De behandelwijzer: Longkanker
Onze website: www.mst.nl/radiotherapie PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
1
Inhoudsopgave Longkanker Longen Typen Uitzaaiingen Stadium
3 3 4 5 5
Het intake gesprek
7
Het CT-onderzoek De 4 DCT
8 9
Het bestralingsplan
12
De bestralingen
14
Bijwerkingen
18
Huidverzorging
20
Eten en drinken
21
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
2
Longkanker In Nederland wordt per jaar bij ongeveer 8.800 mensen longkanker vastgesteld. Het is de meest voorkomende soort kanker bij mannen. De laatste jaren komt longkanker ook steeds vaker bij vrouwen voor, terwijl het aantal mannen met longkanker iets daalt. Longen De longen zijn gevuld met elastisch weefsel. Daarin bevinden zich miljoenen longblaasjes en een netwerk van bloedvaten. De longblaasjes geven ingeademde zuurstof af aan het bloed. Andersom onttrekken ze koolzuurgas aan het bloed, dat u hierna weer uitademt. De rechterlong bestaat uit drie longkwabben (een longkwab is een gedeelte van de long dat uit elastisch sponsachtig weefsel bestaat), de linkerlong uit twee longkwabben.
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
3
Typen Bij longkanker onderscheiden we verschillende typen. Globaal gaat het om: ■ het kleincellige type; ■ het niet-kleincellige type. Deze indeling is gebaseerd op de soort cellen waaruit de tumor bestaat. Het type longkanker speelt, evenals het stadium van de ziekte, een belangrijke rol bij de keuze van behandeling. PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
4
Uitzaaiingen Kankercellen kunnen loslaten van de tumor en vervolgens meegevoerd worden door lymfevocht of het bloed. We onderscheiden uitzaaiingen in klieren van uitzaaiingen naar andere organen, omdat dat voor de soort behandeling veel kan uitmaken. Als kankercellen in een lymfevat terechtkomen, kunnen zij in de lymfeklieren uitgroeien tot klieruitzaaiingen. Kankercellen kunnen zich ook via het bloed verspreiden en bijvoorbeeld in de botten uitgroeien tot tumoren. In dat geval is er sprake van uitzaaiingen van longkanker in de botten. Bij longkanker kunnen eveneens uitzaaiingen ontstaan in de organen, zoals in de hersenen en de lever. Stadium Naast het vaststellen van het type longkanker, is het stadium van belang. Onder het stadium verstaan we de mate waarin de ziekte zich uitgebreid heeft. Bij longkanker wordt het stadium vastgesteld aan de hand van: ■ de plaats en grootte van de tumor en de eventuele ingroei in de weefsels die om de longen heen liggen; ■ in hoeverre er uitzaaiingen zijn naar de lymfeklieren in de borstkas; ■ in hoeverre de tumor zich heeft uitgezaaid naar andere organen, zoals bijvoorbeeld naar de andere long, de botten, de bijnieren, de lever of de hersenen.
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
5
Meer informatie over longkanker vindt u: ■ in de brochure ‘Longkanker’ van de KWF Kankerbestrijding; ■ op de website van de KWF Kankerbestrijding www.kwf.nl; ■ bij de Stichting Longkanker p / a Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK) Postbus 8152 3503 RD Utrecht telefoon (030) 2 91 60 91 email:
[email protected] website: kankerpatiënt.nl/longkanker Bron: KWF Kankerbestrijding
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
6
Het intakegesprek
Uw eerste bezoek is het intakegesprek met de radiotherapeut-oncoloog. Dit is de medisch specialist die verantwoordelijk is voor uw bestralingsbehandeling. Hij (of zij) stelt u vragen over uw huidige gezondheid, doorgemaakte ziektes in het verleden, de klachten die u momenteel heeft en uw medicijngebruik. De radiotherapeut-oncoloog onderzoekt u en bespreekt de bestralingsbehandeling met u. Tot slot worden de klachten, die door de bestraling veroorzaakt kunnen worden, besproken. Tijdens het intakegesprek, dat ongeveer een half uur tot drie kwartier duurt, mag u gerust uw partner of iemand anders meenemen.
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
7
Het CT-onderzoek U hebt het eerste gesprek met de radiotherapeut-oncoloog gehad. Hij heeft u uitgebreid geïnformeerd over de behandeling en de mogelijke bijwerkingen. Bij u wordt de long bestraald. Dit doen we met verschillende bestralingsvelden die de tumor moeten treffen, maar tegelijkertijd de nabij gelegen gezonde weefsels zoveel mogelijk moeten sparen. Het is daarom noodzakelijk om het te bestralen gebied en uw houding precies vast te leggen. Om dit goed uit te meten gaat u naar de CT-simulator.
Speciaal hulpmiddel: de longplank
De CT-simulator
De ligging tijdens het CT-onderzoek
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
8
Op de CT-simulator ligt u met ontbloot bovenlichaam op een speciaal hulpmiddel (de longplank) op een behandeltafel. Uw armen, hoofd en knieën worden ondersteund, zodat u zo prettig mogelijk kunt liggen. Het onderzoek omvat een “gewone” CT en in speciale gevallen ook een 4D-CT en duurt ongeveer een 20-30 minuten. U moet zo ontspannen en stil mogelijk blijven liggen. De 4D-CT: Een 4D-CT is een CT scan waarbij in 4 dimensies informatie wordt verzameld. Allereerst wordt er een CT scan gemaakt met meerder plaatjes op hetzelfde punt. Daarnaast wordt tegelijkertijd de ademhaling geregistreerd met een blokje dat op de buik geplakt is en een infrarood camera.
Het blokje voor de 4D-CT
De infrarood camera
De CT-plaatjes en de ademhalingsregistratie worden samengevoegd. Vervolgens kan de computer de CT-plaatjes die gemaakt zijn verdelen in verschillende gedeeltes van de ademhalingscurve. Deze gedeeltes noemen we fases. Op deze manier kan uiteindelijk een soort filmpje worden PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
9
weergegeven waarbij de tumorbeweging en die van de omgeving zichtbaar zijn.
Schematische voorstelling
De verschillende fases worden door de arts gebruikt om op de scan zodanig in te kunnen tekenen dat het doelgebied altijd binnen de marges blijft, ook al beweegt het. Er wordt een 4D-CT gemaakt als de tumor of de omgeving erg beweeglijk is. Daarnaast is ook de grootte van het bestralingsgebied van invloed of er al dan niet een 4D-CT gemaakt wordt. Bij de meeste long- en levertumoren zal een 4D-CT gemaakt worden. Het CT-onderzoek is bedoeld om: ■ de juiste ligging te bepalen, die nodig is om u iedere dag weer in dezelfde houding te kunnen bestralen; ■ foto’s te maken, die nodig zijn om een bestralingsplan te vervaardigen; ■ de ademhaling en bewegingen te registreren. ■ het plaatsen van de referentiepunten op uw borst, in dit geval 4 kleine tatoeagepuntjes. PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
10
Het plaatsen van de instelpunten
Nadat het onderzoek is afgerond, kunt u naar huis. De radiotherapeut-oncoloog en de bestralingsdeskundigen maken een bestralingsplan. Dit duurt ongeveer 1 – 2 weken. Als dit behandelplan klaar is, kunnen de bestralingen beginnen. Meer informatie over het plaatsen van de instelpunten, het maken van een behandelplan, de bestraling en onze afdeling kunt u vinden op onze website: www.mst.nl/radiotherapie
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
11
Het bestralingsplan Alvorens met de bestraling kan worden begonnen, moet eerst een bestralingsplan gemaakt worden. Het maken van het bestralingsplan bestaat uit twee gedeeltes namelijk: 1) Het intekenen
De radiotherapeut-oncoloog geeft op de foto’s die tijdens het CT-onderzoek zijn gemaakt precies aan wat er bestraald dient te worden. 2) Het maken van het bestralingsplan Het bestralingsplan wordt gemaakt door één van de bestralingsdeskundigen. Het bestralingsplan wordt zodanig gemaakt dat de tumor en de eventuele PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
12
kliergebieden zoveel mogelijk en het gezonde weefsel zo weinig mogelijk straling krijgen. Door de vele controles en metingen die moeten worden gedaan kan het één tot twee weken duren alvorens met de bestraling kan worden begonnen.
De bestralingsdeskundige maakt het bestralingsplan
Hierboven ziet een voorbeeld van twee bestralingsplannen. Voor beide foto’s geldt: Het gebied dat oranjebruin is gekleurd geeft aan dat er veel straling komt. De gebieden die groen en blauw gekleurd zijn geven aan dat er weinig straling komt. PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
13
De bestralingen
Over het algemeen bestralen wij u niet in één keer, maar in een aantal kleine stukjes: één keer per dag, vier of vijf keer per week, een aantal weken achter elkaar. De behandeling duurt elke dag ongeveer 15 minuten (dit is inclusief het uit- en aankleden). Wij vragen u met ontbloot bovenlichaam op de bestralingstafel te gaan liggen, precies in de houding zoals die eerder op de CT-simulator bepaald is. Vervolgens schuiven we de bestralingstafel op de goede plek onder het bestralingstoestel en stellen het toestel in.
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
14
De controlefoto van voren
De controlefoto van de zijkant
Voorafgaand aan de bestraling worden er iedere dag eerst twee controlefoto’s gemaakt om uw ligging te controleren. De bestralingsdeskundigen op het toestel vergelijken deze foto’s met de foto’s die op de CT-scan zijn gemaakt. De foto’s worden met behulp van een computer over elkaar gelegd. Indien nodig wordt er een correctie uitgevoerd in de hoogte, de lengte en de breedte. Deze correctie wordt via de computer doorgestuurd naar de behandeltafel waarop u ligt. U zult de behandeltafel dan in de drie bovengenoemde richtingen voelen bewegen. Het maken en bekijken van deze foto’s en het uitvoeren van de eventuele correctie neemt iedere dag ongeveer vijf minuten in beslag. De kanker zelf is overigens op deze foto’s meestal niet of slecht te zien. Dan wordt het eerste bestralingsveld gegeven. Vervolgens draaien we het bestralingstoestel om u heen en worden de volgende bestralingsvelden gegeven. Eén bestralingsveld duurt minder dan een halve minuut. U blijft steeds in dezelfde houding liggen. PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
15
De bestraling van boven
De bestraling van onderen
De bestraling van links
De bestraling van rechts
Hierboven ziet u een voorbeeld hoe de bestraling kan worden uitgevoerd. U wordt vanuit verschillende kanten met meerdere bestralingsvelden bestraald. Tijdens de bestralingen mogen er geen andere mensen in de ruimte aanwezig zijn. Door middel van een intercom en camera’s wordt u in de bedieningsruimte met behulp van monitoren goed in de gaten gehouden. Als de bestraling klaar is, helpen wij u van de tafel. U kunt zich dan weer aankleden en naar huis.
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
16
De bestralingsdeskundige observeert
Na de laatste bestraling komt u na een aantal weken terug voor controle bij de radiotherapeut-oncoloog. Dit kan per patiënt verschillen. De afspraak hiervoor hebt u bij de eerste bestraling gekregen. U bezoekt de eerste tijd om en om de radiotherapeut-oncoloog en uw verwijzend specialist (de longarts).
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
17
Bijwerkingen Bestraling werkt alleen in het gebied dat door de straling ‘getroffen’ wordt. U wordt bestraald op de borstkas, dus daar is dan ook de werking en alleen daar kunnen bijwerkingen ontstaan. De hieronder beschreven bijwerkingen ontstaan niet direct maar pas na ongeveer anderhalf à twee weken. Tijdens en kort na de bestralingsserie kan: ■ de bestraalde huid rood worden en een beetje jeuken; ■ het slikken pijnlijk worden, doordat de slokdarm in het bestralingsgebied kan liggen; ■ een droge hoest optreden; ■ misselijkheid optreden, dit is met name het geval als de tumor laag in de longen bij het middenrif gelegen is; ■ taai slijm ontstaan, dat vaak lastig op te hoesten is. ■ veel mensen klagen over vermoeidheid. Adviezen ■ meer informatie over huidverzorging vindt u op pagina 19, ‘huidverzorging’; ■ slikklachten kunt u het best bespreken met de radiotherapeut-oncoloog. U kunt dan via hem / haar medicijnen krijgen. Ook uw voeding kan aangepast worden, eventueel met hulp van een diëtiste; ■ ook hoestklachten kunt u het best bespreken met de radiotherapeut-oncoloog. Een bestralingsbehandeling is een vermoeiende behandeling. Ten eerste reist u regelmatig naar het ziekenhuis en wordt uw dag als het ware ingepland rondom de bestralingsafspraak. Verder vergt de bestraling zelf energie van u. Tot slot kost de eventuele PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
18
chemotherapie ook nog energie. De klachten nemen één tot twee weken na het einde van de bestraling af. Na één tot anderhalve maand bent u weer grotendeels hersteld. Buiten de bovengenoemde bijwerkingen, hebben stralen ook bijwerkingen die pas maanden tot jaren later duidelijk worden. Deze bijwerkingen hebben veel minder de neiging om over te gaan. De huid kan wat donkerder van kleur worden en het vetweefsel kan wat vaster aanvoelen. Soms wordt de slokdarm wat nauwer en moet dan een keer opgerekt worden. Als u een hooggedoseerde longbestraling krijgt (vaak betreft het dan een behandeling van meer dan drie weken), is er kans op littekenweefsel in het longweefsel. Vaak hebben de mensen er weinig last van, maar er bestaat wel een kleine kans op kortademigheid. Deze bijwerking treedt over het algemeen binnen twee maanden tot een jaar na afloop van de bestraling op. Uw radiotherapeut-oncoloog bespreekt dit van tevoren met u. Tijdens de bestralingsserie ziet u de radiotherapeutoncoloog of de assistent enkele keren terug. Hij informeert hoe het met u gaat en of er klachten zijn op dat moment. Indien nodig kan hij eventueel medicijnen voorschrijven. Natuurlijk kunt u iedere dag vragen stellen of advies vragen aan de bestralingsdeskundigen bij het bestralingstoestel.
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
19
Huidverzorging Adviezen met betrekking tot de huidverzorging: ■ douche met (lauw) water, ga niet lang in bad, de sauna of het zwembad tot ongeveer vier weken na de bestraling (afhankelijk van de huidreactie); ■ gebruik milde zeep; ■ dep uw huid droog, in de huidplooien is het soms aan te bevelen om de huid droog te föhnen, hiervoor moet wel een föhn met ‘koude stand’ gebruikt worden; ■ bij bestraling in hoofd-halsgebied wordt droog (elektrisch) scheren geadviseerd; ■ bij een intacte huid onder de oksel is elektrisch scheren toegestaan; ■ gebruik een milde deodorant (zonder alcohol) in het bestralingsgebied; ■ gebruik geen crèmes tenzij voorgeschreven door de bestralingsdeskundigen of de radiotherapeut-oncoloog; ■ plak geen pleisters in het bestralingsgebied; ■ houd uw huid zoveel mogelijk uit de zon (ook zonnebank) tijdens (en het eerste halve jaar na) de bestraling. Probeer het daarna voorzichtig (insmeren met minimaal factor 20). Bescherm uzelf tegen weersinvloeden als kou en wind tijdens de bestralingsperiode. Ook daarna blijft de huid nog een tijd gevoelig; ■ vermijd het dragen van knellende en schurende kledingstukken; ■ krab niet als u jeuk heeft; ■ gebruik geen parfums in het bestraalde gebied.
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
20
Eten en drinken Onze algemene regel is: zo normaal mogelijk alles eten en drinken. Mocht u last krijgen van uw keel of slokdarm dan kunt u zich aan de volgende regels houden. Adviezen bij een pijnlijke keel: ■ vermijd scherpe kruiden en specerijen zoals peper, mosterd, sambal en knoflook. Groene kruiden (dille, peterselie, kervel, tijm en waterkers) zijn meestal niet hinderlijk; ■ bij een pijnlijke mond kan het prettig zijn om met een dik, kortgeknipt rietje te drinken en met een kleine lepel te eten; ■ laat warme dranken en de warme maaltijd afkoelen tot kamertemperatuur; ■ ijs en koude dranken kunnen soms verlichting geven; ■ vermijd koolzuurhoudende dranken en (sterk) alcoholische dranken; ■ vermijd erg harde, zure en / of zoute producten. Adviezen bij slikproblemen: ■ snijd voedsel heel fijn; ■ gebruik brood met veel boter / margarine zonder korst met smeerbaar beleg zoals smeerkaas, roerei, paté, leverpastei, vlees- of vissalade, fijngemaakt fruit, jam of honing of kies voor zachtere broodsoorten of voor croissants, cake, kleuterbiscuits of donuts; ■ vervang brood door pap, vla, yoghurt of drinkontbijt; ■ kies voor pastagerechten (macaroni / spaghetti) met een saus; ■ kies voor zacht vlees of zachte vis. Denk ook eens aan ragout, een maaltijdsoep, een gerecht van eieren, een kroket. Kibbeling of visfilet gaat vaak beter dan vlees. PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
21
■ neem bij het eten voortdurend kleine slokjes water of een andere drank, zodat vast voedsel bij het kauwen vochtig wordt en u het eten makkelijker kunt weg krijgen; ■ neem bij de warme maaltijd veel jus, saus of bouillon.
PI-010275 versie 0.1 / 21-11-2014
22
