd en onderlijnd en overdreven: dat is de luiheid. Heeft dat iets te zien met het klimaat? Tis te zeggen, een loomheid, een soort loomheid. 38’00-39’11: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: Wilt ge nu nog in twee woorden weten hoe het komt dat de blanken verder staan dan gij, Johannes. Wel, de zwarte heeft gefilosofeerd en de blanke geëxperimenteerd. Wij maken zeep en margarine van u palmnoten, als gij geprobeerd had wat men van palmnoten kan maken, had ge zeep en margarine gehad. Sinds duizenden jaren smeedt ge ijzer, had ge harder gestookt, ge zoudt gezien hebben dat men ijzer kan smelten en gieten. Had je het vloeiend ijzer sneller afgekoeld, ge had staal gehad. Had ge in de grond gegraven, ge zoudt rijker geweest zijn dan wij in diamant en goud. Hmmm, maar ge hebt gefilosofeerd en gij doet het nog altijd. Johannes vroeg: Hadden we goud gehad toen ge kwaamt, dat had ge het ons toch afgenomen, patron? Nee, dan had gij, al wat wij hier ingevoerd hebben, zelf gekocht en betaald, dan had gij al de blanken die er zijn aangeworven in uw dienst en afgedankt als ze u niet bevielen. Maar nu is het te laat, goed: maar filosofeer dan ten minste niet meer, experimenteer zoals wij. 195

39’11-39’17: Muziek 39’17-40’04: Vrouw En mijn man had er zo ene die, die, die zijn huisgezin zag er verkommerd uit en de anderen lachten daar zo‟n beetje mee. En mijn man had die apart geroepen en gezegd van: „Wat is het toch? Waarom heb je geen veld?‟ „Ja, maar ik was ziek en‟.. en hij had allerhande smoesjes, tot mijn man hem in het nauw dreef en die man zei op den duur: „Ja maar, bij jullie in Europa, zijn daar geen luie mensen?‟ Dus hij wou zeggen, kijk dat, dat is nou eenmaal mijn kwaal: ik ben lui, ik maak geen veld. En je moet toch weten wat dat is eigenlijk een lui mens zijn, eigenlijk, dat zijn er die niet jullie. Dus hij wou zeggen: dat is het eigenlijk wat mij scheelt. Zie je. 40’04-40’54: Man Wel, wie is nou niet lui als gij moet in de hitte werken? Euhm. Ik zie geen verschil tussen die zwarte arbeiders hun gedrag, hun inzet en inspanningen en die blanke arbeiders waar ik voordien mee samengewerkt had. Ik kan van die zwarten geen enkel verkeerd woord zeggen. Euh, in de zon van Boma is het voor hen op een zwart ponton in de Congostroom ook zestig graden. Ook voor ons, ook voor de witten, maar ook voor de zwarten. Het is even heet voor allebei. 40’54-41’50: Man Als wij hier in Vlaanderen onder een temperatuur van 28, 30 graden moeten werken, dan denk ik ook dat heel wat van onze mensen na één uur hun pint gaan pakken. Een zwarte kan werken en die werkt, dat hij het doet op zijn tempo, dat is waar. Hij geeft zijn tempo, en het is misschien maar goed ook dat hij zijn tempo heeft. Wanneer ik daar probeerde te werken in mijn tuintje, in mijn tuintje, en ik nam een tempo aan zoals ik het had geleerd thuis, of zoals ik het had gezien bij ons in Vlaanderen, welnu dan kwam men nogal vlug tot de vaststelling: „Jongen, je houdt het geen uur vol, je houdt het geen uur vol‟. Doe het zoals de Afrikanen, zoals het de mensen van bij ons zeggen: „Polé, polé, polé: doe het langzaamaan, maar goed‟. 41’50-42’34: Man Mijn negernaam heb ik nogal vlug gekregen vanwege mijn zwarte medewerkers. Mijn negernaam is „Jembele, Jembele‟ [fonetisch] en dat betekent „Het kan niet rap genoeg gaan‟. Ik ben daar zo fier op hé (lacht). Het kan niet rap genoeg gaan! Telkens zij wat moesten doen, 196

moesten zij rap verstaan, rap handelen, geen tijd verliezen, de dag is bijna gedaan, het is weer bijna donker, we moeten ons haasten... de baas is „Jembele, Jembele‟. 42’35-42’52: Muziek 42’52-42’57: outro Pat Donnez: U hoorde Bwana Kitoko. Congo en de Belgen. 42’57-44’17: Muziek

197

2.1.3. Aflevering 3, De Tropen 0’00-0’22: intro <Mijn waarde landgenoten, in België en in Congo.> Bwana Kitoko, Congo en de Belgen met Pat Donnez. 0’22-1’07: Pat Donnez, introductie Pat Donnez: Goeiemorgen. Je bent een kind, de koorts loopt over je rug, hoofdpijn en jij ligt in bed te gloeien diep onder de dekens. De warme chocoladekop naast je bed staat onaangeroerd. Af en toe komt je moeder je kamer binnen om haar hand over je hoofd te leggen. De koorts is nog niet gezakt. U weet wat ik bedoel, we zijn allemaal op tijd en stond eens ziek, dat is gezond. In de tropen kun je ook ziek worden maar dan goed ziek. Je kunt er, ook vandaag nog, de slaapziekte oplopen of malaria, met de dood tot gevolg. Deze aflevering van Bwana Kitoko hangt tussen leven en dood, tussen malaria en kinine, in de tropen, kortom. 1’07-3’03: Muziek 3’03-4’31: Voorgelezen brief Dag vader en moeder van Herman, dag broers en zussen van hem. Het is hier vanuit Kananga dat ik, op dit ogenblik, enkele woorden op band wil zetten voor u allen. Het is met een verscheurd hart dat ik iets over de laatste dagen wil vertellen want Herman is heengegaan. Het is gebeurd ver van u af, heel plots, onverwachts voor iedereen. Het was donderdag laatstleden de 24ste van deze maand, de maand september, toen ik in de voormiddag op de procuur kwam dat mij een medeprofessor van hem vertelde, de abbé Moinza, dat Herman niet te best was, dat hij de laatste dagen nogal wat last gehad had van malaria. Ik vond Herman inderdaad thuis bij hem op zijn kamer. Hij was op, hij zat in de zetel, was erg aan het zweten en toen vertelde hij mij dat de laatste dagen niet zo vlot gegaan waren. Hij vroeg me trouwens als ik ooit erge malariacrisissen gedaan had en hijzelf vertelde over zichzelf dat het misschien de tweede keer was dat het hem overkwam. 4’31-5’52: Verdere introductie, Pat Donnez Pat Donnez: Congo zit vol gevaren, als je er dezer dagen naar toe trekt, moet je het halve medicijnenbestand van het Tropisch Instituut voor vreemde ziektes consumeren. Je laat je inenten tegen de gele koorts, tetanos, cholera en god weet wat nog allemaal. Tenzij je Getuige 198

van Jehova bent, dan ga je op eigen risico. Er zijn ook de malariapillen, die je op een vast tijdstip moet nemen en liefst niet vergeten, want anders zit je, net zoals bij de vrouwenpil, met de gebakken peren achteraf. Toen de eerste blanken in Congo arriveerden, was het nog echt het hart van de duisternis. Pillen bestonden niet, je had hooguit een tropenhelm en een muskietennet en geluk, als je geluk had. Malaria liep je sowieso op, sterker nog, als je niet minstens éénmaal per jaar een aanval kreeg, leek het wel of je niet echt in het zwarte continent had gezeten. De tropen, je moet er niet altijd op hopen. In deze derde aflevering van Bwana Kitoko hoort u ingenieur Adolf Verheyden, pater Jef Delaet, Daisy Verboven, zuster Noëlla Neyrinck, pater Paul Lissens, koffieplantagehouder Marcel Volkaert, Berta Eyken, huishoudregentes, Jef

Geeraerts,

journalist,

Walter

Geerts, gezondheidsagent

Jef

Verhoegstraete en jawel, onze pater Jozef Bolle. 5’52-7’44: Man, geestelijke Eéne keer, ben ik er bijna aan geweest, maar, ik kwam aan koorts van 40 graden, jong, oeee, koorts, koorts, koorts. En ik had een, een amoebegezwel op de lever, dus dat zijn microscopisch kleine beestjes en die doorkerven heel mijn lever zo. En mijn bloed was pikzwart en ik had, ja ik had zo‟n pijn. Ik was een waterleiding aan het leggen bij de zusters en ik zeg: „Das precies of ik hier een kou gepakt heb‟. Ik had zo‟n plaats gepakt, een koele plaats om draad te draaien zo. En ja, dat was zo koel, een windje daar en een windje daar en ik dacht van: „Tsjiens ik heb een kou gepakt om mijn rug zo‟. En ‟s anderendaags zat dat hoger en ik dacht: „Tsjah, das curieus en zo‟. ‟s Nachts werd ik wakker en whoo, ik zwom in het zweet jong. Maar de zusters wisten niet wat dat dat was. Daarmee, ik zeg, ik ga naar de kliniek. En ik kwam in Kinshasa en ik was gelijk een blok ijs. Jong. Ik ben dan gaan slapen en ik zat daar alleen en ik zeg: „Maar godverdorie, de koorts zal gaan dalen‟. En wat deed ik, ik zeg: „Daar steekt de whisky in de kast, jong‟. En ik begon thee met whisky te drinken en op het laatst was het alleen whisky met met, zonder thee, hé. En ik ben naar het hospitaal gegaan en ik heb niks gevoeld, zoveel whisky zat er al in me. En dan hebben ze zo bloed getrokken. Ik was donderdag daar en de dinsdag zijn ze mij begonnen, met mij te behandelen. Maar op die tijd had ik evengoed kunnen dood geweest zijn, hé. Dus dat was voor mij een bewijs, och, ge bent nog niet dood als ge wilt. Een mens kan tegen heel wat, jong. 7’44-7’50: Geluid mug

199

7’50-8’15: Man Ge krijgt dus de pikuur van een mug, die besmet is door een andere persoon, hé, die malaria heeft. Die ontwikkeld in zijn speekselklieren dus de sporozoieten zoals ze zeggen, die gaat naar een andere mens over en die heeft het zitten, hé. Heeft die een medicament genomen dan kan hij misschien resisteren, heeft hij geen genomen, dan loopt hij gevaar. Ziet u? 8’15-8’56: Man Nu, die zakens, kwestie van op te letten wat ge doet met het klimaat en met de zon en al die dingen, heb ik blijven doen ook later als volwassene. Omdat ik te veel gezien heb wat er gebeurde met mensen die dat niet deden. En bijvoorbeeld wat ge dus zag, als ik daar terug was na de periode van de onafhankelijkheid, in ‟67 voor mijn werk, hé, dat was dat ge toen zag dat de blue‟kes afkwamen. Dus, en gewoon: een hoed, dat was niet meer nodig hé, dat was van de koloniale tijd, dat was.. er stond daar een stempel op: koloniale tijd, dus dat was niet nodig. Pillen nemen tegen de malaria, enzo, dat was allemaal bullshit, dat hoefde allemaal niet zo, ziet. Dat is, met sommige dingen moet ge niet lachen. 8’56-9’32: Vrouw Ik heb altijd heel regelmatig genomen en ik heb toch wel een zware malaria gedaan. In het begin dat ik er was, heb ik daarvoor inspuitingen gehad. Zware inspuitingen met kinine zodat ik eigenlijk niet hoorde en niet zag, dat heeft toch wel een dag of veertien geduurd. Het is gelukkig niet naar de hersens gegaan en ook niet naar de lever, misschien wel een stukske naar de lever, want ik ben gevoelig gebleven voor malaria. Want als ik moe was, had ik weeral die malaria, euh, dat is met een hoge opstoot van koorts. Dus, naar de veertig graden, in één keer, lastig, lastig. 9’32-10’10: Man Ik heb twee keer malaria gehad, wat niet veel is. Dat is zware griepaanval, en dat was altijd nadat ik twee, drie dagen gejaagd had, achter, één keer achter een olifant, één keer achter een buffel. En ge vergeet daardoor, ja door te jagen, van, van kinine te nemen. En ik had, in Antwerpen zeggen ze, ik had het zitten hé. Dus een griepaanval, een zware griepaanval met koorts, maar de koorts is op twee gebieden: rillen van kou en zweten als een paard, dus dat gaat tot veertig, eenenveertig graden. Dat duurt twee dagen en daarna voel je je zo slap als een vod.

200

10’10-10’40: Man En uw rug doet pijn en uw, al uw gewrichten doen pijn, geweldig veel koorts en koppijn en ziek, echt ziek zijn. En dat duurt zo‟n dag of twee dat dat opkomt, en dan neem ge wel een beetje meer kinine want de reden waarom dat ge regelmatig kinine moet nemen, dat is, als ge een crisis maakt dan moet ge zo‟n dosis nemen om die koorts te kunnen naar beneden krijgen dat als ge niet gewoon bent van kinine te nemen, dat dat dodelijk kan zijn. 10’40-11’08: Man Als je urineert, ziet je urine bruin, zie je. Dat is, dat breekt rode bloedcellen af en dat gaat in je urine. En in de tijd zijn er heel veel blanken, dus heel vroeg, die heel, goh die zeer onregelmatig kinine of die dat niet lusten. Die zijn gestorven van de black water fever, dus dat is de zwartwaterkoorts. En ik heb dat twee keer, niet de black water fever, dan zou ik hier niet meer zitten, maar toch twee keer een serieuze aanval van malaria. 11’08-11’20: Muziek 11’20-12’13: Man De desinfectie, hoe dat dat gebeurt? Wel, muggen moet ge vernietigen door een product, DDT was dat toen, hé. Dat werd klaargemaakt in pompen zo, met lansen. Wij moesten dus die brousse doen, alle dorpen epanderen, dus met DDT bewerken en tezelfdertijd microscopisch dus dikdruppel nemen, kleuren en de index opmaken van het aantal malaria dat in dat of dat dorp aanwezig was. En we waren soms in dorpen waar dat er 80% bodawil [fonetisch], moba [fonetisch] is dat nu, 80% malaria was. Zijn we op 5 jaar tijd op 15% gekomen, wat een prachtresultaat is, maar der moest gewerkt worden. Absoluut. 12’13-12’55: Vrouw Dan kwamen ze, och ja, dat is verzekers tot ‟76 of zoietske geweest, de laatste jaren dat ik er was niet meer. Dan kwamen ze elke week met een soort kar, ja, een auto, DDT spuiten. En dat was geweldig, allé, een walm van DDT, ge kon daar niet tegen. Ik gaf daarvan over. Dus als ze kwamen, dat was in alle straten hé, dan sloot ik mij op in mijn kamer, vensters en deuren toe, en niet buiten komen. Nu, ik ben gevoelig gebleven aan mijn lever naar, verzeker als gevolg van die malaria, zodanig dat ik, bijvoorbeeld als ik Fanta dronk, groen uitsloeg.

201

12’55-13’22: Man Nee, we hebben daar werkelijk mooi werk gedaan. Natuurlijk, na de onafhankelijkheid, al die kinderen die geboren werden, die waren niet meer immuun, der is daar een geweldige kindersterfte geweest. Nu nog, nu nog, door het feit: wij hadden ze wel goed verzorgd in het begin, maar nadien zeg, der was precies een slag met de hamer voor al die kinderen die geboren werden, we hebben niet kunnen voortdoen. Hé. 13’22-13’33: Muziek 13’33-14’58: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: Het opvaren van de rivier was als een reis naar het vroegste begin van de wereld toen planten de aarde overwoekerden en de grote bomen koningen waren. Een verlaten rivier, een immense stilte, een ondoordringbaar bos. De lucht was warm, dik, zwaar, loom, er was niks vrolijks aan de schittering van het zonlicht. De lange waterweg strekte zich verlaten uit in de sombere duisternis van overschaduwde verten. Op zilveren zandbanken lagen nijlpaarden en alligators zij aan zij te zonnen. Op deze rivier raakte je de weg kwijt als in een woestijn en de hele dag stootte je op ondiepte bij je pogingen de vaargeul te vinden. Totdat je dacht dat je behekst was en voor altijd afgesneden van wat je eens had gekend, elders, ver weg, wellicht in een ander leven. Er waren momenten dat je verleden aan je verscheen, zoals soms gebeurt wanneer je geen moment voor jezelf hebt. Het verscheen echter in de vorm van een onrustige en lawaaiige droom die je achteraf verwonderd herinnerde te midden van de overweldigende werkelijkheid van deze vreemde wereld van planten en water en stilte. En dit verstilde leven had helemaal niets vredigs, het was de verstildheid van een onverzoenlijke kracht die dreigend op een ondoorgrondelijk plan broedde. Je werd er wraakzuchtig door gadegeslagen. 14’58-15’05: Muziek 15’05—15’52: Man Als wij op de stroom met onze prauwen gingen expedities doen, zoals wij dat deden, gaven wij er de voorkeur aan, om heel stil op een paar meter van de oever te gaan varen, om dan de krokodillen te verrassen, die op de oever in de zon of in het struikgewas lagen. En elke keer we met die prauw aankwamen zagen we die als een bliksem voor onze prauw de stroom inschieten. Dus, de Congostroom zit, barst het van de krokodillen. 202

15’52-16’26: Man Het was zo dat er altijd verhalen waren van mensen, dus bleu‟kes die binnenkwamen, en op de zandbanken van de Congostroom, hé, in, in, die daar gingen gaan zwemmen en die wel gebeten werden en verdwenen dus. Hé, ziet, maar het verhaal was bijvoorbeeld ook van de twee vrienden die daar aan het zwemmen waren, en één was verdwenen gewoon, en heeft de andere gezworen om zich te wreken en heeft hij op de krokodil blijven jagen, jagen, jagen, tot hij ze gehad heeft. En dan heeft hij de trouwring van zijn vriend nog teruggevonden in de maag. Dat is één van de verhalen zo, hé, enfin. 16’26-17’29: Man Ik ben er, ik heb er een paar keer, ben ik er niet in geslaagd, het gevaar te ontwijken, en dat wil dan zeggen dat je, dat ge op het randje van het leven staat. Het was avond en mijn tweede zoon valt in de Congostroom en drijft weg, en ik weet dat dat vol, vol kroko‟s zit. Ik heb hem dan kunnen pakken aan zijn, ik zou zeggen aan zijn achterpoot, maar ik bedoel aan zijn been (lacht), en hij leeft nog. En mijn bootje is niet gekanteld maar het scheelde niet veel. Maar dus ge ziet, men vaart niet met een klein bootje, langs de oevers van een grote rivier, dat doet men, dus ge moet het gevaar niet zoeken. 17’29-17’40: Muziek 17’40-18’45: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: In de droge tijd als het water laag staat en de modderige oevers langs de trage stroom droog vallen, kan men de monsters dikwijls waarnemen als ze zich op een boomstronk in de zon liggen te koesteren. In de regentijd vertonen de krokodillen zich zelden, dan zijn ze echter des te gevaarlijker. Een neger die ‟s avonds van zijn rijstfarm terugkeert en zich in de schemering in de rivier opfrist, bemerkt de donkere schaduw van het ondier niet, dat onder water stil komt aanzwemmen, het slachtoffer met één slag van zijn geklauwde poot of zwaar geschubde staart omver werpt en snel met zijn prooi in de diepte verdwijnt. Soms is het slachtoffer een man, vaker een vrouw die zich in de rivier baadde, of er haar kleren kwam wassen, een kind, dat door de moeder uitgezonden was om water te halen. Een gil, een plons, een paar opstijgende luchtbellen, wat omhoog dwarrelende modderflarden in het woelige water, dan is alles voorbij.

203

18’45-19’09: Man Dus, de stroom zit niet alleen vol levend euhm, wezens, maar de stroom zelf is ontzettend levendig. Er zijn stukken waar de stroom, als een droom, vooruit schuift. Maar laat u niet vangen want er zit een ontzettende stroming in. 19’09-19’50: Man Als ik dan zo een jaar of elf was, dan hadden we daar zonder de weet van mijn ouders en die weten dat nog altijd niet, denk ik, zelfs een occasieprauw gekocht en met teer en blik alle gaten gedicht, en dan gingen wij op de Congostroom gaan varen met die prauw, hé, zonder dat iemand dat wist in feite. We gingen zogezegd gaan vissen, maar we gingen ook echt gaan vissen maar ook zaten we op die prauw. Dat was eigenlijk heel gevaarlijk, maar dat was niet gevaarlijk zolang, zolang, dat ge in die baai bleef maar ge mocht zeker en vast niet te diep gaan, maar dat wisten we van die vissers, niet te diep in het water gaan, want dat was de stroming en de stroming bracht ons regelrecht in de versnellingen van Kinsuka, hé, waar ge dus gewoon niet levend uit geraakt. 19’50-20’44: Man Al onze vrije uren, ook de vakantietijd, brachten wij door op de Congostroom. Al, met de prauw, waarmee wij dus uitstappen deden tot zeer ver buiten Kinshasa, zelfs met de prauw, we zijn zelfs, en ik denk dat dat uniek is in de geschiedenis, ik zie geen vergelijkbare situaties, we zijn ooit met zijn vieren, met de prauw, de stroom overgestoken naar Brazzaville. En dat is toch een stroombreedte van vier kilometer, op een zeer gevaarlijk stromend deel want het is vlak voor de stroomversnellingen, en dat, dat is, dat, dat was wel een avontuur dat we één keer gedaan hebben maar geen twee keer. Dat was (lacht) dat bleek te gevaarlijk te zijn. 20’44-23’49: Muziek 23’49-24’40: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: Tschela [fonetisch] is een boerengat aan de rand van het regenwoud, of wat daarvan overblijft. De bomen zijn net veertigers die de kale plekken in hun dunner wordend haar proberen te verbergen. Het is vijf uur in de ochtend, ik loop met een bonkig landbouwingenieur in het oerwoud, die zich kwaad maakt op de Societé Forrestière, de houtverwerkende bedrijven in de omgeving die het bosbestand genadeloos leegroven. „De regering heeft haar handen vol met veel dringender zaken‟, roept hij, „zoals oorlog voeren en 204

de zakken met corruptiegeld vullen‟. De gouverneur van Matadi, waar we eerder op bezoek zijn geweest, een gesoigneerde vijftiger die in Europa heeft gestudeerd, windt er geen doekjes om: „ik geef meer om een boom dan om een zak rijst‟, zegt hij, „bomen zijn onze toekomst.‟ En bomen zijn er, vooral aan de evenaar en in het noorden, gelukkig nog zat in Congo. Al die bomen samen vormen het mythische oerwoud. 24’40-25’43: Man Het geluid van het oerwoud, ik ben maar een paar keren in het oerwoud geweest. Als ik, één van mijn bijposten, vanuit Bemba, was Kalunga, en dat lag in den Dibesse [fonetisch], dat was 25 kilometer te voet, moest ik een moeras door, en daarmee was het alleen maar op het einde van het droogseizoen dat ik daar kon komen, omdat ik anders door dat moeras niet kon. Ewel, daar zijt ge verwonderd van, wat ge daar allemaal hoort. In het oerwoud, binnen in het woud, is het nooit stil. Der is altijd leven, ge hoort daar die vogels, ge hoort daar die apen, die boven een beetje roepen en zo, ge hoort daar al... Ik weet niet welke dieren daar allemaal zitten é, ge ziet ze niet allemaal, ge ziet er af en toe een keer een aapke of zoiets, maar der is altijd leven. Der is altijd lawaai, er is altijd gerucht, de dinge, de sprinkhanen die lawaai maken en zo, dat is nooit stilte. In het oerwoud, dat leeft. 25’43-26’45: Vrouw Je liep eigenlijk over een pad, een pad dat gemaakt was door, door mensenvoeten, waar zij ook over liepen van het ene dorp naar het andere, en eigenlijk, je liep onder een euhm, soort tunnel, de bomen boven, die kwamen bij mekaar. Dus het was op dat pad altijd nogal koel, je liep in een, ja een soort, galerij als je poëtisch bent, een soort kathedraal, kan je het noemen. Maar de brousse zelf, de jungle zag je niet, want, je, zijzelf waren doodsbang van, van de brousse, ja. Ze gingen er alleen maar in met een hele groep jagers, hé, want ze zeiden altijd: „je draait om een boom en je bent verloren, eigenlijk, je bent, je bent de weg kwijt‟. En ze zeiden: „Er zijn mensen gestorven op een boogscheut van het dorp, maar die het niet konden vinden. 26’45-27’16: Man Wij namen dikwijls waterflessen mee als wij de jungle introkken. De zwarten hebben dat niet nodig, ik dus ook niet meer, je kapt gewoon een liaan open en dat drink je. Die lianen die zijn vol met water en dat komt er zo uitgelopen. Das zuiver water, drinkbare, steel.

205

27’16-27’45: Man Das een heel gezond klimaat, ge hebt daar geen vervuiling, je hebt daar niks jong, das pure natuur. Das waar, das niet gelijk hier, hé. En ooh, schoon jong. Bomen é, dertig meter hoog, kaarsrecht, waauw, oh, en een rijkdom, oh ai ai ai, ge moet het zien, met uw ogen. Ooh sjiek jong. 27’45-29’00: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: Het middaguur is wellicht het enige moment van de dag dat het Afrikaanse boswereld werkelijk stil is. In de vroege ochtend klinkt in de boomkruinen een oorverdovend kwinkeleren van myriaden vogelstemmen. Als de zon stijgt, wieken de vogels weg naar de schaduwrijke diepten van het woud, maar dan is er nog altijd het drukke gesnater en gestoei van apen in de hoge bomen. ‟s Avonds, als de zon laag aan de horizon daalt, beginnen eerst kleine fluitende krekels hun teer concert in het lage gewas. Een geluid, zo ijl, zo ragfijn, dat ik dikwijls stil bleef staan, niet wetend waar het ontsprong, terwijl het voortkwam uit de struiken aan mijn voeten. Vaak klonk het als het slaan van een vlucht nachtegalen in een ver ravijn. Daarna zetten dan de grotere krekels in, in allerlei tonen, schor, tsjilpend en fluitend, snerpend en krijsend schreeuwt dit onmetelijke koor de hele nacht door, begeleid door een naamloos leger ander gedierte in de kruinen en de poelen van de bosbodem waar padden brullen in de schemer en hoog in de takken langs het water vleermuizen hun klaterende triangeltonen slaan. Zo heeft in de wildernis elk uur zijn eigen geluid. 29’00-29’52: Man En dan ja, de olifanten zeit ge ook al een keer tegengekomen op een avond in het donker hé. Een zo heel bende olifanten, zo.. ja, die geeft ge dan voorrang natuurlijk hé. Godverdikke zeg, als die een keer tegen uw jeep stoempen. Jajaja, maar ook dorpen die de vlucht hebben moeten nemen omwille van de olifanten. ‟s Nachts komen die daar en die vinden daar een open plek en zij verzamelen zich en de mensen zitten in hun huis en ze gaan zich even schuren tegen een paal, een hoek, een hoekpaal van dat huis hé, en heel dat huis dat ziet ge zo gaan (lacht). Natuurlijk, die mensen, die vluchten en die zeggen: Ja, we kunnen daar niet blijven. En dan, als ze in die velden komen, dan schiet daar niets meer over, heel die oogst is opgevret en kapot.

206

29’52-31’05: Man Ge moet altijd rekenen van: „Ah ja, oei, zijn ze gevaarlijk eigenlijk, de bossen hé‟. Gelijk welk wild beest trekt zich voor een man achteruit. Laat u nog nooit wijsmaken dat ze, van als ze u zien, dat ze naar u komen. Dat geloof ik niet, das geen waar. Het beest die minst betrouwbaar is, dat is het, het luipaard. En waarom? Het luipaard ligt altijd zijn prooi af te wachten, maar een luipaard verraadt zich met één zaak, en dat is dat zijn staart niet schoon op die tak blijft liggen. Dat zijn tak, dat zijn staart daar afsleert. In, tis daarom hé, als blanke ga nooit niet alleen jagen, neem altijd iemand mee, maar iemand die gewoon is ook van te jagen. Kga zeggen, die mannen zien alles, gij gaat dat niet zien, ik ook niet, maar zij wel hé. 31’05-32’14: Man Daar was een streek, die wij noemden, het paradijs, het aards paradijs, waar de mensen nog altijd leefden gelijk vroeger hé. Zonder... Zij wilden niet die moderne vooruitgang, en hun kinderen, er was een katholieke school, een lagere school, en een paar kerkskes die ze zelf gebouwd hadden. Toen als de kinderen naar school gingen, hadden ze een broekske en een kleedje aan, maar als ze thuis waren was dat uit hé. Nog altijd nu, dat was echt, en daar kon je nog wilde dieren vinden op die plaats. En het schoonste dat ik beleefd heb en dat is een prachtig ding hé, ik had daar ook een orkest begonnen, natuurlijk, zonder muziek kunnen wij niet leven, hé. Dus een orkest begonnen, om de jeugd een beetje te animeren en zo. En dat was in het midden van het oerwoud. Dus, ge had die kerk, en daar onder recht begon het oerwoud, met die hoge bomen. Dus we hebben daar muziek gespeeld tot ‟s nachts en in alle bomen zaten de apen te dansen. Ongelofelijk, wij, de mensen zaten beneden te dansen en op de bomen zaten die apen allemaal boven te dansen. Dat was de eerste keer en ik zeg: „Hoe is het mogelijk dat, dat de muziek ook de apen aanspreekt?‟ (lacht) 32’14-32’25: Muziek 32’25-33’04: Man Die in het begin daar komt hé, en die kan niet goed slapen, wel die slaapt niet. Ik heb daar nooit gene last van gehad. Weet ge wat dat het ook hoorde, laat ons zeggen, dat begint ‟s avonds, die apen die dichterbij komen dan. Tis daarmee dat ik zeg, ge hoort altijd iets, maar euh.. krakende bomen of gelijk van wat. Geluid is er genoeg, van alles, maar wilde beesten, gelijk rondom ons, hebben we nooit gehad. Buffels, bij ons had ge de grote buffels, ge weet wel, de bosbuffel hé. 207

33’04-34’04: Vrouw Mij hadden ze eens gezegd, als we door, want soms in het oerwoud, ineens het hield op, en daar was een groot, een enorme plein, met manshoog, veel hoger dan een man, gras. En dan hadden ze mij gezegd, daar ga je buffels zien. En ik dacht: „Buffels zien? Ik moet helemaal geen buffels zien, ik, dat zegt mij niks.‟ En ik had tegen de mannen gezegd: „Zing heel hard‟, want ik dacht, als zij hard zingen, dan zien we zeker geen buffels. En we gingen zo, en we gingen en we gingen door die, die, die als ik dat een weide mag noemen, en op den duur zag ik in de verte zwarte stipjes staan in, op zo‟n soort heuvel en ik deed de karavaan stoppen en ik zei tegen de dragers: „Kijk daar, buffels!‟. En ze keken terug: „Nee, mevrouw, dat zijn de geiten van de missie.‟ (lacht) We kwamen bij de missie aan. 34’04-34’50: Man Ik ben éne keer geweldig verschoten dat ik de kerkdeur open deed en dat er een slang, een ntoka [fonetisch], en dat is de enige slang die aanvalt en dus een zeer gevaarlijke, geen grote, maar een paar meter lang, maar die springt en die valt aan. En ik doe de kerkdeur open en die zit op een stoel en die kop naar omhoog, pffieuw! En ik ben just achteruit gesprongen en voor mijn neus is ze buiten gegaan. Maar ze is dan in het gras terecht gekomen langs de buitenkant van de deur van de kerk en ze is dan verder, maar toen ben ik verschoten, ik heb de tijd niet gehad om bang te zijn. Het ging allemaal zo rap. Maar kben wel, toen, toen ben ik wel verschoten. Maar anders bang, nee, ik ben nooit aangevallen geweest. 34’50-35’43: Vrouw En wat we ook hadden, want daarop moesten we heel goed letten, omdat van warmte en vochtigheid: kakkerlakken hé. Al kakkerlakken, wel wel wel wel wel. Nu ik moet zeggen, die hebben een bepaalde reuk, ik was daar niet zo gevoelig, maar één van ons zusters die wist als er een kakkerlak ergens was en die zaten heel gemakkelijk in de keuken, heel gemakkelijk. En kakkerlakken, zijn vies, das vies. Die gekko‟s niet hé, dat loopt de muren op zo, en ja, dus echt hagediskes, kleurloos hé. Zo kleurloos of dat het maar kan. En anders, mieren ook soms wel, voor mieren moesten wij, wij hadden altijd petroleum in huis voor de mieren en als er echt mieren waren, dan zetten wij de tafel en ook de stoelen in zo blikdoosjes, of kweetnie, met petroleum. Das de enige manier om ze kwijt te geraken, dat ze niet op tafel kwamen en zo.

208

35’43-36’36: Vrouw En enorme grote spinnen hé, ik heb daar. Het eerste huis waar wij, het eerste huis dat wij gekregen hebben nadat wij getrouwd zijn, dat was een heel oud huis en daar heb ik spinnen gehad, een paar: de, het lijf gelijk een handpalm en die poten gelijk je vingers zo. Maar als ik dat zag, dan dierf ik niet gaan slapen voordat we ze gevonden hadden. En, euhm, natuurlijk, dat zijn geen wilde dieren, salamanders, die zaten overal. ‟s Avonds tegen de muren, tegen het plafond, binnen, maar daar deden we ook geen moeite om die weg te krijgen want die aten dus de muggen en de vliegen op. Maar dan gebeurde het wel dat ge ‟s avonds, bijvoorbeeld een brief zat te schrijven naar huis, en dat ge in ene keer, kwak zo‟n salamander die van het plafond viel en die in uwe nek, maar dat waren brave beestjes, njee. 36’36-36’43: Muziek 36’43-37’45: Man Het klimaat is voor sommige mensen dodelijk. In Afrika, in Congo in het bijzonder, had je in het regenseizoen, in het warm seizoen, temperaturen overdag van gemiddeld toch tot 30 à 35 in de schaduw. Als je daar in het binnenland bijvoorbeeld, in een afgezonderde broussepost leeft, zonder horizont, omdat, waar je ook kijkt, rond je huis, de bomen 50, 60 meter hoog staan. En dat je dus geen, dat je dus je ogen nooit verder kunnen kijken dan 20, 30 meter, en in die warmte en in die hitte dan word je psychisch ziek. Dat, ik heb mensen weten gek worden, in zo‟n situatie. 37’45-38’35: Vrouw Dat koelt wel ‟s nachts een beetje af maar nachten kun je niet slapen van de warmte, dat moet je gewoon worden. Je zou je op de grond leggen om fris te kunnen slapen, eigenlijk, het koelt wel af maar nooit volledig. Het blijft dus drukkend warm, heel warm. Je kan niet anders doen dan zweten, het is het enige dat je altijd kan doen, in, vooral in het warmste seizoen dan, ge zweet altijd. En ge zet u op een stoel en heel de leuning van die stoel is nat uwe rug en het is allemaal doorzweet. Maar het is dan ook heel gemakkelijk hé, je komt van klas, ge doet u bloes uit, ge wast ze, ge spoelt ze, je moet niet noodzakelijk... je hangt ze op den draad en na een halfuur is ze droog hé. Ja, maar anders, die warmte moet je gewoon, want ze is ook afmattend, heel afmattend.

209

38’35-40’13: Man Ook het wachten op de seizoensveranderingen, vooral het einde, de einde maand, het laatste maand van een seizoen is, kan heel beangstigend zijn. De laatste maand van het regenseizoen is ook bijzonder zwaar, want daar, en die valt dan gewoonlijk rond de kerstperiode, januari tot februari. Ik heb het bijna elk jaar gedaan, als het droogseizoen ten einde liep en als de eerste regen, het eerste onweer kwam, dat is verschrikkelijk, dat onweer. Want het blijft dikwijls een halfuur, drie kwartier droog onweer, zoals ik dat zou noemen, alleen maar donder en bliksem. Het is één klankspel en lichtspel, der valt geen druppel regen nog niet, maar verschrikkelijke blikseminslagen en donder, en dan ineens, is het heel stil en dan vallen die vijffrankstukken, weet je nog. Dan word je overrompeld door een zondvloed die op je neer valt. En het, waauw, die eerste regen viel dan, dan liepen wij in ons naakje in de tuin, de armen wijd open en op de regen gaan staan, dat was een verlossing (grinnikt), een opgaan in een, in de natuur. 40’13-40’29: Muziek 40’29-40’33: outro Pat Donnez: U hoorde Bwana Kitoko. Congo en de Belgen. 40’33-41’50: Muziek

210

2.1.4. Aflevering 4, Het Goede Doel 0’00-0’20: intro <Mijn waarde landgenoten, in België en in Congo.> Bwana Kitoko, Congo en de Belgen met Pat Donnez. 0’20-0’57: Introductie Pat Donnez Pat Donnez: Goeiemorgen. In 1936, toch geen 1000 jaar geleden, schrijft de Belgische broeder Melage aan de Minister van Koloniën, „Of je dat nu aangenaam vindt of niet, Excellentie, maar de hersenen van een zwarte zijn kleiner dan die van een blanke en bijgevolg zijn zwarten dan dus ook minder verstandig‟. Einde citaat. De blanken, de Belgen, zo vonden broeder Melage en zijn tijdgenoten, konden de zwarten nog wat bijbrengen, deze aflevering van Bwana Kitoko gaat op zoek naar wat de Belgen met een Goed Doel in Congo eigenlijk te zoeken hadden. 0’57-2’53: Gesprek tussen Pat Donnez en een Belgische zuster --> Achtergrondgepraat in een onbekende taal en in het Frans Pat Donnez: Wat gebeurt er hier zuster? Zuster: Ze zijn hier aan het koken hé. --> Verder gepraat in een onbekende taal. Zuster: En zo koken ze. Pat Donnez: Ruikt lekker hé? Zuster: Ja, c‟est très bon aussi. Pat Donnez: Ja? Zuster : Oui, oui, c‟est très bon (gelach op de achtergrond). Ils savent très bien de préparer la nourriture hein. Pat Donnez: Kan je dat in het Nederlands zeggen? Zuster: Ze kunnen zeer goed eten klaarmaken. --> Gepraat in een onbekende Congolese taal en het Frans. Zuster: Bon soir! Mensen op de achtergrond: Bon soir! Zuster: ça va, Papa Daniel? Pat Donnez: Zuster, hoeveel patiënten zitten er hier nu? Zuster: Nu, ik schat dat ongeveer een 320, een 340. 211

Pat Donnez: Je schat het? Weet je het dan niet zeker? Zuster: Wel, elk jaar tel ik dat, maar ondertussen komen nieuwe bij en gaan ze weg. Maar gemiddeld hé, mag ik toch zeggen een 320, een 350. Pat Donnez: En wie betaalt die allemaal? Ik bedoel, betalen ze zelf? Zuster: Och, betalen? Maar jong toch! Ge klapt van geld hier! Pat Donnez: Wat zeg je? Zuster: Als je hier van geld klapt, de mensen hebben geen geld, hé. Tis dat het zo moeilijk, ze moeten vechten om in leven te blijven. Das waar zé, de mensen kunnen niet betalen maar je moet ze toch verzorgen. Tis werkelijk een probleem hé, jong... 2’53-5’34: Muziek 5’34-7’19: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: Leopold II, onze megalomane vorst, was meer dan twintig jaar de hoogstpersoonlijke eigenaar van zijn privé-wingewest Congo. Het is, zo zeggen historici, één van de zwartste bladzijden uit onze vaderlandse geschiedenis geworden. Mensenhandel, folterpraktijken, duizenden en duizenden moorden, je wordt er niet echt vrolijk van. Leopold II is nog maar drie jaar eigenaar van zijn pleziertuintje als hij de buitenlandse kritiek op zijn koloniaal beleid al hartsgrondig beu is. In 1888 gooit hij de Franse missionarissen eruit en vervangt hij ze door brave en veel volgzamere Vlaamse paters. De eerste vier zijn Scheutisten. Hoe stonden zij tegenover hun zwarte medemens? De Scheutisten waren nogal categorisch van aard. Ze beschouwden negers als wilden, die moesten beschaafd worden. De Witte Paters vonden de zwarten dan weer een groot kind dat vooral moest worden opgevoed en de Jezuïeten, comme d‟habitude, vonden het één nog het ander en schipperden tussen de Congolezen beschaven en opvoeden. De vraag die je vandaag kunt stellen is: wie moest er eigenlijk worden beschaafd of opgevoed? In deze vierde aflevering van Bwana Kitoko hoort u gewestbeheerder Jules Marchal, huishoudregentes Aline Bogaerts, Jef Geeraerts, pater Jozef Bolle, Adolf Verheyden, chef bruggen en wegen, leraar Mark Deltour, zuster Noëlla Neyrinck, Marie en Berta Eykens, gezondheidsagent Jef Verhoegstraete, journalist Manu Ruys, Daisy Verboven en Pater Paul Lissens, die, u gelooft het niet, de hele Bijbel in het Tshiluba vertaalde.

212

7’19-8’46: Man, geestelijke <passage voorgelezen in een Congolese taal>, dat is die passage waar Jezus spreekt over de naastenliefde. <passage voorgelezen in een Congolese taal>, en dan vragen ze <passage voorgelezen in een Congolese taal>, om zichzelf te verdedigen, zegt de <passage voorgelezen in een Congolese taal>. <passage voorgelezen in een Congolese taal>: Wie is mijn medemens? Wel, dat is een typisch voorbeeld, aan de mensen leren wie is mijn medemens. Wie moet er centraal staan in mijn aandacht, in mijn leven, dat is mijn medemens, dat ben ik niet, niet ikzelf. Der waren al stukskes uit de bijbel vertaald, omwille van de lezingen in de eucharistie enzomeer. Maar een systematische vertaling bestond er nog niet. Maar de, in de jaren ‟80 hebben ze aan mij de opdracht gegeven om dat project uit te werken. En ik heb dan een paar inlandse medewerkers gezocht, daar was ik vrij in, en samen met hen ben ik er dan aan begonnen. Zodanig dat er nu een volledige bijbelvertaling bestaat in het Tshiluba, dat geeft mij acht jaar werk gekost, maar het is goed dat het gebeurd is toch. 8’46-10’40: Man, geestelijke Die mensen hebben daar niks, die hadden niks. Ze hadden alleen een vélo misschien, maar moto‟s waren er niet, auto‟s waren er niet, alles was te voet. Het meeste was te voet. De eerste reis die ik maakte dat was 100 km te voet op en 100 km te voet af. En ‟s avonds zat ik daar met mijne radio en dan kwamen ze rond u zitten om te luisteren, muziek te beluisteren en zo. Want ja, een radio, niemand had dat hé, wij hadden dat op pillen hé, pillen zo, kleine radiootjes op pillen. Ja portatiefkes zo hé, ge zette dat daar neer en dat sprak en daar kwam muziek uit. En ik gaf zanglessen zo, ja soms was dat ook een keer muziek van hen en dan begonnen ze te dansen zo. Ja, zo allé, en zo komt het dan beter in contact met hen ook zo, hé. Maar voor de rest is dat dopen, doopsels inschrijven overdag en biechten, ooooh, iedereen kwam biechten zo, maar ge hebt toch wel mensen, ja, die zullen u toch wel komen zeggen: „Voilà, we waren in het veld en ik heb daar de vrouw van mijn buurman even genomen zo‟. Ja, een accidentje zo, van die dingen, ja dat zeggen ze zo. Ja, dat is, dat is, bon. (zingt in een onbekende, waarschijnlijk Congolese taal) Ja, ge kunt zo bezig blijven hé, maar allé. 10’40-11’49: Man, geestelijke In het begin, ja ge moogt ook niet vergeten, die mensen van in het begin deze eeuw, tis meer dan honderd jaar geleden, die zijn der gegaan met wat toen de gangbare idee was. Met vooroordelen en alles d‟erbij, en nochtans wat mij treft dan, dat is ze zich ginder geweldig vlug, de meeste toch, aangepast hebben. Bijvoorbeeld, der was, der bestond niks, ze moesten 213

nog alles oprichten. Onze eerste missionarissen, die waren schrijnwerker, die waren metser, die waren bakker, die waren dit, die waren dat, een hele hoop materiële zaken die ze hebben moeten doen. En concreet in de Kasaï hadden ze te maken met slaven, en dan is één van de eerste opdrachten geweest, die slaven bevrijden en die afkopen of vrijmaken. En zo hebben ze die samengebracht bij de eerste missie van de Kasaï, bijvoorbeeld Mikelai [fonetisch], is eigenlijk begonnen met vrijgekochte slavenkinderen. 11’49-13’19: Man Ja, de eerste jaren, hoe begonnen zij de christianisatie? Das ongelofelijk, weet je dat niet? Die kinderen hé, tien jaar lang, leverde de staat kinderen, kinderen aan de paters en de zusters. De meiskes aan de zusters en de jongens aan de paters. In theorie waren dat slavenkinderen, bevrijd op de Arabieren, maar in feite was dat kinderen die opgepakt werden, gekidnapt door de soldaten als die de dorpen gingen straffen, die geen rubber genoeg leverden. Dat heeft zo tien jaar geduurd en daar zijn duizenden kinderen gestorven, dat is bewezen. Want die kinderen kwamen dikwijls stervend op de missies toe. Die werden met de soldaten somtijds honderden kilometers ver gemarcheerd en op boten gestoken, die stierven 90% onderweg. En van die 10% die op de missies aankwamen, daar stierf er 5-6% van op de missies. En dan waren die paters en die zusters, die gingen om te dopen, die waren dan zo blij dat ze daar vijf stervende kinderen hadden kunnen dopen. En die zagen niet in wat, zij zagen dat gewoon niet, dat die andere, dat waren toch maar heidenen. 13’19-13’27: Muziek 13’27-14’48: Man Congo was geen bevolkingskolonie zoals Canada en de Verenigde Staten, dat zijn bevolkingskolonies hé, maar Congo was een exploitatiekolonie, dat wil zeggen dat heel weinig blanken de zwarten exploiteerden om daar zoveel mogelijk euhm, rijkdom uit te halen voor de economie. De Union Minière, de ertsen, de landbouwproducten, koffie, cacao, katoen, vooral ertsen, dus goud, diamant, koper, kobalt, dat, dat was eigenlijk de bedoeling zie je. En de, het feit dat zij toch onderwijs gaven aan die mensen, was eigenlijk om een lager kader te euhm, vormen om de bureaus te bevolken, zie, om de kantoren te bevolken, zie je. Dat wij, de blanken, die superieur zijn natuurlijk, ons konden bezig houden met de hoofdzaken en dat het secretariswerk en zo door de zwarten zou gedaan worden. En ook, dat was de zaak van de

214

missionarissen, zij hadden een soort obsessie om zoveel mogelijk mensen te dopen, zie je, dat waren heidenen. 14’48-15’24: Man Die missionering dat was een fenomeen van de kolonisatie, dat bestaat nu niet meer. En omdat zij, daarom spelen zij ook steeds de kaart van de staat. Zelfs de grootste vrijmetselaars steunden de missies omdat het één geheel vormde van de macht, om de koloniale macht in stand te houden. Maar daarover, dat was, is een fenomeen van de tijd. Ik heb alleen maar veel goed gezien van de missies in mijne tijd. 15’24-17’00: Pat Donnez leest een brief voor Pat Donnez: Zeer lieve ouders, broeder en schoonzuster. Waren er maar meer missionarissen, hoeveel zielen zouden zij niet kunnen redden? Vooral de slaapziekte zendt veel zielen naar de hemel. Daartoe reist de missionaris van dorp tot dorp, soms verscheidene weken aan een stuk en getroost zich allerhande ontberingen om de slaapzieke op te zoeken, die meestendeel door hunne familie verstoten, zeer dikwijls hunne laatste dagen moeten slijten en de dood afwachten in de boschen of wildernissen waar ze dan ook dikwijls een prooi worden voor de wilde dieren. Ook zijn de zwarten heel onvoorzichtig voor de besmetting. Zij wonen in kleine aarden huisjes waar nog lucht, nog licht binnen kan en waarbinnen dan nog een houtvuur ligt te roken. Dag en nacht, zodat het er stikkend heet is. Hoe heet het ook zij buiten, toch altijd en overal moet de zwarte een vuurke hebben en snuffelt een rook op als een reukwerk. De zwarten hebben gewoonlijk ene vuile lijfreuk over hen, door het zweten, olie en roodsel waarmede ze zich bestrijken. Dat zij vuil zijn, kunt ge eruit besluiten en luiheid is hun grootste deugd. Ziedaar het portret der onzer zwartjes. Ik denk dat Sint-Pieter ze wel eens onder de pomp legt, eer hij ze in de hemel laat. De beste groeten van mijn eerwaarde overste en mijn medezusters en vooral van deze die u bidt om uw ouderlijke zegen. Uw zeer verkleefde dochter, Soeur Marie-Adonia. 17’00-17’43: Man, geestelijke Ja, ge gaat er natuurlijk met een evangelische boodschap, in feite komt het daarop neer dat ge de, het bestaan van die mensen verbetert. Als ge die mensen kunt bevrijden van hun schrik en hun angst, die wereld van angst waarin zij leven. Dat ge zegt: „Ja, er is ook nog God, die de mensen liefheeft, die een liefhebbende vader is.‟ En euhm, maar ge moet er zelf iets voor doen enzomeer en dan de mensen in hun bestaan, in hun lot verbeteren aan de hand van 215

waarden die het evangelie ons aanbiedt, dan vind ik het wel de moeite waard om daar uw leven voor in te zetten, ja. 17’43-19’06: Man, geestelijke Ik heb daar toch 32 jaar geleefd met mensen en dan zijt gij goed voor die mensen en ge leeft voor die mensen, ge spant u daarvoor in. Dus het goede inzicht, dat blijft het goede, dat kunt ge niet kwaad bestempelen. Dat gaat niet, dat is een contradictie. Dus daarmee zeg ik altijd maar: „Laat ons maar alleen het goede betrachten en laat ze dan maar zeggen wat dat ze willen.‟ Kritiek geven op alles en nog wat, het is in en het is heel gemakkelijk. Maar iets anders in de plaats zetten en de zaken goed beheren, zoals iedereen het zou willen, dat is verdorie moeilijk. En dat is voor de kerk ook zo, hé, bon, maar ja, ge kunt zeggen: „Ja, het was misschien te vroeg, wij hebben er zoveel eeuwen over gedaan, zij staan zoveel ten achter, ze proberen de tijden wat in te halen‟. Den teevee is er, wat een revelatie is dat geweest, wij zijn daar zo zachtjes ingegroeid: wij hadden toch al radio, we hadden toch al cinema en zo, en nu, op een keer teevee, zelfs in het binnenland en overal dat ge zegt van: „Allé, zeg, ze kunnen amper lezen en schrijven en...‟ 19’06-19’28: Vrouw Heel die evolutie ging te snel in ‟50-‟60, die zwarte bevolking kon dat niet volgen en wij spraken van een laagje vernis dat ze kregen maar dat niet droog was. Die konden dat niet volgen, dat ging veel vlugger dan dat bij ons gegaan is. 19’28-19’43: Muziek 19’43-20’44: Vrouw Wij werkten dus in de Foyer Social, dat was dus voornamelijk in de sociale sector, dat was een gebouw en wij werkten daar met vier Belgische dames: een, een verpleegster, dan hadden we ook een sociaal assistent, een onderwijzeres en ik was huishoudkundig regentes. En die twee, dus die onderwijzeres en die euhm, sociaal assistent, die hielden zich voornamelijk bezig met het aanleren aan die vrouwen, want die waren nog zeer primitief, die volwassen vrouwen was dat toen, die absoluut niet, niet de minste opleiding genoten hadden, die konden niet lezen, niet schijven, die hadden geen benul van hygiëne, geen benul van gezondheidszorg, van voeding. Dat was, dat was echt werkelijk, zeer zeer primitief. En zij probeerden dan mensen iets bij te brengen in verband met breien en naaien. 216

20’44-22’00: Vrouw Die vrouwen die kenden wel het werk in de brousse en het leven in de brousse: op veld werken, eten klaarmaken, een zeker maar heel primitieve verzorging van de baby‟s, maar ze moesten nog helemaal hun opleiding krijgen om bijvoorbeeld naar een markt te gaan, daar iets te kopen wat in huis, in hun huishouden mogelijk was. En ons werk in de Foyer Social bestond daar in van die vrouwen op te vangen, te beginnen met de naald, en dat begin was bijvoorbeeld leren een draad in een naald doen, dat ze dat nog nooit geleerd hadden. En ene keer dat ze daar in een beetje geleerd hadden en beetje thuis waren, mochten ze naar den huishoudcursus komen om te leren hun huis te onderhouden, daarna kwamen ze voor wassen, strijken en na dien huishoudcursus, kwamen ze om te koken. 22’00-23’28: Vrouw Zij stonden stom dat ge een was, want ik leerde dan bijvoorbeeld, dat ge die witte was, want ge had dan mannen die toch al fatsoenlijke hemden droegen, die bijvoorbeeld, euhm dus, administratie deden, dat dat netjes in orde was, dan verwarmden wij dat dus, maar zij hadden nog nooit gehoord dat ge een was moest verwarmen. Dat was bij hun in de rivier, dat was koud water, en daar stonden ze stom van, dat ge een was moest koken, gelijk als ge rijst kookte. Dat was zo, natuurlijk, na een tijd zagen zij dat onderscheid tussen die witte was, die ze, want dan zouden ze alles gekookt hebben ook hun gekleurde was, en dat was natuurlijk niet de bedoeling hé, maar dat vonden zij fantastisch, dat dat, zo week na week werd die was altijd maar schoonder en schoonder. Ook dat strijken, dat kenden zij ook niet, ja en dan de kook, dat was wel een héél héél belangrijk onderdeel, vonden wij, en ook zelfs probeerden wij zoveel mogelijk groenten te verwerken, want dat kenden zij absoluut niet. Soep, dat was voor hun, ja, een openbaring, dat kenden zij niet, en als wij soep maakten, dan hadden zij altijd casserolleke bij, en dat zat dan onder hun rok verborgen en dan bedienden ze zich, en dat was direct op! Want dat ging in dat casserolleke, want dat was voor hun man. Dan namen ze dat mee naar hun man. 23’28-23’34: Muziek 23’34-24’21: Pat Donnez leest brief voor Pat Donnez: Het is geen kinderspel in die wilde, harde beschaving godsvrucht te brengen, gewoon als zij zijn van slechts te leven om te eten, te slapen en zich aan hunne driften over te leveren. Zij hebben zekere gebruiken waar zij zich aan houden en die, om zo te zeggen, hunne 217

beleefdheid uit maken onder elkander, bijvoorbeeld man en vrouw eten nooit samen. Zij zitten met hun rug naar elkander, mannen eten met mannen en vrouwen eten met vrouwen. Als ene vrouw haren man eten brengt op het werk, dan staat zij wat verder te wachten met hare rug naar hem toegekeerd tot hij gegeten heeft. Henri en Flavie, doet hij dit ook zo? Ik hoop van neen, want dit zou erg zijn. Aanvaardt, dierbare ouders, mijne diepste gevoelens van genegenheid en zegent mij, uw zeer verkleefde dochter, Soeur Marie-Adonie 24’21-25’18: Vrouw Ik ben Emilie gaan bezoeken, een huisbezoek gaan doen, en dat was echt een heel nette vrouw, die, ik wist het, die der veel werk van gemaakt had, want die had zelfs een paar kastjes en die had het helemaal in orde gebracht en daar papier in gelegd en alles gewitkalkt en dat huis was erg netjes. En we komen daar voor de control, en de scheidingsmuur was verdwenen, zo nog wat brokstukken, dat ik zeg: „Maar Emilie,‟ ik zeg, „wat is er hier gebeurd? Verleden week was alles hier nog zo netjes.‟ Ik zeg: „Wat is er hier toch gebeurd?‟ „Ach, gevochten, hé‟, zegt ze, ik zeg: „Gevochten! Heb je dan zoveel gevochten dat de muren er.‟ „Ja, met mijne man gevochten‟, zegt ze. En het huis was half afgebroken. 25’18-26’01: Man Nu, die dames deden dat met de beste, beste bedoelingen en die wilden van de zwarten Europeanen, Belgen maken, maar dat was ook verkeerd hé. Dat volk heeft zijn eigen mentaliteit hé. Maar het was allemaal die paternalistische opvattingen, wij moeten hen alles leren, zij moeten een tafeldoek zo opleggen en de teloor hier en de vork en het mes en, maar dat is bijzaak in het leven. Als die zwarte dat allemaal schoon kan, en hij kan niets worden, hij moet commis blijven, tzijn kinderen maar kunnen niets worden. Dan is dat, dan is dat niets hé. 26’01-28’18: Muziek, cover „Let it be‟ (The Beatles) 28’18-29’28: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: Boma in de jaren ‟50. Mijn moeder leert Congolese vrouwen in de Foyer Social wassen en plassen. Bijna een halve eeuw later hangt de directrice van de Foyer met geïnteresseerde ogen over de foto‟s die moeder in haar tijd van de school heeft gemaakt. Er is niets veranderd, of beter, sinds de blanken de gebouwen aan de zwarten overlieten, hebben die ze onaangeroerd gelaten. Er staan precies dezelfde banken en stoelen als toen, maar dan 50 jaar ouder. De Foyer Social is nu een uitgewoond kraakpand. De laatstejaars leerlingen, 218

les finalistes, doen hun eindexamens. Ze zitten bij elkaar en zoeken samen naar de oplossingen. Het is een beeld dat me herinnert aan de bedrijfsleider die me vertelde dat hij voor zijn personeelselectie gebruik maakt van de vergelijkende examens voor het zesde leerjaar bij ons. Hij laat de zwarte kandidaten, afgestudeerden met een diploma middelbaar onderwijs, de Belgische proeven voor het lager onderwijs maken. Twee procent slaagt. In 1960, toen Congo onafhankelijk werd, waren de Belgische en Congolese leerlingen aan elkaar gewaagd. What happened? 29’28-30’02: Man Men heeft altijd in Brussel getracht van het Afrikabeleid te sturen vanuit Brussel. Wel, één van de grootste misdaden, misdaden, miskleunen, misdrijven, die door, vanuit dit land, vanuit deze staat, deze staat, gebeurt zijn, is het willen, het willen beheersen van Afrika vanuit Brussel. Men kan vanuit Brussel over Afrika geen enkel zinnig woord zeggen. 30’02-31’47: Vrouw Zo een opdracht die vanuit, of Brussel, of Kinshasa gekomen was, dat weet ik niet meer, dat iedere zwarte achter zijn hut ook een wc moest aanleggen. Tot dan toe had in de dorpen daar niemand over gedacht want iedereen deed zijn behoefte in de, in de omringende brousse dus en ze waren daarin zeer netjes zou ik zeggen. Ze zouden niet geplast hebben tegen de hut van, hun eigen hut of de hut van de buurman, dus dat was allemaal mooi, maar nu had iemand gedecreteerd dat ze voor de hygiëne ze dus een wc moesten hebben. En mijn man legde uit hoe het er moest uitzien: een gat in de grond graven, daar een paar stammetjes kruislings over leggen. Met het zand dat uit het gat gekomen was altijd toedekken enzomeer. En iedereen bouwde, de meeste dan toch, die niet in overtreding wilden zijn tegen dat we de volgende keer langs kwamen, zo‟n mooi klein hutje achter de eigen hut waarin ze woonden. Maar toen, mijn man controleerde dus, keek van ver en zegt: „Ha, das mooi, das goed hé,‟ maar toen na een tijdje, ik weet niet meer hoe we dat hebben geweten, maar toen bleek dat dat niet gebruikt werd, die mooie huisjes. En toen kreeg mijn man order van te controleren of het gebruikt werd. En ik weet nog dat hij met een zaklamp dus in de dorpen moest gaan kijken of de huisjes wel degelijk gebruikt werden. 31’47-32’24: Vrouw Ginder heb ik dat niet zo gehad, maar nu heb ik dikwijls de indruk dat we daar behoeften geschapen hebben dat eigenlijk niet nodig was, gezien de toestand die achteraf gekomen is. 219

Had dat allemaal mee kunnen evolueren, had dat heel nuttig geweest, maar nu zijn der veel zaken die zij geleerd hebben, die ze wel hadden willen doen en zeker wilden doen, maar waarvoor ze zeker niet allemaal de middelen meer gehad hebben. 32’24-33’29: Vrouw Een andere, zo‟n, zo‟n opdracht die van ver kwam, dat was dat er in de dorpen, beschaafd gras moest gepland worden, dat heette paspalong [fonetisch]. Ik weet niet of het een Frans woord of een ander woord is, maar dat moest in de dorpen want in de dorpen hadden ze eigenlijk alleen maar wit broussegras. En in de post, waar wij sinds jaren paspalong hadden voor het huis, dat moest een deel van die paspalong uitgedaan worden, in korven gepakt. En der reisde een hele groep vrouwen met ons mee, met zo‟n korf, met die paspalong in, met die plantjes op de rug en in de dorpen moest dat dan weer uitgeplant worden. En op die manier zou er dan een degelijk soort inheems gras gekweekt worden, wat dan korter bleef en inderdaad veel hygiënischer was dan het hoge gras wat bij hen groeide. 33’29-34’32: Man Ik maak een bestek voor een weg die uiterst dringend was tussen Kinshasa en het oosten, Kikwit, en Brussel eist, Brussel, eist om dat bestek te zien, te controleren enzovoort. En de begeleidende brief zegt, vanuit Brussel, dat het bestek zeer goed gemaakt is, maar dat er één ding in ontbreekt en daar zijn de bladzijden die nodig zijn in het bestek bijgevoegd bij die brief, om dat in te vullen, te typen in Afrika, over de gevolgen van het vorstgevaar. Maar het vriest er godverdomme nooit! Tis altijd 40 graden! Imbeciels! 34’32-34’49: Muziek 34’49-35’41: Man Of een blanke nu in Afrika iets te zoeken heeft, daar kan ik echt moeilijk op antwoorden. Ik zou alleen maar kunnen zeggen, je kan daar veel vinden, maar zoeken, en toch hé, wanneer ge naar Afrika vertrekt, dan vertrekt ge toch wel met een bepaalde bedoeling hé. Je vertrekt zomaar niet om te zeggen, kijk ik ga daar iets vinden, je vertrekt vooral met de bedoeling van toch wel iets te geven. En ik weet dat dat zeer idealistisch klinkt, dat is, dat klinkt enorm idealistisch. Maar wanneer men naar Afrika niet vertrekt met een zeker idealisme en ook gepaard met een soort, met een stuk avontuur, welnu, dan moet men niet vertrekken, zeg ik altijd. 220

35’41-36’60: Man België heeft nooit koloniaal gedacht, Leopold geeft ons in 1908 de kolonie, wij hebben amper 50 jaar een kolonie gehad. 50 jaar, dat is niets, in de loop van de geschiedenis. Dus wat hebben de Belgen daar gevonden? Wat hebben ze daar gezocht? Eigenlijk hebben ze daar niets gezocht. In de 19de eeuw zei Leopold de Tweede, ik herhaal het: „Wij moeten een kolonie hebben.‟ En toen kwamen er een aantal Belgen, die gingen daar werken, toen zijn der geen reuzebelgen gegaan, missiezusters en missionarissen, die zeiden, die heidenen, die heidenen helpen gezond maken. Wat hebben wij daar binnen gebracht? Hygiëne, ja, gezondheid, ja, onderwijs, wegen, dus wij hebben daar ontzettend veel goed gedaan. 36’30-37’28: Vrouw Ik ben er van overtuigd dat België goed geweest is met Afrika en dat daar veel grondstoffen uitgehaald zijn, maar in dien tijd ben ik toch zeker dat Congo ook heel goed geweest is met de Belgen. Der was geen enkele zwarte die honger moest lijden, een zwarte die wilde werken, die had werk en die kon fatsoenlijk eten kopen. Een zwarte die ziek was, die kon naar het dispensarium gaan, was het ernstig dan kon die naar het zwart hospitaal. En van het kleinste aspirieneke tot de grootste operatie, dat was volledig gratis, die moesten daar absoluut niets voor betalen. De kinderen, die konden ook allemaal naar school gaan. Daar werden wegen aangelegd, scholen, hospitalen, ik weet één ding, de blanken in Congo hebben daar heel hard gewerkt. Echt. 37’28-38’14: Man Er is ook veel ondankbaarheid en domheid, allé, ge neemt bijvoorbeeld een weg, ligt een beetje boven Fijibaraka [fonetisch], en dat was een zeer mooie weg aangelegd door de Belgen. Ik heb die gezien in de jaren ‟59 en jaren later, 30 jaar later, kom ik daar terug, en die weg: putten van twee meters diep, niet onderhouden, totaal kapot. En één van de zwarte zegt tegen mij: „C‟était du cément belge. Et le cément belge était mauvais.‟ Ze geven de schuld aan de Belgen, die weg is nooit onderhouden geweest door die kerels. Maar het was onze slechte, Belgische cement. Zie je, hoe complex het is. 38’14-39’10: Vrouw Wij reden soms met de auto dus, tussen Leopoldstad en Matadi tussenin. En in het begin, dat was een echte onderneming. Dat waren allemaal zandwegen. Maar dan na een paar jaar, is daar ook een verharde weg aangelegd. En dat waren goei wegen op het einde. Maar nu heb ik, 221

een tijd geleden, op een uitzending gezien op de televisie. En hebben ze precies die wegen getoond, maar dat is om te huilen als ge dat ziet. Putten, maar dat is, dat zijn geen put, waar zelfs vrachtwagens in blijven steken. Dat is verschrikkelijk. En dan vraag ik mij toch ook dikwijls af: al dat werk dat wij op de Foyer geleverd hebben, al dat werk dat mijn man daar ginder gedaan heeft in Congo, wat zou er eigenlijk van overblijven? Ik weet het niet. 39’10-39’23: Muziek 39’23-40’35: Man Hoe langer men er leeft, hoe beter men ze leert kennen. Op voorwaarde dat zij voelen dat ge daar niet komt als toerist. En waarom zeg ik dat op voorwaarde dat ze daar niet komen als toerist? Omdat ze daar niet moet naar toe trekken om eens te zeggen: „Ik zal eens kijken hoe ze leven.‟ Nee, ik vind dat, dat is, dat is voor mij altijd een pijnlijke ervaring geweest. En ik heb dat ondervonden met bepaalde leerkrachten. Op een goeie dag krijg ik een Amerikaanse leerkracht wiskunde, die al ten eerste met de handicap zat van een Amerikaans Frans te praten. En na enkele weken, kwamen de leerlingen bij mij en ze zegden: „Hmmm, il n‟est que venu pour nous regarder.‟ Hij is alleen gekomen om ons te bekijken. Hij is alleen gekomen als toerist. Hij is alleen gekomen, ja, misschien voor zichzelf, maar in elk geval niet voor ons vooruit te helpen. En dat is zeer belangrijk, ook de dag van vandaag, dat wij niet moeten gaan met dat superioriteitsgevoel, maar dat we moeten gaan om samen te werken en desnoods te ondersteunen, maar zeker en vast geen eerste viool meer te gaan spelen. 40’35-41’48: Vrouw Op de school, hier in Brussel, werd je nog volop gezegd: „De negers zijn grote kinderen en, en je moet ze in het oog houden en je moet goed opletten dat ze niet stelen, dat ze niet...‟ En in feite was dat eigenlijk volgens mij helemaal niet zo, je merkte na een tijd dat die mensen toch een, ook een beschaving hadden hé, heel anders, maar ook hun beschaving. En in het begin dacht je, dat jij alleen de beschaving had hé, dat noemden ze trouwens, de beschaving gaan brengen hé. De paters en de zusters en iedereen ging de beschaving brengen en die hebben toch ook gezien na een tijd, dat, dat dat, die mensen een eigen cultuur hadden. Dat ze niet zozeer zaten te wachten op onze beschaving. Trouwens, het is duidelijk gebleken, der is niet veel van over gebleven van de beschaving nu, nu vandaag de dag. En ik denk dat dat, dat ze de blanken beschouwen zo, als een soort storm die over hen gekomen is zo, weet je.

222

41’48-42’02: Muziek 42’02-42’09: outro Pat Donnez: U hoorde Bwana Kitoko. Congo en de Belgen. 42’09-43’26: Muziek

223

2.1.5 Aflevering 5, Afrika, Afrika 0’00-0’21: intro <Mijn waarde landgenoten, in België en in Congo.> Bwana Kitoko, Congo en de Belgen met Pat Donnez 0’21-0’52: Pat Donnez, introductie Pat Donnez: Goeiemorgen. Echte Afrikaverslaafden laten hun moederland achter zich en hopen de rest van hun leven aan de evenaar door te brengen. België wordt een herinnering, in het beste geval een vakantieland, om nu en dan nieuwe zuurstof bij te tanken. En of je nu moest vluchten of niet, altijd weer is er toch dat verlangen, de hunker naar ginder, ver weg. Deze aflevering van Bwana Kitoko, proberen we het onmogelijke: het Afrikagevoel doorgronden. 0’52-3’44: Muziek 3’44-4’44: Gesprek Pat Donnez en Broeder Theo Pat Donnez: Ik wist niet dat ze in Matadi vroeger petanque speelden, broeder Theo? Broeder Theo: Ach, ik ben niet den eerste die daarmee begonnen ben, dat bestond al voor ik hier aankwam, ik ben hier nochtans al vijftien jaar en dat schijnt zo een traditie te zijn. Pat Donnez: Dat is geen zo‟n goeie worp, hé? Broeder Theo: Niet al te goed, dat moest een beetje verder zijn. (lacht) Pat Donnez: En hoelang doen ze dat hier al? Jaren? Broeder Theo: Jaren, ja, van in de tijd van de blanken, als ge wilt, de goeie tijd hé. En dan was er nadien een receptie, dan werd er een pintje gedronken, maar... en elk op zijn toer betaalde een kistje. Maar nu, ja. Pat Donnez: Nu ben je hier nog met twee, blanke broeders? Broeder Theo: Aja, ja ja. Pat Donnez: De laatste der Mohikanenbroeders? Broeder Theo: (lacht) Ja! Danku 4’44-6’46: Pat Donnez, verdere introductie Pat Donnez: Congo is een ansichtkaart, kun je zeggen. Vivre comme Dieu en Congo. Je moet dan wel de oorlog vergeten en de 2600 doden die dagelijks van ontbering omkomen, maar wie 224

ligt daar wakker van? Waarom spreekt Congo zovele blanken en Belgen aan, eigenlijk? Het is een onmogelijke vraag. Misschien moeten we ze voor de verandering eens omdraaien. Waarom trekken Belgen weg uit hun moederland? Een verhaaltje kan dit duidelijk maken. In de havenstad Matadi ontmoet ik Jacques, een veertiger, die daar geboren is en Europa alleen kent van horen zeggen en af en toe van op vakantie gaan. Vorig jaar gaat hij op vakantie in Brussel, hij koopt in de Nieuwstraat een duur pak in een luxueuze kledingszaak. Het is snikheet en Jacques stikt van de dorst. „Ik reken mijn kleren aan de kassa af,‟ zegt hij mij, „en vraag de caissière om een glas water.‟ „Monsieur,‟ antwoordt ze mij, ‟dit is een confectiehuis, als u wilt drinken dan moet u naar een bistro of een café.‟ „C‟est ça, la difference quoi‟, zweert Jacques mij, „ik weet waarom ik in Congo wil blijven.‟ Jacques heeft testamentair laten vastleggen, dat hij, wat er ook gebeurt, in Matadi wil begraven worden. „Ik wil kunnen wegrotten, in Congolese grond.‟ In deze vijfde aflevering van Bwana Kitoko hoort u ook Marcel Volkaert, de eigenaar van een koffieplantage, pater Jozef Bolle, Jacques Cantraine van de Union Minière, journalist Walter Geerts, huishoudregentes Aline Bogaerts, ambassadeur Luc Putman, Daisy Verboven, de vrouw van een gewestbeambte, gezondheidsagent Jef Verhoegstraete, gewestbeheerder Jef Geeraerts, Adolf Verheyden, chef bruggen en wegen, journalist Manu Ruys, leraar Mark Deltour en pater Paul Lissens, een missionaris, die in de duistere binnenlanden van Congo het licht moest komen brengen. 6’46-7’33: Man, geestelijke Mijn eerste missie was Maswika [fonetisch], een zeer oud volk, een oude stam, die geweldig gehecht is aan zijn cultuur. Bij zover dat er daar nog niet zo veel bekeringen waren en zo, hun manier van leven was ja, niet zo modern, het was nog vanuit de oude tijd, van oude gebruiken. Ze hadden daar nog niet veel kleren aan. Der werd gezegd dat ze daar nog liepen zoals Adam en Eva voor de zondeval en de ouwere confraters in Kananga, die, die waren geweldig verwonderd dat er iemand die pas uit Europa kwam, naar ginder al gestuurd werd. 7’33-8’20: Vrouw Je wist het, dat de tovenaars in het dorp woonden, en zo hé. Der waren, in onze streek heette dat een longomo [fonetisch], dat is een inlands woord denk ik, een longomo, en dat was een inlandse dansertovenaar zo. Een man, helemaal in raffia gekleed, met veel koperen ringen en baren aan en dat was eigenlijk naast de chef een zeer voornaam iemand. En daar werd heel flink in geloofd, ja. Want de paters zeiden zelfs dat ze op school kwamen hun examen

225

catechismus doen en hun amulet in hun hand hielden. Eén of andere nood om in de catechismusles te slagen dus, hé, dus. 8’20-8’58: Man De baswa‟s hebben altijd een mes in hun zij, het gaat bij de mannen, de vrouwen doen dat niet. Maar de mannen hebben altijd een mes, een speciaal mes, in hun zijde, en diegene die aangevallen wordt heeft dat ook. Dat gaat dus over het zich moedig kunnen tonen. En het is de man die in die kring van de moed, het moed tonen het verst gevorderd is die de chef van het dorp is. Maar ja, over t‟algemeen, nogal gemakkelijk zijn daar doden bij. En in zo‟n midden kwam ik terecht, maar ik wist dat toen allemaal nog niet, natuurlijk hé. Ik wist dat niet. 8’58-9’58: Vrouw Ook vergeven was een zeer algemeen, dat was niet zozeer een straf, maar dat deden ze onder elkaar. Vergeven. Maar dan ja, wat heb je misschien nog al horen vertellen maar dat gebeurde werkelijk: eentje voor de rode mieren leggen en zo. Ze smeerden die van top tot teen in met palmolie, of iets wat rode mieren graag aten, en die man werd dan ook opgegeten hé, eigenlijk hé. Ze waren tamelijk wreed, ze kenden ook wrede straffen. Een ontrouwe vrouw, hadden ze zo, je weet wat pili-pili is, rode peper hé, ze hadden een maïskolf helemaal met rode peper ingewreven en die propten ze in haar vagina, en dan bonden ze haar benen stijf samen. Ze werd in de zon gelegd... dat was verschrikkelijk, ze werd vanbinnen kapot gevreten, eigenlijk hé. Ze waren daar zeer geraffineerd in. 9’58-10’46: Man, geestelijke In de lagere school, waar ik dan directeur geworden was, in de maand februari van het jaar ‟60, waren er twee kinderen verdwenen. En ik was een beetje aan het uitzoeken wat er mee zou gebeurd zijn en na enkele dagen komt een chef de poste, komt die bij mij en die zegt: „Pater, er zijn een paar leerlingen van uw school verdwenen.‟ En ik zeg, „Ja, spijtig genoeg.‟ „Ge zijt aan het zoeken wat er gebeurt is?‟, ik zeg, „Ja, kzou toch wel willen weten wat er met die jongens gebeurt is.‟ „Wel, stopt ermee, ge weet wat er mee gebeurt is,‟ en ik zeg, „Nee, ik weet het niet.‟ „Ewel,‟ zegt die „ge weet het wel, maar ge durft het niet zeggen, stopt ermee, je moet er niet meer achter zoeken,‟ zegt hem. Ze waren „tjsak‟, ze waren verdwenen, natuurlijk. 10’46-11’05: Muziek 226

11’05-11’32: Man Je hebt die dansers en al hé, die met die vellen en allemaal aanlopen hé, ewel, dat zijn die gasten hé. En kheb daarbij, ik heb die danspartijen daar meegemaakt en al, en ge kunt niet geloven hoe dat opwindt. Dat windt je op, en met de drank derbij. Met de drank daarbij. 11’32-11’57: Man Zo was er ene, en die dronk en die dronk, en nog een beetje, en nu is het de helft, ow jong stop, ow jong, oei oei oei. En hij was zat en hij lag daar, hij lag zat op de grond en hij zegt: „God, ja, ik weet waar dat je woont, ginder ver,‟ zegt hij, „heel ver, ik kan hem niet zien‟, zegt hij. Zo, maar dat hoort daar allemaal bij. 11’57-14’13: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: De lange magere gestalte van het opperhoofd Nguanda [fonetisch] had een mantel van soepel luipaardenhuid over de schouders. Hij zat ineengedoken over mij in de kring der notabelen die ik niet duidelijk kon zien, maar alleen als het vuur opvlamde, bemerkte ik het rode schijnsel dat schaduwen wierp op de rij gezichten. Blinkend van olie, onbeweeglijk als boeddha‟s met daarachter de zwarte muur van het woud. Aan alle kanten was oerwoud en achter mij, beangstigend dichtbij, alsof men in mijn rug hakte, het vochtige ploffen van machetes in vlees. Het gekraak van beenderen, het hijgen van de mannen en de stank van een opengesneden olifantenkadaver. Een allesoverheersende drekstank drong in mijn neus en toen haalde Nguanda een mes uit zijn gordel, nam mijn linkerpols in de hand en met een snelle beweging streek hij even met het staal over mijn huid. Ik zag een streep bloed, ik voelde bloed van mijn arm lopen. De notabelen staken hun linkerpols vooruit en Nguanda deed hetzelfde bij hen. Langzaam schreed hij voorbij de notabelen, die staarden als gebalsemde lijken en toen kwamen ze één voor één naar me toe en ze drukten de snede in hun pols tegen de mijne en telkens voelde ik een vreemde beklemming en tegelijk vreugde over me komen. Deze mensen en al hun nakomelingen beloofden mij trouw tot ter dood. Altijd zou ik bescherming kunnen vinden in hun huis: voedsel, drank en onderdak, zo vaak en zo lang ik het wilde. Vanaf dit ogenblik was ik geen westerling meer, ik was nu totaal opgenomen in een geheime sekte. Ik onderging de inwijding, sacraal, archaïsch, eeuwen culturen vielen van mij af en met hevig kloppend hart scheurde ik mijn hemd, trok mijn shorts aan stukken en op gestrekte armen gaf Nguanda mijn luipaardenhuid, die ik met een reep ongelooid leer om mijn lendenen bond en toen ging een kalebas rond met gegiste palmwei. Iedereen dronk en

227

dronk en dronk, ik spuwde in het vuur, dat siste en dampte. De drank brandde in mijn mond. De nasmaak was zuur en sterk. 14’13-14’50: Vrouw Whisky was daar, ik zou bijna zeggen, de traditionele drank van de blanken. Nu, ik kon daar niet tegen, ik kan er tenander nog altijd niet tegen. Maar dat is wel waar, dat veel whisky gedronken werd. Maar vooral, denk ik, in de brousse en dat was geloof ik wel, die mensen leefden daar zeer eenzaam. Zelfs denk ik wel bij missionarissen, dat dat ook het geval was, als zij zo helemaal in die brousse zaten. Dat dat misschien, ja, men zegt dikwijls, mijn troost, den drank. En ik kan daar inkomen. 14’50-15’23: Man Der werd stevig gedronken, ja, der was een categorie Belgen in, in, in Zaïre en dat noemde men „les petits belges‟, die nooit konden terugkomen. Dat waren mensen die volledig ondergegaan waren in die Congo en dat was natuurlijk een zwaar probleem. Dat was, dat was, werkelijk alcoholisme, maar, maar voor de rest, wat u spreekt, whisky, dat was heel eenvoudig heel goed binnen de perken. 15’23-16’00: Man Een goede whisky had je eigenlijk nodig als je na een dag hard werken, euhm. Een dag begint zo hé, dus je begint heel vroeg te werken en men werkt heel hard tot het middaguur en dan siëst men, de siëst is nodig. Zonder siësta houdt men het niet vol. Dan begin je opnieuw en dan werk je nog enkele uren. En dan ga je naar huis, je neemt een douche en je gaat aan de barza zitten, de veranda, en je schenkt een whisky in en dat is nodig. 16’00-16’08: Muziek 16’08-16’46: Man Waarom men, men dronk? Baah, omdat het warm was zeker, van den dorst. Ik ben ook een paar keer op vier voeten thuisgekomen. Maar ge kan natuurlijk water drinken zoveel als ge wilt of palmwijn, al wat je wil, maar er werd inderdaad veel sterke drank verwerkt, whisky was natuurlijk dé omgangsdrank, in zoverre zelfs dat ik hier op een bepaald moment echt verslaafd ben geraakt, en ik heb moeten een, euhm, afkickperiode moeten meemaken.

228

16’46-18’30: Man Men had natuurlijk twee soorten manieren van leven in Congo, dat was dus gewoon in de stad of in een kleinere stad wonen oftewel gewoon op het platteland, zijnde dus, in de brousse zoals men zegt. Bon, in de brousse en in de stad, hé, heb je twee soorten mannen, ge hebt dus de mensen die getrouwd zijn en de mensen die niet getrouwd zijn. Bon, het was dus zeer normaal dat de mensen die niet getrouwd waren, dus celibatairs, en die in de brousse zaten, daar moogt ge van gerust zijn dat die een zwarte vriendin hadden. Niet één soms, maar soms verschillende zelfs. Bon, in de stad, daar was dat soms al wat moeilijker en wat minder omdat zij natuurlijk meer controle, meer sociale controle hebben en zo, maar er waren er dan nog, de echt, de echte liefhebbers van de zwarte vrouwen, die geneerden zich gewoon niet hoor. En ik heb collega‟s gehad die dus iedere dag een andere hadden of een reeks andere vrouwen, waar ze beroep op konden doen en zo. Nu, voor die vrouwen was dat ook tof hé, want ze konden een keer goed eten, en kledij en al die dingen, die werden eigenlijk ook serieus gemolken ook die mannen, die mensen. Maar ja, iedereen had zijn plezier daaraan, dat was in evenwicht ongeveer zo é. Nu de dingen ook, ge hebt daar natuurlijk ook voor de zwarten zelf, dus Le Deuxième Bureau bijvoorbeeld dat ze zeggen, en dus vanals iemand het zich kon permitteren, een zwarte die geld had hé, en dat is heel courant, dat is heel normaal, zelfs de president had het. Le Deuxième Bureau, en Le Troisième Bureau en zo, dat is de meest normale zaak van de wereld. 18’30-18’52: Man Ik heb gelezen en ook vernomen van mensen die mij zeggen dat de zwarte vrouwen op dat gebied, op het gebied van de sensualiteit en van de seksualiteit, laat het ons maar zo zeggen, dat die totaal onvervangbaar zijn, dat dat. Jaja, dat dat werkelijk het summum is. 18’52-19’50: Man Ik ga dat nuanceren want der zijn overal goeie vrouwen. Der zijn, vroeger dacht ik dat, toen ik terug uit, uit Congo kwam, dat: „Ach, wat ga ik nu de hele tijd missen.‟ Maar dat is niet waar, je hebt ook. Je hebt goeie blanke vrouwen ook. Maar ik denk dat je meer kans hebt, laten we zeggen op 100 zwarte vrouwen, dat die, de kans dat je een goeie hebt, een beetje hoger is, zie je. Waarom? Omdat zij de seksualiteit totaal integreren in het leven, zij beschouwen dat niet als iets aparts. Dat taboe, dat bestaat niet, dat is geen, er zijn andere taboes: dingen die ze niet mogen eten, dingen die ze niet mogen aanraken, toverkrachten die ze moeten bedwingen. Dat zijn de taboes, maar de seks is totaal vrij, ongeremd en overvloedig, dat is. 229

19’50-20’45: Man Als ze sensueel is, is ze dat zo van nature daar. Terwijl ik zou zeggen dat je hier in Europa, in onze West-Europese beschaving dus dat het sensuele op een idiote, commerciële manier wordt opgefokt, uitgemaakt, uitgebuit. Dat bestaat bij hen niet, dat is van nature zo of je bent het of je bent het niet. Dat is geen enkel probleem. Maar ze zijn wel heel lief, meestal zijn de inlandse vrouwen zeer lief, ook tegenover de blanke is de zwarte vrouw zeer lief. Maar weet verdomd goed wat ze zegt of wat ze doet. 20’45-23’30: Muziek 23’30-24’59: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: Bar „Mseize‟ [fonetisch] in het hartje van de cité. Ik laat met enkele Belgische expats de ondergaande zon tussen de zwarte silhouetten van de palmbomen verdwijnen. De sterke verhalen komen opzetten. Over de vindingrijkheid van de Congolees en hoe ingenieus hij bijvoorbeeld kan knutselen, over l‟heure Africaine, een eufemisme voor nooit op tijd komen. „Vous avez un montre? Nous avond le temps, papa.‟ Intussen drinken, neen, zuipen we liters, hectoliters bier en sterke drank. Verhalen ook over de zwarte vrouwen. Na zes uur vrijen vragen ze je waarom je nu al wil stoppen, we beginnen pas. Enkele uren later verhuizen we naar „Le Sophique‟, een bar in de wijk Gombé, die verheven is van de jonge meisjes. Eén van hen, een rijzige uit ebbenhout gesneden beauté komt op hoge hakken op me toegelopen. „Patrick, tu me plaît‟, ik val uit de lucht en blijf me hele avond afvragen hoe ze aan mijn naam is gekomen. Ze legt haar lange vingers over mijn dij. „Je ne suis pas interessé au pûtes‟, bruskeer ik haar. „Ik ben geen hoer‟, sneert ze, „ik wil geen geld, je t‟aime.‟ „Dat is nogal snel‟, antwoord ik haar. „Ach,‟ lacht ze, „bij jullie zijn vrouwen niet met seks bezig, altijd hoofdpijn.‟ „Wij,‟ en ze grijpt naar haar kruis, „wij zijn er zot van.‟ Meisjes, ze maken ons kapot, meneer. 24’59-25’34: Man Euhm. Waarom hadden die zwarte vrouwen zo‟n aantrekkingskracht? Dat is niet moeilijk hé, ten eerste, er zijn der soms heel mooie bij, heel sensuele vrouwen, hé, die heel tof kunnen dansen. Dus meisjes, vanaf elf jaar, dus als er echt, als er een feest bezig is, das ongelooflijk, hoe dat die dansen en zo en dan meisjes van dertien, veertien, dat is prachtig gewoon. Dus ik kan me best voorstellen dat bepaalde mannen, bepaalde, iedereen eigenlijk, blijft niet onverschillig. 230

25’34-25’54: Man Ik ken daar geen verhalen van, echt waar, ik kan daar niet op antwoorden. Ik weet alleen maar, dat is, dat is, dat is maar zijdelings, dat heeft daar maar zijdelings mee te maken hé. Dat zij met hun lichaam, dat de vrouwen met hun lichaam, alles probeerden te bereiken. Dat zij daarin zeer ver gaan. 25’54-26’36: Man Maar de vrouwen komen zelf, die zeggen: „Ja kom, ik zou zo graag een witte hebben van u, jong.‟ Waarom dat instinct, dat verlangen om zo‟n chocolatten manneke of wijfke, nog liever een maske, te hebben. Man, dat is het kapitaal hé, dat brengt op hé, die kinderen, die zijn zeer schoon. Dat worden dames later, die gaan trouwen met ministers en zo en, en heel de familie gaat daarvan leven, ziet ge dat? En daarmee zit het hem en daarmee lopen ze ons zo na. En ja, iemand die daar zijn voet inzet, ja, die is gevangen hé. Die is gevangen. 26’26-27’01: Man Ik kan niet spreken over wat de missionarissen allemaal deden. Maar bon, het is gekend, het standje van de missionaris bijvoorbeeld, dat een speciale houding is bij het vrijen en zo. Dus er zal wel ergens een oorsprong of een oorzaak zijn van die benaming, vermoed ik. Maar kom ja, der werd daar minder tamtam over gemaakt, dan hier in België in den tijd en zo. 27’01-28’20: Man, geestelijke Wij komen daar toe en we hebben daar voorgangers en daarstraks heb ik even gesproken van die ouwe confrater daar, Jacques Deschepper, en die zei: „Haa, manneke,‟ zegt ie, „als je op reis gaat, dan moet je oppassen, want de vrouwen komen jong.‟ „Jaja‟, zegt hij, „ge lig nog maar juist in bed, of ge wilt u in bed leggen, of ze komen al vanachter op de deur, pater, moet ge dat vlees niet kopen?.‟ „En ze hebben dan een stuk vlees vast, jong‟, maar hij zegt, „maar het gaat niet over dat stuk vlees, het gaat over henzelf‟, ziet ge da! Ik dacht, allé, hij is een mop aan het vertellen, jong. De eerste reis niet, maar het is allemaal zo vreemd. De tweede reis, ja, dan word je al wat kloeker en zo, en het was toch de tweede reis, ik kan nog het dorp zeggen Madoeo [fonetisch], ik weet het huis nog staan. Wel, daar was het toch wel zo zeker. Een dame kwam daar achter de deur: „Pater, moet gij dat vlees niet kopen?‟ En ik zeg: „Nee, nee‟, ik zeg, „ik wil nu alleen maar gaan slapen‟. En ik zeg: „Gij moogt ook gaan slapen,‟ en ik zeg, „maar bij u thuis, hier niet.‟ En ze is opgestapt.

231

28’20-29’06: Man Mensen waren geweldig afgestemd op seks, die hadden ook meestal, vooral de chefs, meerdere vrouwen hé. Ik kwam in dorpen toe en als ik alleen was, dus dat de vrouw in het stad gebleven was, in Albertstad. Ik kwam in Kasongo, of in Jemba toe, zelfs ‟s avonds boden die meisjes aan hé, aan de blanke, die daar sliep. Dat heb ik meegemaakt, dat ik mijn deur mocht sluiten, dat ze met twee tegelijk kwamen, „s avonds. Jongen toch, meisjes, de chef had die gestuurd. En die dacht plezier te doen, maar ik heb dat nooit aanvaard, dat mag ik zeggen, ik heb nooit mij daar mee bezig gehouden. Nee. Maar dat gebeurde, ja. Er zijn veel blanken die daarvan geprofiteerd hebben ook. 29’06-29’29: Man, geestelijke Het is ons groepsverband en onze roeping, ge krijgt daar ook wel speciale genade, en dat gebruik ik, niet om te zeggen, nu begint hem te preken hé, nee nee, bijlange niet. Maar ge krijgt min of meer, in bepaalde omstandigheden toch wel, een bijzondere kracht van OnzeLieve-Heer om dat te doorstaan. En dat is, daar geloof ik stellig in. 29’29-30’00: Man Ik heb er veel tegengekomen, vooral celibatairs, dus jonkgezellen, van Cotonco, die in de brousse zaten. Ja, die deden bijna 26 dagen per maand brousse. En die leefden met een ménagère, dat noemden ze ginder zo, een ménagère, een bijzit. En die hadden zelfs soms een kind daarmee, en dat was natuurlijk de moeilijkheid, het spijtige van het geval. Want die kinderen werden dan niet aanvaard of niet opgenomen door dien blanke, dat is miserie hé. 30’00-31’04: Man, geestelijke Maar ik had een man, die zei tegen mij: „Moest je ooit dat accidentje een keer hebben zo, zo‟n accidentje, ewel dan moet ge de familie niets geven jong‟. „Als ze al een kleine hebben, ewel, dat is de grootste cadeau die ge hen kunt geven‟. Ja zo, dat is eigenlijk waar hé, dus ik had een vrouw en die had al negen kinderen en die kwam mij dat smeken en mij te vragen: „Ik zou toch zo geern een keer met u naar bed willen gaan, ik zou zo geern een keer een witten hebben van u, zo‟. Ja, jong, dat is het ideaal hé, en als die mensen zich gaan wassen in de stroom, mannen, vrouwen, dat staat daar bijna in hun bloten maar wit van de zeep, jong. Waarom? Die denken er witter van onder uit te komen. En dan gebruiken ze ook soms zepen om bleek te worden hé, zo‟n zeep hé, die pigmentatie, die lijdt daaronder en bepaalde pigmenten gaan dan weg en dan worden ze bleek. 232

31’04-31’25: Muziek 31’25-31’59: Man Ik denk dat het Afrikagevoel, dat dat echt bestaat, ik geloof daarin. Ik heb daar maar, alles samen dus, mijn vrouw en ik, hebben daar maar tien jaar gewoond hé. Eigenlijk is dat een peulschil hoor, als je dat vergelijkt met mensen die ik heb gekend, als je denkt aan missionarissen die daar 40, 50 jaar zitten. Ge zijt getekend, ik noem, ik zeg daartegen, je hebt een virus en je geraakt er niet meer vanaf. En ik wil er ook niet vanaf geraken, dat is het erge. 31’59-32’28: Man Niemand loopt ongestraft onder de palmen. Dus eens je van de tropen hebt geproefd, geraak je ze nooit meer kwijt. Dat is het Afrikagevoel, het is, het is, niet alleen een fysische gewaarwording, het is psychoso, een psychosomatische ervaring. 32’28-33’24: Man Bijvoorbeeld, het leren relativeren van alles wat er gebeurt en jezelf toch niet zo au sérieux gaan nemen. Och, mensen toch, maak ik het nu zeer concreet, het was een plezier wanneer ik van huis naar school trok. Op een bepaald ogenblik deed ik dat bewust te voet, maar dan moest ge ook veel mensen groeten en groeten dat wil zeggen, meer dan alleen maar een goeiendag zeggen. Dat is ook vragen: „Hoe gaat het? En hoe gaat het met de kinderen en hoe gaat het met de man, en hoe gaat het met de dieren, hoe gaat het op het veld?‟ Enzovoort. Dus men moest tijd maken, dat Afrikagevoel, tijd hebben en oog hebben voor mekaar. 33’24-33’48: Vrouw Men heeft daar absoluut geen stress en mij is dat opgevallen als ik terugkwam in, in België dat mensen hier voor kleinigheden problemen maakten. Och, die eerste weken, dat ik dacht, waar maken de mensen zich problemen rond? Dat had men niet in Afrika. 33’48-35’38: Pat Donnez leest brief voor Pat Donnez: Mijn zeer lieve ouders, den dinsdag, de negende november is het schoon weder en langs alle kanten zien wij nijlpaarden hunne grote koppen boven het water uitsteken. Zij doen geen kwaad aan de mensen. Het zijn beesten die zowel vier tot vijf duizend kilo‟s wegen. De paters schieten erop dat het een plezier is, met vier of vijf tegelijk, zodat wij ons op het einde wel op een oorlogsschip zouden wanen en ook nog goesting zouden krijgen om te 233

schieten. Maar tis de mode niet voor de nonnekes. Wij varen langs hele schone bosschen met allerlei groene planten en reusachtige bomen die zo dik zijn als de ketel van een dorsmachine. Des avonds staat een boot gewoonlijk daar waar een weinig plat land is en al de zwarte die op het schip zijn gaan seffens met hunne potten en pannen, hunne matten en enige hunne houtstukken om enig vuur te maken op het land. Na enige minuten zien wij verschillende vuurkes branden rond dewelke onze zwartjes gezellig zitten te klappen, juist gelijk thuis rond de stoof, terwijl hun potje staat te koken. Dan rollen zij hunne matten uiteen en leggen zij zich hun gerust onder de blauwe hemel te slapen zonder zich om iets te bekommeren. Ooch, ik ben zo goed gewoon in Congo dat het is alsof ik inboorling ware en nooit meer moeste te verhuizen. Ik hoop het, maar in alle geval, zoals God het belieft. Daarbij, een reis van twee à drie maanden ondernemen die minstens 3000 franks kost en dan nog met het gevaar dat men u in de zee kantelt. Ik vind dat het best is van te blijven waar men is. Daarbij het spreekwoord zegt: zijt gij wel, houdt u wel. Uw verkleefde dochter, soeur Marie-Adonie. 35’38-35’44: Muziek 35’44-36’36: Man Een ander virus waarvan ik zeg, dat maakt deel uit van het Afrikagevoel, dat is de gastvrijheid. Men spreekt altijd over de gastvrijheid. Je hebt het wellicht nog gehoord hé, het gezegde: wanneer je in Afrika ergens binnengaat of je ontvangt een gast, je vraagt nooit de eerste dag wat hij komt doen. En de tweede dag ook niet, en de derde dag mag je het misschien vragen. Maar bekommer je om de gast die bij je is, ontvang hem goed. Geef hem te eten, leg hem te slapen, ontvang hem goed. Laat je deur open staan. Dat is de gastvrijheid, dat heb ik geleerd, dat hebben ze me daar geleerd en ik ben blij en daar wil ik niet vanaf geraken van die. Mijn deur, onze deur moet ik zeggen, onze deur staat ook open. 36’36-37’22: Man En ze feesten zeer graag. Ge moet daar die eucharistieviering, ik heb dat allemaal meegemaakt, hoe dat van die Latijnse ritus, de eucharistie, geëvolueerd is naar den huidige, Congolese ritus, maar dat is een echt feest hé. Als ge dat meemaakt, maar dat duurt ongeveer twee uur, maar ge gaat u daar nooit vervelen é. Dat is zingen, wij noemen dat dansen, zij, dat is een lichamelijke expressie van een gebed, is dat. Dat ja, ge kunt dat dansen noemen maar in feite gaat het over veel meer dan dat. En zij bidden en zij zingen en zij doen, zij vieren een

234

eucharistie met gans hun wezen hé. Ook met hun lichaam erbij, dat speelt allemaal mee. Hier zijn we veel te stijf hé. 37’22-38’11: Man Ja, ik was jong en ik heb dan op mijne missiepost een bar gemaakt, ja. Een strooien dak, int groot, int vierkant en dan hadden ze, hadden we, dan hadden we een ton van 200 liter waar naft was in geweest, hadden we het bovenste uitgeknipt maar in het midden nog zo een luik gemaakt. En daar zette dan uw, uwe tournedisques, uwen platendraaier bovenop. En dan geeft dat op die ton, een klank hé, boem boem boem en dat verspreidt zich hé. En we hadden een schone gestampte vloer en zondags ‟s avonds werd daar wat zo gedanst en gedronken en dat was heel interessant. Voilà, dat, ge maakt ervan wat dat ge wilt hé. 38’11-39’44: Man Een missionaris, een geestelijke, die 50 jaar brousse heeft, die krijgt een koninklijke onderscheiding en dat is een juweel en dat moet gebracht worden en dat wordt gebracht door de ambassadeur. En dat zijn ongelofelijke momenten omdat, er is zoveel enthousiasme vanwege zowel de enkele blanken die daar zijn als vanwege de zwarten. Massa‟s zwarten die hun pater daar komen toejuichen bij de ontvangst van die decoratie. Maar ik herinner mij in Kisangani ben ik daar, dat ga ik niet vergeten, dan ben ik daar ben ik een broeder-pater gaan decoreren en die was 85 jaar. En die was in „24, in 1924, in de Congo toegekomen. En hij had alles meegemaakt, hij had alles meegemaakt: de, de opstand in Kisangani in ‟64, hij was gevangen genomen, de, de mensen naast hem, zijn collega‟s waren afgemaakt. Dus het was werkelijk een groot plezier van te zien dat die man een stand hield, midden dat enthousiasme ook van de bevolking, en ik voelde dat ook. En ik zeg: „Wel, u hebt verdiend, nu uw rust verdiend, gaat u terug naar België?‟ „Nee,‟ zegt hij, „ik ga nooit terug naar België.‟ „Wat kan ik daar doen,‟zegt hij, „hier ben ik thuis.‟ 39’44-39’59: Muziek 39’59-41’15: Man, geestelijke Als u spreekt van het wonder van Afrika of als u spreekt van het niet kwijt geraken van het Afrikagevoel. Wat is dat eigenlijk? Wel, dat is bij mijn ervaring omwille van de ongeremde zelfontplooiing die je daar als blanke kan verwezenlijken. Der is geen rem op de mogelijkheden, daar is geen rem op de grootheid, daar is geen rem op de ruimte, daar is geen 235

rem op de, op de kracht, daar, daar is, is geen, daar is geen rem op het levensenthousiasme. Geen rem, alles is mogelijk. Dat is toch het voornaamst wat meewerken aan de schepping, als je daarin gelooft, en je wil daaraan meewerken. Ik kan mezelf geen groter ideaal voorstellen van te werken in dienst van de Schepper. En dat is dus wat Afrika toelaat. 41’15—41’35: Muziek 41’35-41’39: outro Pat Donnez: U hoorde Bwana Kitoko. Congo en de Belgen. 41’39-42’58: Muziek

236

2.1.6. Aflevering 6, L‟independance Chacha 0’00-0’21: intro <Mijn waarde landgenoten, in België en in Congo.> Bwana Kitoko, Congo en de Belgen met Pat Donnez 0’21-1’05: Pat Donnez, introductie Pat Donnez: Goeiemorgen. 30 juni 1960, een datum die zowel bij ons, als overzee een belletje doet rinkelen. Examenvraag zowel in het Atheneum van Antwerpen als in de Prins van Luikschool in Kinshasa. L‟indépendance, tot vandaag geraakt men er niet over uitgepraat. Echt gebeurd, op de Boulevard du 30 juin, in het hart van de Congolese hoofdstad, klampt een groepje opgelaten leerlingen mij aan. Ze horen dat we van België komen. „Monsieur,‟ zeggen ze, „waarom hebben jullie, les nonkaux, onze nonkels, ons toen in godsnaam in de steek gelaten?‟ Tja, deze aflevering van Bwana Kitoko doet de onafhankelijkheid uit de doeken. 1’05-3’56: Muziek 3’56-6’03: Toespraak Koning Boudewijn Koning Boudewijn in 1960: In deze dagen van weergaloos belang voor onze toekomst, heb ik het mijn plicht geacht rechtstreeks contact te hernemen met deze Afrikaanse gebieden, die door het genie van een groot koning aan onze zorgen werden toevertrouwd. Tijdens mijn rondreis werd ik getroffen door de sprankelende vitaliteit der inlandse en Europese bevolkingen, door hun vast vertrouwen in de toekomst, hun schier eenparige wens oprecht met België samen te werken. En ik zal de horende blijken van aanhankelijkheid aan de dynastie betuigt, in mijn herinnering trouw bewaren. Mijn waarde landgenoten, geestdriftwekkend is de taak die ons te wachten staat. Mochten wij, door wederzijds begrijpen en eenieders goede wil tot opbouwende en bevredigende resultaten komen. Ik wens het van harte, het ware een voorteken van een gelukkige toekomst en het zou onze beide landen tot eer strekken. Te dien einde, richt ik een dringende oproep tot allen, en in het bijzonder tot de Belgische en Congolese jeugd voor een hartelijke en broederlijke verstandhouding, want de vriendschap tussen de bevolkingen van onze beide landen zal de hechte band zijn die ons verenigt.

237

6’03-7’49: Verdere introductie, Pat Donnez Pat Donnez: Bwana Kitoko, zo werd onze vorst, koning Boudewijn, vijf jaar voor de onafhankelijkheid nog genoemd. Mooie, blanke man. Vijf jaar later is hij nog wel mooi en blank, maar ook heel bleek. Als hij de dertigste juni van het gezegende jaar 1960 zijn toespraak houdt in Leopoldstad voor de Belgische en Congolese gestelde lichamen heeft hij niet het geringste voorgevoel van wat er zal volgen. Hij had het nochtans kunnen en moeten weten. De vorst spreekt in zeer ongelukkige bewoordingen over zijn voorganger Leopold II. De grote roerganger die van Congo één van de meest welvarende staten van Afrika heeft gemaakt. Dat was dus heel ongelukkig en onverstandig van Boudewijn. Een Congolees is zacht en mild van inborst, je mag al eens op zijn tenen staan, maar als je hem in zijn kloten schopt, moet je uitkijken. Die onafhankelijkheid kwam too little, too late. Jef Van Bilsen ontrolt in 1955 zijn plan om Congo onafhankelijk te maken in een periode van 30 jaar, op Van Bilsen na is er geen blanke hond die daaraan denkt of het is goed mee gelachen. Vijf jaar later is het zover, too little, too late dus. Waarom zijn de blanken, waarom ook zijn de zwarten zo laat wakker geschrokken? Er was natuurlijk de ontegensprekelijke angst voor de autoriteiten, politieke partijen waren verboden, de meeste zwarten ontbrak het aan de noodzakelijke intellectuele bagage, ook dat is waar. En de Belgen? Die dachten dat hun koloniale rijk, nu wel niet duizend jaar, maar toch wel lang, heel lang zou duren. Slechts enkele voelden de bui hangen. 7’49-8’37: Vrouw De onafhankelijkheid heb ik van verre, eigenlijk, zien aankomen, ook omdat wij de laatste jaar naar de onafhankelijkheid toe in Kinshasa woonden. Je voelde, je voelde dat aankomen. En toen is daar, is dat in ‟58 of ik weet het niet meer juist, je zal dat wel merken later, het plan van Bilsen gekomen daar, die Congo onafhankelijk wou maken over, in een tijdspanne van 50 jaar of zoiets. Maar toen dachten wij, goh, in ‟58, over 50 jaar onafhankelijk, maar dat kan niet zijn! Dat is niet mogelijk, dus dan zouden ze al in het jaar 2000 onafhankelijk zijn dat kan niet hé. Ze waren het een jaar later, eigenlijk hé. 8’37-10’12: Man Je had natuurlijk de politieke visie van de évolues, dus laten we zeggen, de groep van Kasavubu, met de Bascongo, dat waren de federalisten, bijna de seperatisten, want een ogenblik heeft Kasavubu gedroomd van het herstel van het oude Bascongorijk. Want vergeet niet, die stam van de Bakongo verspreidde zich over Congo-Brazzaville, Kabinda, eigenlijk 238

Belgisch Congo en Angola. Dat was één groot volk, nog altijd trouwens. Kasavubu zag zich op een bepaald ogenblik koning van dat koninkrijk en de rest van Congo interesseerde hem niet. Maar dus die separatistische idee heeft het nooit gehaald. Dan koos hij voor de mindere, de zwakkere oplossing, het federalisme. En zijn bondgenoot was Tshombe in Katanga en een aantal Belgen zagen op dat ogenblik de mogelijkheid een federale Congo te maken. Wij zeiden: „Laten wij de nieuwe Congo, de onafhankelijk Congo, opbouwen rond drie grote centra: Leopoldstad met Kasavubu, Elizabethstad, Katanga met Tshombe en Stanleystad met Lumumba, dat was zijn streek.‟ Dat is bestreden geworden door, laten ons zeggen, de unitaristen, die zeiden: „Nee, wij moeten de nieuwe Congo één houden.‟ En in feite, Lumumba geloofde dat ook. 10’12-11’11: Vrouw Toen kwamen al die politieke partijen op en de wereldtentoonstelling van ‟58 heeft daar geen goed aan gedaan want alle mogelijke évolué en mensen die al iets waren en mensen die daar, die zijn dan naar hier gekomen en hebben kennis gemaakt met België, met alle facetten, ook met, ik zal maar zeggen, vakbonden en al dat soort dingen die ginder, toen nog, helemaal niet bestonden. En dan is dat heel hevig aan het rollen gegaan en naar de onafhankelijkheid toe. Ik weet niet welke minister er toen der tijd gezegd heeft, euhm: „Je ne sais pas où nous allons, mais nous y allons vite.‟ En dat vind ik een heel goeie uitspraak voor die tijd. We wisten eigenlijk niet waar we naar toe gingen maar we gingen snel. 11’11-11’49: Streepje muziek met daarin toespraak Lumumba Je m‟appelle Patrice Lumumba, je m‟appelle, je m‟appelle Patrice Lumumba président du Gouvernement nationale Congolais. Nous venons de conquérir notre indépendance par des négociations pacifiques et amicales que nous venons d‟avoir avec les représentants du Gouvernement Belge. Le premier juillet, le Congo va accéder, aura des peuples libres et à cet occasion nous espérons que sa majesté le roi, Baudouin, va rehausser de sa présence la proclamation de notre indépendance. 11’49- 12’08: Man Dat was een massahysterie, zoals die man, die man kon praten. Dat was een tribuut, er was geen enkele Congolese leider die zo kon praten, kon massa‟s opzwepen, behalve Mobutu achteraf.

239

12’08-12’46: Man Toen Lumumba in mijn streek was, heb ik wel een verkiezingsspeech van, van Lumbumba meegemaakt. En toen heb ik toch wel raar opgekeken want die man was ongelofelijk, een geboren demagoog, die kon de zwarten opzwepen en die was van een diabolische welsprekendheid. Dus die, ik heb daar, ik zat erbij dus in die, op die tribune, toen hij met zijn vuisten. Hij had toen hasjiesj gerookt, hij was uitzinnig, zijn ogen begonnen te puilen. Ik zeg: „Ja, dat kan mislopen hier, hé.‟ 12’46-14’15: Man Ik had ter plaatse, op het terrein, gepraat met al deze jonge, nationalistische toekomstige leiders. En ik dacht, ja, dit kan niet lang meer duren, deze mensen willen de onafhankelijkheid. Aan de overkant was generaal De Gaulle geweest, in Brazzaville en die had tegen de zwarten gezegd: „Willen jullie de onafhankelijkheid? Oké, je krijgt ze, maar je moet het vragen‟. Si vous voulez l‟indépendance, on vous la donner. Nu, dat hadden de zwarten aan de overkant van de stroom ook gehoord. En toen zei men in Leopoldstad: „Wanneer wij?‟ Toen kwam ik toe in Brussel en toen had Gaston Eyskens juist een nieuwe regering gevormd. En Gaston Eyskens ontvouwde het programma van zijn nieuw kabinet en hij sprak over de economische expansie en over het sociaal welzijn en over allerlei andere problemen, onderwijsproblemen natuurlijk, en hij zweeg over Congo. En ik kreeg het op mijn heupen en ik zei: „Maar meneer de Eerste Minister, en wat met Congo?‟ „Och, waarde vriend,‟ zei Eyskens, „daar hebben wij nog wel tijd voor, dat is niet voor morgen.‟ 14’15-14’58: Man Men sprak over de onafhankelijkheid, men was, men was, men was ongerust, maar er was geen, er waren geen manifestaties, er waren geen relletjes, het was vooral niet, het was kalm. Natuurlijk, ik kan dat hier vertellen, er zijn vele aanduidingen geweest. Ik heb daar, ik geloof, ik heb familie van mij ontmoet, die mij gezegd hebben: „Kijk, het geweer staat achter de deur.‟ „En de dag als men ons verplicht van hier weg te gaan, gaan we alleman kapot schieten, ja.‟ Dergelijke reacties van mensen die zeggen: wij gaan hier niet weg, wij verdedigen ons hier. 14’58-15’16: Muziek

240

15’16-15’45: Man Het was zo de mentaliteit van de boy die bij zijn patron kwam en die zei: „Patron, zorg goed voor je wagen, want als je straks weg bent, is die wagen van mij.‟ De blanken hadden een zekere luxe, ze hadden mooie huizen, ze hadden auto‟s, dat ging allemaal van hen zijn. Ze zouden veel minder moeten gaan werken, ze zouden baas zijn in eigen huis en dan sommige zeiden: „Die blanke vrouwen, die gaan ook van ons zijn.‟ Dat speelde heel duidelijk. 15’45-16’47: Vrouw We hoorden daar veel over spreken, over die, euhm, onafhankelijkheid, en de boy die had daar ook voortdurend zijn mond over vol. Dat ik op een bepaald moment vroeg, ik vroeg: „Jozef, gij hebt het altijd maar over die onafhankelijkheid, maar begrijpt gij wel, weet gij wel wat het precies is?‟ „Ah nee madam, ik weet dat helemaal niet, maar het moet toch wel iets goed zijn‟, zegt hij me. En zo, zo was die grote hoop van die zwarte. Die wisten niet echt waarover, waarover dat het eigenlijk ging. Maar ze hadden die natuurlijk van alles wijsgemaakt, van al die prachtige dingen die hen te wachten zouden staan van, éénmaal als de Belgen maar, maar vertrokken waren. Ik had wel schrik, in die zin, der moest eens iets gebeuren. Want wij hadden de opstand in ‟59 meegemaakt in, in Leopoldstad en toen, moet ik zeggen, heb ik echt doodsangsten uitgestaan. 16’47-17’37: Man Op 4 januari ‟59 was ik met mijn vrouw en kinderen zoals wij dat geregeld in het weekend deden, euhm, een uitstap gaan doen buiten de stad en we komen door de cité gereden. En daar zagen we plots dingen die we nog nooit hadden gezien. Langs de weg stonden jeugdige jongens en meisjes vijandige gebaren tegen, tegen ons te maken, er werd met stenen gegooid naar onze auto, dat waren zo allemaal dingen die ik nog nooit van mijn leven had beleefd. 17’37-19’07: Man Begin januari valt er op de redactie een telex: „Onlusten in Leopoldstad‟. Het eerste vliegtuig dat naar Leopoldstad vertrok, zat ik op. Ik kom aan in Leopoldstad en op de tarmak staat de wagen, de auto van de gouverneur-generaal Henri Cornelis. We rijden naar de residentie, Cornelis zit daar ineengestort, kapot, te schreien. Hij zegt: „Dit is het einde.‟ Want wat was er gebeurt, der was een incident geweest, een meeting die niet mocht doorgaan, van de nationalistische Abako, der was protest geweest, dat was uit de hand gelopen. Congo had geen gendarmerie, Congo had een leger, een Force Publique en die waren niet getraind om orde te 241

handhaven in de steden. En dat leger was veel te brutaal geweest, men had geschoten, er waren tientallen doden, tientallen doden. Er was een ontploffing geweest in de Portugese wijk, in de handelswijk, Foncobelge, Foncobel, en dat was in brand gestoken en dat smeulde nog, als ik dat een uurtje later ging bekijken. En toen zei Cornelis, een zin die ik nooit zal vergeten, „België is niet meer opgewassen tegen deze toestand.‟ „België is te klein, het groeit ons boven het hoofd.‟ Dat was de totale paniek. 19’07-20’20: Man Der is dus met scherp geschoten, officieel een zestigtal doden, maar voor zover ik weet waren het er een 300 of 400 doden. En toen heb ik iets meegemaakt dat ik nooit van mijn leven niet meer wil meemaken, en waar ik gezworen heb dat het me nooit zou overkomen ter eender waar ik nog zou werken. Maar er is een censuurbericht gekomen van het GouvernementGeneraal om ons te verbieden daarover, over die incidenten een bericht te maken. Wat heeft dat als gevolg gehad? Want die massahysterie heeft bijna een week geduurd, dat heeft gemaakt dat veel blanken die in de cité werkten, gewoon die vijfde januari ‟s morgens naar hun werk zijn gegaan, in de cité, en daar in, in, in de muil van de leeuw gereden. 20’20-21’20: Vrouw Wij woonden dicht bij de zwarte cité en wij persoonlijk zo niet direct, maar ge hoorde dan ook al die verhalen van de mensen, dat ze, dat ze kwamen vertellen en dat er, ja, dat de winkels werden leeggeplunderd, dat er geschoten werd. En wat dat mij ook een verschrikkelijk akelig gevoel gaf dat was, wij waren het laatste huis van limité de cité, en dicht daarbij was de cité van de zwarten en dan hoorden wij de ganse nacht dat tamtamgeroffel en dat dansen en dat joelen van die zwarten en dat was echt wel heel angstwekkend. Maar dan waren we wel afgesproken met enkele geburen dat we de nacht samen doorbrachten en bijvoorbeeld een bed van twee personen daar lagen we met vier in en euhm. Het was vooral ‟s nachts dat we heel bang waren. 21’20-22’30: Pat Donnez leest brief voor Pat Donnez: Gelukkige ouders, lieve nicht, stilaan nadert hier den dag van de 30ste juni waarop Congo onafhankelijk wordt van België. De bevolking verstaat er meestendeel weinig van en oordeelt dat van dan af alles van allen is en beginnen nu reeds te plunderen, brand te stichten en te moorden. Tis niet zonder angst dat wij dien dag tegemoet gaan ware het niet dat we steeds op God betrouwen die alles regelt. Het is rassenstrijd die zich immer uitbreidt. Het 242

bestuur van het land gaat over in de handen van geleerde mannen die alles te danken hebben aan de missionarissen en er geen het minst rekening mee houden. Ze zijn er maar op uit veel geld te krijgen en de subsidies der werken in handen te hebben. Zij zullen de wetten van het land opstellen waar ook missies en blanken aan onderworpen moeten zijn. Den godsdienst lijdt er het meest onder en vervolging is te vrezen. God leeft, die het al geeft en we zijn in zijne handen. We gaven ons leven vrij voor het geloof. God zegene en beware u allen onder Maria‟s bescherming. Tante Marie uit Congo. 22’30-24’14: Man Dan kreeg je dus de onlusten, de stroomversnelling, Brussel dat heel snel allerlei maatregelen begint te nemen en Boudewijn die dat van, die dat met groeiende argwaan bekijkt. Men zegt tegen Boudewijn: „Sire, je kan misschien koning blijven en van België en van Congo.‟ Een dubbel koninkrijk, een ogenblik heeft Boudewijn daar misschien in gelooft. Maar toen zag hij dat geknoei, dat, die, die die onhandigheid van die Belgische politici, toen zijn die: „Ik ga zelf kijken.‟ En wij kwamen daar aan met ons vliegtuig, een uurtje voor het vliegtuig van de koning. Rond het vliegveld stonden daar tienduizenden zwarten te wachten. In Stanleystad, in de gevangenis, zat Lumumba. Ze hadden Lumumba aangehouden voor een pekelzonde, natuurlijk. Ze wilden hem niet, de Belgen wilden niet van Lumumba weten en ze hadden hem daar op gesloten. En het vliegtuig van de koning landt, wij zien Boudewijn uitstappen, schuchter, die tienduizenden, die breken door die omheining en die lopen die tarmac op, recht naar dat vliegtuig. Men riep niet: „Vive le roi!‟, maar de meeste riepen: „Liberé Lumumba!‟ Toen is Boudewijn geloodst naar zijn wagen die daar klaar stond en dien is doorgereden naar de residentie van de gouverneur. En daar heeft Boudewijn beseft dat het misliep. Dat was einde ‟59. 24’14-27’01: Muziek 27’01-27’55: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: De onafhankelijkheid sleept aan. Omringende landen hadden al jaren eerder de navelstreng met het moederland doorgesneden of omgekeerd, maar de Belgen bleven doen alsof Belgisch Congo nooit op zou houden te bestaan. En dan ineens kan het niet snel genoeg gaan. 30 juni komt haast uit de lucht gevallen: de Belgische vlag wordt neergelaten, de nieuwe Congolese vlag gehesen, er zijn de volksliederen, de toespraken en de hoge heren: de nieuwe president Kasavubu, le roi Baudouin, natuurlijk, en de absolute verrassing, eerste 243

minister Patrice Lumumba. Hij is hard, striemend en meedogenloos. Zijn toespraak komt zo hard en striemend aan dat nogal wat bevoorrechte getuigen vandaag geneigd zijn te denken dat ze ook zijn kop zal kosten. Lumumba zal geen jaar later, dat weet u, worden vermoord. 27’55-28’28: Toespraak Boudewijn Boudewijn op 30 juni 1960: Peuple congolais, mon pays et moi-même, nous reconnaissons avec joie et émotion que le Congo accède ce 30 juin 1960, en pleine accord et amitié avec la Belgique, à l‟indépendance et la souveraineté internationale." Applaus. 28’28-28’55: Vrouw Die dag van de onafhankelijkheid die begon, die begon goed in een soort feeststemming. Iedereen was voorbereid op, op, op feest, het zou een leuke dag worden, alles was nog goed met de zwarte mensen. Alles was, was, de koning was er dus het was. Ik woonde toen in Kinshasa en er was een feeststemming en euhm. 28’55-29’22: Man De Gouverneur-Generaal die der staat met zijn helm met pluim, pluimbos op, de Belgische ministers, euforisch tot en met. De koning die rijdt dan met die open wagen met vanachter zijn sabel, der komt daar een zwarte aangelopen die neemt die sabel uit die wagen weg. Al die zwarten zeggen: „Héé, wat gebeurt er?‟ 29’22-29’48: Man Dat was natuurlijk een symbolische daad die ons ontgaat maar die de zwarten zeker niet ontgaan is want een grote heerser die zijn sabel laat pikken door iemand, door, die loopt ermee weg, en die is verdwenen dus, die gast hé. Dat is een bewijs, dat is een bewijs dat de grote Bwana Kitoko dus, dus eigenlijk Koning Boudewijn, dat dat ja, een zwakke figuur was eigenlijk, dat hij dat laat doen. 29’48-30’27: Man (op achtergrond Boudewijn) Maar in elk geval, alles gebeurt volgens het protocol. Je krijgt dus de plechtigheden, eerst het Te Deum natuurlijk en dan heb je de fameuze zitting in het parlementsgebouw waarbij dus Boudewijn dus die verschrikkelijke paternalistische toespraak houdt waarin hij voor dat volk dat snakt naar de onafhankelijkheid hulde brengt aan Leopold de Tweede en daar als een

244

schoolmeester zegt: „Jullie moeten dat en dat en dat doen.‟ Dan krijg je die slaperige toespraak van president Kasavubu en dan plots krijg je Lumumba. 30’27-30’47: Toespraak Lumumba Lumumba in 1960 : Nous avons connu les ironies, les insultes, les coups que nous devions subir matin, midi et soir parce que nous étions des nègres. Nous avons connu que la loi n'était jamais la même selon qu'il s'agissait d'un blanc ou d'un noir: accommodante pour les uns, cruelle et inhumaine pour les autres. 30’47-31’00: Man (op achtergrond Lumumba) Wij verschoten ons een bult op de redactie want we hadden daar geen tekst van, want die tekst had hij geïmproviseerd, volledig ter plaatse, in het parlement, terwijl de andere spraken. 31’00-31’12: Vervolg toespraak Lumumba < Qui oubliera enfin les fusillades où périrent tant de nos frères, ceux qui ne voulaient plus se soumettre au régime d'une justice d'oppression et d'exploitation. > 31’12-31’27: Man De harde kreet van een volk dat 80 jaar gekoloniseerd is geweest en dat snakt naar een soort van herstel, eerherstel. Vooral moreel eerherstel. 31’27-31’57: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: Wat ons lot is geweest gedurende 80 jaar koloniaal Belgisch bewind, onze wonden zijn nog te vers en te pijnlijk opdat wij ze uit ons geheugen zouden kunnen wissen. Wij hebben afmattende arbeid gekend tegen een loon dat ons niet toeliet onze honger te stillen, ons goed te kleden of fatsoenlijk te huisvesten, onze kinderen op te voeden als kostbare wezens. Wij hebben de steken, de beledigingen, de spot die we elke morgen, midden en avond moesten ondergaan gekend omdat we zwarten waren. 31’57-32’14: Radiobericht 1960 De eerste minister had andermaal voor de volksmenner plaatsgemaakt en zulks op een ogenblik dat alle ogen op Congo gericht waren. De verslagenheid was dan ook algemeen, iedereen vond het een verbijsterende rede.

245

32’14-32’45: Vrouw Rond 11 uur in de voormiddag zetten wij de radio aan om te horen, er gingen toespraken zijn hé, op de. En toen, toen, toen Lumumba het woord genomen heeft toen waren wij echt van de hands Gods geslagen. Wij konden niet geloven wat daar, die man toen zei. Nee, nee, in het bijzijn van de koning, dat was echt een, echt een vreselijk incident en toen. 32’45-33’22: Man Die redevoering met, die Lumumba daar toen heeft gehouden dus op de tribune met Boudewijn, met Eyskens en die anderen. Die heeft een enorme klap gegeven, dus het was het uur van de waarheid, zie je, dus. En dat, dat heeft het Belgische establishment, heeft hem datnooit vergeven, want op dat moment denk ik dat het plan gerijpt is bij Gaston Eyskens en bij Boudewijn dat die man weg moest, zie je. En als je begrijpt wat ik bedoel hé, weg. 33’22-33’50: Muziek 33’50-34’57: Man In de inlandse wijk natuurlijk spreekt men over niets anders dan over wat Patrice heeft gezegd. Patrice! Patrice! Le premier ministre, Patrice! En dan krijg je natuurlijk het feest en dan, dat is natuurlijk een bijzonder mooie avond geworden. Ik stond toen in Ndolo, de luchthaven, de kleine luchthaven in de stad dus, en er was een enorm vuurwerk en ik stond in het midden van de zwarten. Zij zeiden: „Les étoiles tombent du ciel, de sterren vallen van naar beneden.‟ Sommigen hadden schrik, zie je. En toen zijn wij de stad ingetrokken en hebben wij de hele nacht gedanst en gedronken. En dat was in een soort van, een soort van, ja, hoe moet ik dat zeggen, een hypnose, ik weet het niet, maar ik herinner me dat daar de flessen tegen de grond werden gesmeten en dat iedereen op blote voeten over die scherven danste. Ongelofelijke nacht, heel de tijd die muziek en iedereen verbroederde, en dat was ook nieuw dat blank met zwart danste. On s‟embrassait. 34’57-35’12: Man Alle zwarte zwaaiden, het was feest. En iedereen, zowel zwart als blank, liep met het idee rond van: „Oef, het is gelukt.‟ 35’12-35’26: Muziek

246

35’26-36’11: Man Wel dien eerste dag, wel dat was een feestdag natuurlijk omdat ze daar zoveel tamtam over hadden gemaakt op voorhand, en dat is dan wel een beetje gevierd geweest door hen. En we hebben dat samen met hen gevierd, wel beja. We hebben wij samen met hen een pint gedronken en zo. Maar niet om te zeggen om een uitbundige manier. Kalm, misschien zal dat in grote steden of centra anders geweest zijn, maar bij ons in de brousse was dat kalm. Ja. Het was verlof en de vlaggen hingen uit en, dat heb ik meegemaakt, dat ze de Belgische vlag naar beneden lieten en dat ze de Congolese in de plaats hingen. Ja dat wel, en dat was natuurlijk een formidabel moment hé, en daar hebben wij allemaal goed op geapplaudisseerd (klapt in de handen). Waarom niet? 36’11-36’33: Man Wat gaat dat zijn de indépendance, zeggen ze daar hé? Ik zeg: „Tis, het gaat een regering hebben van Congolezen zelf‟. „Ach, ja,‟ zeggen ze, „ja?‟ En daar hadden ze ook wel een beetje argwaan van. 36’33-37’08: Man De schrik hé, de schrik zat erin. De propaganda zegde hun: als de, als de onafhankelijkheid komt en ge hebt geen kaart van ons, dan staat er u wat te wachten. Maar wat wisten ze niet, dus ze hebben dat dikwijls mij gevraagd. Ik zeg: „Ja, wat staat er te wachten?‟ Ik zeg: „De onafhankelijkheid komt.‟ Dat begrepen zij niet, wat er ging komen, het was de schrik, ze staken er schrik in. Dat je de schrik hebt hé. 37’08-38’07: Man Dertig juni was gewoon een, een droevige, een heel droevige feestdag, buitengewoon, buitengewoon droevig, maar een feestdag. De zwarten wisten niet wat indépendance wou zeggen. Ze wisten daar niets van. Maar men laat geen, laat geen, men laat geen, men laat geen minderjarige, minderjarige, minderjarige kinderen, zeven, acht, negen jaar, laat met niet aan het beheer van een huis, laat staat van een straat, laat staan van een staat, dat doet men niet. 38’07-38’49: Man Hoe kun je nu zo‟n enorm land geven aan mensen die na 80 jaar beschaving van de blanken was nog geen enkele geneesheer, geen enkele ingenieur, geen enkele officier, geen enkele hoger kader lid, geen. Dus, wij hadden hen altijd voorbereid op de lagere kaders, zie je, 247

onderofficier, secretaris, euhm, gewoon helper, euhm, medisch assistent, maar nooit verantwoordelijkheid gegeven. Ik was, ik herhaal, enerzijds blij, dat ze het zouden krijgen, dat die, dat de rollen zouden omgekeerd worden, maar anderzijds bang dat het zou mislopen. 38’49-39’25: Man Dat was gewoon dat de Belgen, ze hadden de administratie nog even overtuigd, maar ze vroegen, dat die zwarten totaal onbekwaam, totaal geen aspiratie hadden, dat ze te stom waren, dat ze ons nodig hadden. Maar dat waren ze niet, die mensen zijn zo stom niet. Ik kon dat niet begrijpen, dat de zwarten ons niet zo graag zagen als wij dachten. Wij dachten allemaal dat ze ons zo graag zagen, maar dat was niet waar. Dat was die illusie die wij hadden, dat tekent goed de domheid van onze opvattingen, de domheid zit bij ons. 39’25-40’32: Man Ten eerste getuigt het nogal van een grenzeloze pretentie, dat een staatje, de Belgische staat onafhankelijkheid verleent aan een land 80 keer groter, 100 keer rijker en 1000 keer schoner. Hoe, welke onbegrijpelijke pretentie heeft beheerst, nou, ge kon dat aan zijn wezen zien, meneer Gaston Eyskens, om de onafhankelijkheid te verlenen aan een, aan een land, ik herhaal het, oneindig waardiger qua mensen, qua natuur, qua rijkdom waardiger dan het staatje dat de onafhankelijkheid verleende. Maar hij moest zich schamen. 40’32-40’52: Muziek 40’52-40’56: outro Pat Donnez: U hoorde Bwana Kitoko. Congo en de Belgen. 40’56-42’09: Muziek

248

2.1.7. Aflevering 7, Mobutu, koning van Zaïre 0’00-0’21: intro <Mijn waarde landgenoten, in België en in Congo.> Bwana Kitoko, Congo en de Belgen met Pat Donnez 0’21-1’02: Pat Donnez, introductie Pat Donnez: Goeiemorgen. Congo en de Belgen heeft u ondertussen begrepen dat zijn honderden verhalen: onmogelijke verhalen, koortsachtige en bezwerende verhalen, enfin, verhalen uit duizend-en-één Afrikaanse dagen en nachten. Eén verhaal mag niet ontbreken, het verhaal Mobutu Sese-Seko, geboren als Joseph-Desiré Mobutu, president-fondateur, stichter-president van Zaïre. Een land dat vreemd genoeg niet meer bestaat en toch weer wel. Deze zevende aflevering van Bwana Kitoko gaat zodadelijk over Koning Mobutu, le léopard de Zaïre. 1’02-2’56: Muziek 2’56-3’36: Speech Mobutu Speech van Mobutu: Mon cher Monsieur, vous savez que dans un pays comme la Belgique vous souffrez d „une chose, vous ne comprenez pas très bien que dans nos relations chacun à droit à la différence. La différence c‟est que vous êtes Belges et Européens, nous sommes Zaïrois et Africains, vous êtes blancs, nous sommes des nègres. Je le dit sans méchanceté, il faut le dire. 3’36-5’30: Introductie Pat Donnez Pat Donnez : Mobutu, het redenaarstalent Mobutu, sprak in vurige tongen. Een verbaal Niagara, daar was vriend en vijand het over eens. Aantrekkelijk maar ook gevaarlijk, het handelsmerk van elke dictator, kun je zeggen. Joseph-Desiré Mobutu wordt op 1930 in Lisala in de evenaarprovincie geboren. Vanaf het vroegste begin van de onafhankelijkheid staat hij op de eerste rij. Al in 1960, velen zien het over het hoofd, pleegt hij, met de hulp van de C.I.A., zijn eerste staatsgreep. Hij is een jonge ambitieuze hond van dertig die de macht ruikt. Die eerste staatsgreep mislukt, maar de toon is gezet. Op 24 november 1965 wordt hij de nummer één in Congo. Dat zal hij, met vallen en opstaan, 32 jaar lang blijven, tot 1997. Enkele maanden nadat de nieuwe president Kabila de eed heeft afgelegd, sterft Mobutu in de 249

Marokkaanse hoofdstad Rabbat. Eenzaam en zo goed als vergeten. Wie was hij? Een enigma? Een orakel? Een machtswellusteling? Of gewoon een gevaarlijk dictator? Hij was ze allemaal en nog zoveel meer. De uitgebluste, en aan prostaatkanker stervende, zich voortslepende Mobutu, was een andere Mobutu dan die van het begin. In de 32 jaar dat hij aan de macht is, heeft Sese-Seko de wereld tientallen Mobutu‟s laten zien. Van het charmant groot bakkes, tot de bloeddorstige vermetele krijger, die, zoals zijn naam ook letterlijk vertaald betekent, de krijger die door zijn stalen wil van de ene zege naar de andere stapt, terwijl hij een spoor van vuur achterlaat. Maar die naam koos hij pas wanneer hij al een decennium heer en meester over zijn land was. In het begin van zijn carrière kreeg je een heel andere president te zien. 5’30-6’06: Man Mobutu, als hij begonnen is, en als hij geëindigd is, dat was dezelfde Mobutu niet meer. Dus tis moeilijk om te zeggen over Mobutu, tis zo of tis zo. Hij is heel goed begonnen want het was een chaos in Kinshasa. Met de onafhankelijkheid heeft Lumumba de kattenbel al aangebonden en dan is er zo een hele tijd onzekerheid geweest. En dan is Mobutu der al tussen gekomen om der een beetje orde op zaken te stellen, hij, de militair. 6’06-6’26: Toespraak Mobutu Mobutu: Allo, allo. Chers compatriotes, ici, colonel Mobutu Joseph, chef d‟Etat Major de l‟armée nationale congolaise, qui vous parle de Léopoldville, pour sortir le pays de l‟impasse. L‟armée nationale congolaise a décidé de neutraliser le chef de l‟état. 6’26-6’48: Man Dan heeft hij terug de macht aan Kasavubu gegeven en der zijn dan andere eerste ministers gekomen die mekaar opgevolgd hebben, Adula en Tshombe en zo. Bon, en dan was dat weer stillekes aan een chaos aan het worden, en dan heeft Mobutu de macht genomen zonder slachtoffers te maken. 6’48-7’01: Toespraak Mobutu Mobutu: Consacrez-vous librement et tranquillement à vos travails, l‟armée est là pour assurer la sécurité des biens et des personnes. Vive le Congo, vive l‟Armée nationale congolaise.

250

7’01-7’32: Man En in het begin is hij zeer goed begonnen. In het begin was dat prima, zou ik zeggen, maar dan is stilletjes aan die personencultus daarbij gekomen. Is hij begonnen met zijn impère op te richten. En toen was het natuurlijk „ikke, ikke, ikke‟, en zijn glorie en zijn dit en zijn dat. En ja, toen zijn stillekes aan de zaken bergaf gegaan en is hij dictator geworden. Hij is niet als een dictator begonnen maar hij is het door omstandigheden geworden. En dat is zeer spijtig geweest. 7’32-8’44: Man Je moet niet denken dat het een primitief was of een bloeddorstig iemand en onder meer weet ik, dacht hij, twee, euhm, voor zijn beleid, twee modellen voor ogen had, die hij heel goed had bestudeerd. Namelijk de werken van Machiavelli, „Il Principe‟, en Ataturk, dat waren zijn voorbeelden en hij kende die werken uit het hoofd. En zijn politieke activiteit, in het begin althans, de eerste vijf, nee, de eerste tien jaar zo, moogt ge zeggen, waren daar op gebaseerd. En die waren niet slecht, ik durf zelfs zeggen en met de hand op het hard, dat tot in 1968, ‟69, iedereen in Congo Mobutist was. Zowel blank als zwart, men vond het een echt goed verlicht despoot. 8’44-10’21: Man België was blij dat het de kolonie kwijt was. Politiek België zegt: Bon debarra!, maar dus België moet de Congolezen de politieke autonomie geven, de soevereiniteit, maar economisch gaan ze het in handen houden. Dat is de hoofdidee en dat mislukt dan met de zaïrisering. Mobutu gaat er van uit, geadviseerd door Belgische adviseurs, dat hij ook die economische hefbomen in handen moet nemen. Want, zeggen die adviseurs, die helemaal aan de kant van Mobutu staan: „Eigenlijk zijt gij gefopt geweest, ze geven u de politieke soevereiniteit, maar niet de economische macht, dus moet je ook de economische macht grijpen.‟ „Wat doen we?‟ „We nemen alle Belgische en alle blanke bezittingen van die blanken af, we gaan die zogezegd vergoeden.‟ Wat niet gebeurt is, quod non, „en we geven aan een aantal Congolezen dus, het eigendomsrecht.‟ Tegelijkertijd nationaliseert men ook het onderwijs, wat een catastrofe is, omdat het onderwijs is nog altijd in handen van de missies is. Die worden natuurlijk beroofd van hun gezag, dat gaat de staat doen, stort ineen. Gezondheidszorg, ziekenhuizen: stort ineen. Dus overal worden de blanken verjaagd, en krijgen dus die afrikanisering, een eenvoudiger woord, de afrikanisering van de economie.

251

10’21-10’46: Speech Mobutu Mobutu: Nous ne pouvons plus accepter que partout au monde toutes les races soient libres, sauf la race noire d‟Afrique. C‟est pourquoi, nous sommes déterminé à faire changer partout les moyens, cette état des choses. La domination et l‟exploitation des noires sur le sol de ces ancêtres par l‟étranger blanc soie cesser. 10’46-11’23: Toenmalig radiobericht Ruim vier maanden na de berucht geworden rede van president Mobutu over de zaïrisering van de handel en de nationalisatie van de landbouw, de verzekeringswereld en de bouwsector, is de verandering in de Zaïrese hoofdstad in elke commerciële wijk duidelijk te merken. President Mobutu weet heel goed dat het verkeerd gaat, maar hij beschikt over twee wapens om de massa koest te houden. Het leger dat hij flink betaald om ongenoegen te vermijden en het propaganda-apparaat van zijn autoritaire partij. 24 uur op 24 wordt zijn persoon verheerlijkt in radio en televisie en in de pers. 11’23-11’37: Muziek 11’37-12’28: Man Voor de vrouwen werd de Europese klederdracht verboden, dus geen minirokjes niet meer, geen Europese kledij, maar de traditionele pagne, euhm. De Zaïre werd ingevoerd als geld, frank werd afgeschaft, de Congostroom werd omgedoopt tot Zaïrestroom, wat een complete waanzin is want Zaïre dat is een verbastering die de Portugese ontdekkingsreizigers uitgevonden hebben. Mobutu heeft de gekke idee gehad om terug te grijpen naar eigenlijk een (lacht) koloniaal historisch gebeuren om die stroom om te dopen. Maar goed, tussen haakjes. 12’28-13’36: Man Aan de top krijg je dan de maffia van de bonzen, de profiteurs, en dat weet het blanke, het Europese bedrijfsleven, die zeggen, daar gaan we geld verdienen. En dan komen de Italianen, de Engelsen, de Fransen en de Belgen, en die zeggen: „Monsieur le président, wij hebben prachtige plannen voor Congo.‟ Men begint systematisch overal investeringen te doen en men laat dat betalen door Zaïre. De schulden van Zaïre stapelen zich op tot een krankzinnig hoog niveau. Intussen krijgen de zwarten, die dat, die daar moeten hun handtekening onder zetten, een commissieloon. Dat is de corruptie, de georganiseerde corruptie. Dus het internationaal bedrijfsleven dat daar in Congo investeringen doet, die niet goed zijn voor het land, die het 252

land opzadelen met een vreselijke schuld en de bonzen, de baronnen van het regime, die profiteren. Die rijven de miljarden binnen. Dat is het einde. 13’36-14’11: Man Ge moogt het mij niet kwalijk nemen hé, maar ik vond dat, in zijn beginperiode, Mobutu, ik vond dat een aas, ik vond dat een aas. Ik vond dat een zeer sluwe, slimme gast. Hoe dat hij mijn waarde collega‟s rond zijn vingers kon winden. Bijvoorbeeld, als hem in het nauw gedreven werd, dan begon hij aan te vallen en te zeggen: „Ja maar, is het bij jullie zoveel beter? Ja maar, zie een keer, bij jullie is het ook corruptie en‟, en dan. Die werden in hun hemd gezet in feite, die journalisten en ze liepen daar altijd in, in feite ook hé. Hij was dus zo glad en zo slim en zo sluw. 14’11-15’20: Man Dan stond je wel af en toe eens met je mond vol tanden want die, die, die man was bijzonder intelligent. Een, die moet een IQ gehad hebben van minstens 130, 140, was een selfmade man, compleet, tot en met. Las, maar, tonnen literatuur en niet zomaar romannetjes, hij heeft, ik heb in zijn persoonlijke bibliotheek tijd, gelegenheid genoeg gehad om daar eens rond te neuzen, en ik heb, op zijn bureau lag altijd vol met de allerlaatste publicaties over politiek en sociaal, euhm, onderzoek. Hij kende dat allemaal. Hij had dat allemaal gelezen en hij had een olifantengeheugen. Dat heeft hij dus zich allemaal ten dienste gesteld van zichzelf want daar was hij meesterlijk in. 15’20-16’20: Man En ik heb dus altijd eigenlijk een zeer open verhouding gehad met hem, in de zin dat wij tegen elkaar zeiden wat we dachten. Hij heeft dat altijd gewaardeerd en zei, euhm, ook als hij als staatshoofd was: ‟Zeg mij gewoon wat je denkt, want ik heb veel vleiers rond mij.‟ En een bepaald ogenblik, hij was al vele jaren staatshoofd, nu had de ene stommiteit na de andere opgestapeld, en ik kom weer eens bij hem, euhm, en we drinken een goed glas zwaar bier, uiterlijk schonk hij roze champagne. Maar als je samen was, dan dronken wij een goed glas trappistenbier. En toen zei hem: „Zeg nu een keer, wat er allemaal bezig is hier, wat denk je ervan?‟ En ik begin dus met een heel zware kritiek op zijn politiek. En nu zegt hem: „Manu, tu oublies que je suis Chef d‟état.‟

253

16’20-16’43: Toespraak Mobutu met achtergrondmuziek Mobutu : Mais non, je ne vous dit pas que le seul homme le plus populaire du Zaïre c‟est moi, non! Mais, je vous dit que je suis ce que je suis. J‟arrive, entende-nous bien, je suis ce que je suis. 16’43-17’46: Pat Donnez vertelt Pat Donnez : Mobutu heeft van Zaïre een staat gemaakt die op hem is toegesneden als een comfortabel maatpak. Hij vindt dat Zaïre hem ten dienste moet staan omdat hij de chef is, le seul maitre. Dat liet hij ons merken bij vergaderingen van de legerleiding. Eerst moesten we een tijd zenuwachtig in de vergaderruimte wachten, parmantig kwam hij dan binnen in maarschalksuniform en met zijn staf. We moesten allemaal staan, want hij was immers de chef. Hij ging zitten en gaf gewoon bevelen: „Jij moet dit doen en jij dat.‟ Vragen durfden we niet te stellen. We zeiden alleen: „Oui, chef.‟ Als er iets verkeerd ging, en dat was meer regel dan uitzondering, dan kreeg één van ons de schuld. Mobutu zei dan: „Jij hebt je werk niet goed gedaan, jij krijgt straf.‟ Altijd gaf hij een ander de schuld, want zelf voelde hij zich boven alle kritiek verheven als een Herodes die zijn handen wast in onschuld. „Ik heb gelijk, want ik ben de chef‟, zei hij ons altijd. 17’46-18’05: Toespraak Mobutu met achtergrondmuziek Mobutu: Vous raisonnez vos autres européens avec votre esprit cartésien. Mais nous, nous sommes des bantous, le respect dû au chef, c‟est quelque chose de sacré. 18’05-19’48: Man Naar mijn ervaring is het zo, dat de, dat wij West-Europeanen, dat wij uiteindelijk toch cartesianen zijn, hé. Wij hebben een cartesiaanse logica. De bantoe, alle bantoevolkeren, en ik bedoel daarmee, alle volkeren, alle zwarte volkeren die leven beneden de Maghreb, vanaf de Maghreb, tot in het zuiden van Afrika. Alle bantoevolkeren hebben een heel andere logica. Die hebben met cartesiaanse logica niets te maken, zij hebben hun eigen denkwereld, hun eigen denkmanier ook. Vandaar ook, de discussie die ik ooit met Mobutu heb gehad, in een interview. Nadat hij een viertal politici publiek had publiek laten ophangen in Kinshasa, euhm, waar wij hem vroegen: „Maar waarom heb je dat gedaan?‟ „Wij hebben in België, in ons West-Europa, in ons West-Europese concept niet de gewoonte politici op te hangen.‟ Waarop hij geantwoord heeft: „Ja maar, jullie zijn cartesianen, vergeet het niet, wij zijn bantoes.‟ „Bij de bantoes is het de chef die verantwoordelijk is.‟ 254

19’48-20’25: Interview met Mobutu Mobutu: Je vous répète encore ici, mes chers amis, nous ne sommes pas de européens, nous ne sommes pas des occidentaux. Nous sommes, des bantous, et puis, je ne croyais pas parce que nous avons été colonisé par des occidentaux que nous sommes par là, devenu des occidentaux. Nous restons bantous, et nous avons nos mêmes, si ne sont pas le vôtre, que ne serons jamais. Interviewer : C‟est dire que la démocratie telle que nous l‟attendons n‟est pas applicable telle quelle ici à votre avis ? Mobutu: On peut l‟appliquer, mais pas à la lettre comme chez vous. 20’25-23’05: Muziek, Zaïrees patriottisch lied 23’05-25’03: Pat Donnez vertelt Pat Donnez : Kisantu, een verloren treinhalte ergens tussen Kinshasa en Matadi. Chauffeur Gabi en ik hangen doelloos rond in de barza van een auberge. Gabi lijkt twintig maar is al minstens 42 of 43: „Je ne le sais pas très exacte.‟ Het is een schat, hij is ontwapenend eerlijk, een jongen met een hart van goud, je kunt met gemak een lekkere smartlap over hem schrijven. „Tu sais, chef‟, bezweert hij mij, „tu sais que Mobutu est encore en vie.‟ Ik lach hardop. „Non chef‟, gaat hij ongestoord door, „je te jure, hij leeft nog.‟ Gabi is doodernstig nu. „Comment?‟ wil ik weten. „Hoezo,‟ gaat hij voort, „dat weten alle zwarten, heb jij Mobutu‟s lijk ooit gezien?‟ Nee, bij zijn begrafenis in Rabbat zag je heel in de verte een kist in de grond zakken. Et alors? Nee, nee, die sluwe Mobutu leeft nu veilig ondergedoken in Miami, tussen zijn vele miljarden dollars. Ik geloof mijn oren niet, datzelfde verhaal zal ik tijdens onze reis in elke stad minstens één keer horen. Broodje aapverhalen, ze bestaan ook in Congo en ook, net zoals Elvis bij ons, leeft Mobutu voort. Wie vandaag over Mobutu praat, doet dat fluisterend, je weet maar nooit, maar altijd met enig ontzag en enige angst in de stem, nog steeds. De meeste Congolezen weten nog goed wat er gebeurde in de gevangenissen van Ekafela, Agenga en Ndolo [fonetisch]. Ze zijn de folterkamers niet vergeten, ze kunnen je de namen van politieke gevangenen geven, die op geheime plaatsen werden weggestopt, waar ze tot hun executie gefolterd werden. Maar de andere Mobutu, de diplomaat Mobutu, de charmeur, slaagde erin om de buitenwereld voortdurend op het verkeerde been te zetten. Hij slaat maar hij zalft even graag en even goed.

255

25’03-26’18: Man Mobutu was buiten de officiële contacten die je met hem had, de meest charmante gastheer die je maar kon inbeelden. Bijvoorbeeld, euhm, wanneer ik een interview met hem had, dan was dat altijd om acht uur ‟s morgens. Dat, onherroepelijk om acht uur moesten wij opgesteld staan met camera in zijn bureau, klaar om op te nemen. Dus om acht uur kwam die man binnen, keek eens rond, ging zitten en zei: „Zeg het maar.‟ En dan begon je maar en dan was het van belang hoe dat je het deed. Als ik een interview deed met hem, dan deed ik dat op een bantoemanier. Dat wil zeggen, het eerste kwartier van het interview ging over niets. Dat waren vragen over van: „Hoe is het met het land, is het regenseizoen goed geweest, en hoe is het met de kinderen.‟ En zo stilletjes ging ik naar de essentiële vragen en dat apprecieerde hij ontzettend. 26’18-27’12: Man Wat ik vooral zal onthouden van president Mobutu is zijn talent voor een vlotte, eenvoudige conversatie. Hij had ook vele heel natuurlijke attenties voor dames, heel natuurlijke attenties, die niet opvielen. Hij zou bijvoorbeeld, een dame die zich aan tafel zet, naast hem of niet naast hem, hij zou de, de stoel voorschuiven. Euhm ja, hij zou bijvoorbeeld zijn glas heffen op de gezondheid van zijn, zijn buurvrouw. Enfin, aan tafel, dat deed hij allemaal, dat deed hij. Ja, een homme du monde die weet hoe het moet, die weet hoe het moet. 27’12-28’03: Man We zijn eens op bezoek bij hem, en we rijden met de jeep op de plantage. Hij had in Gbadolite, hij had dus in Gbadolite, een residentie, hij had er grote plantages, en hij chauffeert met de jeep en we stoppen onderweg want er staat een man langs de weg, een sjofele man. En president Mobutu vraagt: „Et alors, ça va?‟ „Ja,‟ zegt de andere, „ik heb problemen met mijn konijnen, de vruchtbaarheid van mijn konijnen, der is daar iets.‟ „Ah,‟ zegt Mobutu. Wel, ik maak het mee dat nu op de twintig minuten het staatshoofd van Zaïre over de konijnen praat met die broeder. Hoe gaan we dat oplossen, hoe gaan we die terug vruchtbaar maken? Ziet, dus op een heel menselijk normaal niveau. 28’03-28’24: Man Hij had dus dat talent voor die, die eenvoudige conversatie, maar hij kon ook, kon ook, hij kon zich kwaad maken en hij kon de mensen overdonderen, overdonderen en zodanig zelfs

256

dat onze excellenties er eigenlijk geslagen bij zaten. Ik heb dat meegemaakt, dat je zegt, het is eigenlijk niet mogelijk. 28’24-28’55: Speech Mobutu met achtergrondmuziek Mobutu: Sire, nous trouvons sur le sol belge et en présence de votre Majesté, je voudrai rendre à la dynastie à la quelle vous appartenez un hommage mérité, pour sa clairvoyance et sa sollicitude. D‟un main d‟une génie, le grand roi Léopold II traçait, localisait en commençait à construire et à organiser un grand état à l‟Afrique Centrale. 28’55- 30’15: Man Mobutu was, als hij toespraken hield, een zeer geslepen vos, dat was hij op alle gebied overigens. Wanneer hij een publieke toespraak hield in het Frans, dan was dat vooral bestemd voor gebruik in het buitenland en dan was hij in zijn woordkeuze en zinsconstructie, nou vrij, hij zei wel wat hij wilde zeggen, maar hij zei het tamelijk diplomatisch, voorzichtig, in bedekte woorden met dubbele bodem en zo. Wanneer hij een toespraak hield in het Lingala, dan was dat een heel andere man. Want wat hij in het Lingala zei, was veel agressiever, was veel meer antiwesters, dan wanneer hij in het Frans sprak. En daaraan kon je het verschil merken, van de manier waarop hij zijn zwarte onderdanen manipuleerde en de blanken aan zijn kant trachtte te houden. 30’15-30’20: Muziek 30’20-30’52: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: Hij ruikt verraad, hij doorziet elke intrige en voelt elke samenzwering nog voor dat de complotteurs hun plannen klaar hebben. Hij weet alles van iedereen, hij wil ook alles weten. Mobutu is een geslepen politicus met een bijna natuurlijk machtsinstinct. Een geniaal tacticus die iedereen tegen elkaar weet uit te spelen en op te hitsen. Hij is een machtsmens pur sang, met het karakter van een léopard, het dier dat door de jungle sluipt om zijn prooi op een onverwacht moment te bespringen en te doden. 30’52-31’01: Muziek 31’01-32’25: Man Het drama in zijn leven is dat hij zijn vrouw verloren heeft, Marie-Antoinette is vrij jong gestorven, enfin vrij jong. En zij durfde hem de waarheid zeggen. Dus de mama in Congo is 257

erg belangrijk en die komen soms samen, dan heb je soms 100, 200 mama‟s, en die hebben het economisch leven in handen. Vrouwen van 150 kilo. Ik heb het eens meegemaakt dat Marie-Antoinette de mama‟s samen riep in Nsele [fonetisch], dat is een beetje buiten Kinshasa, in een zaal. En op die vergadering, ik was de enige Belg en ik zat er heel bescheiden in een hoekje, ik liet mij niet zien, en ik hoorde de kritiek vanuit de zaal van de mama‟s op het regime, op de president. En Mobutu zat er heel kleintjes te luisteren, naar die kritiek. Dus ook dat is een aspect van Mobutu. Het is een veelzijdig man, hoor. Enfin, hij was een veelzijdig man. Hij had iets diabolisch, iets cynisch, iets wreedaardigs, zoals vele Afrikaanse staatslieden dat hebben. Hé, men zegt in Afrika: „Life is cheap‟, het leven is goedkoop, das juist, wij zullen tweemaal nadenken eer dat wij iemand liquideren. Zij doen dat sneller. 32’25-34’05: Vrouw, geestelijke En een gegeven keer komen er vier officieren op de speelplaats, de directeur ziet dat, en hij zegt: „Ga je ze gij ontvangen‟, en ik zeg: „Beja, ik wel dat wel.‟ En zij kwamen Caroline Batombe [fonetisch], een lerares aardrijkskunde ophalen. Zij moesten haar spreken, het was zo. En ik zeg:‟De les duurt tot negen uur, of negen uur tien, na de les kunt ge ze spreken.‟ Order van Mobutu, onmiddellijk. Dus ik ga met die vier officieren, ze zat in de laatste klas, zo ver mogelijk. En ik kom daar en Caroline ziet die officieren en ze wordt asgrauw van angst. Dus zij met die vier officieren naar buiten, de straat op, de jeep in. Dus al die klassen zien dat, al die professors hebben dat gezien. Dat werd muisstil. Die lessen vielen stil. Professors kwamen in het deurgat en ze zeiden: „En Caroline zien we nooit weer.‟ En na een uur ongeveer werd er op de radio gezegd: „Er is een helikopter neergestort, alle inzittende officieren zijn dood.‟ En ze noemden de naam en Caroline was het nichtje van één van die officieren. En dan zeiden ze, en nu zal heel die familie verdwijnen en inderdaad, die familie is verdwenen. Een complot van de officieren van de Kasaï waarschijnlijk, of een vermeend complot, ik weet het niet. Maar het was heel aangrijpend en stil hé, stil, het was het pijnlijkste dat ik ooit meegemaakt heb. Jaja, allemaal verdwenen hé, de kogel en de stroom in. Zo simpel is dat. 34’05-34’44: Man Dus hij schrok niet terug voor moord, maar ook dat is algemeen Afrikaans. Dus het is een man, die, ik zeg nog, die kwaliteiten had, maar die ook zijn, zijn monsterlijke aspecten had,

258

monsterlijk. En dan een aantal Belgen die dat hadden kunnen weten, wilden dat niet zien en bleven hem opvrijen, en dat was, ja, dat was niet altijd zo fraai. 34’44-35’14: Speech Mobutu Mobutu: C‟est un aimer des mes sentiments que je vous invites, excellents messieurs les ministres. Mes dames, messieurs, citoyennes, citoyens, enlevez votre verre et emportez un toast à la manière de notre consisté zaïroise. Le roi Baudouin, oyé. Oyé ! Reine Fabiola, oyé. Oyé! Belgique, oyé. Oyé! Zaïre, oyé. Oyé ! Amitiés Belgo Zaïroises, oyé. Oyé! Je vous remercie. 35’14-35’59: Man Je weet dus, men offert altijd aan de voorvaderen. Dus dat wil zeggen dat men, dat men druppelt, men, men, men plengt enkele druppels in het zand. Maar op zo‟n groot banket heb je geen zand en dan brengen ze asbakken. En dan staat Mobutu recht en naast mij, of schuin voor mij, zat de Franse ambassadeur en die man die keek ontzet want de allerduurste, de allerfijnste Franse wijnen die daar geschonken werden, Mobutu plengde die in de asbak. En die Franse ambassadeur zei: „ça c‟est un scandale.‟ Zo‟n wijn in een asbak gieten. 35’59-36’14: Man Hij had zijn eigen kok die een Belg was, dus die, die was verzorgd. Maar die luxe kwam alleen maar tot uiting in, wanneer het naar buiten treden was. 36’14-37’03: Man Dus wat deed Mobutu in, in, vanaf ongeveer ‟68, ‟69, hij reisde dus de wereld af. En dus, dat was prestige natuurlijk, hé, om zich te laten erkennen door de wereld. Nu de ganse reis, dat was ongelofelijk wat daar gebeurde, bijvoorbeeld als die naar Brussel kwamen, dat was dan twee verdiepingen van de Hilton die afgehuurd werden, hé, bijvoorbeeld, was dan ook zo, dat was de tijd dat er dus heel weinig te koop was in de winkels, je kon moeilijk een frigo kopen, je kon moeilijk een ventilator of een radio kopen en zo. Dus wat kregen die collega‟s, die zwarte collega‟s, cameramensen en zo, geluidsmensen, die kochten zich blauw hier, die kregen elk, tis eens geweest als ze naar Brussel moesten komen, dat ze bijvoorbeeld 80.000 frank drinkgeld kregen. Belgisch geld hé, iedere persoon kreeg 80.000 frank drinkgeld om dus te tonen dat ze geen sukkelaars waren hier in België.

259

37’03-37’30: Man Dat was dus heel royaal bij het aankopen van cadeautjes voor zijn vrouwen, bij het afkopen van politieke tegenstanders, dat was het gevolg van zijn toegang, zijn vrije toegang tot de nationale bank, waar hij bijna voor 70% de hand kon opleggen, zonder dat iemand daar enige controle kon op uitoefenen. 37’30-38’06: Man De bron van inkomsten van de president in mijn tijd, dat was de staatskas hé, dat was. Hij had een toegang tot de staatsgelden, die totaal vrij was en hij, hij, hij deed aan politiek vanuit de staatskas, want de politiek daar wordt gemaakt, wordt gedaan met geld. Ahja, men koopte het akkoord van iemand of of, men koopte, de, ik overdrijf, maar u spreekt mij over vormen van corruptie hé, dat is de vorm van corruptie, natuurlijk. 38’06-38’32: Man Hij kocht u gewoon om en hij had, dat was een hele slimme mens om te zeggen, hij zei: „Maar gij hebt dat nodig, moet ge een auto hebben?‟ „Maar allé jong, ge moet toch een auto hebben voor.‟ Zo, zo sprak hij en, en ge had een auto. Als gij direct zegt: „Dat interesseert mij niet‟, dan was het direct gedaan, het was direct gedaan. Het was een heel slimme mens, en heel psychologisch hé. Als hij hoorde dat ge daar niet voor te vinden was, dan sprak hij er niet meer over. 38’32-39’31: Man Ewel, hij geeft het land leeggeplunderd, niet alleen voor zijne zak, maar ge kunt, ge moet een keer weten dat om die kalmte dat hij absoluut wilde behouden, om die te kunnen blijven behouden, dat wat dat hem allemaal gekost heeft. Al die chefs omkopen en die cadeau‟kes die hij moest geven aan dien en aan dien, in het binnenland, in Congo zelf. Dus al dat geld dat hij verdiende, en dat hij overal, hij heeft de kassen leeggeplunderd. Maar dat was ook voor zijn vriendjes é, om vele mensen, die anders zijn vijanden zouden geworden zijn, om die te doen zwijgen hé. En zijn manier van leven kostte ook veel geld, want het was luxueus geworden hé. Amai, amai. Zijn villa die hij daar gezet heeft in Gbadolite en zo, maar jong. Het was, hij had het veel te hoog in zijn bol.

260

39’31-40’26: Man In Gbadolite, in zijn geboortestad, daar is hij begonnen met, met het mausoleum voor zijn eerste vrouw, maar das helemaal niet luxueus. Mijn bloemen liggen daar niet meer, maar ze hebben daar jaren gelegen, iedereen ging daar bloemen gaan neerleggen en die bleven daar liggen. Maar later heeft hij daar paleizen gezet die werkelijk, daar blijkt zijn obsessie van rijkdom en rijkelijk vertoon en en. En het is allemaal een beetje nouveau riche, het is allemaal een beetje, niet altijd van, van goede smaak, maar het is allemaal zeer, rijkelijk. Maar hij bleef,ook voor die zaken, hij deed ook voor die zaken op ons beroep, op Belgische architecten. Maar dat paleis heb ik in aanbouw gezien en ik vond dat werkelijk, nee, onaanvaardbaar. 40’26-41’07: Man Met gouden deurklinken, met gouden lavabokranen, opgedrongen aan die sukkelaar door professoren van de Leuvense universiteit. Die hebben Mobutu niet overtuigd dat hij zoiets niet mocht doen. Dat zoiets een schande was, maar als je, als je, een sukkelaar gelijk Mobutu koestert in zijn waanzin. 41’07-41’30: Man Het heeft allemaal, het schijnt dat dat nu allemaal in duigen ligt. Allemaal, allemaal geplunderd en, en. Verschrikkelijk. Nee men, het is, men, zo een heengaan, dat zal men niemand wensen hé, ook Mobutu niet. 41’30-41’53: Man Hij is helemaal eenzaam gestorven, er was praktisch niemand bij hem. Er was een deel van zijn familie die er niet was en ook niet heel wat van die bloedzuigers van vroeger, die niet meer te zien waren hé. Ja, hij is wel eenzaam gestorven, dat is werkelijk. 41’53-42’16: Muziek 42’12-42’16: outro Pat Donnez: U hoorde Bwana Kitoko. Congo en de Belgen. 42’16-43’31: Muziek

261

2.1.8. Aflevering 8, De vlucht uit Congo 0’00-0’21: intro <Mijn waarde landgenoten, in België en in Congo.> Bwana Kitoko, Congo en de Belgen met Pat Donnez 0’21-0’50: Pat Donnez, introductie Pat Donnez: Goeiemorgen. Congo en op de vlucht slaan zijn twee handen op één buik. Op een gewone manier het land uitgaan, rustig het vliegtuigje opstappen, lijkt niet voor Congohangers te zijn weggelegd. Hoe dan ook, of je er uit wordt gejaagd, of je beslist om zelf te vertrekken, altijd is er toch die weemoed nadien, die, zoals Elsschot schreef, „des avonds komt‟, en onverhoeds. Hoezeer heimwee toe kan slaan, hoort u zodadelijk. 0’50-3’40: Muziek 3’40-4’26: Toespraak Eyskens Eyskens: Waarde landgenoten, de Belgische regering heeft een gewichtige beslissing moeten nemen. Het is mijn plicht u daarvan op de hoogte te stellen onze houding te verklaren. Deze morgen, bij dageraad, werden Belgische valschermspringers die vervoerd werden met Amerikaanse vliegtuigen, te Stanleystad neergelaten. Deze operatie heeft niet het kader van een loutere militaire actie, wij willen alleen, wij trachten enkel door dit ingrijpen, het leven van een duizendtal weerloze mensen te redden. 4’26-5’33: Toenmalig radiogesprek Interviewer: Meneer, u komt hier vanmorgen met dit vliegtuig aan vanuit Kigali, geloof ik? Man: Ik ben gisteren vertrokken om drie uur, aangekomen vandaag om negen uren. Interviewer: Hoeveel mensen waren er in dat vliegtuig? Man: Ongeveer een tachtig man. Die kwamen allemaal van Kigali. Dat zijn allemaal mensen die gevlucht zijn, enige langs Shangulu [fonetisch] en de meeste langs Katana, de Fomulac, van Lovanium van Leuven. Interviewer: Mevrouw, van waar bent u gekomen? Vrouw: Van Guwasche [fonetisch], een 65 km van Bukavu, wij zijn planters en wij zaten daar heel gerust en tis op de vijfde juni dus dat we langs de radio gehoord hebben dat het invasie van de vestinairs daar waren. We zijn blijven zitten, op de plantage, we hebben altijd fors 262

gewerkt. En dan rond, kweetniet wat een tijd daarachter, enige dagen daarachter, is de koning van de streek gezegd dat we allemaal moesten bijeen komen dus in Nijanga, dat is op zo‟n twintigtal kilometers van Bukavu. Interviewer: De koning van de streek, is dat het stamhoofd? Vrouw: Ja. Interviewer: En die heeft nog altijd veel te zeggen daar? Vrouw: Jaja, die heeft gezegd: „Voila, als ge niet weg gaat, ik kan niet meer instaan voor uw veiligheid‟. Dus. 5’33-7’25: Verdere introductie Pat Donnez Pat Donnez: Vluchten kan niet meer, is een hit die de Belgen uit Congo uit het hoofd mee kunnen zingen. Tot voor de onafhankelijkheid was er bij de kolonialen nauwelijks sprake van vluchten naar het vaderland. In 1960 zou alles veranderen. Vier jaar later breekt er een opstand uit in Stanleystad, opnieuw zijn Europeanen het mikpunt van de rellen. Enkelen onder hen worden gegijzeld, maar uiteindelijk bevrijd door Belgische para‟s. Vele oud-kolonialen besluiten nu om definitief het land te verlaten. Onder Mobutu keert de rust niet terug, integendeel. Een eerste opstoot komt er met de Shaba-oorlogen. Vooral tijdens de tweede, in 1978, moet het Belgisch leger de Belgen in Kolwesi ter hulp snellen. 2500 Europeanen worden geëvacueerd. Maar na al die jaren in „de Congo‟ te hebben gezeten, kampen velen met aanpassingsmoeilijkheden. En jawel, ze keren, tegen beter weten in, terug. In september 1991 breken er ernstige onlusten uit in het toenmalige Zaïre. Muitende soldaten en burgers vallen stapelplaatsen en koelhuizen aan. Vluchten dus. 1993, 1998, zelfde scenario. Het wordt eentonig, maar zeg dat nooit tegen een Belg die het aan de lijve ondervonden heeft, hij is in staat je hardhandig op andere gedachten te brengen. Vluchten namelijk, went nooit. In 1960 was vluchten nog helemaal nieuw. Muitende eenheden van de Force Publique, het Congolese leger, trokken door het land. De blanke was vijand nummer één geworden. Op acht juli begint België met het sturen van troepen naar haar ex-kolonie. Duizenden blanken worden geëvacueerd, het begin van een helse exodus. 7’25-8’35: Vrouw Niemand had die opstand van de Force Publique voorzien, hé. Want daar steunde alles op, je steunde op, op de soldaten, die alle, die het volk zouden blijven in de hand houden, die zouden. En toen waren wij nog altijd in Kinshasa. Toen zijn we naar, met al, met veel andere blanken naar de Belgische ambassade gevlucht, hé, eigenlijk. Ik had toen nog twee kinderen 263

bij, mijn dochtertje had ik al naar België gezonden, omdat die in de dagen of maanden voor de onafhankelijkheid min of meer bedreigd werd. Ze was toen twaalf en ja, al een flink meisje zo, en dan kwamen er zwarte jonge mannen achter haar en die dan zeiden: „En als het onafhankelijkheid is, dan word jij mijn vrouw.‟ En zo, hé, en dat kind was daar natuurlijk heel erg van geschrokken en heel veel blanken hebben toen hun meisjes, gelukkig maar. Zij is dan in juni naar België vertrokken. 8’35-10’26: Vrouw Een zekere dag was ik in de home met mijn collega, Ireen Deweerdt, en waren er blanke mannen, die in Thysville woonden op bezoek. Dan zijn we overvallen door een horde gewapende soldaten. Hebben al de mannen aangehouden en voor hun vertrek hebben ze gezegd: „Jullie zijt voor ons, de volgende nacht.‟ Die mannen, die soldaten, gewapend tot aan de tanden, zijn om zes uur teruggekomen. Die wilden natuurlijk dat wij voor hen waren, onmiddellijk. Ik dacht in mijn eigen, met geweld ga ik hier niets winnen en ik heb die mannen vriendelijk ontvangen, in het salon gezet en een drankske gehaald en met hen beginnen te praten. Want er waren der enkelen onder die de tentoonstelling van ‟58 meegemaakt hadden in België. En dat was juist den tijd dat prins Albert kennis gemaakt had met Paola. En ik ben met hun daarover beginnen vertellen en die mannen, die soldaten, ze hingen letterlijk op mijn lippen. 10’26-11’21: Man Ik had altijd twee geweren mee, altijd mijn tweeloop en mijn karabijn. En in elk dorp dat ik toekwam, dat zat zo in een dingen, in een basje, een militaire basje, legde ik dat voor mijne microscoop op tafel. Ja, ja, dat was nodig ook in die tijd, want anders als ze geen schrik hadden hé, ik zou er zeker toch, zeker toch twee keren, minimum twee keren aan geweest zijn. Enfin, er zijn blanken kapot gemaakt geweest. Affreus, er zijn zaken, veel zaken die hier in België niet gekend zijn, maar een neger, als die opgehitst is, en vooral Dingoe roetoekoe [fonetisch] gedronken heeft, dat is een alcohol op basis van maïs, dan zijn die zot hé. Die zijn woest en dan opgehitst door een paar mannen zo. Ja, daar hebben wij allemaal voor gestaan. 11’21-12’03: Man Ik heb dan, ik geloof, twintig, vijf en twintig, telegrams gestuurd naar Brussel, om te vragen wat wij moesten doen. Die telegrams zijn in Brussel aangekomen, nooit kregen wij enig

264

antwoord. En uiteindelijk kreeg ik een telegram van in Kinshasa, zijnde „Quitter d‟urgence Congo, verlaat dringend Congo‟, doodsgevaar. 12’03-12’43: Man Dus alle ambassades zegden, ge moet weg en wie hier blijft die doet dat op eigen verantwoordelijkheid. Ja, zusters zijn gebleven, sommigen, ze dachten heldhaftig te zijn. Maar ik heb die dan daarna gezien en ze zegden: „Ja, ze schoten hier door ons huis op, juist boven onze kop en och, toen hebben we getelefoneerd naar de ambassade, maar die antwoorden verdorie nog niet.‟ Ja maar zuster, ik zeg: „Hoeveel keren zijn ze daarvoren niet langs geweest om te zeggen, allé, ge neemt u eigen verantwoordelijkheid, nee?‟ Ik zeg: „Waarom moesten ze dan onmiddellijk komen, omdat gij in gevaar waart?‟ Ik zeg : ‟Hoeveel anderen waren der nog over heel Kinshasa?‟ 12’43-13’13: Vrouw Het meest vreselijke beeld dat ik ervan heb, dat is die krijgers, die soldaten in gevecht, gevechtstenue, spelen met handgranaten, nu en dan hun geweer nemen om buiten een schot in de lucht te laten. Dat was dat mij een gevoel gaf, ik ben er morgenvroeg niet meer. Maar hoe gaan ze dat in België vernemen? 13’13-13’53: Man Ik ken zo een geval, een vriend van mij ook, die zat in Monolo, en dat is toch een beetje verder als Kabalo, die hebben moeten een weg banen met hun mitrailletten, tegen honderden negers die afkwamen, chanfreert, chanfreert, messen, lansen, en die hebben er zo in geschoten, hun een weg gebaand naar het vliegplein. Hij heeft me dat allemaal vertelt, en dat zijn geen leugens, die schoten, bloed spatten, en die kwamen altijd maar verder. En ze zijn kunnen vluchten, maar ze hebben er honderden moeten kapot maken. Wat zoude gij doen? U laten doen? Ik ook niet zé. 13’53-14’04: Muziek 14’04-14’25: Toenmalig radiobericht Er is niets zo pijnlijk, luisteraars, als een missionaris of een missiezuster in witte tropenkledij in ons klimaat. Een stukje ellende, luisteraars, mensen die een tragedie hebben meegemaakt

265

daar in Kelembe. Vlaanderen zendt zijn zonen uit maar krijgt ze vaak moreel en lichamelijk gekneusd terug. 14’25-15’52: Man Wij zijn ook uit Congo teruggekeerd naar Vlaanderen. De kleine Dirk, die iets meer dan één jaar was, heb ik vooraan in de Volkswagen, een Volkswagentje, een Kever, op de grond gelegd, met voor het kind, een stalen plaat, zodat de kogels, die door de kap naar binnen zouden vliegen het kind niet zouden raken. En zo ben ik in allerijl naar het vliegveld gereden, die kleine met veertig graden koorts en ik heb die gegooid in de armen van een juffrouw, die stond in de deur van het vliegtuig al gereed, de motoren waren reeds aan het draaien. En rond de hals van dat jongetje hing een, hing een karton met een koord en daarop Parklaan 32, Aalst. Ik heb die daarin gesmeten en die is dus meegevlogen naar Brussel en, euhm daar is hij dan bij zijn grootouders terecht gekomen. 15’52-17’35: Toenmalig radiobericht Interviewer: Toen het Congolees leger binnengekomen is, wat is er dan gebeurt? Man: Aah, ze hebben beginnen te, te plunderen eerst, en ja, tezelfder, tezelfdertijd mensen afgerammeld en doodschieten. Interviewer: Hoeveel doden zouden er zijn volgens u? Man: Nu verteld men dat er zouden een tien zijn, twaalf. Interviewer: Europeanen? Man: Europeanen, ja, ja. Interviewer: En onder die Europeanen waren er dan ook Belgen waarschijnlijk? Man: Ah ja, ik weet het, het waren allemaal Belgen, uitgenome ene Griek. Interviewer: Wat zijn nu feitelijk de verwondingen die u opgelopen hebt? Man 2: Euh, ja, de voornaamste verwonding is een pijl die op mijn voorhoofd is afgeschampt. Dan nog enkele oppervlakkige verwondingen over het ganse lichaam. Interviewer: Die oppervlakkige verwondingen, is dat van slagen of zoiets? Man 2: Slagen en hakken van messen en pijlstokken en bogen en dergelijke. Interviewer: Wat ik nog wou vragen, hoelang bent u in Congo geweest? Man 3: Van in ‟33. Interviewer: En u hebt daar alles achtergelaten? Man 3: Alles, de plantage, koffie, thee, kankina. Ik heb der drie huizen, vier huizen, maar er is niets niemeer als de steen. Alles is weg. 266

Interviewer: U gaat niet terug? Man 3: Nee, ik ga niet terug. Interviewer: En u denkt niet dat de toestand erop zal verbeteren? Man 3: Als het verbetert hé, het is nog geweest dat het verbetert, dat we der, dan was het goed voor een jaar of twee jaar. En dan is het terug hetzelfde, met die mensen is niets te doen. 17’35-18’23: Vrouw En dan zijn we vanuit Kinshasa naar Ndjili, de, de vliegplein gebracht, dus de vlieghaven, met zelfs een militaire escorte. Wij en enkele andere mensen, met de, ik weet dat want het was zeer indrukwekkend, want die hielden granaten op schoot dus voor de gevallen van nood. Ik had, dat was dan mijn man en mijn twee jongetjes, met een beetje in de haast samengeraapte bagage en toen kwamen wij aan boord van een vliegtuig, met, wij waren de enige passagiers aan boord. Dus dat was een zeer eigenaardige, een eigenaardige tocht. 18’23-19’13: Vrouw Wij waren bij de gelukkigen, allé, die vroeg konden vertrekken. Mijn zuster, omdat ze al van de brousse kwam, mensen die uit de brousse toekwamen die hadden voorrang, maar ook moeders met kleine kindjes. En omdat ik dus nog een baby had van twee maanden, plus nog twee andere kleine kindjes, ben ik samen met mijn zuster, wij zijn dan samen, euhm, mogen vertrekken. Ik weet nu niet meer hoeveel plaatsen dat er precies waren in dat vliegtuig, maar dat was gelijk als een luchtbrug, die vertrokken en kwamen terug. Maar heel dat vliegtuig, dat waren van die eerste Boeiings toen, dat hing vol van voor tot achter met van die hangmattekes hé. Allemaal van die kleine kindjes die daar, enfin wij zaten daar met meer dan driehonderd personen in dat vliegtuig. 19’13-19’22: Muziek 19’22-20’08: Man De mensen die we vervoerden waren er vooreerst al blij dat ze ervan af waren hé. Hé, want met al die verhalen en zaken die ook werkelijk gebeurd zijn, was er natuurlijk veel schrik onder de bevolking, onder de blanke bevolking. Dus blij dat ze dus gered waren en terug konden keren naar België. Maar in een tweede periode dan ook: „Wat laten we hier achter, waar gaan we naar toe, waar moeten we opnieuw beginnen?‟ Dat, dat was er ook bij. De ogenblikken van angst en paniek die bij de evacuatie, bij het ontruimen vanzelf gebeurden, 267

dat ging dat later over in vermoeidheid zodanig dat er veel eigenlijk aan het slapen waren en die dan wakker gemaakt werden op het ogenblik dat de Sabena-vliegtuigen of de UNOvliegtuigen aankwamen om ze te evacueren. Maar het was dus een soort berustende blijdschap. 20’08-20(51: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: In de vroege morgen staan wij op het vliegveld van Stanleystad. Het vliegtuig wacht, de motoren draaien reeds, maar het vertreksein kan niet gegeven worden want er hangt een mistlaag. Eindelijk klaart de mist op en daar is de zon. De motoren van het vliegtuig draaien sneller, het geraas dooft de stemmen. Afscheid nemen. Het vliegtuig stijgt in de heldere morgenlucht, reeds diep onder ons ligt de stad met de steeds kleiner wordende gebouwen. Daar is het woud, het wordt een donkergroen fluwelen tapijt. De stroom, de rivieren, vervloeien in een grillig net van zilveren draden. Dit land, met pijn in het hart, te moeten verlaten. 20’51-21’32: Man En dan zag ik dus in de verte die zon ondergaan en dan had ik toch werkelijk de tranen in mijn ogen, ik zeg: „Ik ga dat nooit niemeer terug zien, een streek waar we zoveel goed gedaan hebben, waar we zoveel gereisd hebben, waar dat we een deel van onze jeugd, jonge koloniaal, meegemaakt hebben.‟ Ik zeg: „Dat is hier gedaan.‟ Enfin, dan komt ge in de ruwe werkelijkheid, zit ge met de anderen, vertelt ge allemaal u verhaal. Die heeft dat tegengekomen, den andere heeft dat tegengekomen. Die heeft die zien doodschieten, die heeft die zien afmaken. Werkelijk, ge denkt dan wie is de schuld van dat alles, hé. Wie is de schuld? We weten het misschien nog niet. 21’32-22’18: Man Ondertussen heeft mijn boy, nog drie maanden lang, elke dag post gevat in mijn huis. Helemaal moederziel alleen, om te beletten dat er plunderaars zouden langskomen. Dus kan ik moeilijk zeggen dat dat een ook boy was, het was een vriend. Die man heeft dus, drie maanden lang heeft hij dat volgehouden. Tot dat ie, toch tot een besef is gekomen dat ie mijn terugkeer niet moest verwachten. En dan heeft hij contact genomen met een, één of andere pater die hij kende en die pater heeft dan verder wel de gevolgen van mijn vlucht opgevangen want ik was gevlucht zonder iets.

268

22’18-23’16: Vrouw Ik heb gezegd dat ik naar België kwam voor een tijd, ik heb dus nooit gezegd dat het voorgoed was. En vermits dat ik zei: „Ik zal nog wel terugkomen,‟ want dat meende ik ook, waren zij daar ook zeker van dat ik ook zou teruggekomen zijn. Nu, als ik hier dan was, heb ik van de eerste maand al geschreven dat het wel nog een hele tijd zou duren voor dat ik terugkwam. Wel ik had veel zeer, maar, goh, beja, tis niet omdat het u pijn doet dat ge het niet doet hé. Ja, ik bleef heimwee hebben, naar dat volk, ja, niet naar dat land als dusdanig, hé, maar naar dat volk. Nog altijd heb ik heimwee. Maar ik laat het niet, hoe zou ik zeggen, ik laat het niet te veel boven komen, ik cultiveer het zeker niet, want dat zou een ramp zijn. Dat laten passeren, laten uitdoven, maar het dooft niet uit, tdooft niet uit. Maar ja, beja, ik ben hier ook, ben ik hier ook gelukkig. Ja. 23’16-27’07: Muziek 27’07-28’03: Pat Donnez vertelt Pat Donnez: Matadi, een indrukwekkende avond met ondergaande zon. De Belgische consul voert ons met een jeep naar een belegerd vakantiedorp waar hij zijn voorlopige definitieve intrek heeft genomen. Voorlopig definitief, zo leven de meeste blanken in Congo. „Alles wat in mijn woning staat, mag worden gestolen,‟ lacht de consul, „ik heb in tien minuten tijd mijn spullen gepakt.‟ Leef zo, denk ik, je weet nooit waar je ‟s avonds zal slapen. Een dwaze onnozele gedachte natuurlijk, want zo loopt het niet in het leven. Het bestaan is geen roman, het bestaan is hooguit een krankzinnige uitvinding. Ik kijk naar buiten, naar de dichte onheilspellende bomen die ons omringen, de rode zonnegloed. Ik hoor Matadi hardop ademen en leven. België ligt nu ver weg, veel verder dan de officiële 8000 kilometer. 28’03-29’34: Man Toen ik hier in België rustig, veilig in een zetel kon zitten, en naar de radio luisteren, naar radio 1, ja, die spanning was weggevallen. En ik hoorde dan, aan de nieuwsberichten, wat er verder, door die muiterij en die plunderingen en die moorden zich verder uitbreiden, in Congo. En dat, ik zag, ik hoorde dus, mijn geboorteland, mijn land instorten. Een stuk erin gesneden worden, vermoord, en dat, euhm, ik heb zitten huilen. Soms, pijnlijke berichten, dat ik het niet kon verwerken. Nadien heb ik gerevolteerd. Ik heb nooit enige sympathie gehad voor enige politieke partij in België. Ik heb een haat tegenover wat gezag is, in dit land. Men heeft ons verraden op alle mogelijke manieren, op alle mogelijke vlakken. En dat vergeef ik 269

nooit. Daarom zeg ik dus ook: „Ik ben geen Belg, ik ben een sans-papiers, maar met papieren, hier in België.‟ 29’34-30’20: Man Ik weet niet, ge zijt een beetje revoltief zo tegenover al wat dat hier Belg is. Ik zeg niet tegen de gewone mens, maar tegen de ministeries wel. Als wij moeilijkheden hebben, we komen met een zaak naar voor, dan wordt d‟office geweigerd. Daar moet ge voor vechten om dat terug te hebben. Medicale zorgen bijvoorbeeld, der zijn veel mensen die in het begin niets kregen, d‟ailleurs, ik ben hier toegekomen. Het gaat misschien, ik ben hier toegekomen in short, ik had niets niemeer, met drie kinderen, we werden wij niet opgevangen of niets. De familie kwam ons halen, hé, hop, naar huis. We hoorden wij niets, de Kosovaren, die worden eigenlijk, ergens beter opgehaald als wij. Dat zien we nu. 30’20-31’07: Man De reactie in België was, wel een beetje, dat wij wel een beetje daaraan van de basis lagen, dat er slecht, slecht, slecht gegaan was. Ze zegden dat niet rechtuit maar ge werd dat gewaar dat ze, ten eerste, ze, ze dachten allemaal dat ge er een schat verdient had, dat ge, dat was het eerste al, en dat het daar euhm, dat ge de negers daar maar uitgebuit had, langs alle kanten. En ja, euhm, het is moeilijk, om een mens die u dat zegt hier om hem dat te bewijzen dat dat geen waar is hé. 31’07-31’17: Muziek 31’17-32’45: Pat Donnez leest brief voor Pat Donnez: Dierbare broeder Henri-Flavie en kinders, verleden week ontving ik een brief van de algemene overste, dat ik stilaan schikkingen zou mogen nemen om mijn reis naar België te ondernemen. Er is nog geen datum bepaald, maar het zal waarschijnlijk februari of maart aanstaande zijn. Of het per avion of boot zal zijn, is ook nog niet geweten, eerst moet een doktoor de afreizenden onderzoeken. We zijn altijd minstens met twee en het gebeurt dat de één of d‟andere, volgens de toestand van het hart, niet per avion mag reizen. Dan moet men per boot over zee. De eerste acht of tien dagen na de aankomst in het moederhuis te Gent, moeten de zustersmissionarissen te Gent blijven om papieren in orde te brengen en de doktoor van het ministerie te zien of men geen ziekten meebrengt uit Congo. Het verblijf in het vaderland duurt gewoonlijk zes maanden, ten ware men niet meer goedgekeurd wordt voor de 270

kolonie. Tot ziens lieve familie, als God het belieft, we zullen wederzijds genieten van het terugzien. Daar nu onze lieve ouders niet meer leven, kom ik niet naar Bellegem, maar wel naar Kortrijk of Sint-Denijs, als het laatste voor u niet te moeilijk reizen is. Tware aangenamer op den buiten, voor de goede lucht. We spreken dat wel ten gepaste tijde. Ik groet u allen, groot en klein, en tot binnen een paar maanden. De Heer zegene u, uw innig toegenegen Soeur Marie-Adonie. 32’45-32’55: Muziek 32’55-34’00: Man Het vraagt toch, als ge na zoveel jaren hier terugkomt, vraagt het een nieuwe aanpassing. En euhm, want ondertussen heeft het leven hier ook niet stilgestaan. Ge komt terug naar hier, der is heel wat anders als ge hier moet blijven dan als ge een keer op verlof komt, dan leg je contact met een paar mensen, met een beetje familie en vrienden en ge hebt een beetje vrije tijd en ge gaat wat overal rond. Maar echt veel contacten hebt ge dan niet met gewone mensen. Dat is, dat is een beperkte kring. Als ik nu terugkom, hier moest blijven, ja, dan ziet ge dat de tijd niet stilgestaan heeft en ge zijt hier vertrokken, twintig, euhm, dertig, veertig jaar geleden en ondertussen is de mentaliteit hier geëvolueerd. Wij zijn mee geëvolueerd met de mentaliteit ginder in Afrika en wij hebben niet gevolgd wat dat er hier gebeurt is, en dan wordt ge daar mee geconfronteerd. En dat is, dat is soms een beetje, dat stelt problemen om dat te verwerken, dat moet ge verwerken. Dat is iets nieuws, gaat, dat wist ik niet, dat dat zo veranderd zou zijn. 34’00-35’23: Man, geestelijke Wij leven anders dan de mensen hier, hé, dat kunt ge misschien merken aan mij, ik weet niet, maar hé, zo het onthaal is anders. Wij staan losser zo, hé, zo die beleefde stijl, dat moet ge aan mij niet vragen: „Ach meneer, ach mevrouw, aangenaam.‟ zo, dat niet hé, maar zo, allé. Ge hebt dat allemaal losgelaten, ge leeft eigenlijk zo, van mens tot mens, zal ik zeggen hé. Een zekere openheid zo, maar, der zijn daar geen problemen hé. De zwarten hadden er ook geen, iedereen wist daar alles van iedereen, er zijn daar geen geheimen bij. En dat maakt het leven gans anders hé. Ja, dan komde gij hier en dan ziede ge allemaal die kleine probleemkes, bij eigen confraters en zo. Dat ge zegt: „mwah, maar in godsnaam, hoe is het toch mogelijk hé?‟ Dat ze daar zo lang en zo zwaar aan tillen. Iet vergeten of vergeven, oooch, ze moeten een

271

klooster opheffen eer dat dat mogelijk is, jong. Ach zo, dat is, dat is dat ge zegt, allé, dat hebt ge ginder niet hé. 35’23-35’30: Muziek 35’30-37’01: Man Toen ik opnieuw, in 1900, einde 1960 dus opnieuw voet aan wal zette in Europa, was ik ziek van de heimwee. Dus ik zeg: „Dat kan niet dat ik hier opnieuw mijn verdere leven zal moeten slijten dus in het kleine België waar het koud was, het was december, waar de familie van mijn echtgenote mij de oren van mijn kop zaagde over: „En wat gaat ge nu doen, en gaat ge nu werk zoeken en gaat ge nu dit en gaat ge nu dat.‟ Ik was gewoon, euhm, euhm, ik was ook verslaafd aan die natuur, hé, ik ging vaak, de savanne waren niet zo ver van ons, dus als je twee of drie uur reed dan was je in de savanne om buffels te gaan jagen, om grote antilopen te gaan jagen dus. Dan heb je grote vergezichten zie je, dus dan heb je de echte weidse natuur, met horizonten. In het oerwoud is dat beperkt natuurlijk. Je hebt, je zit in de bush, hé, en dat miste ik. Die kleinheid van België, om elke wei is er een omheining, om elk bos is binnen gestraten, dat, euh, dat is een land, overbevolkt. De mensen kijken in, in, bijna in, in mekaars bord terwijl ze aan het eten zijn, zo. Die vrijheid, het klimaat ook, de manier van werken, de initiatieven die ge daar kon nemen, dat was weg. 37’01-37’54: Man Ik denk dat mijn echtgenote en ik, dat wij elke dag nog over Afrika spreken. Niet in de zin van: „Dat was daar toch prachtig of dat was daar toch goed, nee‟, niet zozeer in die zin, maar wel in de zin van: „Het was een mooie periode en vooral, het was een mooi volk.‟ En het is vooral dat tweede dat voor mij zeer belangrijk is. Congo, of Zaïre, dat is Kabila niet, dat is Mobutu niet, voor mij, Congo, dat zijn de mensen waarmee ik heb geleefd. Dat is Jerome, dat is Christophe, dat is Hedwige, dat is Ilunga, dat is Monga, die hebben allemaal een naam die mensen. En dat is, dat is Congo. 37’54-38’33: Vrouw Ik denk moesten we nu teruggaan en op zoek gaan naar dingen die we daar gekend hebben en waar we gewerkt hebben, ik denk dat wij verschrikkelijk ontgoocheld zouden zijn. Van die Foyer Social, waar ik altijd gewerkt heb, dat weet ik absoluut, die is in brand gestoken en helemaal, alles kapot geslagen. Ik heb daar trouwens foto‟s van nog, van de Service 272

d‟information, die ik nadien bemachtigd heb en dat is triestig om te zien. En ik denk dat er zo heel veel dingen zouden zijn, dat ge zegt: „Ik had het beter niet gezien.‟ En de illusies die we nog hebben, dat we die mogen behouden. 38’33-39’00: Man De heimwee naar Zaïre is nog altijd niet verdwenen, nee, en ik zou willen teruggaan maar tis. Ik ken nog mensen die hier dichtbij wonen die nog regelmatig die nog zaken hebben en ik zou wel met hen willen en kunnen meegaan maar ze hebben mij gevraagd, wacht, tot de toestand een beetje beter is, want ge zou zo ontgoocheld zijn. En waarschijnlijk ja. 39’00-39’28: Man Ik zou niet willen vertrekken, ik zou, ik zou geen acht dagen meer in het land blijven nee. Nee, niet omdat het land niet goed is maar omdat de noden daar zo groot zijn. Omdat, omdat Afrika, euhm, hulp nodig heeft, niet alleen in centen maar ook, in, in hart, in ziel, in mensen. 39’28-40’41: Man Tot de dag van vandaag moet ik eerlijk zeggen om er terug te gaan naar de school, heb ik het niet gedaan. En om twee redenen. Ten eerste om, omdat het, ja, omwille van mijn werk. Het is zeer moeilijk om zomaar een keer te zeggen, ik ga nu naar Kamina terug gaan. Maar een tweede reden was dat ik het eerlijk gezegd het niet heb aangedurfd. Omdat ik een werk waaraan je jaren hebt gebouwd en waarvan je dus mocht zeggen, ja, het betekende toch wel iets. Omdat ik, de berichten die ik kreeg nogal negatief waren. Ik dacht: „Ik ben daar vertrokken met zo‟n goeie herinneringen, ik zou nu niet graag hebben dat ik moet teruggaan en daar moet vaststellen, ja, het is toch zo aan het afglijden, het is toch zo aan het wegzakken in het moeras van het Zaïre van die tijd‟. Ik heb het niet aangedurfd en ik geef dat grif toe. Ik vraag me zelfs tot de dag van vandaag af, of ik het zou aankunnen. 40’41-40’45: Muziek 40’45-41’26: Man Of ik de Congo nog zou terugzien? Nee, nee nee, bij mij is het zo, eens ergens weg, dan ga ik niet meer terug. En we hebben er al meer als een eeuw gewerkt, alles, kennis, alles weten ze, nu is het eigenlijk aan hen, de autochtonen, om eigenlijk de rest te doen hé. Hoeveel jaren

273

moet je er nog blijven? En zolang als wij daar blijven, worden zij niet zelfstandig hé. Zij worden zelfstandig doordat ze zelf en alleen in het leven zullen staan. 41’26-42’29: Man Ik heb geleerd van der een punt van te maken dat ik nu hier ben, dat Congo voor mij, dat dat gedaan is en dus probeer ik er hier nu van te maken wat ik er maken van kan. En heimwee, dat brengt niet veel aarde aan de dijk, hé. Ik heb zoveel goeie herinneringen aan mijn vijfendertig jaar ginder, ik heb daar heel wat mensen leren kennen, ik heb daar heel wat mogen doen en kunnen doen. Dat kan men niet vergeten en dat heeft mij bepaald, als ik nu ben wie ik ben dan is dat dankzij wat ik ginder heb meegemaakt en wat dat de mensen mij ginder hebben bijgebracht. Want ik heb van hen zeer veel geleerd. Dat mag ik niet vergeten en dat kan ik ook niet vergeten en ik geloof ook niet dat dat moet. Dus Congo is voor mij niet afgeschreven in die zin, dat ik er nog een stukske blijf van leven. En ik denk nog altijd met dankbaarheid terug aan die tijd ginder en aan de mensen die ik daar heb leren kennen en zo. 42’29-42’45: Vrouw Ja, ik zou het stellig opnieuw doen, ik zou ook veel dingen weer anders doen hoor. Ik zou veel meer begrip tonen, denk ik, ja, dat zou ik, nog veel meer begrip tonen, veel meer kijken, veel meer luisteren, ja, voilà. 42’45-43’24: Vrouw We hebben daar negen jaar geweest, we hebben daar Afrika een beetje leren kennen en we hebben daar hard moeten werken, veel gewerkt, maar we hebben daar alles bijeen toch een schone tijd gehad. Afrika is zo, zo speciaal en zo. Ge kunt dat eigenlijk niet beschrijven maar dat is niet alleen die zwarten die daar zijn, maar het is het licht, dat is de geluiden die ge daar hoort. Dat is heel die sfeer, dat klimaat, dat is zo totaal anders en dat blijft bij, dat blijft absoluut bij. 43’24-43’45: Vrouw Het verlangen om terug te gaan is altijd gebleven, altijd, zelfs nu nog, en ik wil der voor meemaken wat ik meegemaakt heb, natuurlijk met een goeie afloop, gelijk als dat het nu gebeurt is. 43’45-44’05: Muziek 274

44’05-44’08: Outro Pat Donnez: U hoorde Bwana Kitoko. Congo en de Belgen. 44’08-45’23: Muziek

275

2.2. Bronnen SOMA/CEGES 2.2.1 Interview 1, Marc Lerruit Naam Geslacht Woonplaats Geboortejaar Burgerlijke staat Kinderen? Studies? Verblijfsduur in Congo Job in Congo Woonplaats in Congo Bij vereniging oud-kolonialen? Politieke oriëntatie Levensbeschouwelijke oriëntatie Belangrijkste activiteit vandaag

Marc Lerruit Man Brussel 77 jaar, 26/09/1930 gescheiden 4 kinderen hogere studies als accoutant/comptable, ook gestudeerd in Tropisch Instituut Antwerpen 1949-1969 verscheidene jobs: CSK; l'INEAC; SERAM; l'AMI; la SABENA Katanga nee Centrum Atheïst Gepensioneerd, vrije student aan de ULB

25‟25-30‟49 CONTACTS SURPLACE AVEC AUTRES COLONIAUX Marc Lerruit : Il faut bien que vous sachiez aussi que au Congo, il y avait un peu, une seule classe sociale, bien sûr, il y avait des différenciations, mais il y a toute une classe des tous petits gens, des gens très modestes qui n‟ont pas… Donc, pour toute façon, il y a une autre espace culturelle. Int : Il y avait une unité entre les coloniaux ? Marc Lerruit : Ah oui, ah oui, tout de suite, entre les coloniaux oui. Oui, une entraide directe. Int : Que se soit, même en Afrique ? Vous sentiez une unité entre les coloniaux ? Marc Lerruit : Certainement oui. Int : Même entre ceux qui travaillent pour le secteur privé ? Ceux qui étaient indépendants, les fonctionnaires ? Marc Lerruit : Oui, bien sûr, il y avait une différence entre les secteurs professionnels et les agents d‟Union Minière, parce que c‟était un peu... il y avait des petites jalousie bien entendu, mais c‟est partout, ça c‟est une certitude. Mais la solidarité était très forte, maintenant, il est très fort aussi entre les gens qui habitent en les petits postes en brousse. Parce que vous veniez dans une poste que vous ne connaissiez pas et vous alliez chez les blancs, vous entrez chez lui

276

et avec un petit mot, vous s‟entretenez. Mais c‟était peut-être un peu forcé comme ça. Mais, s‟il vous voulez, la solidarité venait du besoin.

CONTACTS AVEC DES COLONIAUX EN BELGIQUE Int : Donc quand vous êtes retourné en Belgique vous avez retrouvé cette unité ? Marc Lerruit : Avec les coloniaux ? Int : Oui. Marc Lerruit : Oui, et avec mes amis belges, mes amis d‟enfance. C‟est bien sûr. Int : Et quand vous dites, avec les coloniaux ? Ce n’est pas avec les autres ? Marc Lerruit : Non, ça veut dire c‟est à part. C‟est pour ça par exemple, moi, j‟ai fait une équipe de rugby (…) On a fait avec que de gens de chez nous. Et quand ils sont grandis, ils ne veulent plus joué parce qu‟ils sont 45 – 50 ans, et on a commencé, qu‟est-ce que on doit faire pour continuer ? 38‟30-41‟06 RETOURNER AU CONGO Int : Alors, à partir de… votre premier retour est en 1962. Marc Lerruit : Oui. Int : Puis vous retournez au Burundi en ’64. Marc Lerruit : Oui, ‟64, oui. Int : Et puis là ; bon, vous y alliez sans grand enthousiasme ? Mais vous restez quand même en Afrique ? Marc Lerruit : Sans grand enthousiasme. Je reste là et alors heureusement, c‟est un pays qui m‟a pris au se tripes. C‟était pour moi le dernier pays où je voulais rester. Int : Plus que le Katanga. Marc Lerruit : Oh oui, plus que le Katanga. Et pourquoi ? D‟abord, c‟est un pays magnifique, c‟est un pays tout à fait autre, un pays des collines, un lac qui est magnifique, le lac de Tanganika ça m‟a merveilli. Et puis il y avait une mentalité blanche et africaine qui était tout à fait différente. Mais il m‟a dû 4/5 mois pour d‟ailleurs m‟habituer à la mentalité européenne, qui n‟était pas la même que le nôtre. Qui était plus anglicisé. Un peu plus, pas apartheid mais ce qu‟on appelle colourbar, qui existait beaucoup moins. Int : Il était plus comme ça… Marc Lerruit : Au Katanga, oui, mais c‟est très difficile peut-être, je comprends qu‟un Belge et une Européenne se comprennent mal, mais c‟était pas un signe de mépris, c‟était dans une 277

mentalité, bon, une mentalité qui est évolué heureusement, d‟ailleurs. Ce serait difficile de faire autrement, une population qui vit au-dessous d‟hygiène normale, ce n‟est pas possible. Ce n‟est pas possible. Mais on allait trop loin, c‟est ça, et ceux qui avaient le pouvoir, le pouvoir des blancs, c‟était le pouvoir d‟un petit despote. Alors, si ce despote était bien, le noir était aux anges, lui et sa famille, si l‟autre est un peu sanglé ou qui était un peu vicieux, ah, mais alors c‟était, voilà, tout était en mains des blancs, petits ou grands. Int : Une chose qui m’a pris, c’est que vous dites que les conditions indigènes était déplorables, pourtant dit que les Belges ont emmené là-bas justement une évolution au niveau des pratiques. Marc Lerruit : Oui, ça c‟est exact, ça c‟est exact, celles qu‟ils ont emmené à l‟Union Minière de Haut-Katanga, on peut la critiquer, mais leurs camps, les camps pour les ouvriers, où il y avait dix , vingt milles ouvriers, là-bas, c‟était toutes des maisons d‟étain dur, avec eau, je ne sais pas si l‟eau. Oui, l‟eau était courante, ils avaient des douches. Ils avaient un ou deux agents sanitaires qui étaient à la disposition pour voir les malades étaient respectes. Et puis, ils étaient en charge médicalement mais, et ils étaient en charge complètement, mais ce ne sont pas des indigènes, ça c‟est certain. 41‟15-43‟07 ACCUEIL EN BELGIQUE Int : Alors, quand vous êtes rentré en ’62, est-ce que vous aviez espéré une autre réaction de la part des autorités belges ? Est-ce que vous pensez qu’ils ont assez fait pour les anciens coloniaux belges, je vais vous dire, mise à part votre expérience personnelle ? Est-ce que vous pensez qu’il y eu un véritable accueil, qui a eu de mesures qui ont été pris en l’époque ? Marc Lerruit : Pour être honnête, ça, c‟est très difficile pour répondre à cette question-là, parce que moi je pense, quand j‟y pense, j‟étais privilégé. Bon, je sais qu‟il y a qui n‟ont pas de tout cette vue-là, et je pense qu‟ils sont absolument sincères qu‟ils n‟inventeraient rien. Ce qui m‟ a blessé c‟est qu‟ils disaient des coloniaux, des Belges, lors d‟une rencontre soit dans un café ou dans un lieu ou on peut se rencontrer pour se parler. C‟est qu‟on nous accusés, c‟est pas nous à accuser, c‟est pas nous qui avons fait la loi et ça c‟est certain. Int : Et donc, ça vous avez sentie de la part de la population belge ? Marc Lerruit : Oui, de la part de la population, d‟une certaine population, oui. Il y avait aussi de la jalousie, ça, mais les coloniaux n‟ont rien fait pour diminuer cette jalousie. Ils sont venus avec des grosses bagnoles ici, ils viennent de se montrer, ils sont bien, c‟est un peu comme 278

des actes Arabes qui sont ici, ils reviennent du Maroc, avec des grosses Mercedes. C‟est un peu humain, c‟est un peu humain tout à fait. Alors, ils ont attisé la jalousie, un peu, et je comprends quand ils ont peu tiré la gueule, mais maintenant, c‟est au retour. 58‟43-1‟01‟30 BILAN DE LA COLONISATION Int : Pour vous, qu’est-ce que vous tiriez comme bilan de la colonisation en manière générale, de la colonisation belge ? Marc Lerruit : Il est difficile de ne pas se laisser aller à certains états d‟âme. Mais pour moi, toute colonisation est une honte en elle-même et elle a apporté, sans le vouloir, par certains, avec déterminations parce qu‟ils s‟étaient des idéalistes, ou des gens qui voulaient améliorer le sort des certains. Bon, elle l‟a emporté la connaissance quand même, ça c‟est une chose. Int : C’est pour ça que vous êtes parti parce que vous dites que toute colonisation est une honte, que, vous êtes parti quand même, est-ce que à l’époque vous le pensiez aussi ? Marc Lerruit : Je le pensais aussi et je suis parti avec des idées très, presque sectaires contre les coloniaux. Je suis partie avec des idées là. Int : D’accord, et vous étiez heureusement surpris par… Marc Lerruit : Oui, je l‟ai été par beaucoup, par beaucoup et je suis affolé par d‟autres, mais c‟est ce qu‟il y avait, c‟était très curieux. Il y avait des racistes chez nous, bien sûr, il y avait des racistes, mais je peu dire que, ce n‟était pas si nombreux que les Français chez les Algériens, mais il y avait moins que je rencontrais de pieds noirs racistes. Et pourquoi ? Parce que chez les pieds noirs, il y‟avait beaucoup ce qu‟on appelle les petits pieds noirs et ce sont ceux qui sont très proche du peuple et c‟est toujours ceux qui sont très proche des plus pauvres, quand ils ont une autre technique qui est plus vigilante. Ce n‟est pas les riches qui sont les plus racistes. Int : Et donc pour vous, il y avait plus de racistes chez les pieds noirs ? Marc Lerruit : Oui, mais il y avait plus de pieds noirs aussi, ce n‟est pas si, mais mon aperçu est tout a fait, c‟est juste, tout à fait.

279

2.2.2. Interview 3, Claude Gouzée-Rolin Naam Geslacht Woonplaats Geboortejaar Burgerlijke staat Kinderen? Studies? Verblijfsduur in Congo Job in Congo Woonplaats in Congo Bij vereniging oud-kolonialen? Politieke oriëntatie Levensbeschouwelijke oriëntatie Belangrijkste activiteit vandaag

Claude Gouzée-Rolin V Brussel (voorheen Parijs) 1928 Gehuwd 4 Universitaire studies letteren en wijsbegeerte aan de ULB 1949-juli 1960 Huisvrouw, verschillende vrijwilligersactiviteiten Katanga Nee, twee keer naar bijeenkomst geweest Links Protestants Gepensioneerd, vrijwilliger voor Amnesty International

2‟00-4‟40 VIE QUOTIDIEN EN CONGO Int: Mais c’est vrai que tu dis, que tu avais un besoin de travailler, une envie de travailler, et c’est vrai que en Afrique tu… Claude Gouzée : Déjà, Ah oui, j‟avais un peu travaillé, car j‟ai donné des cours. Surtout les Madames, les Madames, elles parlaient que de leurs boys, que de ce qu‟elle tricotait. Elles avaient zéro, virgule zéro zéro zéro, de culture. Alors, elles se foutaient complètement à toutes que était évolution du Congo et des choses comme ça. Et moi aussi, au fond, parce que, maintenant je regrette de ne pas avoir, je suis en train de lire un petit livre de belle-fille des gens qui étaient ici la semaine dernière et elle était un mois à Burkina Faso, mais avec une espace de ASBL, de gens qui venaient aider dans les écoles primaires et elle est comme moi, elle était romaniste. Et elle a trouvé ça absolument passionnante parce qu‟elle a habité chez les habitants. Donc, elle raconte des horreurs etcetera, mais d‟ailleurs elle a vécu ça, mais moi (...) je n‟ai jamais été avec les noirs quoi. Je ne mangeais jamais avec les noirs, je ne mangeais pas la nourriture des noirs. Et je regrette maintenant, et au point de vue du jardin, je disais au boy, voilà il faut mettre des fleurs là, je connais pas les noms de fleurs d‟Afrique. C‟est quand-même triste, de faire tout ça, je n‟ai jamais mangé un des produits de ces femmes qui se promenaient dans les marchés avec ces trucs, l‟huile de palme, le sucre et des gâteaux, et je ne sais quoi, j‟aurais dû goûter ça ! Mais on me disait tellement : „Oh tu ne peux pas toucher ça, oh, tu ne dois pas enlever ton casque !‟

280

Int : Et ‘on’, c’était qui, qui dit ça ? Claude Gouzée : Ah, mais les autres coloniaux, et tous. Ben, Christian avait passé trois ans et lui me disait : „Voilà, tu dois faire tout comme les autres disent‟. 31‟00-32‟00 LES CRITIQUES Int : Quand tu rentrais, tu as un niveau social, je vais dire, est-ce qu tu as été confronté avec le fait que tu es rentré d’Afrique justement, que tu avais l’étiquette de l’ancien colonial ? Claude Gouzée : Non, pas du tout, pas du tout. Sauf, oui, à l‟école, fatalement, j‟étais une nouvelle prof qui n‟avait jamais enseigné et j‟avais 35 ans. Alors que les autres, d‟habitude, quand ils ont 35 ans ils ont au moins 10 ou 15 ans de travail et moi. J‟ai beaucoup été avec les autres profs pour essayer de comprendre comment ils faisaient. C‟est encore là, en ‟60, je me rappelle, je l‟ai notée. Les élèves de notre école, le lycée de Saint-Gilles. Moi, je n‟ai jamais senti ça… 34‟40-36‟30 VIE QUOTIDIEN EN CONGO Claude Gouzée : On n‟était pas du tout gêné, par exemple, quand il y avait de cinéma, il y avait deux ou trois rangs de fauteuils pour les blancs et puis, tous les noirs qui voulaient, il y en avait quand même quelques-uns, étaient debout derrière et ça nous choquait pas du tout, un petit peu. Je me remets oui, une fois j‟étais gêné/ En général, mais ce qui m‟a fait choquer, c‟est qu‟on employait des prisonniers avec des boulets aux pieds pour ramasser les balles de tennis. Et ça, je trouvais horrible ! Et je ne sais pas si ça, Christian m‟a dit que ce n‟est pas vrai, mais j‟ ai vu ça. Je ne sais pas pourquoi ça s‟est fait mais ça était horrible. Int : Et tu parles de la Revue d’Esprits, c’était un revue anti-coloniale… Claude Gouzée : Non, pas colonial, c‟était tout à fait contre la colonisation. Int : Oui, oui, c’est ça, mais tu étais abonnée sur cette revue, qui arrivait au Congo, qui donc rentrait du Congo. Claude Gouzée : Oui, il n‟a jamais eu de la censure, oh non, jamais, sincèrement pas. Int : Mais ça m’étonnait.

281

42‟00-46‟20 CONTACTS SURPLACE AVEC AUTRES COLONIAUX Int : Et sinon, au Congo, vous sentiez qu’il y avait une sorte d’entente entre les coloniaux ? Claude Gouzée : C'est-à-dire qu‟ il y a une chose évidente c‟est que on n‟avait aucune relation égalitaire avec aucun noir. Je n‟ai non seulement jamais vu, mais il n‟y avait, pas comme je dis à l‟école. Int : Mais avec… Mais les coloniaux entre eux, ils n’avaient pas d’autre choix que de s’entendre ? Claude Gouzée : S‟entendre, justement, nous pas tout à fait puisque nous n‟étions pas d‟accord avec eux mais par exemple, quand on a changé le chef de le, comment on s‟appelait ça, comme Ryckemans… Int : Le gouverneur ! Claude Gouzée : Oui, le gouverneur, oui, le dernier gouverneur n‟était pas bien du tout, je ne sais plus qui s‟était maintenant. Mais il est venu ici, il est venu chez nous, parce qu‟il a compris qui s‟était et alors il avait dit : „Ooh, tous ces hommes politiques en Belgique, ils connaissent rien, ils sont bêtes‟ Et alors j‟ai dit : „Mais vous savez que mon père c‟est Henri Rolin, c‟était au moment de, je crois. Et alors. Int : C’était Pierre Miny qui était le ministre ? Je ne sais plus. Claude Gouzée : Pierre Miny, oui il était le ministre de, non non, ce n‟était pas lui, ce n‟était pas un de Belgique, c‟était un de là-bas, et alors. Int : Oui, oui. Claude Gouzée : Non non, à ce moment là c‟est vrai, il ne savait pas que j‟étais la fille de Rolin, parce que j‟ai dit à mon, il disait : „Ils sont tous, ils se sont rempli les poches etcetera‟. Et alors je l‟ai dit : „Vous croyez qu‟il y a aucune d‟honnête ?‟ „Boh, non, jamais, rien de tout‟ etcetera. Alors je dit : „Rolin, il était malhonnête ?‟ „Rolin, le plus riche de tous !‟ Et ce type était riche, très riche, et alors je lui dit : „Et bien, je suis sa fille et je regrette beaucoup de ne pas être votre fille pour hériter de vous parce que je crois bien que je hérite moins parce que c‟est vrai, papa, surtout pas avec là, maman était riche de famille. Mais papa n‟était pas du tout d‟une famille riche. Pas du tout. Et alors, en politique tu vois, il s‟est enrichi en politique. Int : Et quand tu as dit que tu n’as rien à avoir, qu’il n’y avait pas de relations égalitaires avec les Africains. Claude Gouzée-Rolin : Mais je n‟ai pas essayée.

282

Int : Oui, mais c’est parce que j’attends un bon homme qui me dite qu’il y avait des grands amis… Claude Gouzée-Rolin : En ville peut-être. Peut –être en ville. Int : Je ne sais pas mais est-ce que ça te semble plausible, que certains estiment d’avoir eu des grandes amitiés avec des noirs ? Claude Gouzée-Rolin : C'est-à-dire que, qu‟est-ce que c‟est un ami ? Parce que c‟est vrai que par exemple j‟aimais beaucoup mon, le boy principal chez nous, parce que il était rigolo et qu‟il était, c‟était un brave type, quoi. Mais un brave type, ce n‟est pas un ami ! Et qu‟est-ce que tu veux, quelqu‟un avec on n‟avait jamais échanger une tartine ou un verre de quelque chose. Je trouve que, moi je n‟avais pas ça, des amis. Et je crois que, autour de moi, je n‟ai pas rencontré, peut-être que Christain dirait ça mais je ne suis pas sûr que ne. Peut-être que monsieur d‟honnête était différent qu‟il avait des amis mais je méfis un peux ce qu‟il appelle ami parce que. Je méfis de ceux qui disent avoir eu des amis noirs. 58‟20-1‟04‟00 ENGAGEMENT DANS AMNESTY Int : Ton engagement dans Amnesty… Claude Gouzée-Rolin : Rien à voir, absolument rien à voir. Parce que justement, moi j‟ai trouvé que j‟ai été une moche coloniale, une coloniale comme tout le monde quoi. Et je n‟ai rien fait de bien, alors je sais bien que c‟est vrai. Int : Oui. Mais ça peut être votre réaction par… Claude Gouzée-Rolin : Oui, mais je voulais te dire quelque chose, je me connais quand même assez bien et je sais que je suis raciste du fond, du fond de mon corps avec les noirs du Congo. Peut-être des noirs en général mais en tout cas des noirs du Congo et que je me rends tout à fait compte de ça parce que je suis d‟une maladresse incroyable. Et je t‟ai raconté heureusement, il n‟y a personne d‟autre je le raconte souvent, j‟ai éte, est-ce que tu as les training groups dans ta ville ? Int : Euh, non. Claude Gouzée-Rolin : Ce sont des endroits où dix personnes qui se rencontrent qui se connaissent pas du tout et qu‟on met dans trois jours en contact, les uns avec les autres et alors on voit ce qui se passe. Alors j‟ai fait ça et alors, je me trouve dans un endroit où je sais que je vais rester pour trois jours et avec dix personnes que je ne connais absolument pas et il y avait une noire. Et bien, je dis : „Tu t‟appelles comme ça et etcetera‟, on ne savait pas même si parmi nous qui c‟est laquelle qui dirigerait parce que, ou pas. Bon bien, c‟est comme ça. Et 283

alors on commence à dire : „Tu veux un jus d‟orange ?‟ Et comme si, comme ça, et moi je n‟étais pas à l‟aise du tout. Très vite je sais qu‟il y a quelque chose qui me ne va pas, mais je ne sais pas quoi. Et à un moment donnée on dit : „A quoi ça vous faites pensée cette situation ?‟ Et moi, tout de suite, je dis : „Ben, au dix petits nègres, au début du film, de la pièce, les dix petits nègres.‟ Et à ce moment là, je fais (klapt in de handen), en on me regarde. Et tu te racontes des imbécillités. Int : Mais tu ne penses pas que nous soyons tous éduquées avec un, que nous soyons tous racistes au fond de nous-mêmes. Claude Gouzée-Rolin : Non, je ne crois pas, non, d‟abord je crois que les jeunes, ils ne sont presque plus parce qu‟ils ont tous vécu au milieu de toutes sortes de races. Mais, j‟ai une sœur, elle est absolument pas raciste, ça je, on le sent et on le voit dans ses contactes avec tout le monde. Et moi, je ne suis pas raciste. Int : Intellectuellement ? Claude Gouzée-Rolin : Oui, intellectuellement, et même, maintenant j‟ai rencontré tant des gens de trente-six mille pays, et ça, mais avec les Africains du Congo, je suis maladroite. Int : Et tu expliques ça comment ? Claude Gouzée-Rolin : Ben, je pense à cause de mes douze ans et que je, il y a quelque chose, parce que tout de même, aller dire „les dix petits nègres‟, comme ça. Alors. Que je pense, tu connais les dix petits nègres ? Int : Oui oui, oui. Claude Gouzée-Rolin : Je me dis évidemment, ça se ressemblait tout à fait et que si elle n‟avait pas été là ou si j‟avais dit. Je m‟excuse peut-être que tu, c‟est parce que c‟est, ou quelle que chose comme ça, en lui montrant que je. Et elle, le dernier jour on faisait comme, on raconterait comment on a vécu ça etcetera et elle me dit, devant tout le monde d‟ailleurs : „Ecoute, j‟ai eu des gros problèmes au début parce que je me suis dit, c‟est là, alors là, plus gaffeuse que ça et plus maladroite etcetera.‟ Et raciste en plus, etcetera, donc et puis on avais bien, on avait été très copines après, ça allait très bien. Mais donc, je lui ai dit, tu sais, d‟ailleurs je l‟avait dit dans les choses, mais : „J‟avais vécu douze ans en Congo et peut-être c‟est ça qui avait…‟ Mais je sens ça et j‟ai senti ça que j‟étais prof quand j‟avais des enfants africains, même là, c‟était presque tous les enfants africains. C‟était moins facile que par exemple les petits chinoises où des petits turques où des… Les turques étaient bien plus bêtes que les africains, j‟ai trouvé tous mes élèves turques étaient idiots. Je ne sais pas que c‟est ça où que je n‟avais eu pas de chance. Mais les africains.

284

2.2.3. Interview 4, Jean Verstraete Naam Geslacht Woonplaats geboortejaar Burgerlijke staat Kinderen? Studies? Verblijfsduur in Congo Job in Congo Woonplaats in Congo Bij vereniging oud-kolonialen? Politieke oriëntatie Levensbeschouwelijke oriëntatie Belangrijkste activiteit vandaag

Jean Verstrate M Brussel 1922 Weduwnaar 5 hogere studies, politieke en administratieve wetenschappen 1946-augustus 1960 Provinciaal directeur Katanga nee centrum-rechts (MR) katholiek gepensioneerd

45‟39-46‟00 MOTIVATION POUR PARTIR EN CONGO Int : Et alors, quelle était votre motivation principale pour partir en Congo. Jean Verstraete : Oh, c‟était, c‟était l‟atmosphère coloniale qui existait chez mes parents. On avait, mes parents, on parlait beaucoup de Congo. Il y avait des photos de Congo, j‟avais des albums, mes parents venaient. Bon, il y avait beaucoup de gens de Congo c‟était presque normal. Int : D’accord et vous étiez né là-bas ? Jean Verstraete : Oui, mes enfants font déjà la quatrième génération. 50‟00-1‟18‟00 FLAMANDS ET WALLONS Jean Verstraete : Tout le clergé francophone au nord de l‟Equateur, tout le clergé Flamand au sud de l‟Equateur. Donc nous avions tous des prêtres flamands enfin, ou qui parlaient le flamand et entre eux ils parlaient le flamand. Et nous sommes arrivés là-bas et il y avait le père Jan et le père Rik et encore un autre, je ne sais pas. Et la mission était très belle. Le père Jan présentait bien, le père Rik se soutient avec ce qu‟il avait mangé, l‟en veille, de spietelingen, de soup aux tomates, et à table ils ont voulu s‟expliquer ce qui est passé et pourtant ils parlaient tout le temps de kerkelijke wetboek. Donc, enfin, le Bible de quoi, on

285

sait pas, donner la communion ou l‟absolution, je ne sais que, un pécheur public, ça m‟a aussi frappé, ces histoires là. Et alors, un moment donné à table on parlait français parce que, Kikou est Anversoise mais parlait pas bien le, elle parlait „keukenvlaams‟, parce que chez elle il y avait des Hongroises, chez moi aussi il y avait des Hongroises mais moi j‟avais fait des études en flamand, donc après ça c‟était. Mais elle ne connaissait pas bien, mais elle le parlait le patois, enfin, avec. Et je me souviens que à table, tout un coup et le père Rik, était le père supérieur, dit : „Mais d‟où êtes vous ?‟ „Ach, d‟Anvers.‟ „Ah, mais vous connaissez le flamand !‟ „Oui, un peu‟. „Maar, mais votre nom, Schoppens !‟ Schoppens, s-c-h, hé, sch, Schoppens est une famille connue en Anvers. „Maar dan ben je, etcetera, tu parles flamand.‟ Et Kikou lui répond en flamand, mais en flamand, keukenvlaams, mais en flamand. Et ils se sont esclaffés parce qu‟elle parlait le patois. Et Kikou était glacial. Et quand ils se sont bien, et il y a eu un petit silence et elle reverse au père : „Vous vous êtes moqué de moi parce que je voulais, j‟ai fait un effort de parler le français, euhm, le flamand, je ne sais pas moquer de ça. À partir de maintenant, je ne vous ai pas adressé un mot en Flamand !‟ Baf ! Et alors il y a eu des tirages enfin, entre, bon, j‟étais bien reçu, mais ce n‟était pas, ils n‟étaient pas contre mais enfin.

PARTIR DE CONGO Int : Alors, vous êtes parti de Congo, le premier d’aoûte, 1960 ? Jean Verstraete : Le premier ? Int : Le premier d’aoûte 1960 ? Enfin, au mois d’aoûte ? Qu’est-ce qui a déclenché votre départ ? Jean Verstraete : Eh ben, j‟étais engagé, j‟avais fini mes études. Int : Non, non, votre départ du Congo ? Jean Verstraete : Ah, pour revenir ! Int : Pour revenir, donc vous êtes revenu en ’60, qu’est-ce qui a déclencher votre départ. Jean Verstraete : Eh, par la force des choses, j‟étais obligé. Int : C'est-à-dire ? Jean Verstraete : Moi, je voulais rester, je pensais rester.

286

2.2.4 Interview 6, Florent D‟Hooghe Naam Geslacht Woonplaats Geboortejaar Burgerlijke staat Kinderen? Studies? Verblijfsduur in Congo Job in Congo Woonplaats in Congo Bij vereniging oud-kolonialen? Politieke oriëntatie Levensbeschouwelijke oriëntatie Belangrijkste activiteit vandaag

Florent D'Hooghe M Brussel 1917 Weduwnaar 1 Legerdienst afgewerkt, werkte bij de politie voor vertrek naar Congo 1958-1960 Expert compatable Leopoldville Nee, wel lid van een oudstrijdersvereniging Centrum-rechts Katholiek Gepensioneerd

0‟00-3‟12 L’IMAGE D’AFRIQUE Int : Donc, je vous demande les images que vous avez gardées du Congo ? Florent d‟Hooghe : Ben, moi j‟ai eu des très bons moment au Congo. Je suis un philosophe de la nature donc je me suis adapté. J‟ai eu quelques aventures, quand j‟allais en brousse, avec le boy, notre boy. Bon, ce que je disais, là-bas c‟était surtout le week-end qui était agréable. Dans la semaine, après six heures il fait noir, tout ce qu‟on fait c‟est aller au magasin faire ses petits achats dont on a besoin. Eventuellement aller à une terrasse, boire un verre et rentrer. Mais le samedi et le dimanche, ça c‟était notre vraie période de repos. Qu‟est-ce qu‟on faisait ? On avait plusieurs choses, j‟avais un ami, un technicien qui avait construit un orbor, avec moteur et tout ça. Ça marchait très bien, et on pouvait disposer de ça. Donc le dimanche on partait le matin avec son petit, pour manger sur les fleuves. On s‟occupait à s‟amuser un peu. Le samedi soir, on fait la sortie en boîte. On aimait bien aller en boîte, on voyait du monde, on s‟amusait. Ma femme était une très bonne danseuse, elle adorait ça. Et avec mes autres amis, c‟était des boîtes pour les blancs seuls. Les noirs ne pouvaient pas entrer là-bas

287

5‟18-12‟15 BILAN DE LA COLONISATION Int : Quel bilan est-ce que vous tirerez de la colonisation, quels sont les avantages et des inconvénients que vous... ? Florent d‟Hooghe : Les avantages ? Les avantages sont surtout pour les gens à grosses fortunes qui pouvaient exploiter les mines. Des grosses concessions etcetera. Alors c‟est là. L‟inconvénient, c‟était le type, le pauvre type comme moi qui allait au Congo pour essayer de gagner un peu d‟argent et qui finalement revient à Bruxelles bredouille, ou à peu près. Int : Et pour les Congolais ? Florent d‟Hooghe : Pour les Congolais, on était les emmerdeurs qui arriveraient. C‟est comme, ils ne nous voyaient pas avec plaisir parce qu‟il y a l‟ancienne histoire qui leur énerve toujours. Ils avaient été un peu maltraités quand c‟était des vrais coloniaux. Et là, la Belgique a fait un grosse gaffe évidemment du verges des Leopold II. Il les considère comme des sauvages.

LES CRITIQUES + BILAN DE LA COLONISATION Int : Et qu’est-ce que vous pensez quand vous entendez des critiques sur la colonisation ? Florent d‟Hooghe : Des critiques, je n‟entends plus beaucoup hein. Int : Non ? Florent d‟Hooghe : Je n‟entends plus beaucoup. Int : Et vous entendiez plus avant ? Florent d‟Hooghe : Ah, oui. Int: Quand vous étiez là-bas ou avant ? Florent d‟Hooghe : Avant de partir là-bas. Int : Avant de partir là-bas ? Vous avez entendu quoi comme critique ? Florent d‟Hooghe : Ben, des mauvaises critiques hein, quand, qu‟on les battrait, qu‟on les maltraitait. Int : Et ça n’a vous pas effrayé ? Florent d‟Hooghe : Non, pas du tout. Bon, d‟ailleurs, la seule chose dont j‟ai besoin c‟est une bonne arme et avec ça je me défends. Heureusement, je n‟ai jamais dû tuer quelqu‟un. Int : Et comment vous voyez la situation aujourd’hui dans les anciennes colonies ?

288

Florent d‟Hooghe : Les anciennes colonies, elles doivent être indépendants. Elles essayent de plus en plus d‟arriver à cette indépendance. Elles ont très dur, pourquoi ? Car il leur manque un tas de choses à la base, et surtout il manque un tas de cerveau. Int : Et en tant qu’ancien colonial estimez-vous avoir une place particulière dans la société belge ? Florent d‟Hooghe : Non, pas du tout. Int : Et vous estimez qu’ils ont quelque chose à se transmettre aux jeunes générations ? Florent d‟Hooghe : Ah oui, ah oui, des choses importantes d‟ailleurs. Il faut retourner là-bas pour essayer de trouver un moyen d‟accord avec ces gens-là. Il faut travailler ensemble. Il y a encore des fortunes, des fortunes à en sortir. Int : Donc vous sauriez pour un, pour quoi, pour un retour à la colonisation ? Florent d‟Hooghe : Pas la colonisation comme on a eu mais une colonisation moderne, si, c‟est-à-dire une espèce de collaboration entre noirs et blancs, mais alors une sérieuse collaboration, où ils cherchent à travailler ensemble et à construire ensemble. Int : Et qu’est-ce que vous pensez de la politique étrangère de la Belgique dans ces pays là aujourd’hui ? Florent d‟Hooghe : Un peu délaissée. Int : Donc. L’action des belges n’est pas suffisante ? Florent d‟Hooghe : Pas du tout. Et alors, ils devront faire l‟attention parce que, les Français sont en Afrique, les Américains sont en Afrique, les Allemands sont en Afrique et les Belges, ils ont la chance d‟avoir un décrit d‟indépendance dans la main qu‟il ne sert au moment pour rien, mais. PARTICIPATION A L’ENQUÊTE Int : Ok, et alors une dernière petite question, pourquoi avez-vous accepté de participer à cette enquête ? Florent d‟Hooghe : À votre enquête ? Int : Oui. Florent d‟Hooghe : Parce que je crois que c‟est toujours utile quand on connaît toutes les données du problème. Je crois que tout le monde devrait être au courant de choses qu‟on ne dit pas assez. Ici dans les écoles d‟ailleurs, on ne parle pas ou probablement plus de notre Congo. Je suis sûr que beaucoup de gosses ne savent plus que ça existait. Le Congo est un pays d‟une grande richesse mais qui est exploité. Regardez les réseaux de communications, c‟est lamentable. 289

2.2.5. Interview 7, Tamara Tytgat-Gramm Naam Geslacht Woonplaats Geboortejaar Burgerlijke staat Kinderen? Studies? Verblijfsduur in Congo Job in Congo Woonplaats in Congo Bij vereniging oud-kolonialen? Politieke oriëntatie Levensbeschouwelijke oriëntatie Belangrijkste activiteit vandaag

Tamara Tytgat-Gramm V Brussel 1926 Gescheiden Ten minste 1 Niet gestudeerd (geboren in Oekraïne, was 14 toen W.O. II uitbrak) 1946-1958 Huisvrouw, man werkte bij UMHK Katanga Ja Centrum-rechts Orthodox Gepensioneerd

3 : 5‟12-8‟32 CONTACTS SURPLACE AVEC AUTRES COLONIAUX Tamara Tytgat-Gramm : Il y avait une très bonne entente autre les nationalités, donc les gens de, quoi qu‟on parle, français, il y avait des Italiens, des Chypriotes et avec les noirs il y avait aucun problème. On avait, ils étaient respectueux, il n‟y avait pas de problème, il n‟y avait pas d‟agitation. On pouvait se payer, se payer donc, un pole, comment appelait une maison, et même un petit argent pour le jardin. C‟était une époque exaltante ! IMAGE D’AFRIQUE Int : Quelle image avez-vous de l’Afrique avant de partir ? Tamara Tytgat-Gramm : Ah, bête, très mauvaise hein. Je dis mauvaise dans le sens, je n‟avais pas seulement l‟opinion, je n‟avais aucune idée de que c‟était l‟Afrique. Parce que d‟abord, pour vous dire que jusqu‟à là, je n‟avais jamais vu un noir, dans ma vie. On n‟avait pas de noirs dans ma jeunesse, je n‟en ai jamais vu un noir. Je savais qu‟ils existaient mais je n‟ai jamais vu un parce que ça n‟existait pas dans, en Ukraine, en Russie peut-être ou à Moscou, mais en tout cas, en Ukraine, où j‟étais on n‟a jamais vu un noir. Alors je suis arrivée en Afrique, mes premiers contacts étaient avec les noirs, d‟ailleurs je les appelais „Monsieur‟, mais je disais tout le temps : „Merci Monsieur, merci Monsieur.‟ Alors, ils me regardaient avec des grands yeux : „D‟où sort-elle ?‟ On ne disait pas chaque fois merci à un noir qui te

290

présente quelque chose à acheter, ou vous demander quelque chose, dire merci, ça on ne se faisait pas comme ça, dans l‟époque en tout cas. Enfin, bon, je dois dire qu‟on les traitait bien, je ne sais pas pourquoi, mon boy était toujours bien traité. Je respectait son travail, je lui ai donné à manger et la seule chose c‟est qu‟il aimait bien boire et qu‟il voulait toujours, mon, notre whiskey ou le vin. Bon, pour moi, c‟était un petit détail parce que il se sentait mieux certainement avec un petit verre de vin dans le nez. Mais à part de ça, je n‟avais pas de raison de les gronder. Ils étaient de bonne volonté. Mais pour moi, c‟était tout, quelque chose tout à fait nouveau, peut-être les Belges étaient un peu plus habitués que moi, mais pour moi c‟était une découverte comme si c‟était à l‟époque, comment c‟était marcher, hein. D‟abord, je me demandais pourquoi ils étaient si noirs et puis, vous savez, c‟étaient quand même des grands enfants. Ils avaient tout à apprendre, enfin, notre culture. Ça fait que on fallait tout leur expliquer, et tout, c‟étaient des grands enfants mais bon, ils voulaient quand même arriver à quelque chose. Et finalement, il y en a tant même à notre époque qui ont fait des certaines études, qui étaient des secrétaires, qui travaillaient dans les bureaux. Enfin, les années que j‟ai passés là-bas, j‟ai vu quand même une évolution des noirs. Et les femmes aussi, elles apprenaient, les femmes blanches, qui organisaient des réunions des femmes avec les bébés pour leur apprendre la hygiène comment donner un bain, comment soigner. Je faisais partie d‟ailleurs de ces femmes. 3 : 12‟15-13‟37 CONTACTES SURPLACES AVEC AUTRES COLONIAUX Int : Et les contacts que vous aviez avec les autres coloniaux, c’était avec toutes catégories professionnelles ? Tamara Tytgat-Gramm : Toutes oui, toutes les catégories, mais vous êtes certainement au courant que, même en Afrique déjà cette époque là, il y a déjà des classes. Par exemple des classes des ingénieurs, donc directeurs, si vous voulez, c‟était la classe donc qui régissait tout. Et nous, donc on était un peu plus en bas mais on avait des contacts. Mais c‟était quand même assez marqué. Int : C’était hiérarchisé ? Tamara Tytgat-Gramm : Oui, mais malgré tout, il y avait quand même, parce que. Ce qui est passé en Afrique, c‟est que, au fond, on se réunissait plutôt d‟après les origines. Les origines belges, donc par exemple, il y avait un rejoint, il était avec les wallons. Si vous voulez, c‟étaient ces groupes, plus que les autres. Ben, alors les Flamands, les Flamands aussi, ils avaient leurs réunions pour eux. Donc, mais dans l‟ensemble, quand il y a des fêtes, donc, en 291

général on se mélangeait. La fête était tout à fait mélangée. Et on se connaît bien, parce que, quand même, en effet, on n‟était pas nombreux. 4 : 19‟50-22‟12 CONTACTS AVEC DES AUTRES COLONIAUX EN BELGIQUE Tamara Tytgat-Gramm : Lui, il a emmené ses amis, moi j‟ai emmené, mes amies, certaines amies et on se réunissait souvent. On est très réellement en corps maintenant, mais souder réellement. Int : Et donc vous avez besoin en rentrant, de trouver d’autres coloniaux. Tamara Tytgat-Gramm : Oui, oui, voilà, mais pas seule à ce moment, encore maintenant je, ce sont mes amis les plus fidèles, le plus anciens, ce sont les coloniaux. Int : Et pourquoi vous avez eu ce besoin ? Tamara Tytgat-Gramm : Mais c‟est-à-dire que, voilà, je vais vous expliquer. Parce qu‟en Afrique on a développé une mentalité assez spéciale. On n‟avait pas de famille et la famille, c‟étaitent des amis. Et finalement, on a beaucoup, parmi ces amis, on connaît les enfants. Il y avait beaucoup, par exemple, des marraines et parrains etcetera, pour les enfants déjà. Donc, il y avait des liens. Et donc comme ça, les liens d‟origine aussi, les Wallons avec les Wallons et maintenant c‟est ça qui m‟a ébahi pendant ma divorce. L‟Afrique, c‟était un famille, c‟était, malgré qu‟on était peut-être, je vous dis, il y avait une petite cassure entre les classes, les classes intelligentes et peut-être, là-bas, mais malgré tout, j‟ai gardé par exemple des liens avec Léoprins Bolienski et sa femme. Je les ai gardés jusqu‟à la mort de sa femme, j‟ai gardé, j‟étais très amie. Je crois, qu‟on a créé des liens jusqu‟à la mort. Int : Et vous trouvez ces anciens coloniaux dans des associations ? Tamara Tytgat-Gramm : Oui, il y avait des associations. Mais qu‟est-ce que, Florence, je m‟excuse. (gesprek wordt afgebroken) 5 : 0‟00-1‟30 Tamara Tytgat-Gramm : Bon. Pourquoi j‟en avais besoin ? Parce que on n‟avait pas d‟amis ici, sauf les, moi et d‟ autres personnes, d‟autres coloniaux. On avait rompu tous les liens avec la Belgique, on n‟avait plus d‟amis. Et d‟ailleurs, plusieurs de mes amis étaient nés en Afrique, donc on n‟avait rien ici. Donc, il fallait s‟accrocher à quelque chose. Et donc c‟est comme ça qu‟on a commencé à fêter le nouvel an ensemble. J‟ai encore des photos de quarante personnes chez moi, à la maison. Tous les coloniaux se connaissaient, ou se connaissaient plus ou moins. Donc à tour de rôle pendant trente ou plus d‟années. Donc on se 292

réunissait pour la fête de la nouvelle année, mais aussi pour les mariages de nos enfants et aussi, malheureusement, pour les enterrements. Et encore maintenant, c‟est notre famille. Et ça je crois, justement, comme je vous ai juste accrédité que, parce que nous n‟avons pas de famille, c‟était notre famille juste-là. On a créé réellement des liens. Mon meilleur ami c‟est Colette, son père était administrateur. Elle est née en Afrique, elle est née là-bas. D‟ailleurs je l‟appelle ma petite sœur, elle est un peu plus jeune que moi. Mais c‟est très fort, vous savez. 5 :5‟12-8‟16 ACCEUIL EN BELGIQUE + LES CRITIQUES Int : Et quand vous êtes rentrée, vous êtes rentrée en ’58, donc, mais alors est-ce que en ’58, quel accueil est-ce que vous avez eu en ’58, quand vous êtes rentrée ? Tamara Tytgat-Gramm : Je le dis, certainement, vous êtes déjà au courant, on n‟était pas très bien vus. On avait l‟impression que, d‟ailleurs encore maintenant, on nous prend, par exemple, pour des profiteurs un peu, et alors, et surtout qu‟on a gagné des masses d‟argent. Et c‟est pour ça par exemple, si vous avez une maison, si vous avez quelque chose, ou vous achetez un appartement ou quoi, ils disent : „Ah, mais ils ont été en Afrique, alors ça se comprend!‟ Comme si on avait donc, un peu profité des noirs et, non, ils n‟ont pas une très bonne opinion de nous. Int : Et vous avez senti ça quand vous êtes rentré en ’58 ? Tamara Tytgat-Gramm : Fort. Fort. Mais quand même, j‟ai dit : „Je ne comprenais pas.‟ Et vous pouvez leur expliquer, leur dire : „Non, en Afrique, on a fait beaucoup de biens aussi aux noirs, on a quand même essayé d‟être correct et tout‟, mais malgré tout, non non, l‟opinion est encore très forte, encore maintenant. Ils pensent que nous avons profité des noirs et c‟est pour les noirs qu‟ils se sont rangés. Int : Et comment vous réagissez par rapport à ces critiques ? Tamara Tytgat-Gramm : Eh bien, je crois qu‟il faut se taire parce que, au fond, d‟abord on ne sait pas prouver quoi que ce soit. Et puis, elles sont, les personnes comme ça, un peu, est-ce que c‟est la jalousie, est-ce que c‟est peut-être au moment, comment on voit maintenant les Africains qui viennent ici ? Dis que c‟est un peu notre faute aussi, parce que on a exagéré, parce qu‟on a les laissé tomber ? Et que on n‟a pas pu donc, continuer et ça seul, alors l‟exploitation des usines etcetera. Quoi que maintenant, je pense que ça remarche. Non, on nous a rendu. De réagir, c‟est difficile, parce que, comment voulez-vous défendre ? Si l‟opinion est tellement forte, à l‟époque déjà, maintenant, ça s‟estompe un peu. Mais les gens, qui ne connaissent pas l‟Afrique, ils peuvent s‟imaginer beaucoup de choses, hein. Parce que, 293

c‟est vrai que les noirs n‟étaient pas payés comme nous. Ce n‟était pas possible. Mais, ils n‟avaient pas les mêmes besoins, et ils n‟avaient pas faim. Ils avaient encore à manger, enfin. Ils avaient tout ce qu‟ils fallaient. Chaque noir, quand il travaillait chez vous, vous y aviez une maison, mais il y avait, à coté il y avait une maison pour le noir avec l‟eau et tout, et la toilette et tout hein. Ils n‟ont pas été réellement exploités, mais l‟opinion belge, encore maintenant. Si vous parlez que vous étiez en Afrique, on s‟imagine que vous vous êtes enrichi là-bas les poches pleines sur les dos de noirs. Non, non. T5 : 15‟58-18‟45 BILAN DE LA COLONISATION Int : Alors, qu’est-ce que vous pourriez faire comme bilan de la colonisation ? Les avantages, les inconvénients ? De la colonisation belge en manière générale ? Tamara Tytgat-Gramm : Eh bien, je donne mon avis, bien sûr ? Int : Oui, tout a fait. Tamara Tytgat-Gramm : Je crois qu‟il n‟est rien resté, il ne reste plus rien. A mon avis, les noirs n‟ont pas tellement profité de cette colonisation parce que, qu‟est-ce qu‟ils ont appris ? Ils ont peut-être appris un peu de français mais ils n‟ont pas assimilé, tout ce qu‟on a essayé de leur inculqué ? Ils n‟ont pas assimilé, ils n‟ont pas eu le temps. Ils n‟ont pas fait des études, il y en a quand même quelque qui ont fait des études mais ils ont fait des études en Belgique à l‟université. Mais là-bas, ils n‟ont pas développé, c‟était trop tôt. Il aurait fallu quelques années, peut-être une cinquantaine d‟années en plus. Mais comme ça, je crois qu‟ils ont tout perdu tout ce qu‟ils ont acquis avec nous et que maintenant, si maintenant, il faut, si on retourne en Afrique maintenant parce qu‟il y a des questions maintenant de réconcilier avec la Belgique, avec toutes ses idées sur-place, bon, je crois, maintenant, il doit recommencer à zéro. Les noirs n‟assimilent pas facilement aussi, il y a, lorsque, leur croyance, leur culture et les Belges n‟ont pas eu le temps de changer ça. De changer radicalement, quoi. Ça fait, à mon avis, si maintenant, n‟importe quel peuple, n‟importe quel peuple, les belges ou d‟autres peuples même les asiatiques ou des Américains, ils doivent tout commencer à zéro, avec leur façon, tout. Mais des Belges, il ne reste pas grande chose. La Belgique, ça va à se perdre. Septante ans, ce n‟est pas beaucoup hein. Int : Et est-ce que vous pensez la, et qu’est-ce que vous pensez de la politique étrangère belge dans ces pays-là? Tamara Tytgat-Gramm : Dans ce moment là ? Int : Maintenant. 294

5 :23‟30-29‟03 ACCUEIL EN BELGIQUE Int : Est-ce que vous pensez que vous avez été assez reconnue par la Belgique, par les institutions belges ? Vous auriez été plus reconnu, avoir, une reconnaissance morale ou financière ? Tamara Tytgat-Gramm : Non, non, je ne crois pas parce que, comment je vais dire, parce que je connais quand même beaucoup, par exemple, il y a beaucoup de nostalgie aussi quand même chez les anciens. Par exemple, il y a un ami qui était assistant social qui a fait beaucoup de bien. Il a même passé à la télévision. Int : Vous éprouvez aussi cette nostalgie ? Tamara Tytgat-Gramm : C'est-à-dire, non, non, je ne crois pas, d‟ailleurs il est très capable, il a bien fait son travail. Il y avait une autre, qui était infirmière. Non non, moi je trouve que, mais je veux dire que encore maintenant, les Belges, n‟ont pas réellement apprécié le travail que les coloniaux ont essayé de laisser là-bas de faire quelque chose de bien autour d‟eux. Ce n‟était pas accepté, ce n‟était pas reconnu. Int : Est-ce que vous pensez avoir quelque chose à transmettre aux jeunes générations ? Tamara Tytgat-Gramm : Justement, rien du tout. Pour, non, écoute, non, maintenant, il y a aussi que, par exemple ma fille, c‟est parce que elle n‟a pas eu l‟occasion d‟y retourner et mais il y en a d‟autres, les enfants de mes amis, qui retournent. Il y a quand même sur cette génération, donc après nous, il y en a quand même, on a laissé un amour de Congo belge, de l‟Afrique et quand même une certaine, une certaine, tolérance envers les noirs. La nouvelle génération, donc enfin, les enfants, nos enfants, cette génération après nous. Eh bien, ils ont un autre regard déjà sur les noirs. Par exemple, ils sont beaucoup plus tolérants et plus, comment je dirais bien, plus souples que nous, ça c‟est peut-être la chose qu‟on a laissée. Parce que, il y en a là-dedans, j‟ai deux amis, les filles sont ingénieurs-agronomes, eh bien, ils retournent là-bas facilement, ils font leur carrière là-bas avec beaucoup de plaisir et beaucoup de compétence et que, ils aiment ce pays, ils aiment ce pays. Donc, et leurs enfants aussi. Cette génération après nous, leurs enfants ça va être autre chose. Donc il y a encore un petit lien qui reste encore de ces temps que nous avons, on leur a laissé un héritage de l‟amour de l‟Afrique. Int : Je vais terminer par deux petites questions. D’abord, est-ce que vous avez vu l’exposition au musée de Tervuren ‘Congo, le temps colonial’ en 2005 ? Tamara Tytgat-Gramm : Oui, qu‟est-ce qu‟il y a eu. Int : Il y avait une grande exposition en Tervuren, c’est ce que vous l’avez vu ? 295

Tamara Tytgat-Gramm : Luxembourg ? Int : Non au musée Tervuren. Il y avait une grosse exposition sur le Congo, vous l’avez vu ? Et qu’est-ce que vous en pensiez ? Tamara Tytgat-Gramm : Oui, je l‟ai vu. Ben, il y avait un peu de tout là-dedans. Il y avait un peu de tout mais encore une fois, nous, on a nos idées là-dessus, mais est-ce que les Belges ont tiré quelque chose de ça. Les Belges qui n‟ont jamais connu l‟Afrique. Je ne sais pas. Il y a des choses qui étaient bien, il y a des choses peut-être qui étaient un peu moins bien, mais je ne sais pas, ça me n‟a pas laissé, en tout cas, un grand souvenir à moi. J‟ai eu, mais l‟Afrique, au fond, ma fille oui. Elle était au Sénégal, mais c‟est très sale la Sénégal. Mais elle n‟a pas tellement envie de retourner parce qu‟elle peut être déçue. Mais elle n‟a pas trouvé grandchose, les noirs ne sont pas évolués. Voilà. PARTICAPATION A L’ENQUETE Int : La dernière petite question, pourquoi vous avez accepté de participer à cette enquête ? (gesprek wordt afgebroken) 6 :0‟00Tamara Tytgat-Gramm : Pourqoui ? Parce que malgré tout moi je me dis, quand on n‟a pas grand-chose, attendez, parce que, de cette période là dans les écrits, dans l‟histoire, juste un ami qui a écrit deux livres sur cette vie-là. Mais autrement, qu‟est-ce qu‟on a comme trace sur cette colonisation, de cette vie qu‟on a vécu là-bas ? Oui, l‟union Minière a des archives. Il y a des films, tout d‟ailleurs il y a des autres.

296

2.2.6. Interview 9, Georgette Ghesquière Naam Geslacht Woonplaats Geboortejaar Burgerlijke staat Kinderen? Studies? Verblijfsduur in Congo Job in Congo Woonplaats in Congo Bij vereniging oud-kolonialen? Politieke oriëntatie Levensbeschouwelijke oriëntatie Belangrijkste activiteit vandaag

Georgette Ghesquière V Brussel 1927 Weduwe 5 Gestopt met studeren na de dood van haar vader tijdens W.O.II. 1950-1960, definitief vertrek in september 1961 Bediende in het bedrijf van haar man Leopoldville Nee Centrum Katholiek Gepensioneerd

4‟55-5‟40 L’IMAGE D’AFRIQUE Int : Quelle était l’image que vous aviez de l’Afrique avant de partir ? Georgette Ghesquière : Avant de partir ? Goh, vous me posez une question là ! On ne savait pas très bien ce que c‟était, l‟Afrique. On ne connaissait pas bien l‟Afrique. On avait des idées un peu préconçues des Africains, les Congolais, qu‟on ne connaissait pas du tout et qu‟on considérait un petit peu comme des gens moins évolués, moins instruits etcetera. On n‟avait pas, on ne connaissait pas bien l‟Afrique avant de partir. 7‟12-9‟57 CONTACTS SURPLACE AVEC AUTRES COLONIAUX Int : Quels étaient vos contacts surplace avec les autres coloniaux ? Georgette Ghesquière : On était très limité, on était seulement avec, principalement avec le personnel de la société. Tout au moins au début, puisque on était, je crois, pour trois mois en Léopoldville et les contacts c‟était avec les employés, les collègues de mon mari. Après ça, quand on est parti en brousse, on avait, également c‟était un chantier, avec donc seulement avec le personnel surplace. On avait beaucoup de contacts avec les Congolais à ce moment là, parce que c‟était fort limité. Nous étions à un chantier en pleine brousse, enfin, on avait des contacts avec la société Forminière, qui était une société importante mais qui était à trente

297

kilomètre de notre chantier. Là, on avait des contact, avec le,

principalement avec le

personnel européen, la direction, etcetera. C‟était fort amical, même avec la direction, le directeur. On jouait aux cartes ensemble. Il n‟y avait pas de discrimination entre le personnel, les ouvriers belges, ils venaient joués aux cartes avec, à la pétanque, dans le cinéma ensemble, dans le petit cadre de Forminière, évidemment. Int : Tu parles des ouvriers belges, donc il y avait des différences de statuts ? Georgette Ghesquière : Oui oui, il y avait le directeur, il y avait le service comptable et administratif, de mon mari, puis le secrétariat que je faisais, puis alors, il y avait des ouvriers, les charpentiers, les ferrailleurs, etcetera, qui étaient des personnels belges ou italiens. Int : D’accord, mais qui n’était pas systématiquement du personnel congolais, en faite ? Georgette Ghesquière : Mais il y avait quand même le personnel, les travailleurs qui étaient principalement congolais, il y avait, c‟est plus quand même des travailleurs surplace, très importante. Int : Donc, quand vous parlez des ouvriers belges, c’étaient déjà des ouvriers qualifiés Georgette Ghesquière : Oui. Oui. C‟étaient les patrons, si vous voulez, c‟était eux qui dirigeaient, c‟étaient des ouvriers très qualifiés, hein. Les mineurs, par exemple pour faire le tirage des mines, pour faire sauter les roches, etcetera, c‟étaient principalement des Italiens, c‟étaient de très qualifiées hein, oui oui. 50‟05-1‟01‟00 CONTACTS AVEC DES COLONIAUX EN BELGIQUE Int : Est-ce que vous avez retrouvé des amis belges d’avant votre départ, ou est-ce que vous avez retrouvé des coloniaux ? Où est-ce que vous avez trouvé des nouveaux amis, ça s’est passé comment ? Georgette Ghesquière : Ça s‟est passé comme ça, puisque nous étions dans la même société, sur des chantiers, on s‟est retrouvé avec des amies de chantier. Et de chantier en chantier, on se retrouvait tout le temps. Ce sont des amitiés qui durent toujours. Enfin, on avait de la famille, on avait les amitiés comme ça, on a créé d‟autres amitiés aussi évidemment. Je ne pense pas que nous ayons vraiment renoué avec des amitiés d‟avant. Il y avait trop, ça fait plus de dix ans qu‟on était parti et qu‟on n‟était pratiquement pas revenu donc on avait. A part la famille, on avait une grande famille aussi, et puis on était un peu séparé aussi parce qu‟on était en chantier de Roncquières en puis en chantier de Coo, donc on était un peu éloigné. Et alors les quatres enfants, le cinquième enfant qui est venu après encore. Donc on vivait fort en

298

famille, et avec les amis du chantier, c‟était fort. Les contacts sociaux étaient principalement ainsi. Int : Mais donc aussi avec des anciens d’Afrique ? Qui était sur le chantier en Afrique déjà. Georgette Ghesquière : Oui ! Oui, ah oui, absolument. Nous avons retrouvé beaucoup d‟amis africains sur les chantiers ici. Int : D’accord. Et des amis africains, vous voulez dire, des Belges qui avaient vécu en Afrique ? Georgette Ghesquière : Oui, Belges, Belges. Int : Et vous aviez… Georgette Ghesquière : Belge et Italien, pardon, parce qu‟il vivait beaucoup d‟Italiens aussi avec qui on avait des très bons contacts aussi. Oui, pardon. Int : Et vous avez, vous aviez un besoin de retrouver ces, en particulier, avec ces gens-là, qui avaient partagé votre vie en Afrique ? Georgette Ghesquière : Je crois que ces liens-là sont assez naturels, on a tous vécu de choses assez exceptionnelles au Congo ensemble, quelques fois à part aussi. C‟était une vie déjà, assez ensemble. Et tout le monde avait vécu un peu les mêmes problèmes et on s‟est raconté comment vous vous en sortez. C‟est ça, oui. J‟ai encore une amie maintenant que nous avons connue quand nous étions en Kamina, donc des années ‟55-‟57. Avec qui nous sommes toujours en relation. Et elle fait partie d‟un club, d‟un groupe des anciens coloniaux. Ce que nous n‟avons jamais fait. Int : Pourquoi ? Georgette Ghesquière : Je ne sais pas, parce qu‟on a été assez lié avec les personnes du chantier, je suppose. On ne s‟est jamais inscrit dans un club des anciens coloniaux. Int : Et quand vous voyez, donc il y a beaucoup d’associations des anciens coloniaux, vous pensez que c’est important, leur existence ? Georgette Ghesquière : Je pense que ils sont très, ils se retrouvent très fort, là-dedans. D‟après que je attends de mon ami, maintenant elle a des difficultés de déplacement mais elle n‟aurait pas raté une réunion. Tellement, c‟était, on se retrouvait ensemble, ce sont des amitiés très fortes. Int : Et vous pensez que ces associations peuvent avoir un autre rôle qu’un rôle de souvenir et de réunion ? De retrouvailles ?

299

Georgette Ghesquière : Non, je ne crois pas, les coloniaux ont été trop dépréciés pour avoir une certaine influence. Peut-être que ça reviendra. Je ne sais pas, si on commence, un peu, à se dire que tout ce qu‟on a fait n‟était pas négatif.

LES CRITIQUES Int : Et quand vous êtes rentrée justement, vous avez été confrontée avec des critiques ? Au moment de votre retour ? Georgette Ghesquière : Oui, il y a souvent des critiques, ça c‟est certain. Pas nous personnellement, mais on attendait constamment des critiques envers les coloniaux, hein. Int : Et de quelle sorte ? Georgette Ghesquière : Oh, on a exploité les noirs, on a, ce qu‟on attend toujours encore, maintenant encore bien souvent. On a exploité le pays, on a exploité les noirs, on a tenu, ce qui n‟est pas entièrement vrai. Int : Et comment vous réagissez face à ces critiques ? Georgette Ghesquière : Je dis ce n‟est pas vrai, c‟est vrai et ce n‟est pas vrai. Il y a eu des choses vraiment répréhensibles oui, mais il y a eu des choses vraiment positives, qu‟on ne veut plus voir. Et ce que j‟ai vécu de plus, qui me marque de plus, c‟est notre premier terme, où nous étions vraiment isolés avec des Congolais. Nous étions une dizaine, après ça, une vingtaine, d‟Européens, Belges et des Italiens avec, un tans de 300 à 500 Congolaises, des travailleurs. Là on a vécu avec eux. Ils sont gentils, mais maintenant je ne peux plus comparer, parce que maintenant je suppose que même les gens de brousses. Peut-être il n‟y a plus d‟école de tout dans la brousse, maintenant. Là, en Bas Congo, il y avait une école. Les Africains étaient soignés. Il y avait un immense hôpital pour les Congolais, pour le personnel de la société évidemment. Il y avait des écoles pour Européens, il y avait des écoles pour les Congolais, qui étaient vraiment très, très bien tenues, etcetera. Donc, les Congolais veulent bien travailler pour des sociétés pareilles hein.

BILAN DE LA COLONISATION Int : Oui, si vous devrez tirer un bilan de la colonisation, quels sont les points positifs et négatifs pour vous ? Georgette Ghesquière : Positivement, on a fait beaucoup de choses : médicalement, l‟instruction, mais je ne peux pas parler pour tout le Congo, je ne connais pas partout. Int : Oui, mais c’est bien.

300

Georgette Ghesquière : Mais, il y avait fait beaucoup d‟écoles. Evidemment, on venait de créer seulement deux universités. En ‟50, il y avait l‟université de Léopoldville et l‟université de l‟Elisabethville donc, hein. Mais ça n‟a pas encore eu le temps d‟emmener des diplômés. Il y en avait bien quelques uns qui étaient venus faire des études en Belgique, mais c‟était très, très rare à ce moment encore. Mais il y avait quand même, un bon degré d‟instructions. Je ne sais pas ce que qu‟ils ont maintenant. Et ce que je trouve qui est le plus perdu, c‟est le milieu médical. Les soins médicaux étaient très bien organisés, pour les Européens, pour les Belges, mais aussi pour les Africains. J‟ai visité l‟hôpital de Léopoldville, bien sûr c‟était un hôpital, ce qu‟on dirait maintenant surpeuplé, mais il y avait de bons soins. Et on disait que par, à travers tout le Congo, il n‟y avait pas un seul endroit où en deux heures de marches, en deux jours de marches, pardon, tout être humain ne pouvait pas se faire soigner. Donc il y avait des dispensaires partout, il y avait des hôpitaux, je crois qu‟il n‟y a plus rien. Int : Et quel regard portez-vous aujourd’hui de ce pays-là ? Georgette Ghesquière : Je dis c‟est triste, c‟est triste. C‟est un pays qui a tellement de possibilités et qui n‟est pas bien géré. J‟espère qu‟il y aura bientôt des gens capables de les mener à bien. Qu‟il n‟y aura plus de profiteurs et des dictateurs qui prennent tout pour eux, et qui laissent mourir tout les gens. Maintenant je ne sais pas. On disait aussi que dans la brousse, les gens n‟auraient pas faim, ils font leur petite culture, ils vivent un peu en autarcie avec quelques poules etcetera. Je ne sais pas comment ça va maintenant. J‟ai vu ça, évidemment, j‟ai vu des petits villages de Congolais qui vivaient en autarcie. Int : Quel rôle est-ce que les Belges doivent jouer aujourd’hui ? Est-ce que les Belges ont un rôle à jouer encore aujourd’hui dans la situation ? Georgette Ghesquière : Il semblerait qu‟ils reprennent un petit peu plus contact, et que les Congolais demandent quand même un peu plus de, il semble avoir plus confiance dans les Belges que dans d‟autres pays. Ça semble, pour autant que je puisse comprendre entre les lignes. Il y a évidemment, la contrepartie, que il y a des grosses sociétés qui remettent leurs intérêts. Mais enfin, les grosses sociétés comme l‟Union Minière, Forminière etcetera, c‟étaient des sociétés qui n‟y allaient pas seulement pour la philanthropie mais, ils ont fait beaucoup de bien aux populations quand ils étaient là surplace. Mais je ne sais pas comment c‟est maintenant.

301

L’INDEPENDANCE Int : Est-ce que l’indépendance a joué un rôle dans le développement du pays par la suite ? Est-ce que pour vous elle a eu lieu au bon moment ? Georgette Ghesquière : Non, beaucoup trop tôt. Beaucoup trop tôt. Il n‟avait pas de personnes aptes à prendre ce pays en mains. Je ne sais pas s‟il y a maintenant quelqu‟un qui soit apte de prendre ce pays en mains. Peut-être.

302

2.2.7. Interview 10, Louis Boinem Naam Geslacht Woonplaats Geboortejaar Burgerlijke staat Kinderen? Studies? Verblijfsduur in Congo Job in Congo Woonplaats in Congo Bij vereniging oud-kolonialen? Politieke oriëntatie Levensbeschouwelijke oriëntatie Belangrijkste activiteit vandaag

Louis Boinem M Theux 1927 Weduwnaar 3 Werd vrijwilliger voor het leger op 17,5 jaar, later arbeider geworden. 1951-1960 (daarna verschillende reizen voor langere periodes naar Afrika, laatste terugreis 1983) Begonnen als garagist en op het einde van koloniale carrière directeur van een société. Brousse Ja Centrum Atheïst Gepensioneerd

18‟18-22‟15 CONTACTS SURPLACE AVEC AUTRES COLONIAUX Int : Quels contacts est-ce que vous aviez avec les autres coloniaux surplace ? Louis Boinem : Très bons contacts, parce que en général je n‟aimais pas parler de Wallons Flamands. Les Flamands en Afrique, au Congo belge, étaient mal vus, étaient mal vus, par tout le monde, même par les noirs, parce que même quand un noir veut insulter une autre, il disait : „Bas flamand‟, il disait, vous voyez à quel point il ne s‟aimait pas beaucoup. Et plus de ça. Int : Et pourquoi ? Louis Boinem : Parce qu‟ils étaient peut-être moins conviviales que nous. Plus, je ne sais pas. Et alors, à la COTONCO, ce n‟était rien que de Wallons. Et, en général, de la même région peut-être. Alors c‟était plutôt, des très bons rapports. Très, très bon, parce que on vivait dans de postes, par exemple moi, j‟étais à Polices, mais Polices c‟était une petite ville, mais notre poste, c‟était dehors de la ville environ à 108 kilomètres. Donc, un poste, c‟est une trentaine de maisons, une usine, un centre d‟électrique, et on vit ensemble toujours. On se fait des copains, on se fait des soirées ensemble. Il y avait un club, un club pour aller boire une bière, il y avait un bowling, il y avait des tennis. Et tous les soirs à quatre heures et demie, puisqu‟on arrêtait le boulot à quatre heures et demie, on se réunissait, on allait jouer du tennis. On était

303

beaucoup ensemble. Evidemment, et des histoires de, entre hommes et femmes, ou d‟autres, ça n‟existait pas là. Parce que on se connaissait tellement, on était tellement ensemble, que c‟était impossible. Int : Est-ce que vous diriez donc, il y avait une sorte de homogénéité, au niveau des coloniaux, est-ce qu’il exigeait une classe sociale homogène selon-vous ? Louis Boinem : Non, non, on se considérait tous plus au moins égal à l‟autre, il faut dire par exemple, nous à notre, la COTONCO, il y avait le directeur, qui était quand même le chef suprême quoi. Il y avait deux, trois, sous-directeurs, mais qu‟on se dirigeait au même titre de nous, quoi, les autres. Non non, il n‟y avait pas de classes. Int : Et par rapport au milieu sociale d’origine ? Selon-vous, il y avait un profil particulier ? Louis Boinem : Non, nous étions plus au moins de même origine, tous... Int : C’est-à-dire ? Louis Boinem : Fils d‟ouvrier, fils d‟employé. Non, par exemple, le directeur, c‟était un ancien comptable qui était arrivé à pose direction et il y avait des sous-directeurs, il y en a un qui était de Ypres, qui avait fait, non non. Il y avait quand même un autre directeur qui a fait son université coloniale à Anvers. Mais, aucune différence. Pas beaucoup. 33‟16-36‟10 VIE QUOTIDIEN Louis Boinem : Et en brousse, c‟était différent de la ville, par exemple, actuellement, vous pouvez encore y aller, vous serez très bien reçu, hein. Je crois que, quoi que, comme avant. Et avant, en brousse, on était très bien reçu. Moi, j‟ai beaucoup voyagé, dépanné des camions etcetera. Je m‟arrêtais dans un village, je demandais de l‟eau, je l‟avais, j‟étais bien reçu et maintenant ça n‟a pas changé. Parce que les Congolais sont très gentils. Mais seulement, dans certaines circonstances, quand ils ont une arme en main, ils sont très dangereux, quand ils commencent à fumer du champ. Int : Et quelle est la raison de cette différence entre la brousse et la ville ? Louis Boinem : Mais, dans la ville, on a été gâté par la vie moderne. Les boissons, les postes de radio, les dancings, la vie moderne, quoi. Parce que, avant ‟60, votre boy, vous le demandez pour aller dans une certaine ville, on lui faisait une feuille de route, et sûr cette feuille de route est inscrite. Int : Et qu’est-ce qui a changé dans votre relation concrètement avec la population après l’indépendance ? 304

Louis Boinem : Non, rien n‟a changé, les boys sont restés les boys. Je me souviens quand on était, on était à côte de la route, avec les militaires, qui nous faisaient aller s‟asseoir pour toute une journée. Il y avait des noirs autour de nous et notamment je revois encore notre boy, qui s‟appelait Romano, et il dit : „Mon Dieu. Ils sont fous ces gens, là.‟ Non, rien du tout. Int : Bon, votre femme et vos enfants sont retournés en Belgique, ils vous rejoignent après, ils sont venus vivre avec vous au Congo ? Louis Boinem : Non, c‟est-à-dire que, je suis rentré trois mois, puis je suis revenu seul, toujours seul, et après on faisait des termes d‟envers neuf mois. Alors je me suis tourné au directeur, et j‟ai dit, neuf mois, je ne reste pas, à six mois, je retourne. Et alors, il dit : „Bon, ça va.‟ Et après six mois, je suis retourné en congé, et là, on a laissé les enfants chez la famille et je suis revenu seul avec ma femme. Int : D’accord. Louis Boinem : Et on est resté seul là pour un an, un an, je crois. Et après mon terme, je suis rentré avec ma femme en Belgique, et depuis de là, je suis revenu seul et deux mois après, ma femme, m‟a rejoint avec les enfants. 42‟00-45‟08 PARTIR DE CONGO Louis Boinem : Si il n‟y avait pas d‟indépendance, je restais là, j‟aurais pu finir ma carrière là. Mais du fait de l‟indépendance, tout a été chaboulé, quoi, et il y a plus rien qui existait, ils ont tout démoli. Int : Comment est-ce que vous voyez cette indépendance, est-ce que pour vous elle est arrivée à un bon moment ? Ou on aurait dû attendre encore ? Louis Boinem : J‟avais, quand j‟étais a Buta, que j‟ai fait une usine ou on traitait l‟huile de palme, il y avait un Portugais, qui s‟appelait Pinto, et il me dit : „Monsieur Boinem, vous allez voir, nous en Angola, ils n‟ont pas leur indépendance, parce que nous, à la mitrailleuse‟, il disait. Parce qu‟en Angola, c‟était encore différent, il y avait des Portugais qui étaient des chauffeurs de camions, c‟était. C‟est autre chose. Nous en Afrique, il y avait une grande différence, au Congo belge, entre les Européens et les noirs. Il y avait une ligne, une ligne de démarcation, qu‟aucun ne passait. Tandis en Angola, là c‟était un mélange, d‟abord des mulats portugais. Et ce Portugais me dit : „Monsieur Boinem, chez nous, ça n‟existe pas, parce que, à la mitrailleuse‟. Mais ils ont dû faire comme nous, il n‟y a rien à faire. Mais vous m‟a posez une question avant que je... Int : Oui, je vous demande qu’est-ce que vous pensez du timing de l’indépendance ? 305

Louis Boinem : Ah oui, je assistait ici, dernier mois, à une conférence, où je me suis un peu engueulé, mais avec le monsieur, qui faisait une conférence, qui était une officier du Force Publique. Je lui demandais, que avez-vous fait en ‟60 ? Et il dit : „En ‟60, je suis rentré en Belgique‟. Alors ça, je trouvais que ce n‟était pas bien parce que, ces gens-là devraient rester, et essayer de continuer leur militaire. Alors, ce que je pense de l‟indépendance, premièrement, on s‟y est pris trop tard. On aurait du commencer déjà 10 ans avant, et 10 ans avant, on aurait dû envoyer des gens à l‟université en Belgique, pour en faire des probes Belges. Parce que en Afrique, il y avait des pros blancs, et des contres blancs, et des pros blancs, il y en avait beaucoup. Et tous ces gens là, il fallait les envoyer en Belgique, mais nous on a toujours eu la grande séparation entre noir et blanc. A mon avis, il a fallu que c‟était 10 ans avant, 10 ans de l‟école. Premièrement, les plus hauts gradés dans la force, c‟étaient des adjudants. Ils auraient dû envoyer des types bien à l‟école militaire en Belgique, qui se rentraient comme officier en Afrique. Qui auraient fréquenté les officiers européens, mais les officiers européens, ils avaient le mess des officiers. Et les gens ne voulaient pas. Ils trouvaient ça peut-être dégradant d‟avoir des noirs officiers. 1‟07‟10-1‟16‟30 LA SITUATION ACTUELLE EN CONGO Int : Selon-vous à quoi est dû la situation actuelle en Congo ? La situation difficile actuellement du Congo ? Louis Boinem : Parce qu‟ils ne savent jamais se diriger eux-mêmes, parce qu‟ils sont négligents quand ils ont quelque chose, tout de suite, par exemple la zairesation, qu‟est-ce que ils faisaient ? Il y avait un magasin, on avait un magasin de gros qui était repris, on n‟a pas pris l‟usine, mais ils ont pris les magasins. Qu‟est-ce qu‟ils ont fait la première chose ? Ils ont pris le cotembanc, le cotembanc était bloqué, donc ils ont pris d‟abord l‟argent. Ensuite les magasins, ils ont vendu tous les stocks, tous les meubles etcetera. Et puis ils n‟ont plus payer le loyer, ont plus payé de l‟électricité, on a fermé, ça, est disparu. Et tout ce qui a été zaïrenisé avait été dilapidé comme ça. Toutes les petites entreprises, par exemple, moi. Il y avait un Européen là, il était un ancien agent de chemin du fer, il avait pris son retrait, il avait une maison et il élevait des poules, avec sa femme. Il avait peut-être deux, trois cents poules, il vendait des œufs, bien ça était zaïrenisé. Il y a un type qui arrivait et dit : „Voilà monsieur, votre affaire, ça a été attribuer‟, avec sa fameuse date d‟attribution, le type a quitté sa maison, tout, prenait sa valise et partait, ou il fallait tout laissé, le type a vendu les poules et tout. Trois mois après ça n‟existait plus. Pourquoi ? Parce que, moi j‟ai discuté des fois avec des Zaïrois 306

et je disais : „Pourquoi faites-vous ça ?‟ Moi, j‟avais un chef de personnel, tant dis, à l‟origine il était commis, et il était un brave type, un grand, un Kasaï, il s‟appelle Baila. Et un jour il dit : „Monsieur Boinem, je voudrais bien être directeur.‟ „Oui, ça va, je te nomme directeur et moi je suis plan ton chef.‟ „Ah, non, vous ne pouvez pas dire ça.‟ Mais je dis : „Si.‟ Mais il faut qu‟il soit nominé directeur et il a encore fait moins qu‟avant, et finalement ce sont des gens incapables de diriger que de choses, de faire n‟importe quoi. Int : Pourquoi, parce qu’il n’a pas été formé ? Louis Boinem : Si, mais c‟est leur mentalité, il avait une maison, il avait encore une autre maison de face pour sa deuxième femme où sa troisième, etcetera. Non, il fréquentait les bars, non, il ne travaillait pas. Non, non, ils sont comme ça. Impossible de leur confier quelque chose. L’IMAGE D’AFRIQUE Int : Quelles images vous avez gardées de l’Afrique ? Louis Boinem : De ? Int : Quelles images est-ce que avez-vous gardé de l’Afrique ? Louis Boinem : Quand j‟étais jeune je allais beaucoup à la chasse que j‟adorais. On faisait beaucoup de soirées entre nous, ça, j‟adorais aussi. C‟était, mes enfants ont eu une très belle vie, moi, je jouais tous les jours au golf, pour finir, hein. Je travaillais de moins en moins, mais j‟avais de plus en plus de tracas, il y avait ça aussi, parce que ce n‟est pas la fête aussi. Et je garde un bon souvenir de tous mes amis d‟Afrique parce que on s‟aidait l‟un et l‟autre. On était obligé de s‟entraîner parce que on était loin de tout et finalement on se retrouve en famille mais on était Belge, quoi. Int : Qu’est-ce que l’Afrique vous a apporté ? Louis Boinem : Une bonne situation, que je n‟aurais jamais réussi en Belgique, j‟avais fait mon école technique dont que j‟aurai fini comment, peut-être dans une usine ? Pas plus. J‟aurais deux, trois enfants, ma femme aurait travaillé, mais je suis arrivé en Afrique, j‟ai monté, j‟ai monté, pour finir comme directeur d‟une société, j‟étais administrateur. Ma femme n‟a jamais dû travailler. J‟ai eu une très belle vie, quoi. Je rentrais en congé, j‟allais au méditerranée. Ça m‟a apporté, surtout au point vue, de niveau matériel, beaucoup. Une vie que je ne serais pas arrivé à ça en Belgique, mais j‟ajoute que j‟ai beaucoup travaillé. Parce que souvent on dit, ce n‟est pas vrai, on fallait travailler. Il fallait bien travailler autrement on était viré. Là, ça n‟existait pas, le syndicat.

307

CONTACTS AVEC DES COLONIAUX EN BELGIQUE Int : Est-ce que vous avez retrouvé des anciens d’Afrique quand vous êtes rentré en Belgique ? Louis Boinem : Pas tellement, non, non. Si, j‟allais une fois par an à Nivelles. Les anciens d‟Afrique, si, finalement, oui. Dans le fond, j‟avais un ami, on s‟est toujours beaucoup fréquenté, on est parti en vacances ensemble, les enfants se connaissaient très bien, puisqu‟ils avaient vécu ensemble à Lumumbashi. Oui, c‟est vrai, puis il y avait un autre ami. Malheureusement, ils se sont décédés tout les deux. Oui, j‟ai gardé de très bons amis ici, et notamment mon ami qui était en Afrique du Sud, quand il venait en Belgique, il venait à la maison. C‟est un juif, c‟était vraiment un juif différent, lui. Il avait une drôle de vie, sa mère était Espagnole, ses ancêtres chassés par l‟inquisition en Espagne, d‟Espagne en Italie, d‟Italie en Grèce, de Grèce en Turquie, de Turquie en Crêtes, en Alexandrie, chassé par Nasser, en Afrique chassé par Mobutu par le zaïeresation. Mais ce copain là, maintenant il habite en Afrique du Sud et là, quand il venait en Belgique, il venait à la maison. Int : Quand vous dites que vous avez retrouvé des anciens Africanistes, et des anciens de l’époque de la colonisation ou d’après ? Louis Boinem : Mes amis c‟était d‟avant ‟60. Int : Est-ce que vous faites partie d’une association ? Louis Boinem : Oui. Je fais partie d‟une association, celle de Verviers. Avant il y avait aussi, une fois les Katangais se réunissaient à Nivelles. Le soir Katangais, quoi. On était 200 à peu près. Il y avait beaucoup de très vieux, d‟avant ‟60. J‟y trouve de bons souvenirs. Avec celle de Verviers, on est une centaine. Comme j‟ai dit, ma femme n‟était pas en Afrique, et peutêtre ça elle rase un peu, toutes les histoires des noires, et de l‟Afrique. On rediscute de ce qui s‟est passé, du passé.

308

2.2.8. Interview 11, Emile Decerf Naam Geslacht Woonplaats Geboortejaar Burgerlijke staat Kinderen? Studies? Verblijfsduur in Congo Job in Congo Woonplaats in Congo Bij vereniging oud-kolonialen? Politieke oriëntatie Levensbeschouwelijke oriëntatie Belangrijkste activiteit vandaag

Emile Decerf M Athinse 1935 Weduwnaar 3 Legeropleiding als paracommando, secundaire studies afgewerkt 1957-juli 1960 Paracommando, ook voor COTONCO gewerkt Brousse Ja Extreem-rechts Atheïst Gepensioneerd

36‟10-36‟55 CONTACTS AVEC LES CONGOLAIS Emile Decerf : Les noirs ne s‟entendent pas. Ils se disputaient tout le temps entre tribus, entre villages, voisins. Même dans les grands villages, ils commençaient à y avoir des disputes parce que les vieux chefs reconnus par l‟administration belge, parce que, quand je arrivais dans un village, pour voir les champs, je m‟allais présenter au chef. Le chef me présentait quelqu‟un avec qui j‟allais visiter les champs. Mais quand j‟arrivais dans certains villages, j‟allais chez le chef, puis il y en avait des jeunes, qui venaient, „C‟est plus lui le chef, c‟est nous autres‟. Et ça commençait comme ça, des disputes, vous comprenez ? Alors, ce que je veux vous dire, les marchés de coton. 44‟00-44‟40 Emile Decerf : C‟est quelque chose de vivre tout seul sans arme dans des milliers de noirs. Et quand des politicars, communistes, ministres de Lumumba venaient faire des discours et chauffaient la foule contre les blancs. Et vous devez vivre tout seule, comme ça. C‟est pas possible, ça ! Il faut que, les gens ne comprennent pas, ici, ça ! Comprenez-vous ? Alors, moi, j‟ai dit là.

309

47‟50-49‟23 PARTIR DE CONGO Int : Le jour de l’indépendance, avez-vous vu un changement ? Emile Decerf : On s‟était réuni au COTONCO. On avait entendu le discours du roi et celui de Kasavubu, qui n‟était pas contre les blancs. Puis Lumumba est monté et il a dit : « Sire, nous n‟oublierons jamais qu‟il y avait des chutes pour les noirs et des maisons pour les blancs, sire nous n‟oublierons jamais ». Et il a commencé comme ça. Alors, nous avons entendu et nous disons : „C‟est fini, maintenant.‟ ? Parce que les noirs. Int : Mais sinon, avant ce discours-là vous disiez que vous pouviez rester ? Emile Decerf : On avait une chance de rester, tout le monde voudrait rester. Avant ce discours-là, tout le monde croyait pouvoir rester. Il y en a qui sont revenus. Moi je n‟ai jamais eu peur des noirs. Je les aimais bien. Je m‟arrangeais bien avec eux. Ce sont des braves gens, comme les paysans ici. Les paysans, ce sont des braves gens. Enfin, c‟était, ça a fort changé partout, maintenant. Mais non, tout le monde, tout le monde les aimait. Mais ce sont les politicars là déjà, parce que il y avait la Russie, il y avait l‟Université Lumumba en Russie. C‟est elle qui a formé Lumumba, il y avait aussi les Chinois, on savait ça en Belgique, il y avait des Chinois qui s‟infiltraient. Déjà, à cette époque là. 56‟00-1‟14‟30 SENTIMENTS POUR LE CONGO Emile Decerf : Au Congo belge, c‟est la région la plus riche du monde. Il y a tout. Il y a tout. Les noirs, moi je disais toujours, je voudrais tant être noir au Congo belge. Quand j‟étais là, je le disais aux noirs. Pas blanc, noir ! Parce que en tant que blanc je devais me tenir comme un blanc, me soigner comme un blanc, on ne pouvait jamais, vous comprenez ? On gardait notre emprise sur les noirs par notre comportement, et par notre comportement, parce qu‟on apportait là-bas. Un jour moi, j‟avais mes boys, mon porteur, ils se discutaient. Il y avait une femme qui m‟avait donné des Matches, et j‟avais les Matches sur mon bureau. Et alors mon boy avait pris un Match et il gardait dehors et il avait un porte-avions sur le Match. Et alors il discutait devant la, ils discutaient, et alors mon boy vient et il dit : „Mwana, qu‟est-ce que c‟est ça ? Un bateau ! Et ça dessus ? C‟est un avion ! Alors je le leur ai expliqué que la mer est longue, que il fallait dix-huit jours et dix-huit nuits pour aller en Belgique, que les blancs ont fait des grands bateaux qui s‟emportait le nom d‟un porte-avions. Que ce porte-avions peut-être rempli avec des centaines d‟avions. Et vous comprenez les noirs ? Il faut se remettre à leur place, tout ça, eux, ils n‟ont jamais rien vu. Ils n‟ont rien, ils n‟avaient pas de 310

télévisions, ils n‟ont rien. Ce n‟est pas la préhistoire mais on n‟était pas loin quand même. Un jour, je tombe en panne, dans mon secteur, c‟était au début. C‟était encore plus sauvage là, parce que à Kigali les gens étaient quand même un peu petite chose, mais ma camionnette tombe en panne. J‟avais un boy-chauffeur, Pierre, mais un peu, il remets mon tire, le pneu de rechange. Alors, il prend la crique, comme ça, c‟était une petite crique hydraulique, il la met en dessous de la camionnette et il commençait à monter la crique avec un petit bar. Voilà, la camionnette qui monte. Et il y avait des vieux là, ils n‟avaient jamais quitté, c‟est ces vieux là qui m‟ont raconté que les premiers blancs étaient venus par la rivière. Et qu‟ils croyaient que c‟était leurs morts qui revenaient, parce que les noirs, quand ils tombent dans l‟eau, ils deviennent blancs. Et vous comprenez ? C‟était des histoires ! Donc, rien que une petite crique comme ça, c‟était suffisant pour les émerveiller ! Alors ils disaient : „Ah les blancs, ah les blancs, ah les blancs !‟ Mais alors, c‟est comme ça qu‟on les tenait. Qu‟on les tenait, enfin comment, c‟est comme ça qu‟ils nous respectent, c‟est comme ça qu‟on pouvait travailler. Maintenant, c‟est fini. Plus personne n‟ira travailler au Congo, ce n‟est plus possible. On ira travailler dans les centres, mais nous autres, dans la brousse, où on était, c‟est fini. Il n‟y a plus personne qui est allé. Vous savez, ce sont les jours passées. Parce que je continue à me intéresser malgré tout. Il y a Vincent Company, un jouer de football qui est parti en Afrique là, au Congo là, pour aller faire le malin, pour se faire filmer. Il arrive avec une camionnette pleine de bonbons chez un bazar pour distribuer les bonbons. Un paquet, deux paquets, trois paquets, mais il n‟en a pas pour tout le monde. Comme ils arrivent dans un village, il y a toujours les enfants et puis les autres qui venaient. Une, deux minutes après, sa camionnette était vide. On lui a tout volé, les cartons, c‟est plus possible, d‟aller là-bas. Les Médécines sans Frontières qui vont se faire voler leurs camions et tout ça. Vous comprenez, ce n‟est pas possible ! C‟est devenu l‟anarchie, et tous les évolués. Int : C’est la faute de qui que c’est devenu l’anarchie, ça ? Emile Decerf : C‟est la faute qu‟on n‟a pas éduqué, qu‟on les a laissés trop tôt, nous autres quand on était là, et on parlait de l‟indépendance, ben, c‟est normal que tous les pays soient indépendants. On n‟était pas contre l‟indépendance nous autres, ce qu‟on voulait, c‟est mettre des doublures, c‟est qu‟on. C‟est les missionnaires qui étaient chargés de l‟instruction en Afrique, bon, ils ont fait ce qu‟ils ont pu, mais il faut quand même constater qu‟ils ont fait des prêtres, alors qu‟on dit que les prêtres ont un bagage universitaire, on n‟a jamais fait un médecin. Donc on est allé dans les choses que, il y avait des agronomes chez nous, des agronomes, on avait des agronomes qui travaillaient dans l‟état, qui avaient une région comme moi, mais qui n‟achètent pas le coton. Le COTONCO, les agents, faisaient le même 311

travail que ces agronomes-là, mais en plus on achetait chez eux. Parce que la responsabilité de l‟argent, des achats et tout ça, c‟était privé. Les gens, qu‟on disait, ceux qui ont fait le discours, les évolues, soi-disant, parce que ceux qui ont fait quelques études de secondaire, ils étaient évolues par rapport aux autres, alors eux pensaient, comme la Force Publique a pensé : si tous les blancs partent, tous ses petits chefs vont devenir grands chefs, et c‟est ce qui s‟est passée. Alors ils ont commencé à prendre les armes, ils ont commencé à se battre contre. Donc ce qu‟on fallait faire, il fallait nous laisser là, encore quelques années, peut-être, moi je dis dix ans et il fallait former des noirs et les mettre en doublure avec nous autres. Et lorsque une petite part travaillait en doublure, même si on reste un an, il a appris, même six mois, il a appris le travail. Alors, petit à petit, au lieu de engager des nouveaux blancs, il y en a qui partaient en retraite, il y en a qui ne sont pas revenus. Il y en a beaucoup qui ont fini leur terme et qui ne revenaient plus. Bon, on gardait quelques blancs pour finir, pour arriver à avoir une issue noire, qui connaît tout. Une fois, on avait une réunion, une réunion de l‟état, concernant les cultures, et là il y en avait un agronome noir, un homme qui s‟appelait Evariste. Et je parlais et tout ça, et moi je dis, lui il était persuadé qu‟après l‟indépendance, ça allait tourner comme quand les blancs était là. Je lui ai dit, moi : „Dans un an, il n‟y a plus rien.‟ Quand vos tracteurs, au COTONCO on avait neuf caterpillars, neuf grands tracteurs acquis, pour faire les labours, la dernière année on a même pulvérisé par avion, j‟ai tout ça sur mes films. Et je lui ai dit : „Mais quand vous aurez, ça ne va pas comme ça, une organisation, et si, quand ils ont un tracteur en panne, il faut recommander des pièces et ceci et tout ça, ça ne va pas comme ça. Il faut le temps, il faut…‟ Et il avait raconté au monsieur Tirry, administrateur de territoires que j‟étais un raciste. L‟administrateur de territoires, monsieur Tirry, m‟a fait demander ce qui est passé, par l‟intermédiaire de mon chef COTONCO et j‟ai passé : „Quoi qu‟il dit ?‟ Et bien, Evariste avait dit que tu avais lu des propos racistes, parce qu‟on ne pouvait plus les traité makakes, vous comprenez ? Dans le temps on les traiter makakes, mais quand vous devez travailler et que vous avez des difficultés dans votre travail, mais ici, il y a disputes, mais comme nous sommes tous blancs, on se disputent, mais il n‟y a rien. Mais maintenant là, quand s‟était un blanc et un noir, ça devenait raciste. Ça ne va pas ! Vous comprenez ? Le Belge au Congo était un bon colonisateur. Les enfants jouaient avec les enfants blancs et naturellement, il y avait des exceptions dans les villes et tout ça, il y avait des gens qui faisaient des manières. Mais chez nous en brousse, chez nous en brousse ce n‟était pas comme ça. Quand quelqu‟un noir venait et disait : „Bwana, tu veux venir voir, il y a ma femme qui est malade „ „Bien sur, mais je ne suis pas un médecin quoi‟. Combien j‟en ai conduit au dispensaire et à l‟hôpital, il y avait un hôpital à Kanginaki [fonetisch] et alors. Ça a 312

été trop vite, trop tôt, il y aurait fallu, comme j‟ai dit, des doublures et progressivement, ils vont les remplacer, mais qu‟est-ce que vous voulez ? C‟est comme ça. Et alors, on aurait dû les remplacer et ils seraient été comme, il y avaient déjà des noirs avec des fonctions, même chez nous, il y avait un comptable noir, il y avait un mécanicien, Alidor. C‟était des hommes de métier, ils étaient forts, il ne faut pas lui emmener un break ou un Chevrolet. On avait un chef, ils tombaient parfois en panne, et il devait pousser sa voiture chez le COTONCO, mais si on n‟avait pas eu un mécanicien blanc dans le COTONCO, il était perdu. C‟est ça que je veux dire. Il fallait le temps, il fallait créer des écoles, tous les villages en brousse, il fallait des écoles qu‟on apprenait au noir à lire et à compter, les petits enfants, hein. 1‟13‟00 LA SITUATION ACTUELLE EN CONGO Emile Decerf : Ces gens là, ce sont des barbares, hein. Ce ne sont pas des gens comme nous, vous avez vu ce qu‟ils ont fait au Rwanda ? Ils vivaient avec leurs voisins, depuis des années et puis ils ont décidé de tuer entre eux. Est-ce que vous rendez compte ? Ce n‟est pas possible ça ! 1‟48‟00-1‟58‟00 LES CRITIQUES Int : Comment est-ce vous réagissez face aux critiques qu’il y a eu sur la colonisation ? Emile Decerf : Comment ? Int : Comment vous réagissez face aux critiques qu’il y a eu sur la colonisation ? Emile Decerf : Ah. Ça me fait mal, partout. Partout, parce que, dis-moi un peu maintenant, si il n‟y avait pas la colonisation partout. Le Congo belge, c‟est encore différent que les colonies françaises qui ont, comme la Côte D‟Ivoire, le Togo, beaucoup plus tôt que nous, parce que ils étaient beaucoup plus près de la mer. N‟est-ce pas, eux, ils ont vu, pas colonisé, mais ils ont vus des premiers blanc déjà au 17ieme siècle. Tandis le Congo belge, les premiers blancs qu‟ils ont vus, c‟est Stanley et Livingstone qui ont traversé le Congo. Donc si vous voulez, faits du 19ieme siècle, faits du 19ieme siècle, non faits du 20ieme siècle, non du 19ieme siècle, mille huit cents… alors, faits du 19ieme siècle, quand ces deux messieurs là ont traversé le Congo, que les premiers blancs, ils sont partis, payé par la casse du roi Léopold premier, bon Léopold premier, Léopold premier oui. Bon, il n‟y avait pas de blancs qui y vont là, moi, j‟ai connu des vieux messieurs là, des vieux noirs, qui ont dit qu‟eux ont vu les premiers blancs. Donc eux avaient peut-être quel âge quoi, septante ans, ces vieux là, moi, j‟étais là dans les années cinquante, soixante donc. Donc, c‟est fin du siècle, vous voyez, fin 313

du siècle, quand les premiers blancs y arrivaient. Si en fait, ce que les Belges ont sauvé, on a structuré tout le Congo, on a fait des chemins de fer qui traversait, on a nettoyé les rivières, on a. Et ils ont été exploités ? Comment ça, exploiter ? Mais, ici quand un capitaliste met de l‟argent dans une entreprise et quand il fait travailler des travailleurs, ce n‟est pas autre chose de ce qui s‟est passé en Afrique. On avait besoin en Afrique, on avait besoin des capitaux étrangers. Combien j‟ai reçu du COTONCO pour mes dix ans ? Int : Vous avez être critiqué quand vous êtes rentré ? Au moment que vous êtes rentré ? Emile Decerf : Tout, on était toujours critiqué, même quand j‟étais en congé ! „Sales coloniaux‟, ce qu‟on disait. Mais il y avait beaucoup de jalousie parce que quand on rentrait en Belgique on louait une voiture. Ça nous coûtait à peu près 40.000 francs pour six mois. Et alors bon, moi j‟ai loué une voiture comme tout le monde. Et alors, je mettais la voiture devant chez moi, dans la cité, mais il n‟y avait pas une voiture dans la cité. Si on avait une dans les rues, c‟était un mec, c‟était un chef qui descendait dans les mines, autrement il n‟y avait pas une voiture. Donc il y avait une certaine jalousie de la part des ouvriers, si vous voulez. Mais après, c‟est la politique, maintenant, maintenant, tout ceux soient des écrivains, des gens qui font de la musique, des chanteurs, ils doivent critiquer pour bien se faire voir. D‟ailleurs Vincent Company, il a dit qu‟on leur avait pris tout. Mais qui a pris ? Qu‟est-ce qu‟on a pris ? Maintenant 999 personnes sur 1000 n‟iraient pas au Congo. (gestommel, toont foto‟s) Quand vous voyez Chirac qui a dit qu‟il fallait faire acte repentance, puis Sarkozy a dit, non, c‟est fini ça. On doit partie, c‟est le passé. Si on doit commencer à faire de repentance, c‟est vrai qu‟il y a certainement eu des exactions au Congo. Mais ça c‟est partout. Mais il ne faut pas toujours transformer tout en actes racistes. Il y des choses qui se sont passées au Congo que se passent ici entre blancs, si vous voulez. 1‟30‟56 CONTACTS AVEC DES COLONIAUX EN BELGIQUE Int : Est-ce que vous avez retrouvé des anciens coloniaux quand vous êtes retourné en Belgique ? Emile Decerf : Ancien coloniaux en Belgique ? D‟abord, au début, rien, pendant deux, trois ans, rien. Un jour je descendais la route, et l‟autre il s‟arrête à côté de moi et il klaxonne, et nous sommes au feu rouge et il crie : „Monsieur, Monsieur !‟ C‟était un homme nommé Monsieur Hubert. Monsieur, Vincent, Vincent Hubert. C‟était un type qui était engagé dans le Cotonco, mais pour devenir directeur où quelque chose.

314

2.2.9. Interview 12, Jean Marechal Naam Geslacht Woonplaats Geboortejaar Burgerlijke staat Kinderen? Studies? Verblijfsduur in Congo

Jean Marechal M Luik 1930 Gescheiden 3 Regent in de talen 1955-1960

Job in Congo Woonplaats in Congo Bij vereniging oud-kolonialen? Politieke oriëntatie Levensbeschouwelijke oriëntatie Belangrijkste activiteit vandaag

Onderwijzer Stanleyville Ja Centrum Katholiek Gepensioneerd

5‟10‟- 11‟00 PREMIERS SOUVENIRS Int : Quand vous êtes arrivé en Afrique, quels ont été vos premiers souvenirs ? Jean Marechal : Quand on arrivait en Afrique, on n‟y a jamais été, on arrivait à Léopoldville en avion. On descend de l‟avion, c‟est le, c‟est la température. On arrivait, c‟était la soirée, une chaleur infernale mais humide. Ça vous assomme du premier coup. On avait un bon recevoir. On vous accueille, vous allez à l‟hôtel et le lendemain vous allez au bureau d‟administration. On vous donne votre destination. Donc, c‟est ça qui m‟a frappé, c‟est la température. Sinon, autour de moi, c‟était coloré, c‟était vivant. J‟ai appris que je partais pour Stanleyville. On a pris l‟avion, à Stanleyville, la même chose, la température qui quand même, qui, Stanleyville, c‟est pratiquement sur l‟équateur. On était reçu là par les autorités de l‟éducation, provinciale. On m‟a logé à l‟hôtel en attendant d‟avoir trouver un appartement. D‟abord, après j‟avais une maison. Alors, on m‟a désigné mon poste. Donc, l‟Athénée interraciale ça s‟appelle, le groupe scolaire de Mangobon [fonetisch], c‟était le nom d‟une citée indigène. L’IMAGE D’AFRIQUE Int : Donc, ce que vous avez vu en Afrique ça correspondait à l’image que vous en aviez avant de partir ?

315

Jean Marechal : Oui, oui, ça correspondait, je m‟étais quand même un peu documenté avant de partir. La chaleur la première année, je crois que j‟ai perdu dix kilos en transpirant. J‟avais des champignons aux aisselles. Mais un an après c‟était terminé, je m‟étais habitué au climat. Alors, j‟ai appris mes kilos. Vous savez, je me souviens de réveillons de Noël et Nouvel An, mais ben, en minuit, il faisait trente degrés. Mais sinon, j‟ai trouvé des collègues en général agréables. Il y avait une bonne ambiance, c‟est-à-dire, on se retrouvait entre personnes qui avaient l‟impression de, comment dire ça, de faire quelque chose d‟utile. On était sûr que on aurait des résultats. Informer les noirs, à l‟époque, ça c‟était un grand entrepôt, il n‟y avait pas un médecin noir, pas un avocat noir, pas un officier noir. Donc, on était là sur le bon moment, mais on n‟avait pas le temps pour le terminer.

CONTACTS SURPLACE AVEC AUTRES COLONIAUX Int : Et alors, vous aviez des contacts surplace avec les autres coloniaux ? Jean Marechal : Oui, oui, il y avait d‟abord, peut-être vous ne le croyiez pas, il avait cette rivalité, là aussi, Flamands et Wallons. Int : Ah, vous avez retrouvé cette rivalité là-bas ? Jean Marechal : Oui, bien entendu, on se voyait, sans problèmes. Mais il y avait „à nos autres‟, les Wallons chez nous et il y avait le Vlaamse Vriendenkring. On faisait les fêtes à part. Mais non, il y avait des restaurants, il y avait deux cinémas, il y avait des occasions de se rencontrer, ce n‟était pas la guerre là. Oui, on avait des contacts, surtout avec nos collègues, mais aussi les voisins. J‟avais un voisin, qui était agent sanitaire. Int : Et vous retrouviez des coloniaux qui étaient dans le même milieu social que vous ? Ou bien des milieux sociaux très différents ? Jean Marechal : Oui, on peut dire que c‟était à peu près le même niveau social et culturel. Des gens disons, mais j‟avais fait mes études moyennes, le supérieur non universitaire comme on disait à l‟époque. Non, on s‟est retrouvé dans un milieu assez homogène. Int : Qui correspondait à, à quoi ? Jean Marechal : Mais, qui se correspondait un peu, à ce qui était les milieux scolaires ici, enfin. C‟était le professeur, c‟était un peu ça, sauf que nous, nous travaillons évidemment dans des bâtiments sommaires. L‟Athénée pour les blancs, c‟était un bon bâtiment moderne, nous, c‟était les bâtiments endurants. Mais rudimentaire quand même. Nous, on avait une grande liberté de travail. Je n‟aurai pas pu faire ça dans l‟Athénée des blancs. Je demandais au service provincial un camion et on partait avec les élèves en brousse, visiter un village. Je demandais 200 kilos de cément, faisait un plan en relief dans la cour, ce que on ne peut jamais 316

faire dans les autres écoles. Moi, je me suis bien amusé, je n‟ai eu aucun problème avec les noirs. Avec un collègue, on a formé deux équipes de football. La première année, on jouait aux pieds nus, après on a eu des gaulasses. Les blancs, on avait une petite vie mondaine aussi. Mais nous, les enseigneurs, c‟était un peu spécial, par exemple, on était par exemple de temps en temps invité dans les cités indigènes à un mariage. Et même après les événements de ‟59, ‟60, quand il y avait plus des militaires en armes qui pénétraient dans les cités indigènes, on y allait. On n‟a jamais quitté d‟aller au citée, on nous connaît. Et bien ça, c‟est déroulé sans histoire. 25‟20-39‟20 LES CRITIQUES Int : Même en dehors votre vie professionnelle, vous n’avez jamais rencontré des critiques vis-à-vis… ? Jean Marechal : Non, jamais, non jamais, parfois avec les enfants, ça suffisait de rappeler leurs souvenirs pour prouver que moi, en tout cas, je faisais mon travail, un travail magnifique, pas seulement pour les Belges mais pour les Congolais enfin. Int : Et même, les critiques, ces quelques derniers années sur la colonisation, on mente ? Jean Marechal : Oui, ses critiques évidemment, visent une période bien antérieure. Moi, je ne suis pas comme peut-être beaucoup de coloniaux, qui disent : „Quelle horreur, contre Léopold II‟. Moi, je pense que Léopold II, je pense que Léopold II n‟a jamais eu le courage de mettre les pieds au Congo, envoyait là des officiers et des hommes d‟affaires, et beaucoup d‟hommes à l‟époque voyaient le pouvoir et le profit. Je pense qu‟on y a coupé des mains et qu‟il y a eu du travail obligatoire. Moi, je pense que ça s‟est fait. Mais peut-être pas aussi sanglant que les Anglais, jaloux, veulent dire, mais il y a une part de vrai. Une part de vrai comme toujours. La vérité est au milieu. Moi, je ne suis pas un adorateur de Léopold II, c‟était un visionnaire. Mais, moi, ça ne me touchait pas ces critiques-là. Mais de temps en temps, des livres, je les lis, je les trouve intéressants. Il faut trouvé le vrai et le faux.

CONTACTS AVEC DES COLONIAUX EN BELGIQUE Int : Et alors, est-ce que justement vous avez retrouvé des anciens coloniaux ? Quand vous êtes rentré en Belgique, est-ce que vous avez besoin de retrouver des anciens coloniaux ? Jean Marechal : Oui, mais pas de masses. Vous savez, parce que on n‟était pas tous des mêmes villes, ou des mêmes quartiers. Oui j‟en ai fréquenté quelques-uns de temps en temps. 317

Ils avaient des gens qui ont retrouvé du travail et quelques autres. Mais ils n‟étaient pas tous de la même région. C‟était un peu comme à l‟armée, les coloniaux, il y en avait qui venait de Anvers, de Bruges, de Verviers, donc. Et maintenant je fais partie d‟un cercle d‟anciens coloniaux. De temps en temps on va manger le moambe, ou on va jouer en bowling de temps en temps. Mais ce sont tous des anciens coloniaux que je n‟ai pas connus à l‟époque de la colonie. Int : Mais alors, qu’est-ce que vous recherchez dans ces associations ? Jean Marechal : Donc, un état d‟esprit. J‟y recherche un état d‟esprit, plutôt. Un état d‟esprit. Des regrets chez la plupart : „Quel beau pays, quelle belle vie on avait, quel beau pays c‟était‟. Quand on va voir un film comme „Congo River‟, on a envie de pleurer.

LA SITUATION ACTUELLE EN CONGO Int : Vous avez des regrets, par rapport à ce qu’étant le Congo ? Jean Marechal : Oui, énormément. Et pas tellement pour moi, évidemment, parce que, moi, ça était bien passé, mais pour eux, pour le pays. Int : Comment est-ce que vous réagissez quand vous voyez leur situation aujourd’hui ? Jean Marechal : Mais j‟espère toujours que tout doucement, ils vont se reconstruire, on va les aider à reconstruire. Mais j‟ai toujours des doutes, le travail était masse, le travail est plus difficile que lorsque quand les blancs étaient arrivés. Ça c‟est développer un pays, mais ici ils vont construire sur des ruines. Il y avait des routes, on n‟y a en plus, il y avait des dispensaires dans tous les districts, des écoles partout. C‟est un travail de titans, j‟espère toujours qu‟on va réussir. Si on demande ma modeste contribution, je la donne, mais j‟ai quand même peur. Int : Et vous pensez que la Belgique peut jouer un rôle ? Jean Marechal : Oui, pas pour ses financiers ou ses politiques, mais par le fait que c‟est l‟ancien colonisateur et qu‟elle a gardé énormément de liens de connaissance et de gens qui connaissant le pays, à cause de cela oui. Int : Mais la politique étrangère belge, vous pensez que la politique belge à quelque chose à … ? Jean Marechal : Il y en a sûrement qui sont contre, mais il y a des gens qui sont intéressants comme Louis Michel, oui, il fait visiblement, même quand il était ministre belge, fait visiblement tout ce qu‟il peut pour aider le Congo. Si ça sera suffisant, je ne sais pas. Il y a des politiciens qui voudraient, d‟autant plus, je pense que c‟est bénéfique parce que c‟est le seul domaine géographique où la Belgique peut se distinguer. Sinon, notre influence… Int : Et pourquoi ? 318

Jean Marechal : Mais justement, parce que nous sommes un petit pays, peu peuple au regarde du monde. Et nous avons une expérience…

RETOURNER AU CONGO Int : Vous êtes retourné au Congo ? Jean Marechal : Non, non, et pourtant, j‟étais tellement amoureux de l‟Afrique. Mais je suis retourné en Afrique du Nord, Botswana, Namibie, je venais en Afrique du Sud, tellement j‟étais amoureux de l‟Afrique et des Africains. Mais, non je ne renterais pas. Int : Pourquoi ? Jean Marechal : Vous vous imaginez faire du tourisme actuellement ? J‟aimerais retourner à Stan, à Kisangani, oui, j‟aimerais prendre l‟avion à Léopoldville, et de manger dans un hôtel. Mais il y en a plus rien, j‟avais vu un reportage là. J‟aimerais y retourner, mais c‟est impossible.

LA SITUATION ACTUELLE EN CONGO Int : Vous vous tenez au courant de l’évolution politique de ce pays ? Jean Marechal : Oui. Int : Et vous en pensez quoi, depuis l’indépendance, la régime de Mobutu ? Jean Marechal : J‟ai suivi la chute aux enfers, c‟est évidemment qu‟après l‟indépendance que ça sera une donnée, mais c‟est un donnée pour deux où trois pourcent de la population, des très riches, qu‟ils ont bien vécu. Et 97 pourcent devenait de plus en plus pauvre. Oui, j‟ai suivi ça, la descente et je suis la lente remontée. Int : Et vous attribuez cette descente à quoi ? Cette longue descente ? Jean Marechal : La manque de préparation des politiciens congolais de ‟60. Alors, l‟esprit de lucre, le monde du pouvoir des dirigeants, vous savez, ils n‟étaient pas près pour la démocratie. Là-bas on veut bien mettre des élections, si on les gagne, tant mieux, mais, les élections suivantes, on ne veut pas perdre le pouvoir. Voilà, c‟est le problème, un manque de préparation à la démocratie.

CONTACTS AVEC DES COLONIAUX EN BELGIQUE Int : Vous parlez tout à l’heure d’un état d’esprit d’anciens coloniaux que vous retrouviez dans les associations ? C’est quoi, cet état d’esprit ? Jean Marechal : Oh, mais c‟est d‟abord beaucoup de nostalgie, évidemment, et de souvenirs et alors, de l‟entraide. Oui, c‟est visiblement de l‟entraide dans les besoins. 319

Int : Et c’est propre aux anciens coloniaux ? Jean Marechal : Oui, je crois, ça existe peut-être dans des autres milieux hein. Int : Et c’est dû à quoi ? Jean Marechal : Mais, le fait qu‟on a connu le paradis et c‟est devenu un enfer qu‟on regrette, et qu‟on a connu une aventure au même temps, ça a créé des liens.

LE BILAN DE LA COLONISATION Int : Si vous deviez faire aujourd’hui un bilan de la colonisation ? Jean Marechal : Belge ? Int : La colonisation belge, oui. Jean Marechal : Et ben, écoutez, on a été des petits élèves des Français et des Anglais qui sont certainement les champions de la colonisation, qui ont commis des choses inoubliables, aussi. Des génocides au fond, tout le reste était en exploitation. Nous, au fond, on a plutôt été modéré. Tout au début, il y avait des exactions, avec Léopold II, pour avoir le contrôle. Làbas, il n‟avait pas de contrôle. Après, je pense, qu‟à partir du moment que c‟était repris par la Belgique, c‟est devenu beaucoup plus humain, je ne dis pas que c‟est devenu démocratique, c‟est devenu gentiment paternaliste. Voilà, et quand, en ‟60, tous les Congolais qui le voulaient ça, allaient à l‟école, presque tous, étaient soigné. De moins en ville, en brousse, ils vivaient leurs vies de broussards. Mais tous de la ville avaient de travail. Ça veut dire qu‟ils gagnaient dix francs moins de moi, bien entendu, mais, ils avaient du travail, ils gagnaient leur vie. Et ils vivaient, pas dans l‟opulence, mais ils vivaient bien. Ils avaient de l‟argent pour se nourrir, pour s‟habiller, pour s‟occuper de leurs enfants, certains avaient un autocar, camion ou un vélo. Donc, je dirais du paternalisme, à partir de moment c‟était une colonie belge, et alors, un jour on s‟aperçoit que, mon dieu, on n‟a rien fait. Mais il était trop tard.

SENTIMENTS POUR LE CONGO Int : Et en ’60, pour vous, le Congo présentait quoi ? C’était votre pays, c’était un… ? Jean Marechal : Oui, ça c‟est pas facile pour répondre à ça. Oui, un petit peu, je considérais, on le considérait un peu que c‟était une partie de la Belgique, c‟était une possession belge. Oui, donc je le considérais comme le pays où je vivais, qui était sous la dépendance belge mais… Int : Vous vous sentiez chez vous ? Donc, vous avez dû quitter, qu’est-ce que vous avez senti par rapport ce départ ?

320

Jean Marechal : Oui, je l‟ai dit, moi, ce n‟était pas comme les colons qui ont dû quitter tout leur, moi, je suis parti en vacances, c‟est après seulement, que je me suis dit : „Ce n‟est pas grave que j‟ai laissée mon ménage là-bas, si on aurait mon casserole en mon cuisinier, ben, ou ma voiture, ben, tant mieux pour eux.‟ Mais, c‟est un beau pays, riche, agréable, où on était bien heureux. On était sur le bon chemin, donc, si vous voulez que je résume mon opinion, c‟est que ce fut une grande occasion ratée. Une grande occasion ratée. On ne s‟y a pas pris à temps et puis, on a été trop tôt. Int : Et vous, dans votre parcours de vie, comment vous inscrivez votre séjour au Congo ? Jean Marechal : Ah, c‟est une des plus belles périodes, c‟est une des plus belles périodes de ma vie. C‟est quand j‟étais jeune. Et puis, c‟était la première fois que je connaissais un autre continent, d‟autres gens, d‟autres Belges, des indigènes, des Congolais. Une nouvelle vie. C‟est une belle période de ma vie que je regrette, oui. Int : Et qu’est-ce que vous avez trouvé en Afrique ? Jean Marechal : J‟y ai trouvé, c‟est ce que je viens de vous dire, un magnifique pays, immense, avec des richesses, même pas encore toutes exploitées. Un climat dur mais qui m‟a bien convenu finalement. L‟amitié avec des autres coloniaux, la plupart au moins, et même des liens intéressants avec les Congolais. Tout le monde ne va pas dire ça, hein. Int : Quand vous êtes rentré, depuis votre retour de l’Afrique, est-ce que vous avez eu des combats particuliers, est-ce que vous avez défendu des choses particulières, des choses que vous tenez à cœur, dans votre parcours de vie ? Jean Marechal : Ecoutez, depuis mon retour du Congo, bon, je ne vais pas résumer ma vie évidemment, mais, le Congo n‟a plus occupé une place importante que dans mes souvenirs , hein. Quand il faut, le WWF me demande de protéger ce que se reste des forets de Congo, oui, je le fais. Mais je veux dire que le Congo n‟a plus tenu une place dans ma vie malheureusement. J‟ai eu ma vie professionnelle, ma vie familiale, j‟ai eu mon troisième enfant. La cause que j‟ai adopté, ça a été l‟écologie.

321

2.2.10. Interview 13, Jean Grosdent Naam Geslacht Woonplaats Geboortejaar Burgerlijke staat Kinderen? Studies? Verblijfsduur in Congo Job in Congo Woonplaats in Congo Bij vereniging oud-kolonialen? Politieke oriëntatie Levensbeschouwelijke oriëntatie Belangrijkste activiteit vandaag

Jean Grosdent M Hotton 1922 Weduwnaar 2 Diploma als mécanicien 1948-1951/1952-1955/1955-1973 Mécanicien Stanleyville Nee Rechts Katholiek Gepensioneerd

20‟40-25‟00 VIE QUOTIDIEN Jean Grosdent : Je suis resté trois, quatre jours à Stan et je me ne plus rend compte d‟un tant de chose, notamment des contacts entre blancs et noirs. Vous voyez tout de suite que c‟est une colonie. Il y en a rien à faire. Il y a des ordres qui se ne donnent pas de la même manière qu‟ici. Entre blancs et noirs, les noirs qui rigolaient tout le temps, je les trouvais très sympathique, mais des blancs étaient d‟une arrogance incroyable. Même vis-à-vis d‟autres blancs. Il n‟y a personne, sauf le directeur de l‟ULB, qui lui était aussi en vacances, mais il n‟y a personne qui m‟a donné un lit. Voyez alors, que à Stan, il y avait quand même 2000 blancs, au moins. C‟est à peu près tout ce que je veux dire. Sauf que j‟ai visité les pêcheries de Nogénias et que j‟ai vu deux choses extraordinaires, c‟est le façon qu‟on traversé les rapides, dans les chutes, l‟agilité pour pêcher et puis alors, au marchée, alors de voire des superbes noires, noires avec des, comment, des pagnes multicolores, marcher d‟une façon que je n‟ai jamais vu marcher une femme. Avec une… (lacht) avec une démarche salopée. Et alors, on se pose des questions (lacht) ! Int : Vous me disiez que vous avez été toujours attiré par l’Afrique, qu’est-ce que vous attiriez? Jean Grosdent : Oui, probablement un peu l‟aventure. J‟ai été toujours un aventurier. Le ‟40‟45 guerre, où j‟ai été trafiqué en Allemagne, en Luxembourg, je me suis évadé, j‟ai été en 322

Angleterre, voyez. C‟est un peu l‟aventure. Je ne sais pas. Dès mon jeun âge, j‟avais envie de tout ça, de courir l‟aventure. L’IMAGE D’AFRIQUE Int : Et quelle image vous aviez de l’Afrique ? Avant de partir ? Jean Grosdent : Ah, mais le seule image que j‟avais, c‟était au village, dans la petite boutique de Margherite, on avait un petit noir à qu‟on mettait 5 francs et qui faisait merci de la tête. C‟était à peu près la seule chose, des noirs. Oui, j‟ai vu, de temps en temps un noir à Anvers pendant mes études, mais autrement, avant la guerre où pendant la guerre, je n‟ai jamais vu un noir. Sauf au cinéma peut-être.

PREMIERS SOUVENIRS Int : Et quelles sont vos premières impressions quand vous étiez arrivés là-bas ? Est-ce que, ce que vous aviez trouvé, est-ce que ça correspondait avec l’image que vous aviez ? Jean Grosdent : Oui, c‟est-à-dire que, j‟ai quand même réalisée finalement qu‟on voyait que c‟était colonisé, parce que ce rapport entre des blancs, des certains blancs de la ville et les noirs, qui prenaient les noirs vraiment pour leur boy. Moi, c‟est quelque chose, je n‟ai jamais, oui, c‟est sûr, je les appelait boys aussi, mais moi, c‟était, tous les travailleurs, là-bas, ce n‟étaient pas des travailleurs, c‟étaient des hommes comme moi. C‟est un peu ça, et ce que m‟a surtout froissé, c‟est de voir ce rapport entre blancs et noirs, oui bien sûr. C‟est la façon… vous voyez que c‟était un colonie, même quand vous n‟avez jamais été là, vous apprenez dans un jour qu‟est-ce que c‟est. Bien, de voir ce rapport. Et d‟un autre côté, j‟avais toutes les satisfactions voulues au point vu, au rapport, avec les noirs. Et pourtant, je ne connaissais pas leur langue, pas du tout. A Stan, beaucoup parlaient un peu français, etcetera, et puis je suis resté trois jours, je suis resté trois jours. Et alors je me suis, j‟ai pris le train, parce que ma société se trouvait sur la rive gauche du fleuve. Il fallait de prendre le train de Stanleyville à Poitierville.

323

2.2.11. Interview 14, Louis Brolet en Jeaninne De Cooman Naam Geslacht Woonplaats Geboortejaar Burgerlijke staat Kinderen? Studies? Verblijfsduur in Congo Job in Congo Woonplaats in Congo Bij vereniging oud-kolonialen? Politieke oriëntatie Levensbeschouwelijke oriëntatie Belangrijkste activiteit vandaag

Louis Brolet M Hermee 1930 Gehuwd 3 Enkel lagere school 1954-1960 Werkte bij SIMANCA Brousse Nee Extreem-rechts Katholiek Gepensioneerd, verantwoordelijke bij een gepensioneerdenvereniging

Naam Geslacht Woonplaats Geboortejaar Burgerlijke staat Kinderen? Studies? Verblijfsduur in Congo Job in Congo Woonplaats in Congo Bij vereniging oud-kolonialen? Politieke oriëntatie Levensbeschouwelijke oriëntatie Belangrijkste activiteit vandaag

Jeaninne De Cooman V Hermee 1929 Gehuwd 3 Diploma secundair onderwijs + 1 jaar dactylo 1954-1960 Werkte bij SIMANCA Brousse Nee Rechts Katholiek Gepensioneerd

7‟50-21‟30 L’IMAGE D’AFRIQUE Int : Et vous, qui êtes nées en Congo, vous aviez encore des images ? Jeaninne De Cooman : Mais, non, parce que comme je suis revenue à 4 ans, je n‟avais plus grand chose, sauf tout ce que j‟avais entendu raconter par mes parents. Int : Et quelle était l’image que vous en faisiez ? 324

Jeaninne De Cooman : Oh, j‟avais l‟image de l‟Eldorado, j‟avais l‟impression que c‟était bien. Mais en réalité, c‟était moins bien que ce que nous avions en pensé parce que nous étions dans une société où nous étions très mal payés. Mais enfin, on vivait, ça allait, mais on ne savait pas faire de grosses réserves. Alors on a fait deux termes, premier terme, on ait revenu, j‟avais deux enfants. Donc, Jacques avait trois, non deux ans et demi, et le petit avait un an. Et puis je suis, nous sommes repartis le deuxième terme et j‟ai eu la troisième enfant là-bas aussi. Ce qui fait que nous avions trois enfants pour revenir, alors, définitivement parce que, comme nous sommes revenus en ‟60, un peu avant les évènements et on sentait bien que ça allait mal tourné. Je n‟ai plus, enfin, quand il a fait des démarches pour rentrer à l‟Union Minière. Louis Brolet : L‟Union Minière. Jeaninne De Cooman : Mais, ils ont cessé les engagements parce que ça tournait mal au Congo. Int : D’accord. Louis Brolet : J‟avais été interviewé, j‟avais mes attestes médicinaux. C‟était justement la datte de départ… Jeaninne De Cooman : Qui n‟était pas fixée. Louis Brolet : A ce moment là. Int : Donc en deuxième terme, vous étiez toujours dans la même société ? Jeaninne De Cooman : Oui, dans la même société. Int : Alors, vous, je pose la question, vous n’avez jamais, vous n’avez jamais été au Congo. Vous n’êtes pas nés là-bas, alors, qu’est-ce que vous a poussés à accepter, à dire : bon, bien oui, on part, et quelles images est-ce que vous en aviez ? Louis Brolet : Ah, je ne l‟avais aucune image, ça c‟est bien sur, tout ce que mes futures beaux-parents me disaient. Mais moi, je n‟avais aucune connaissance du Congo. Mais j‟étais surtout content de pouvoir partir, aussi pour pouvoir me marier. Puisque j‟étais élevé par ma sœur, j‟ai perdu ma maman à cinq ans, c‟est ma sœur et mon beau-frère qui m‟ont élevé. Alors, naturellement, c‟était une charge supplémentaire, je n‟étais pas leur propre. Attention hein, avec son fils et sa fille, c‟était frère et sœur hein ! Je n‟avais aucune de problème en ce côté-là, mais ce n‟était pas la même chose de leurs propres enfants, enfin, pour le mariage. Int : Est-ce que vous avez trouvé là-bas, ça correspondait à ce que vous aviez imaginé ? Louis Brolet : Je n‟ai pas imaginé. Là-bas, ce n‟était pas mal. Des bureaux, avec des autres sociétés annexes. (…) 325

CONTACTS SURPLACES AVEC AUTRES COLONIAUX Int : Est-ce que vous aviez des contacts avec les autres coloniaux surplace ? Louis Brolet : Ah oui, ceux de la société et il y avait un petit chemin de fer, avec alors, quelques européens. Quelques blancs enfin, oui. Int : Et il y avait une bonne entente ? Louis Brolet : Oui, oui. Jeaninne De Cooman : Oui, très bien. Louis Brolet : Oui, d‟autant plus qu‟on disposait de rien mais, c‟était dans le deuxième terme qu‟on a construit le Guesthouse. Donc on a décidé, alors les responsables on décidé de construire un cafétéria, qu‟on dit maintenant, avec une piscine. On se retrouvait là pour passer les dimanches, les soirées, les fêtes, les cinémas… Int : Oui, mais c’était avec les gens de Société ? Jeaninne De Cooman : Oui, de la société, de temps en temps un autre qui venait mais c‟était rare. C‟était plutôt rien que la société. C‟était la société, c‟est ça qui était un peu embêtant, c‟est qu‟on se retrouvait tout le temps avec les mêmes personnes. Louis Brolet : Et au travail et après travail, le dimanche et tout ça. Mais on n‟avait jamais eu aucun ennui ! Jeaninne De Cooman : Aucun ennui ! Louis Brolet : Non, non, non, mais c‟était un peu spécial enfin. Parce qu‟on n‟avait rien comme distraction, rien de tout. Jeaninne De Cooman : C‟est seulement à la chose, à la, au deuxième terme, quand on a construit le Guesthouse, alors tout les samedis on avait un film. Qui venait de, je ne sais pas… de chemin de fer ? Et alors, on le passait le samedi soir, et puis, on le renvoyait et la semaine suivante c‟était la même chose hein. On pouvait bien prendre le train pour Elisabethville de temps en temps, mais il n‟y en avait que trois par semaine. C‟est d‟ailleurs comme ça qui je devais partir, la première fois je suis partie en train, pour aller à la maternité. En arrivant à la gare, je prenais un taxi qui m‟a conduit à l‟hôpital, à la clinique. (…) PARTIR DE CONGO Int : Et alors vous êtes rentrés en ’60, et pour vous, quelles ont été les premiers signes qui ont annoncé l’indépendance. JB : Il y avait quand même quelques histoires qu‟on se préparait. On montait la garde. Jeaninne De Cooman : Oui, mais c‟est parce que, il y avait eu des événements à Léopoldville déjà. Il y avait eu des combats entre les blancs et les noirs là. Plutôt entre la Force Publique et 326

les révoltés enfin. Alors, on sentait, c‟est difficile à expliquer, mais on sentait que ça n‟allait pas. Alors, un jour… Int : A partir de quelle année plus au moins ? Jeaninne De Cooman : Oh, ‟58, c‟était l‟exposition ici qui a provoqué ça, parce que on a envoyé les noirs, de venir voir l‟exposition. Ils ont été reçus dans des familles, ici en Belgique, et alors ils disaient : „C‟est drôle, les familles, les blancs en Belgique, ils sont beaucoup plus gentils que les blancs en Afrique.‟ Mais, pour nous autres, c‟étaient des boys pour nous. Louis Brolet : Attention, il n‟y avait aucun de problème de ce côté-là, mais on ne se mélangeait pas encore comme on fait maintenant enfin. Mais ça c‟est… Jeaninne De Cooman : Tandis que, quand on était, quand ils sont revenus, ils ont fait monté des révoltes, enfin. Un petit peu dans tous les coins. Ça on sentait, qu‟il y avait un tension. Louis Brolet : Et puis ils apprenaient aussi : L‟indépendance, l‟indépendance, ils voulaient l‟indépendance, on venait chercher l‟indépendance. Ils ne voulaient plus payer le train, parce que c‟était l‟indépendance, il ne faut plus payer, ils croyaient que tous étaient gratuits. Il croit de payer pas ! (lacht) Jeaninne De Cooman : (lacht) Au moment de l‟indépendance, il y avait un qui arrivait avec sa valise, avec une valise chez le directeur et il dit : „Je viens de chercher l‟indépendance.‟ (lacht) 23‟45-27‟30 VIE QUOTIDIEN Int : Mais sinon, avant de quitter, il y avait des choses qui se organisait entre les coloniaux, en prévision de l’indépendance qui arrivait ? Louis Brolet : Non, pas chez nous. Jeaninne De Cooman : Non, parce que on était dans un petit poste enfin. Il y avait juste l‟administration, où il y avait deux trois blancs, pour l‟administration. Deux, trois blancs, mais qui travaillait avec des noirs déjà à ce moment là, il y avait des noirs qui étaient employé. Chez nous, il n‟y avait pas d‟employées mais… Louis Brolet : Il y avait deux évolués. Jeaninne De Cooman : Deux évolués. Mais, il y avait des, comment, les plantons ça, et tout ça, ils étaient convenables, c‟étaient des anciens. Ils étaient devant la société.

327

Louis Brolet : On avait quand même construit un maternité. On a vu développé, il y avait déjà un petit hôpital, on a développe une maternité, avec des lits, cousettes, et tout ce qu‟on voulait… Jeaninne De Cooman : Et pour les noirs, enfin Louis Brolet : Pour les noirs, laisse seulement les femmes, elles venaient pour avoir les lits couverts et tout ça, mais le dernier moment, elle venait en brousse pour coucher. C‟était toujours cet esprit là enfin. Jeaninne De Cooman : Elle s‟allait se coucher toute seule en brousse. C‟était déjà comme ça quand moi, je suis née, parce que le docteur, c‟était un jeune docteur qui était à Léopoldville à ce moment là, qui s‟occupait d‟une société. Et il avait, chaque fois quand maman venait à se coucher, il avait été voir plusieurs fois à l‟hôpital de Jadotville pour voir, pour accoucher une femme où l‟autre, enfin pour, oui à Léopoldville, pour s‟habituer, et il n‟a jamais réussi, elle s‟était toute chaque fois partie avant de se coucher. Alors, quand il est venu de coucher maman, mais il avait un peu peur enfin, parce que c‟était la première fois qu‟il le faisait tout seul. Il l‟avait peut-être fait dans ses études, mais c‟était la première fois qu‟il le faisait tout seul là. Louis Brolet : Ils sont roses, les bébés du noirs quand ils venaient au monde, ils sont roses, pas noirs, j‟ai été surpris la première fois que je vois ça, ils étaient roses comme nous autres enfin. Jeaninne De Cooman : Oui, un peu plus rose. Un rose plus foncé, en faite. PARTIR DE CONGO Int : Donc, vous êtes rentré, à quel moment en ’60 ? Jeaninne De Cooman : Au mois de mai. Int : Et vous pensiez quoi de, est-ce que vous discutiez, sur le faite que l‟indépendance arrivait ? Vous pensez quoi à l‟époque, vous pensiez que c‟était trop lent… Jeaninne De Cooman : Non, c‟était trop tôt. Louis Brolet : C‟était trop tôt. Quand une fois à Léopoldville… Jeaninne De Cooman : Les ministres venaient toujours à Léopoldville, là il y avait plusieurs évolués, il y avait plus, enfin, si je peux dire…et alors… Louis Brolet : Il y avait des évolués à Elisabethville aussi, et à Kolwesi et à Jadotville, mais c‟était dans les villes enfin. Ils n‟étaient pas en brousse, c‟était toujours Léopoldville, Léopoldville, encore maintenant enfin. On sentait bien qu‟ils n‟étaient pas capables, d‟ailleurs, au moment donné… on a dû organisé les élections pour les noirs, avec Tshombe, comment s‟est arrangé, très bien, parce que c‟était un brave homme, c‟est tout hein. Il était 328

intelligent. Et alors, caractéristiques, il n‟avait pas d‟affiches, pas du tout. Et pour choisir leurs candidats sur les urnes, il fallait mettre les photos des candidats car ils ne savaient pas lire. 38‟00-51‟50 CONTACTS AVEC DES COLONIAUX EN BELGIQUE Int : Est-ce que vous avez retrouvé des anciens coloniaux quand vous êtes retournés en Belgique ? Louis Brolet : Non, si, un fois, un fois un homme qui est venu par hasard ici. Par hasard. Jeaninne De Cooman : Il est venu ici, on est allés une fois chez eux. Et il est venu avec sa femme et son gamin alors pour la communion de notre gamin, le dernier. Et puis on n‟avait plus de nouvelles. C‟est-à-dire que, une carte à nouvel an, c‟est tout.

329