De bibliotheek als centrum voor debat
DE BIBLIOTHEEK ALS PROACTIEF LOKAAL INFORMATIECENTRUM, WAAR MENSEN DEBATTEREN OVER ACTUELE KWESTIES EN DE BIBLIOTHEEK VIRTUELE DOSSIERS AANLEGT. IS DAT DE BIBLIOTHEEK VAN DE TOEKOMST? ALS HET AAN GEMMA WIEGANT, DIRECTEUR VAN DE TWEEDE VERDIEPING, LIGT WEL. tekst Inge Pranger fotografie Daniëlle van der Schans
V
an digitaal naar virtueel, van 2.0 naar 3.0, van vóór mensen naar dóór mensen, van passief naar actief, van generaal naar specifiek lokaal. Op vragen uit de samenleving gaan mede-
werkers van de bibliotheek in Nieuwegein op zoek naar informatie, geven daar context en duiding aan, weten zij haarfijn wat er in de lokale samenleving speelt en vormen debatten het sluitstuk van virtuele dossiers, waar De tweede verdieping er nog vele van hoopt te kunnen maken. De innovaties van de bibliotheek van Nieuwegein zijn talrijk en richten zich op een totaal andere bibliotheek: de nieuwe bibliotheek. Eén die middenin de samenleving staat en relevant is in het dagelijks leven van de Nieuwegeiner. Mooi gezegd, realiseert Wiegant zich, maar hoe doe je dat dan? “Wij hebben onze organisatie daarop ingericht en aangepast, daar een visie op ontwikkeld die verder gaat dan het digitale tijdperk. Het moet meer 3.0 zijn: verbinden, verrijken, interactie. Het is niet eenrichtingsverkeer, niet tweerichtingsverkeer, maar netwerken, kennis delen, kennis verrijken. Dat doe je met elkaar. En op inhoud.” Want in het traject van bibliotheekvernieuwing, dat sinds 2000 aan de gang is, heeft de sector met name op dat vlak steken laten vallen, vindt Wiegant. “Er was te weinig visie op inhoud. De overheid,
virtuele tijdperk, en dan gaat het juist over inhou-
en ook de bibliotheken zelf, hebben vooral geko-
delijke content en het verbinden van informatie.”
zen voor de vorm. Men was erg procesgericht. Dat heeft veel nieuwe organisatievormen opgeleverd,
Onafhankelijke redactie
maar op het gebied van content is er te weinig ont-
In de praktijk betekent dit bijvoorbeeld dat een
wikkeld. Het heeft er niet voor gezorgd dat we ons
onafhankelijke redactie op een vraag uit de sa-
als sector geschikt hebben gemaakt voor de toe-
menleving proactief informatie verzamelt en daar
komst. Onze strategie richt zich dan ook op het
een virtueel dossier van maakt. Deze zijn door ie-
dereen in te zien op het Nieuwegeinplein, een fy-
verbinding tussen die bronnen. Als de redactiele-
siek en virtueel informatieplein op de website van
den constateren dat er informatie ontbreekt, gaan
De tweede verdieping, waar inhoud met ontmoe-
ze die actief opzoeken. Dat is een heel nieuwe rol
ting, interactie en debat wordt gecombineerd.
van de bibliotheek. Om dit goed te kunnen doen
Wiegant: “Dossiers gaan altijd over maatschappe-
hebben we twee jaar geleden dan ook een jour-
lijk lokale thema’s, en de vraag moet concreet aan
nalist in dienst genomen en hebben onze infor-
ons zijn gesteld. Zo kwam de vrijwilligersvacatu-
matiespecialisten een scholingstraject doorlopen
rebank met de vraag: ‘Hoe vrijwillig is vrijwilli-
om zich journalistieke onderzoeksmethoden ei-
gerswerk nog?’ naar aanleiding van het verplich-
gen te maken. Om proactief informatie op te ha-
te vrijwilligerswerk door uitkeringsgerechtigden.
len moeten de medewerkers de haarvaten van de
Ook hebben we een dossier gemaakt over de schei-
lokale samenleving kennen en is er veel contact
ding tussen kerk en staat. Die vraag kwam van de
nodig met klanten en inwoners. Een vaste com-
Raad van Kerken die in opdracht van de gemeen-
ponent van een virtueel dossier is altijd een de-
te in het Stadshuis een stiltecentrum in zou rich-
bat. Wij nodigen Nieuwegeiners uit, zorgen voor
ten. Zij wilden daar een kruis ophangen, waarop
een panel met deskundigen en een gesprekslei-
de discussie ontstond of je in zo’n ruimte religieu-
der. Van die discussie wordt een verslag gemaakt
ze symbolen mag plaatsen. Is het wel of niet de
en toegevoegd aan het dossier, dat gericht wordt
taak van de gemeente deze symbolen te financie-
toegezonden aan de deelnemers en relevante in-
ren? Bovendien zullen ook andere religies gebruik
stanties die er voordeel mee kunnen doen in lo-
maken van deze ruimte. In het virtuele dossier
kale situaties.”
wordt de zaak van alle kanten belicht. Door middel van mind mapping, deskresearch, data-analy-
Compleet nieuwe weg
se, het houden van interviews, worden losse bron-
De transformatie van passieve boekenbibliotheek
nen met elkaar verbonden, in relatie met elkaar
naar proactief lokaal informatiecentrum is in Nieu-
gebracht en voorzien van context en duiding. Dat
wegein al sinds 2006 aan de gang. Dwars tegen de
is virtualisatie. Als je digitaliseert heb je losse,
stroom in van bezuinigingen en nog eens bezui-
aparte pagina’s met allerlei bronnen, er is geen
nigingen, is de bibliotheek een compleet nieuwe
weg ingeslagen. Het vooruitzicht op de nieuwe huisvesting in het Stadshuis van Nieuwegein, waarin ook het gemeentehuis, het UWV, een wereldwinkel en het welzijnswerk zijn gevestigd, was daarbij een katalysator. Wiegant: “Vanuit de tijdelijke locatie waarin wij vijf jaar hebben gezeten, is een innovatieteam aan de slag gegaan met de
prachtig aan op het proces waar wij op lokaal ni-
wens om als bibliotheek van maatschappelijke be-
veau al mee bezig waren. De identiteitscrisis waar-
tekenis te zijn in een veranderende gedigitaliseer-
in de bibliotheeksector verkeert werd in volle om-
de wereld. Want wat ís onze maatschappelijke
vang duidelijk. Dat was een schrikbeeld; actie was
meerwaarde? Hebben we die nog wel? En hoe
gewenst en dringend noodzakelijk. Wij zagen na-
kunnen we die vormgeven? Toen in 2008 het So-
tuurlijk ook al dat de traditionele uitleentaak min-
ciaal Cultureel Planbureau kwam met het rapport
der belangrijk werd. De belangstelling neemt ge-
‘Openbare bibliotheek 10 jaar van nu’ sloot dat
woon af. De hele sector ziet dat al jarenlang ge-
beuren. Los van e-books, gaat het om een veranderende maatschappij, de digitale revolutie, Google. En hoe kunnen wij als lokale bibliotheek daarin van betekenis zijn?” Vanuit het tijdelijke onderkomen heeft de bibliotheek van Nieuwegein al heel erg kunnen inzetten op experimenteren: met dienstverlening, met opstelling, met collectievorming, met producten.
voorop staat, is er bijna geen publieke omgeving
“Het SCP-rapport hebben wij aangegrepen om de
meer waar mensen elkaar vrijblijvend kunnen
visie waar toen nog alleen over gepraat werd, op
ontmoeten en hun mening kwijt kunnen. De Raad
papier te zetten en te concretiseren”, vult Ed de
van Maatschappelijke Ontwikkeling zoekt momen-
Boer (communicatie en programmering) aan. “Aan
teel naar een betrouwbare instantie waar dit soort
de ene kant was het een reactie op het feit dat er
debatten kunnen plaatsvinden. En ik dacht: de bi-
veel te weinig gebeurde, aan de andere kant le-
bliotheek. Omdat wij over een fysiek gebouw be-
verde het gaan van een oude naar een nieuwe si-
schikken in combinatie met onze kennis over vir-
tuatie veel meer kansen op, dan wanneer je dat
tualisatie en informatie, is het goud wat we in han-
vanuit een status quo-situatie moet doen.”
den hebben.”
Betrouwbare informatie
Maatschappelijke meerwaarde
Het resultaat is een bibliotheek in een compleet
Uiteraard blijft het uitlenen en het informeren
nieuwe verschijning. Wiegant: “Het lokale infor-
over boeken als cultuurgoed naast deze nieuwe
matiecentrum is de kern van deze nieuwe biblio-
rol wel bestaan. Het boeken-, lezen-, schrijven-
theek, aangevuld met een boeken-, lees-, en schrijf-
centrum organiseert literaire evenementen en
centrum. Wij kiezen duidelijk voor een lokale va-
biedt mogelijkheden aan jonge kunstenaars en
riant omdat we een lokaal bedrijf zijn en lokaal
schrijftalent om zich te presenteren. Daarnaast
gefinancierd worden, en gaan daarbij uit van de
vinden ook laagopgeleide jongeren hun heil in de
gedachte dat informatieverwerving en cultuurbe-
bibliotheek. “Die bereik je niet via het onderwijs”,
leving fundamentele waarden zijn voor maatschap-
zegt De Boer. “Ook daarin is de vraag bepalend.
pelijk succes en welzijn. Maar hoe vertaal je dat
Waar hebben zij behoefte aan. Vooral laaggelet-
naar het dagelijks leven van de Nieuwegeiner? Wij
terde, doorgaans werkende jongeren kunnen geen
hebben daarop gestudeerd. Wat zijn bijvoorbeeld
betrouwbare informatie vinden op internet. Daar
de voor- en nadelen van internet en Google? Waar
zijn ze niet toe in staat. Wij kunnen daarbij hel-
heeft de burger behoefte aan? Dan komen we uit
pen. Daarbij stimuleert literatuur de fantasie, geeft
op de kracht van bibliotheken, ons handelsmerk,
het inzicht in andere werelden en cultuur, en ver-
en dat is betrouwbare informatie, maar ook ont-
betert het de leesvaardigheid. Ook al sms je alleen
moeting. In deze tijd, waarin individualisering
maar, je moet wel een beetje kunnen lezen en
zeggen: kijk, dit kunnen we allemaal voor jullie doen, moeten onderwijsinstellingen zelf aangeven wat ze van ons willen. Zo blijft het basisonderwijs wel nog steeds 100 procent klant van ons.”
Preventieve werking Op die basis werkt de bibliotheek ook samen met welzijnswerk, eveneens gevestigd in het Stadshuis, en de eerstelijns gezondheidszorg. De Boer: “In de zorg vindt een verschuiving plaats van curatief naar preventief. De bibliotheek kan in haar informatiefunctie daar een heel grote rol bij spelen. Als huisartsen in een bepaalde wijk constateren dat er veel klachten zijn van psychosomatische aard, dan kan Stichting Welzijn hiervoor passende arrangementen of activiteiten organiseren. De bibliotheek ondersteunt met gezondheidsinformatie over psychosomatische klachten en de sociale gevolgen hiervan, aangevuld met verhalen van andere patiënten en mogelijkerwijs een informaschrijven. Wij krijgen hangjongeren wel in de bi-
tieavond. Want volgens onze visie is informatie-
bliotheek. En wat opvalt is dat ze zich hier toch
verwerving een fundamentele waarde voor wel-
anders gedragen dan buiten. Diezelfde jongeren
zijn en succes. Als je mensen beter informeert,
die buiten heel lastig zijn, zijn dat bij ons nauwe-
hebben ze meer grip op hun welzijn. Dat heeft een
lijks.”
preventieve werking.” Bibliotheek, welzijn en ge-
Maar een ontmoetingsfunctie alléén is niet vol-
zondheidszorg hebben elkaar in Nieuwegein ge-
doende, aldus Wiegant. “Er moet wel content zijn
woon gevonden, aldus Wiegant. “We zijn allemaal
voor die ontmoeting. Dus faciliteren we én bieden
even gedreven en zijn ervan overtuigd dat we sa-
we content. Dan kun je pas praten over maatschap-
men veel kunnen bereiken.” De maatschappelij-
pelijke meerwaarde. Zo kun je ook de publieke
ke functie is dan ook de belangrijkste motivatie
middelen verantwoorden, want lokale bibliothe-
van De tweede verdieping. “Dat heeft de biblio-
ken zijn een enorm hoge post voor de gemeente.
theek nou eenmaal in zich”, zegt De Boer. “Eind
“We kiezen er dan ook duidelijk voor om samen
negentiende eeuw is de bibliotheek opgericht ter
met het onderwijs te kijken wat we op het gebied
verheffing van de burgers. Die rol hebben we nog
van mediawijsheid kunnen bieden. Maar in plaats
steeds. Wij hebben dat bijvoorbeeld gedaan met
van dat wij onze eigen prioriteiten opleggen en
internet. Er zijn veel bibliotheken geweest, waar-
onder die van ons, waar je als burger voor het eerst kon kennismaken met internet. Wij noemen dat niet zozeer verheffing van de burger, maar we leiden mensen wel naar participerend burgerschap.”
Digital signage De tweede verdieping kiest dus duidelijk voor content, en niet in de eerste plaats voor retail en uitlening. Dat uit zich bijvoorbeeld ook in de techniek. De Boer: “Via digital signage, gedigitaliseerde affiches, laten wij de klant weten wat we doen. Dat past in de beleving dat de bibliotheek niet alleen boeken en papier is. We verbinden met digital signage de bibliotheek met de buitenwereld. We denken materiaalonafhankelijk. Het gaat om de functie, om de meerwaarde. Als een schrijver over zijn boek komt vertellen, is dat niet alleen maar leuk, maar ook nuttig. Hij kan dingen uitleggen, toelichten, in gesprek raken met zijn publiek. Daardoor ontstaat meer belangstelling voor zijn boek, maar ook voor hét boek.” Dit systeem van moderne bewegwijzering, op maat, en met hoge attentiewaarde is inmiddels zelfs een bron van inkomsten geworden. Wiegant: “We zijn nu bezig om het hele Stadshuis te voorzien van digital signage, zodat ook de gemeente en de andere partners die hier in het gebouw zitten op een
ting, waar naast lokale thema’s, ook brede maat-
betere manier met de burger kunnen communi-
schappelijke kwesties aan de orde komen. Het vir-
ceren. Wij vermarkten dit concept en zijn al ge-
tuele dossier kan nóg beter, nóg interactiever. En
vraagd dit ook voor een andere middelgrote ge-
hoewel de bibliotheek vooral lokaal opereert, heeft
meente te doen. De bibliotheek in Nederland moet
het voor de uitbreiding van haar virtuele plannen
zichzelf opnieuw uitvinden en dat is precies wat
nadrukkelijk ook de sector nodig. Wiegant: “Wie
wij nu aan het doen zijn.” Wiegant heeft dan ook
wil met ons samenwerken? Welke bibliotheken
nog een hoop op haar verlanglijstje staan. De twee-
zijn op dezelfde manier aan het innoveren, en den-
de verdieping moet zich ontwikkelen tot een echt
ken net zo over onze maatschappelijke meerwaar-
debatcentrum voor meningsvorming en ontmoe-
de als wij? Kortom: wie doet er met ons mee?”
