De behandelwijzer: Stereotactie longkanker
Onze website: www.mst.nl/radiotherapie PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
1
Inhoudsopgave Longkanker Longen Typen Uitzaaiingen Stadium
3 3 4 5 5
Stereotactische radiotherapie
7
Het intake gesprek
8
Het CT-onderzoek De 4 DCT
9 10
Het bestralingsplan
13
De stereotactische bestralingen Het bestralingstoestel
15 15
Bijwerkingen
18
PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
2
Longkanker In Nederland wordt per jaar bij ongeveer 8.800 mensen longkanker vastgesteld. Het is de meest voorkomende soort kanker bij mannen. De laatste jaren komt longkanker ook steeds vaker bij vrouwen voor, terwijl het aantal mannen met longkanker iets daalt. Longen De longen zijn gevuld met elastisch weefsel. Daarin bevinden zich miljoenen longblaasjes en een netwerk van bloedvaten. De longblaasjes geven ingeademde zuurstof af aan het bloed. Andersom onttrekken ze koolzuurgas aan het bloed, dat u hierna weer uitademt. De rechterlong bestaat uit drie longkwabben (een longkwab is een gedeelte van de long dat uit elastisch sponsachtig weefsel bestaat), de linkerlong uit twee longkwabben.
PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
3
Typen Bij longkanker onderscheiden we verschillende typen. Globaal gaat het om: ■ het kleincellige type; ■ het niet-kleincellige type. Deze indeling is gebaseerd op het soort cellen waaruit de tumor bestaat. Het type longkanker speelt, evenals het stadium van de ziekte, een belangrijke rol bij de keuze van behandeling. PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
4
Uitzaaiingen Kankercellen kunnen loslaten van de tumor en vervolgens meegevoerd worden door lymfevocht of het bloed. We onderscheiden uitzaaiingen in klieren van uitzaaiingen naar andere organen omdat dat voor de soort behandeling veel kan uitmaken. Als kankercellen in een lymfevat terechtkomen, kunnen zij in de lymfeklieren uitgroeien tot klieruitzaaiingen. Kankercellen kunnen zich ook via het bloed verspreiden en bijvoorbeeld in de botten uitgroeien tot tumoren. In dat geval is er sprake van uitzaaiingen van longkanker in de botten. Bij longkanker kunnen eveneens uitzaaiingen ontstaan in de organen, zoals in de hersenen en de lever. Stadium Naast het vaststellen van het type longkanker, is het stadium van belang. Onder het stadium verstaan we de mate waarin de ziekte zich uitgebreid heeft. Bij longkanker wordt het stadium vastgesteld aan de hand van: ■ de plaats en grootte van de tumor en de eventuele ingroei in de weefsels die om de longen heen liggen; ■ in hoeverre er uitzaaiing is naar de lymfeklieren in de borstkas; ■ in hoeverre de tumor zich uitgezaaid heeft naar andere organen, zoals bijvoorbeeld naar de andere long, de botten, de bijnieren, de lever of de hersenen.
PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
5
Meer informatie over longkanker vindt u: ■ in de brochure ‘Longkanker’ van de KWF Kankerbestrijding; ■ op de website van de KWF Kankerbestrijding: www.kwf.nl; ■ bij de Stichting Longkanker p / a Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK) Postbus 8152 3503 RD Utrecht telefoon (030) 2 91 60 91 email:
[email protected] website: kankerpatiënt.nl/longkanker Bron: KWF Kankerbestrijding
PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
6
Stereotactische radiotherapie Stereotactische bestraling is een bestraling met een zeer hoge dosis op een zeer klein gebied, bijvoorbeeld de long(en). Deze behandeling wordt gedaan bij vroegstadium longkanker of bij geselecteerde patiënten met een zeer beperkte hoeveelheid longmetastasen van bepaalde tumoren. Het gaat om patiënten die, vanwege gezondheidsredenen, zoals bijvoorbeeld een slechte longfunctie, niet geopereerd kunnen worden. De behandeling en voorbereidingen zijn grotendeels hetzelfde als de standaardbestraling die in deze behandelwijzer wordt beschreven. Vaak is een PET-scan (Positron Emissie Tomografie) nodig om de tumor extra nauwkeurig in beeld te kunnen brengen.
Op de bovenstaande foto ziet u een testbestraling om te kijken of alles goed werkt. Het bestralingstoestel (1) maakt een draaiende beweging om een meetapparaat (2).
PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
7
Het intake gesprek
Uw eerste bezoek is het intake gesprek met de radiotherapeut-oncoloog. Dit is de medisch specialist die verantwoordelijk is voor uw bestralingsbehandeling. Hij (of zij) stelt u vragen over uw huidige gezondheid, doorgemaakte ziektes in het verleden, de klachten die u momenteel heeft en uw medicijngebruik. De radiotherapeut-oncoloog onderzoekt u en bespreekt de bestralingsbehandeling met u. Tot slot worden de klachten, die door de bestraling veroorzaakt kunnen worden, besproken. Tijdens het intake gesprek, dat ongeveer een half uur tot drie kwartier duurt, mag u gerust uw partner of iemand anders meenemen.
PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
8
Het CT-onderzoek U hebt het eerste gesprek met de radiotherapeut-oncoloog gehad. Hij heeft u uitgebreid geïnformeerd over de behandeling en de mogelijke bijwerkingen. Bij u wordt de long bestraald. Dit doen we met verschillende bestralingsvelden die de tumor moeten treffen maar tegelijkertijd de nabij gelegen gezonde weefsels zoveel mogelijk moeten sparen. Het is daarom noodzakelijk om het te bestralen gebied en uw houding precies vast te leggen. Om dit goed uit te meten gaat u naar de CT-simulator.
Speciaal hulpmiddel: de longplank
De CT-simulator
Op de CT-simulator ligt u met ontbloot bovenlichaam op een speciaal hulpmiddel (zie foto boven) op een behandeltafel. Uw armen, hoofd en knieën worden ondersteund, zodat u zo prettig mogelijk kunt liggen. Het onderzoek omvat 2 CT-scans, een “gewone” CT en een 4D-CT en duurt ongeveer een 20-30 minuten. U moet zo ontspannen en stil mogelijk blijven liggen.
PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
9
De ligging tijdens het CT-onderzoek.
De 4D-CT: Een 4D-CT is een CT scan waarbij in 4 dimensies informatie wordt verzameld. Allereerst wordt er een CT scan gemaakt met meerder plaatjes op hetzelfde punt. Daarnaast wordt tegelijkertijd de ademhaling geregistreerd met een blokje dat op de buik geplakt is en een infrarood camera.
Het blokje voor de 4D-CT
De infrarood camera
De CT plaatjes en de ademhalingsregistratie worden samengevoegd. Vervolgens kan de computer de CT plaatjes die gemaakt zijn verdelen in verschillende gedeeltes van de ademhalingscurve. Deze gedeeltes PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
10
noemen we fases. Op deze manier kan uiteindelijk een soort filmpje worden weergegeven waarbij de tumorbeweging en die van de omgeving zichtbaar zijn.
Schematische voorstelling
De verschillende fases worden door de arts gebruikt om op de scan zodanig in te kunnen tekenen dat het doelgebied altijd binnen de marges blijft, ook al beweegt het. Er wordt een 4D-CT gemaakt als de tumor of de omgeving erg beweeglijk is. Daarnaast is ook de grootte van het bestralingsgebied van invloed of er al dan niet een 4D-CT gemaakt wordt. Bij de meeste long- en levertumoren zal een 4D-CT gemaakt worden. Het CT-onderzoek is bedoeld om: ■ de juiste ligging te bepalen, die nodig is om u iedere dag weer in dezelfde houding te kunnen bestralen; ■ foto’s te maken, die nodig zijn om een bestralingsplan te vervaardigen; ■ de ademhaling en bewegingen te registreren. ■ het plaatsen van de referentiepunten op uw borst, in dit geval 4 kleine tatoeagepuntjes. PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
11
Het plaatsen van de instelpunten
Nadat het onderzoek afgerond is, kunt u naar huis. De radiotherapeut-oncoloog en de bestralingsdeskundigen maken een bestralingsplan. Dit duurt ongeveer één à twee weken. Als dit behandelplan klaar is, kunnen de bestralingen beginnen. Meer informatie over het plaatsen van de instelpunten, het maken van een behandelplan, de bestraling en onze afdeling kunt u vinden op onze website: www.mst.nl/radiotherapie
PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
12
Het bestralingsplan Alvorens met de bestraling kan worden begonnen, moet er eerst een bestralingsplan gemaakt worden. Het maken van het bestralingsplan bestaat uit twee gedeeltes namelijk: 1) Het intekenen
De radiotherapeut-oncoloog geeft op de foto’s die tijdens het CT-onderzoek zijn gemaakt precies aan wat er bestraald dient te worden. 2) Het maken van het bestralingsplan Het bestralingsplan wordt gemaakt door één van de bestralingsdeskundigen. Het bestralingsplan wordt zodanig gemaakt dat de tumor en de eventuele kliergebieden zoveel mogelijk en het gezonde weefsel zo weinig mogelijk straling krijgen. Door de vele controles PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
13
en metingen die moeten worden gedaan kan het één tot twee weken duren alvorens met de bestraling kan worden begonnen.
De bestralingsdeskundige maakt het bestralingsplan
Hierboven ziet u een voorbeeld van twee bestralingsplannen. In dit geval een rotatiebestraling. Het toestel draait tijdens de bestraling om u heen, één keer met de klok mee en één keer tegen de klok in. Voor beide foto’s geldt: het gebied dat oranjebruin gekleurd is geeft aan dat er veel straling komt. De gebieden die groen en blauw gekleurd zijn geven aan dat er weinig straling komt. PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
14
De stereotactische bestralingen Wij vragen u met ontbloot bovenlichaam op de bestralingstafel te gaan liggen en brengen u in precies dezelfde houding zoals die eerder op de CT-simulator bepaald is. Vervolgens schuiven we de bestralingstafel op de goede plek onder het bestralingstoestel en stellen het toestel in. Het aantal bestralingen kan variëren van drie tot vijf keer. De behandeling duurt ongeveer 30 minuten per bestralingsgebied.
Het bestralingstoestel Het bestralingstoestel bestaat uit de ‘kop’ van het toestel waarmee de bestraling plaatsvindt (1), de kV-buis (2) en kV-cassette (3) waarmee een speciale cone-beam CT wordt gemaakt. Voordat er gestart wordt met de bestraling, wordt er eerst een cone-beam CT gemaakt. Het bestralingstoestel draait om u heen en met behulp van de kV-buis en kV-cassette worden er opnames gemaakt, die worden vergeleken met de foto’s die eerder tijdens het CT-onderzoek gemaakt zijn. PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
15
Door het vergelijken van uw houding met de positie van de tumor kan het zijn dat uw houding gecorrigeerd moet worden, waardoor de tafel verschoven wordt. Als u precies goed ligt, kan de bestraling beginnen. Het toestel draait hierbij twee keer volledig om u heen, één keer links-, en één keer rechts om.
De ligging tijdens de bestraling
Tijdens de bestralingen mogen er geen andere mensen in de ruimte aanwezig zijn. Door middel van een intercom en camera’s wordt u in de bedieningsruimte met behulp van monitoren goed in de gaten gehouden. Als de bestraling klaar is, helpen wij u van de tafel, kunt u zich weer aankleden en naar huis.
PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
16
De bestralingsdeskundige observeert
Na de laatste bestraling komt u na een aantal weken terug voor controle bij de radiotherapeut-oncoloog. Dit kan per patiënt verschillen. De afspraak hiervoor hebt u bij de eerste bestraling gekregen. U bezoekt de eerste tijd om en om de radiotherapeut-oncoloog en uw verwijzend specialist (de longarts).
PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
17
Bijwerkingen In het algemene gedeelte van deze behandelwijzer heeft u informatie gekregen over de bijwerkingen van radiotherapie. Bestraling werkt alleen in het gebied dat door de straling ‘getroffen’ wordt. U wordt bestraald op de borstkas, dus daar is dan ook de werking en kunnen de volgende bijwerkingen / klachten ontstaan: ■ pijnklachten. Als de tumor dicht bij de ribben ligt, kunnen (tijdelijk) pijnklachten optreden; ■ prikkelhoest. Er kan een droge (prikkel)hoest optreden; ■ vermoeidheid. Andere klachten die tijdens een longbestraling optreden zijn vermoeidheid en lusteloosheid. Het is daarom dan ook verstandig om het rustig aan te doen tijdens en na de bestraling. ■ als de tumor dicht tegen de slokdarm aan ligt, kunnen slikklachten ontstaan. Algemene klachten, zoals benauwdheid of misselijkheid treden over het algemeen niet of nauwelijks op bij de stereotactische bestraling. Dit komt omdat het gebied dat bestraald wordt heel beperkt is.
PI-010317 versie 0.1 / 27-11-2014
18
