de bestralingsbehandeling longkanker stereotactische bestraling
2.1
Inleiding en behandelschema
Uw arts in het ziekenhuis heeft bij u kanker in de longen vastgesteld en heeft u voor een stereotactische bestralingsbehandeling doorverwezen naar het ARTI. In dit deel van de behandelwijzer vindt u informatie over de bestralingsbehandeling en de voorbereidingen daarop. Stereotactische radiotherapie maakt het mogelijk een tumor in de long met grote nauwkeurigheid te bestralen. Om te voorkomen dat u tijdens de bestraling beweegt, ligt u tijdens de bestraling op een matras. Door de grote nauwkeurigheid waarmee de plaats van de tumor is vastgesteld, ontvangt het gezonde weefsel rondom de tumor weinig straling. BEHANDELING IS VOOR IEDEREEN ANDERS
De thorax ofwel de borstkas wordt gevormd door de ribben, wervelkolom en het borstbeen. In de borstholte bevinden zich het hart, de longen, de luchtpijp, een deel van de slokdarm en de grote bloedvaten. Wanneer kanker in het thoraxgebied wordt vastgesteld, wil dat niet zeggen dat de kanker zich verspreidt heeft over de hele thorax. Over het algemeen zal de kanker op één plek in de thorax zitten. Een groot deel van de patiënten wordt in de loop van hun behandeling bestraald. De bestraling kan worden gegeven nadat eerst een operatie is uitgevoerd. De bestraling kan ook de enige behandeling zijn. De bestralingsbehandeling kan tevens gecombineerd worden met medicijnen. Uw behandelaar zal met u bespreken welke behandeling in uw situatie het beste is. De bijwerkingen op zowel de korte als op de lange termijn hangen sterk af van het bestralingsgebied. Het is pas mogelijk een uitspraak te doen over de te verwachten bijwerkingen als het exacte bestralingsgebied bekend is. AANTAL BESTRALINGEN
In totaal krijgt u drie tot acht bestralingen. Een bestraling vindt één, twee of drie keer per week, van maandag tot en met vrijdag, plaats.
maart 2012
de bestralingsbehandeling MIJN BEHANDELSCHEMA
Naam behandelend radiotherapeut-oncoloog Totaal aantal bestralingen
en zorgvuldige administratieve controle en afhandeling garanderen. U hoeft uw papieren alleen bij uw eerste afspraak mee te nemen. Als uw persoonlijke gegevens veranderen, wilt u deze dan doorgeven aan één van onze doktersassistentes?
VOORBEREIDING VOOR GESPREK MET DE RADIOTHERAPEUT-ONCOLOOG
Aantal bestralingen per dag
Aantal bestralingen per week
Bijzonderheden
2.2
Schrijf uw eventuele vragen op, zodat u die niet vergeet te stellen tijdens het eerste gesprek met uw radiotherapeut-oncoloog. Noteer ook de medicijnen die u inneemt of haal een recente lijst bij uw apotheek en neem deze mee. Uw arts zal hier naar vragen. GESPREK OVER UW BEHANDELING
Na de controle van uw gegevens volgt een gesprek met de radiotherapeut-oncoloog. Een radiotherapeut-oncoloog is een arts die zich gespecialiseerd heeft in de behandeling van kanker door röntgenstraling. Deze arts zal u tijdens de bestralingsbehandeling begeleiden. Tijdens het gesprek verzamelt de radiotherapeut-oncoloog de laatste ontbrekende gegevens. Daarnaast krijgt u meestal een lichamelijk onderzoek. Op basis van deze gegevens en die van de overige onderzoeken, zoals weefselonderzoek, röntgenonderzoek en bloedonderzoek, doet de arts een behandelvoorstel. De radiotherapeut-oncoloog legt u het doel, de gang van zaken en de bijwerkingen van de bestralingsbehandeling uit. Uiteraard is er ook de gelegenheid om zelf vragen te stellen. Na dit gesprek geeft de doktersassistente u aanvullende informatie onder meer over de vergoeding van vervoerskosten en parkeren.
Het eerste contact met het ARTI 2.3
Voor uw eerste bezoek aan het ARTI krijgt u een telefonische oproep. Onze medewerker vertelt u hoe u het ARTI het beste kunt bereiken. U ontvangt vervolgens per post een afspraakbevestiging met een routebeschrijving. Als u voor de eerste keer op de afdeling radiotherapie komt, meldt u zich bij de receptie. De receptionist wijst u de weg naar de balie van de polikliniek. Daar schrijft een doktersassistente u in. In het eerste deel van deze behandelwijzer vindt u een weergave van het behandeltraject. IDENTIFICATIEPLICHT: VERZEKERINGSPAPIEREN EN IDENTITEITSBEWIJS
Sinds 1 januari 2006 is het ARTI verplicht de identiteit van patiënten vast te stellen. Dit moet volgens de Wet op Identificatieplicht. Wij vragen u dan ook om uw verzekeringspapieren en een geldig identiteitsbewijs mee te nemen. Voor aanvang van het gesprek met uw arts zullen wij uw gegevens controleren. Het ARTI kan zo een juiste
De voorbereiding
Nadat u met uw radiotherapeut-oncoloog een eerste gesprek heeft gehad, kan begonnen worden met de voorbereidingen voor de bestralingsbehandeling. Alle voorbereidingen vinden zoveel mogelijk op dezelfde dag plaats. VACUÜMMATRAS MAKEN
Het is belangrijk dat u tijdens de bestraling stil blijft liggen. Daarom wordt gebruik gemaakt van een vacuümmatras. Een vacuümmatras is een nylon matras gevuld met kleine bolletjes. Het matras kan de vorm van uw lichaam aannemen, waardoor u tijdens de bestraling stabiel ligt. Het matras wordt gemaakt door drie radiotherapeutisch laboranten. Voor het maken van het matras is het nodig dat u de bovenkleding uit doet. Verder is het belangrijk dat er aan
maart 2012
de bestralingsbehandeling de achterkant van uw kleding geen scherpe delen zitten, zoals ritsen en grote knopen, en dat u uw horloge en sieraden af doet. Het matras kan namelijk lek raken door scherpe delen. Uw armen worden boven uw hoofd gepositioneerd. U krijgt een plastic cape om uw lichaam heen, die vastgemaakt wordt aan het vacuümmatras. De radiotherapeutisch laboranten leggen een kussen en een brede slang over uw lichaam. De slang wordt aangesloten op een pomp die lucht wegzuigt, waardoor de plastic cape zich om uw lichaam vormt. U kunt gedurende deze procedure (ongeveer 5 tot 10 minuten) normaal blijven ademen. Omdat er lucht wordt weggezogen, kan het enigszins koud aanvoelen. Daarna wordt ook de lucht uit het matras gezogen. Het matras wordt nu langzaam hard en vormt zich naar uw lichaam. Na enkele minuten is het matras klaar. Er worden een aantal foto’s gemaakt om de positie van uw handen en armen vast te leggen. Deze foto’s zijn nodig om uw tijdens uw bestralingsbehandeling weer precies in dezelfde houding te kunnen neerleggen. De radiotherapeutisch laboranten verwijderen vervolgens het plastic, de kussens en de slang. Al met al duurt de hele procedure ongeveer 30 minuten.
Tijdens deze CT-scan gaat u in het vacuümmatras liggen. Om zo stil mogelijk te liggen wordt opnieuw gebruik gemaakt van de cape, zodat u vacuüm ligt tussen het matras en de plastic cape. De radiotherapeutisch laborant plaatst een blokje op uw buik dat gezien wordt door een infraroodcamera. Zo kunnen we tijdens de CT-scan uw ademhaling registreren. Het is belangrijk dat u rustig doorademt en stil blijft liggen.
CT-scan
INKTLIJNEN EN TATOEAGEPUNTJES
Tenslotte worden er tijdens de CT-scan markeringslijnen en tatoeagepuntjes op de huid aangebracht. Met behulp hiervan kunnen wij u tijdens elke bestraling in exact dezelfde houding neerleggen. Het is belangrijk dat deze lijnen tijdens de gehele bestralingsserie blijven zitten. Wij wijzen u erop dat de inkt op uw kleding kan afgeven en moeilijk te verwijderen is. Houdt u hier dus rekening mee. De tatoeagepuntjes zijn permanent en hebben een grootte van circa een millimeter. De puntjes worden aan beide zijkanten en aan de voorkant van uw lichaam gezet, u voelt dit als kleine prikjes. De voorbereiding op de CT-scan duurt ongeveer 45 minuten.
Een tatoeagepuntje
Het maken van een vacuümmatras
CT-SCAN
Als het matras klaar is, wordt een CT-scan gemaakt. Met een CT-scan brengen wij nauwkeurig de plaats van de tumor en de omliggende organen in het lichaam in beeld. Zo kunnen wij bepalen waar en hoe de bestraling precies gegeven moet worden. In het eerste deel van deze behandelwijzer vindt u een weergave van de CT-scan.
HET BESTRALINGSPLAN
Met de gegevens van de CT-scan en de gegevens van eerder verrichte diagnostische onderzoeken, maken wij een specifiek bestralingsplan voor u. Bij het maken van dit bestralingsplan kijken wij zorgvuldig vanuit welke posities u bestraald moet worden en hoe lang de bestraling per richting gaat duren. Daarbij is het van belang dat het tumorgebied zo optimaal mogelijk bestraald wordt en dat de straling het omliggende gezonde weefsel zo min mogelijk belast.
maart 2012
de bestralingsbehandeling Deze fase van de voorbereiding kan enkele dagen duren. Als uw bestralingsplan klaar is en de gegevens in de bestralingscomputer zijn ingevoerd, bellen wij u voor een afspraak voor de eerste bestraling.
Voorbeeld van een bestralingsplan. De lijnen geven de richting van de bestralingsbundels weer.
2.4
De bestraling
Voor de eerste bestraling kunt u zich melden bij de balie van de polikliniek. Eén van onze medewerkers zal u naar het bestralingstoestel begeleiden. Het ARTI heeft de beschikking over zes bestralingstoestellen. Op één van deze toestellen kan stereotactische bestraling plaatsvinden. In het eerste deel van deze behandelwijzer vindt u een weergave van een algemeen bestralingstoestel en van de bestraling. Het bestralingstoestel voor stereotaxie is vergelijkbaar met het algemene toestel, maar heeft meer mogelijkheden en is nog nauwkeuriger. Als u zich in de kleedkamer (deels) heeft uitgekleed, loopt u samen met een radiotherapeutisch laborant naar het bestralingstoestel. U kunt eventueel een sjaal of vest omslaan wanneer u dit prettig vindt.
IN DE JUISTE POSITIE
Bij de bestraling is het belangrijk dat u weer op precies dezelfde manier op de bestralingstafel ligt als tijdens de voorbereiding van de bestraling. Dit doen wij met behulp van uw vacuümmatras, de plastic cape en de tatoeagepuntjes op uw lichaam. Als u op de bestralingstafel ligt, is het van belang dat u zich zo goed mogelijk probeert te ontspannen. Om te controleren of u in de juiste positie ligt, maken we dagelijks een scan op het bestralingstoestel. Deze scan kunnen we vergelijken met de scan waar uw bestralingsplan op gemaakt is. We kunnen hierop zien hoe u ligt, maar ook hoe de tumor ligt. De tafel kunnen we voordat we gaan bestralen op basis van het verschil tussen beide scans op de tiende millimeter exact verplaatsen. Na de verschuiving van de tafel maken we ter controle nog een scan. Pas als alles goed is, wordt de bestraling in de bedieningsruimte gestart. Als de bestraling klaar is, wordt nogmaals een scan gemaakt. Dit is om te controleren of u de hele bestraling in de juiste houding heeft gelegen. COMMUNICATIE TIJDENS DE BESTRALING
Tijdens de bestraling mag niemand bij u in de ruimte zijn. Met camera’s houden wij u continu in de gaten. Bovendien is er een intercomverbinding, waarmee wij tegen u kunnen praten. Mocht er tijdens de bestraling iets met u aan de hand zijn (bijvoorbeeld als u moet hoesten en u dit niet langer kunt inhouden, dan kunnen wij de bestraling onmiddellijk onderbreken. Wij zijn dan zo snel mogelijk bij u. Als u bang bent of als u zich niet prettig voelt tijdens de bestraling, bespreek dit dan met één van de radiotherapeutisch laboranten op het bestralingstoestel. HOE VOELT EEN BESTRALING?
AFSPRAKENLIJST
Bij uw eerste bestraling krijgt u een afsprakenlijst mee. Op deze lijst staan zowel uw afspraken voor de bestralingen als de afspraken met uw radiotherapeut-oncoloog. Op uw afsprakenlijst staat ook het bestralingstoestel vermeld. Bij de volgende bestraling hoeft u zich niet meer te melden bij de balie van de polikliniek. U kunt dan direct plaatsnemen in de wachtruimte van het bestralingstoestel. Heeft u echter een afspraak met uw radio therapeut-oncoloog of een andere hulpverlener binnen het ARTI, dan moet u zich wel bij de balie van de polikliniek melden. IDENTIFICATIE
In het kader van kwaliteit en veiligheid zijn wij verplicht om vóór iedere behandeling een vorm van identificatie aan u te vragen, hiervoor gebruiken wij uw afsprakenlijst. Hiermee zorgen we dat de juiste bestralingsgegevens voor uw behandeling worden gebruikt.
Van de bestraling zelf voelt of ziet u niets. U hoort alleen het geluid van het bestralings toestel. HOE LANG DUURT HET?
De hoeveelheid bestralingsbundels en de precieze duur van iedere bestralingsbundel zijn bepaald in uw bestralingsplan en zijn per patiënt verschillend. De bestraling wordt altijd vanuit meerdere richtingen gegeven. Eén bestralingsbehandeling duurt in totaal 30 tot 45 minuten. In die tijd kleedt u zich uit en aan, zorgen de radiotherapeutisch laboranten dat u goed op de behandeltafel ligt, worden in totaal drie scans gemaakt en wordt u bestraald vanuit de verschillende richtingen. Als de bestralingsdosis is gegeven, slaat het toestel automatisch af. De straling is dan meteen uit de ruimte verdwenen. Als u het prettig vindt, kunt u tijdens de bestralingsbehandeling naar een (eventueel zelf meegenomen) cd luisteren.
maart 2012
de bestralingsbehandeling DE RADIOTHERAPEUTISCH LABORANTEN
VERMOEIDHEID
Radiotherapeutisch laboranten zijn speciaal opgeleid om de bestralingstechnieken toe te passen en voeren de bestraling uit. In de bestralingsruimte krijgt u altijd begeleiding van minimaal twee laboranten. Een derde laborant houdt u tijdens de bestraling via de monitor in de gaten. Wij proberen tijdens uw gehele behandeling het team van laboranten zo veel mogelijk gelijk te houden, zodat u steeds met dezelfde mensen te maken heeft. Met vragen kunt u altijd terecht bij de laboranten. Zo nodig spelen zij uw vragen door naar uw radiotherapeut-oncoloog. U kunt uw vragen natuurlijk ook stellen tijdens de ingeplande afspraken met uw radiotherapeut-oncoloog.
De vermoeidheid die u kunt ervaren, komt niet alleen door de bestralingen. Ook de emotionele stress die de ziekte en de behandeling met zich meebrengen, is vermoeiend. Daarnaast heeft u misschien nog andere behandelingen ondergaan. Ook het regelmatig reizen naar het ARTI kan voor u een extra belasting zijn. Meer rust nemen en de dagelijkse bezigheden in een lager tempo uitvoeren, kunnen u helpen om u minder vermoeid te voelen. Na de bestraling kan de vermoeidheid nog een tijd aanhouden. BIJWERKINGEN BESPREKEN MET UW RADIOTHERAPEUT-ONCOLOOG
U kunt uw klachten en bijwerkingen regelmatig bespreken met uw radiotherapeut-oncoloog. Deze controleafspraken kunt u op uw afsprakenlijst terugvinden. Uw radiotherapeutoncoloog houdt tijdens deze controles in de gaten hoe u de behandeling verdraagt en behandelt zo nodig de bijwerkingen. Ook kunt u tijdens deze gesprekken uw vragen en opmerkingen bespreken.
Het bestralingstoestel voor stereotaxie
SPECIFIEKE REACTIES OP STEREOTACTISCHE BESTRALING VAN DE LONGEN
2.5
Bijwerkingen
Door de bestraling kunnen bijwerkingen optreden. Sommige mensen hebben hier veel last van, anderen merken weinig van de bestraling. Wij kunnen vooraf niet altijd aangeven in hoeverre u last zult hebben van bijwerkingen. De reacties van het lichaam op de bestraling hangen sterk samen met het bestraalde gebied. Bestraling is immers een plaatselijke behandeling. De mate van de bijwerkingen zegt niets over de werking van de bestraling.
Er bestaat een kleine kans op: − longontsteking ten gevolge van de bestraling. Dit kan tot ongeveer één jaar na de behandeling optreden. − misselijkheid. − lichte irritatie van bestraalde huid. − lokale pijnklachten in de buurt van het bestraalde gebied. Als hierop bij u de kans bestaat, wordt u hierover ingelicht door uw radiotherapeut-oncoloog. − gebroken rib in de buurt van het bestraalde gebied. Als hierop bij u de kans bestaat, wordt u hierover ingelicht door uw radiotherapeut-oncoloog.
ALGEMENE REACTIES OP BESTRALING
De algemene reacties die bij veel mensen voorkomen zijn: – vermoeidheid – meer behoefte aan slaap – verminderde eetlust
maart 2012
de bestralingsbehandeling 2.6
Verzorgingsadviezen
ALGEMENE LEEFADVIEZEN TIJDENS DE BESTRALING
De bestraling kan veel invloed hebben op uw lichaam en geest. Het is daarom van belang dat u een gezonde leefwijze volgt om uw weerstand op te bouwen en te behouden. Voldoende en verantwoord eten, drinken en bewegen is aan te bevelen. Start geen nieuw dieet zonder dit te overleggen met uw arts. Verder is voldoende rust, beperkt alcohol gebruik en stoppen met roken gewenst.
2.7
Ondersteunende zorg
2.8
Nazorg
Bij de laatste bestraling krijgt u een controleafspraak bij uw radiotherapeut-oncoloog mee. Deze controle vindt plaats in het ARTI of in uw eigen ziekenhuis. De controlebezoeken vinden met een zekere regelmaat plaats. Daarnaast heeft u ook afspraken met andere specialisten. Uw radiotherapeut-oncoloog bespreekt deze afspraken met u tijdens één van de laatste gesprekken. De tijdsduur tussen de onderzoeken wordt bepaald in overleg met uw behandelend radiotherapeut-oncoloog. De controles zijn van belang om het effect van de bestraling op uw ziekte te volgen. Mocht er bij u door de behandeling kans zijn op late bijwerkingen, dan zal uw radiotherapeut-oncoloog u hierover vooraf inlichten. BEL VOOR VRAGEN OF PROBLEMEN NAAR HET ARTI
DE SOCIAAL VERPLEEGKUNDIGE
Uw ziekte en de behandeling bij het ARTI zijn ingrijpende gebeurtenissen, die veel emoties bij u kunnen losmaken. Ook kunnen er lichamelijke veranderingen, beperkingen en ongemakken optreden. Allerlei zaken die voorheen voor u vanzelfsprekend waren, zijn dat niet meer. Zaken die u voorheen zelf regelde, lukken soms niet meer en thuis kan extra hulp en ondersteuning gewenst zijn. Vragen, zorgen en ervaringen kunnen u en uw naasten bespreken met de sociaal verpleegkundige. Zij zal u tijdens de bestralingsperiode zo goed mogelijk steunen en begeleiden. AFSPRAAK MET DE SOCIAAL VERPLEEGKUNDIGE
De radiotherapeut-oncoloog, laborant of de doktersassistente kan u doorverwijzen naar de verpleegkundige. Ook kunt u zelf via de radiotherapeutisch laboranten of de doktersassistentes een afspraak maken. Bij sommige patiënten zijn afspraken met de verpleegkundige een vast onderdeel van de behandeling. De afspraken met de sociaal verpleegkundige worden gecombineerd met een afspraak voor een bestraling, zodat u niet extra naar het ARTI hoeft te komen. Het gesprek duurt ongeveer een half uur. Vindt u het prettig om iemand mee te nemen naar het verpleegkundig spreekuur, dan is deze persoon van harte welkom.
Het kan zijn dat u na de behandeling nog een vraag of probleem heeft. Mocht u zich om wat voor reden dan ook ergens zorgen over maken, aarzel dan niet om contact op te nemen met het ARTI. U kunt van maandag tot en met vrijdag tussen 08.30 en 17.00 uur bellen naar: (026) 371 24 40. MET SPOED HULP NODIG IN DE AVONDUREN OF IN HET WEEKEND
Mocht u dringend hulp nodig hebben buiten de openingsuren van het ARTI, dan kunt u het beste contact opnemen met uw huisarts. Als het nodig is, kan uw huisarts contact opnemen met de dienstdoende radiotherapeut-oncoloog.
maart 2012
de bestralingsbehandeling 2.9
Handige informatie en lotgenotencontact
Verschillende patiëntenverenigingen organiseren regelmatig contactavonden voor lotgenoten. Mocht u hierin interesse hebben, dan kunt u hierover meer informatie krijgen bij één van onze medewerkers. In de grote wachtruimte kunt u ook foldermateriaal van diverse verenigingen vinden. INFORMATIEVE INTERNETSITES, SPECIFIES VOOR KANKER IN DE LONGEN
www.kankerpatient.nl/longkanker Dit is de website van de Stichting Longkanker, voor lotgenotencontact tussen patiënten met longkanker. www.stopeffectief.nl Deze website van KWF en Stivoro biedt een startpakket met hulpmiddelen voor mensen die willen stoppen met roken.
INFORMATIE OVER BESTRALING OF KANKER OP HET INTERNET
Als u meer informatie zoekt over bestraling en kanker in het algemeen, dan kunt u onderstaande informatieve websites bezoeken. www.arnhemrti.nl Dit is de website van het Arnhems Radiotherapeutisch Instituut (ARTI). www.kankerwiehelpt.nl Dit is een website met regionale informatie uit Zuidoost-Nederland. Hierop kunt u algemene informatie over kanker en soorten kanker, het onderzoekstraject, informatie over wat ziekenhuizen in de regio u kunnen bieden, adressen van hulpverleners en betrouwbare links vinden. www.nvro.nl Dit is een website van de Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie (NVRO), met een apart patiëntendeel met informatie over kanker en radio therapie. www.kwfkankerbestrijding.nl Dit is de website van KWF Kankerbestrijding. www.herstel-en-balans.nl Dit is een website over het revalidatieprogramma herstel & balans, speciaal voor kankerpatiënten. www.kankerspoken.nl Dit is een website van het KWF speciaal gemaakt voor kinderen waarvan de ouders kanker hebben. De informatie is onderverdeeld in verschillende leeftijdscategorieën. Ook voor ouders, leerkrachten en andere geïnteresseerden is er informatie op deze site te vinden.
33979 | © Maart 2012 | ARTI 2.8
