Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt

Betrokken partijen: Junioradviseurs: Yvonne Himmelberg. Robbert Kruijne. Isabelle Neerhout. Dorine van Nispen. Senioradviseur: Ton Satink. In opdracht van: Marlies Buurman, Ergotherapeut, Slotervaartziekenhuis te Amsterdam

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt.

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt Afstudeerproject ‘cursus omgaan met vermoeidheid bij verschillende diagnosegroepen’ Aan de HAN en HvA Juni 2007

Betrokken partijen: Junioradviseurs: Yvonne Himmelberg. Robbert Kruijne. Isabelle Neerhout. Dorine van Nispen. Senioradviseur: Ton Satink. In opdracht van: Slotervaartziekenhuis, Marlies Buurman, Ergotherapeut, Slotervaartziekenhuis te Amsterdam

© 2007, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN), Kapittelweg 33, 6525 EN Nijmegen. Hogeschool van Amsterdam (HvA), Tafelbergweg 51, 1105 BD Amsterdam Trefwoorden: ergotherapie, gedragsverandering, integrative medicine, vermoeidheid, groepscursus, CVA, Reuma, Oncologie, COPD, HIV.

© Hogeschool van Arnhem en Nijmegen & Hogeschool van Amsterdam, 2007.

2


Inhoudsopgave 1. Inleiding 1.1 Doelgroep 1.2 Doel van de cursus 1.3 praktische informatie 2. Theoretische kaders 2.1 Health Counseling 2.2 IM binnen de cursus 2.3 PEO model Literatuurlijst 3. overzicht bijeenkomsten 3.1 Individuele bijeenkomst: Individueel COPM • COPM, doelen. 3.2 Groepsbijeenkomst 1: Invloed van vermoeidheid • Thema: bewustwording. 3.3 Groepsbijeenkomst 2: Inzicht in eigen patronen • Thema: afweging. 3.4 Groepsbijeenkomst 3: Hoe anders? • Thema: besluitvorming. 3.5 Groepsbijeenkomst 4: Anders doen (1) • Thema: gedragsverandering. 3.6 Groepsbijeenkomst 5: Anders doen (2) & toekomst • Thema 1: gedragsbehoud. • Thema 2: preventie van terugval. 3.7 Individuele bijeenkomst: Individueel COPM • Evaluatie aan de hand van het COPM. Literatuurlijst Bijlage 1. Achtergrondinformatie ziektebeeld COPD. 2. Achtergrondinformatie over vermoeidheid bij de COPD patiënt. 3. Achtergrondinformatie groepsdynamiek. 4. Achtergrondinformatie Health Counseling. 5. IM-techniek: Aromaverneveling. 6. IM-techniek: Ontspanningsoefeningen. 7. Omgevingsaspecten. 8. Barrières. Literatuurlijst Werkbladen binnen de cursus Werkbladen voor de ergotherapeut A. Uitleg COPM. B. Voor- en nadelen matrix, uitleg en voorbeeld. C. Figuur belasting – belastbaarheid. Werkbladen voor de patiënt 1. Schutblad voor handleiding & introductie / inleiding cursus 2. Dagactiviteitenlijst en uitleg. 3. Persoonlijke aantekeningen over energieverdeling. 4. Ideale situatielijst en uitleg. 5. Voor- en nadelenmatrix. 6. Barrières. 7. Informatieblad ergonomie, figuren en aantekeningenblad. 8. Informatieblad belasting – belastbaarheid en aantekeningenblad. 9. Prioriteitenlijst en uitleg. 10. Persoonlijke aantekeningen over geheugensteuntjes.

4 4 5 5 6 6 8 10 11 12 16 18 22 25 28 32

38 39 40 41 45 46 52 58 60 67 69 70 73 74 75 77 79 81 85 86 89 91 93 97 99 101


3

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 1. Inleiding Voor u ligt de docenten handleiding van de cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Vermoeidheid bij de COPD patiënt is een veel voorkomend symptoom wat door veel patiënten aangegeven wordt als belemmerend voor hun dagelijks leven. Dit kan bij de COPD patiënt verschillende oorzaken hebben. Er is onderzoek gedaan naar de oorzaken voor vermoeidheid bij de COPD patiënt. de uitkomsten hiervan waren door slaapgebrek bij mensen met matige tot ernstige COPD, wat zich uit in ochtendvermoeidheid en (te) vroeg ontwaken (Urbano, 2006). Een van de andere veel voorkomende oorzaken is kortademigheid. Het blijkt uit onderzoek dat de COPD patiënt doorgaans buiten proportioneel veel vermoeidheid aangeeft tijdens het doen van ADL activiteiten. Dit komt omdat, wanneer de COPD patiënt bijvoorbeeld zijn veters strikt, er een korte, onregelmatige en oppervlakkige ademhaling ontstaat (Velloso, 2006). Hieruit blijkt dat het bij de COPD patiënt gaat om fysieke vermoeidheid ten gevolge van kortademigheid. Als antwoord op dit probleem heeft het Slotervaartziekenhuis er voor gekozen een cursus op te zetten gericht op het leren omgaan met vermoeidheid (d.m.v. gedragsverandering). Deze handleiding geeft uitleg en ondersteuning bij het geven van de cursus voor de ergotherapeuten die werkzaam zijn binnen het Slotervaartziekenhuis. De cursus is opgebouwd uit 7 bijeenkomsten bestaande uit 5 groepsbijeenkomsten en 2 individuele bijeenkomsten. Per bijeenkomst is uitgewerkt welke onderwerpen aan bod komen en welke interventies er het beste bij aansluiten. De cursus is opgebouwd a.d.h.v. het proces van gedragsverandering. Daarnaast zal binnen deze cursus ook gebruik gemaakt worden van Integrative Medicine (IM) technieken. Er is in deze cursus gekozen voor technieken die effectief zijn vanuit de literatuur (onderzoeken die gedeeltelijk bewijzen dat sommige technieken positief effect hebben) en best practice (vanuit het Slotervaartziekenhuis) om uit te voeren binnen ondermeer de ergotherapie behandeling. Tevens moesten deze technieken praktisch uitvoerbaar zijn binnen de context van het Slotervaartziekenhuis en deze cursus. Binnen deze cursus is uitgegaan van Health Counseling. Deze aanpak verschilt van de meer “traditionele” aanpak zoals men gewend is in het Slotervaartziekenhuis. HC gaat nog meer uit van de eigen verantwoordelijkheid van de patiënt en benadrukt de eigen invloed op de veranderingsprocessen van de patiënt. Dit vraagt van de therapeut dat de benaderingswijze daarbij aansluit. Concreet gezien verschilt deze aanpak vooral op het gebied van de informatie overdracht. Binnen HC is de informatie (het advies) die gegeven wordt min of meer ondergeschikt aan het proces van veranderen. Vanuit de filosofie dat mensen alleen kunnen veranderen als de voorwaarden daarvoor geschapen zijn gaat de focus daar meer naar uit. Zonder het scheppen van voorwaarden wordt de overgebrachte informatie moeilijker opgenomen en/of opgevolgd door de patiënt. Dit houdt in dat de therapeut meer een coachende rol zal spelen dan tot nu toe het geval is geweest. Binnen de cursus wordt het proces van gedragsverandering als structuur gebruikt in plaats van de informatie die overgedragen moet worden en worden er aanbevelingen gedaan over hoe deze benadering vorm gegeven kan worden. Als er niet voldoende patiënten met COPD doorverwezen worden naar deze cursus kan de inhoud van de cursus ook individueel overgedragen worden aan de patiënt. 1.1 Doelgroep De cursus is bedoeld voor mensen met een chronische luchtwegaandoening en complexe problematiek op het niveau van functie, activiteit en participatie. Binnen het slotervaartziekenhuis zijn dit voornamelijk COPD patiënten (multidisciplinair behandelprogramma Slotervaartziekenhuis, 2001; Dr. Rutger Dahmen, revalidatiearts). COPD patiënten die naar de cursus verwezen worden, hebben al meerdere jaren de diagnose en voorafgaand daaraan al meerdere jaren klachten en beperkingen. De COPD © Hogeschool van Arnhem en Nijmegen & Hogeschool van Amsterdam, 2007.

4

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. patiënten zijn gemiddeld van wat oudere leeftijd: 60 – 65 of ouder en alle patiënten zijn gestopt met roken (dr. Rutger Dahmen, revalidatiearts). Voor uitgebreide informatie over het ziektebeeld wordt verwezen naar bijlage 1. Voor uitgebreide informatie over vermoeidheid bij COPD patiënten wordt verwezen naar bijlage 2. 1.2 Doel cursus Met afronding van de cursus heeft de COPD patiënt een proces van gedragsverandering ondergaan met als effect een start van beheersing van de aan de aandoening gerelateerde vermoeidheid. Dit doel bevat verschillende aspecten: 1. De patiënt heeft inzicht in de invloed van zijn gedrag op de vermoeidheidsgerelateerde handelingsproblemen. 2. De patiënt maakt een bewuste keuze om op een verantwoorde en voor de patiënt wenselijke manier met vermoeidheid om te gaan. 3. De patiënt past in zijn dagelijks leven kennis over ergonomie toe. 4. De patiënt houdt het nieuw aangeleerde gedrag vol door middel van handvatten om terugval in het oude gedrag te voorkomen. 1.3 Praktische informatie Met betrekking tot het uitvoeren van de cursus, zijn er een aantal randvoorwaarden, om de cursus zo effectief mogelijk te kunnen geven: - Het is niet mogelijk dat patiënten halverwege de cursus instromen. Het voornaamste doel van de cursus is dat er een gedragsveranderingsproces in gang wordt gezet Hiervoor is het noodzakelijk dat de bijeenkomsten in een vaste volgorde gevolgd worden. - De cursus bestaat uit vijf groepsbijeenkomsten. De cursus wordt gestart met een individuele bijeenkomst om een goed contact met de patiënt op te kunnen bouwen. De cursus wordt beëindigd met een individuele bijeenkomst om op deze manier een duidelijk evaluatiemoment te hebben met de patiënt. - De cursus is verspreid over zeven weken (met één contactmoment per week). Ieder contactmoment bestaat uit 60 minuten. - De cursus wordt gegeven in de behandelruimte van de ergotherapie. Eventueel kan er uitgeweken worden naar de behandelruimte van de fysiotherapie. - De cursus wordt gegeven door twee ergotherapeuten van het Slotervaartziekenhuis. - Binnen de groepsbijeenkomsten is ruimte voor acht deelnemers. - De cursus is opgebouwd volgens de structuur van Health Counseling. De sessies zijn opgebouwd volgens verschillende thema’s (zie ‘overzicht bijeenkomsten’). - Enige basiskennis op het gebied van Health Counseling (HC) en de te gebruiken IMtechnieken wordt vereist van de ergotherapeut om de cursus effectief te kunnen geven. - Binnen de cursus is het de bedoeling om de patiënt iedere bijeenkomst de bijbehorende werkbladen mee te geven. Het is niet de bedoeling de gehele handleiding in één keer mee te geven om vooruit werken te voorkomen.


5

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 2. Theoretisch kader Hieronder worden de verschillende theoretische kaders van deze cursus beknopt besproken en uitgelegd. Allereerst vindt u een beknopte beschrijving van Health Counseling, de theoretische achtergrond van de opbouw van de cursus om de gedragsverandering te fasciliteren. Voor een uitgebreidere theoriebeschrijving over Health Counseling en verantwoording van de keuzes wordt verwezen naar bijlage 4 of de theoretische onderbouwing van dit afstudeerproject. Vervolgens zal er ingegaan worden op de definitie en het perspectief met betrekking tot IM die gebruikt is binnen deze cursus. Daarna zal het PEO-model gebruikt worden om te beschrijven hoe de verschillende interventies, afkomstig uit gedragsverandering en IM, worden gebruikt in de cursus. 2.1 Health Counseling Definitie Health Counseling: Bewuste doelgerichte communicatie tussen therapeut en patiënt met als doel de patiënt te motiveren het gezondheidsadvies correct op te volgen en zo nodig vol te houden. Hierbij wordt een beroep gedaan op de actieve participatie en eigen verantwoordelijkheid van de patiënt (Gerards, 2006). Wat is Health counseling? Health Counseling (HC) is gebaseerd op theorieën en technieken voortkomend uit de cognitieve gedragsverandering. De HC methode beschrijft een complete aanpak voor therapeuten in het begeleiden van patiënten in hun keuze tot het veranderen van gedrag en het coachen van patiënten in het volhouden van nieuw gedrag. Het HC model beschrijft stappen en keuze momenten waar je als therapeut bewust bij stil kunt staan op elk moment dat men een patiënt een advies geeft. De HC methode benadrukt het belang van het goed doorlopen van elke stap om er zeker van te zijn dat het advies aansluit bij de patiënt. HC beschrijft per fase hoe een patiënt het beste een bewuste keuze kan maken, de fase bewust af kan ronden en welke therapeutische interventies worden toegepast. Ook onderstreept HC het belang van het volledig afronden van een fase. HC benadrukt dat het te vroeg aanbieden van een oplossing voor een probleem zonder daarvoor voldoende basis voor verandering gelegd te hebben, er voor kan zorgen dat het advies maar gedeeltelijk of helemaal niet opgevolgd wordt. In bijlage 4 staat een uitgebreide samenvatting van HC beschreven.


6

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Model van Health Counseling. Fasen Voorbereiding van het advies

Stappen 1: bewustwording

Voorbereiding van het advies

2: afweging

Voorbereiding van het advies

3: besluitvorming

Uitvoering van het advies

4: Gedragsverandering

Patiënt helpen zijn gedrag te veranderen

Nazorg

5: gedragsbehoud

Patiënt begeleiden bij het behoud van zijn gedrag

Nazorg

6: preventie van terugval

Doel Patiënt helpen tot inzicht te komen dat bepaald gedrag van invloed is op de klachten en het herstel ervan en hoe dat verband in elkaar zit Patiënt begeleiden bij het tot stand komen van een gedragsintentie Patiënt helpen om een besluit te nemen over verandering van het gedrag

Patiënt leren omgaan met fouten om terugval te voorkomen

Thema’s Voorlichting over het verband tussen klacht en gedrag

Voor en nadelen van het gedrag afwegen

Barrières opsporen en opruimen: • emoties (angst) • wilskracht • persoonlijke effectiviteit • vaardigheden • beliefs • sociale omgeving • praktische mogelijkheden • craving • Gedragsinstructies • Afspraken maken • Ondersteunende maatregelen afspreken Korte termijn • Follow- up contacten • Geheugensteuntjes • Feedback Lange termijn • veranderen Risico situaties • Coping skills • Leefstijl • Attributies opsporen • Herattribueren • Fouten zijn er om van te leren


7


Hoe kan Health Counseling gebruikt worden door de ergotherapeut. Voor de ergotherapie is het belangrijk om de vertaling te maken van de theorieën rondom gedragsverandering naar de dagelijkse praktijk (het handelen van de patiënt). Binnen het onderwerp van de cursus (vermoeidheid) is het dus zaak om de balans te vinden tussen de onderwerpen gedragsverandering en de informatie die overgedragen moet worden van ergonomie. Deze balans is te vinden in de stukken advisering rondom het anders om te gaan met vermoeidheid (ergonomische adviezen en gedragsadviezen).Het is voor de ergotherapeut belangrijk om zijn advies af te stemmen op de fase van gedragsverandering waar de patiënt zich op dat moment bevindt. 2.2 Integrative Medicine (IM) binnen deze cursus Definitie Integrative Medicine: Integrative Medicine is een toevoeging van alternatieve methoden en technieken naast de reguliere geneeskunde (Dr. Ines von Rosenstiel, 2007). Er wordt vanuit verschillende bronnen benadrukt dat IM een verband legt tussen de reguliere gezondheidszorg en de alternatieve gezondheidszorg, die naast elkaar gebruikt kunnen worden. Het is zeker geen vervanging van de reguliere methoden (NCCAM, 2007; Gonzalez, 2000). “Het uitgangspunt van IM is dat de wisselwerking tussen lichaam en psyche wordt erkend en betrokken bij het proces van preventie en herstel van ziekte (Nationaal Kenniscentrum IM, 2007; Gonzalez, 2000).” “Binnen de visie van IM wordt de eigen verantwoordelijkheid van de patiënt voor zijn of haar gezondheid en behandeling erkend. De patiënt wordt dan ook actief bij de behandeling betrokken in zowel preventie als bij herstel van ziekte (nationaal kenniscentrum IM, 2007).” Hierdoor doet IM een beroep op zelfmanagement en zelfhelend vermogen van de patiënt, waardoor ook een stuk controle door de patiënt op het proces wordt teruggegeven. Ook kan IM de patiënt helpen zijn zelfmanagement en zelfhelend vermogen te vergroten tijdens en na zijn ziekteproces. Er zijn veel verschillende IM technieken te benoemen en alleen een aantal ervan zijn effectief. IM is onderverdeeld in vier segmenten: 1. Biochemische interventies: hieronder vallen medicatie, voeding- en dieetsupplementen en kruiden. 2. Lifestyle en mind-body interventies: hieronder vallen voeding, beweging, omgeving. 3. Biomechanische interventies: hieronder vallen massage, fysiotherapie, chiropractie, osteopathie en operaties. 4. Bio-energetische interventies: hieronder vallen acupunctuur, Therapeutic Touch, Reiki, healing touch, qi gong, bidden, rituelen en homeopathie. (NCCAM, 2007) De adviesgroep heeft uit bovenstaande tekst, bronnen en definitiebepalingen de volgende korte definitie geformuleerd: IM geeft door middel van verschillende technieken, interventies en zienswijzen, de wisselwerking tussen lichaam en geest weer, betrekt de patiënt actief bij het aanpakken van zijn ziekte en wordt naast (en samen met) de reguliere gezondheidszorg toegepast. Mind-body technieken: “Mind-body medicine richt zich op de interacties tussen de hersenen, geest, lichaam en gedrag en de krachtige manier waarop emotionele, mentale, sociale, spirituele en gedragsfactoren direct in verband staan met de gezondheid. Sommige van deze technieken werden voorheen nog beschouwd als integrative medicine (zoals support groepen en cognitieve gedragstherapie) maar zijn later opgenomen in de reguliere gezondheidszorg. Dit is een interessant gegeven. Er is dus kennelijk verschuiving mogelijk van IM naar reguliere zorg, wat de vraag oproept wat dan het verschil tussen beiden pijlers is en gaan geeft dat er geen grote kloof is tussen de twee domeinen. Andere


8

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. technieken behoren nog steeds tot intergrative medicine, zoals meditatie en gebed (NCCAM Publication, 2005).” Binnen deze cursus wordt gebruik gemaakt van een aantal mind-body technieken die gedeeltelijk bewezen effectief (zie het stuk ‘evidence voor bewezen IM technieken, op de volgende pagina) en veilig zijn om toe te passen binnen de behandeling. Dit zijn ontspanningsoefeningen waarbinnen visualisatie valt en omgevingsaspecten waarbinnen aromaverneveling valt. Ontspanningsoefeningen: Vanuit een therapeutisch perspectief beschrijft van Dixhoorn (1998) zeven verschillende vormen van “interventie” waar de ontspanningsoefening zich op kan richten. Deze zijn: Spierontspanning, Mentale ontspanning (bijvoorbeeld door middel van visualisatie), Bewegingsleren, Antistress respons, Meditatie (bijvoorbeeld door middel van visualisatie), Biofeedback en Ademhaling. Omgevingsaspecten: binnen dit begrip valt aromaverneveling, wat het geven van een bepaalde geur aan een ruimte is door middel van het verwarmen van oliën. Hiermee wordt een kortdurend positief werkend effect bereikt tijdens de behandelsessies (Ines von Rosenstiel). Verder vallen hieronder het aanpassen van de omgeving zoals het geven van kleur, geluid en indeling aan een ruimte. Deze technieken zijn verder uitgewerkt binnen bijlage 5, 6 en 7. Evidence voor de IM technieken binnen de cursus Binnen deze cursus wordt gebruik gemaakt van een aantal mind-body technieken. De adviesgroep heeft specifiek gekeken naar evidence voor de mind-body interventies die toegepast worden binnen de cursussen. Volgende studies zijn hiervoor gebruikt: • Astin, J.A., Shapiro, S.L., Eisenberg, D.M., Forys, K.L. (2003). Mind-Body Medicine: State of Science, Implications for Practice. JABFP. 16; 131-147. • Bardia, A., Barton, D.L., Prokop, L.J., Bauer, B.A., Moynihan, T.J.(2006). Efficacy of complementary and alternative medicine therapies in relieving cancer pain: a systematic review. Journal Clinical Oncology. 24;5457-64. • Page, Levine, Sisto, Johnston (2001). A randomized efficacy and feastibility study of imagery in acute stroke. Clinical Rehabilitation. West Orange, New Jersy, USA: Kessler Medical Rehabilitation Research and Education Corporation (KMRREC) 15: 233-240. • Migliore A. (2004) Case-report - Improving Dyspnea Management in Three Adults With Chronic Obstructive Pulmonary Disease. The American Journal of Occupational Therapy; 58; (6) 639-646. Hoewel er niet altijd direct extern (wetenschappelijk) bewijs is voor de technieken, zoals voor aromaverneveling, is er in combinatie met de klinische expertise en ervaringen van de patiënten wel een positief effect aantoonbaar. Daarom heeft de adviesgroep ervoor gekozen de technieken ontspanningsoefeningen, visualisatie en aromaverneveling als bewezen effectief toe te passen binnen deze cursus. Toepassing binnen deze cursus: Er is kritisch gekeken naar de concrete toepassing van bovenstaande technieken binnen de ergotherapie behandeling: past het binnen de visie van ergotherapie en past het qua tijd en ruimte binnen deze cursus. De volgende criteria zijn voor de toepassing binnen de cursus opgesteld: - Deze technieken kunnen worden geïntegreerd in de ergotherapie behandeling omdat zij een praktisch middel zijn om de patiënt het doel te laten bereiken. Het dient als positieve aanvulling op de al aanwezige technieken die de patiënt kan gebruikten om beter om te gaan met vermoeidheid. - De ontspanningsoefeningen (met daarbinnen visualisatie oefeningen) zijn bedoeld om de patiënt aan te leren als hulpmiddel om te ontspannen of tot rust te komen. Het is bij deze technieken de bedoeling dat de patiënt deze ook thuis uit gaat voeren. - De omgevingsaspecten (en daarbinnen de aromaverneveling) zijn in de eerste plaats © Hogeschool van Arnhem en Nijmegen & Hogeschool van Amsterdam, 2007.

9

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. bedoeld om binnen de therapiesessies ontspannend te werken en de patiënten op hun gemak te stellen. Mochten de patiënten hier specifiek naar vragen of mocht het ter sprake komen, kan ervoor worden gekozen om deze technieken aan te raden ook thuis te gaan gebruiken. Het zijn beiden ook relatief makkelijke technieken om voor de patiënt thuis uit te proberen en toe te passen. 2.3 PEO-model Binnen de cursus is het PEO-model (Law et al., 1997) gebruikt om in te gaan op de relatie tussen ergotherapie en de gebruikte interventies in de cursus (gedragsverandering en IM). Het PEO-model is een dynamisch model wat de wisselwerking tussen omgeving en handelen op een duidelijke wijze beschrijft en op een eenvoudige wijze visueel weer geeft (Kinebanian, 2006). Het PEO-model gaat uit van de holistische mensvisie en beschrijft drie aspecten van het handelen. Deze drie elementen zijn Person, Environment en Occupation, waarbij de omgeving op zowel de sociale als de fysieke omgeving doelt en kan als volgt worden weergegeven (Christiansen & Baum, 2005). Taak

Handelen Persoon

Omgeving

De ergotherapeutische interventies kunnen zich richten op alle drie de aspecten van het PEO model met als doel invloed uit te oefenen op de relaties tussen deze aspecten en daarmee het handelen van de patiënt. De meeste IM technieken die toegepast worden in de cursus lijken in te spelen op de persoon. Hierbij richten de technieken zich voornamelijk op stressreductie met als gevolg vermindering van vermoeidheid. Ontspanningsoefeningen hebben invloed op de mens als geheel (Dixhoorn, 2001). Het toepassen van ontspanningsoefeningen bevordert mentale- en/of spierontspanning, met als doel dat de patiënt beter om kan gaan met zijn vermoeidheid en hierdoor een activiteit langer vol kan houden. Hierdoor heeft de interventie uiteindelijk invloed op de relatie tussen mens en taak. Het uiteindelijke doel van het beïnvloeden van deze relatie is een verandering te laten plaatsvinden in het handelen van de patiënt. Namelijk het meer ontspannen kunnen uitvoeren van activiteiten. Dit geeft aan dat de interventies rond om de ontspanningsoefeningen duidelijk passend zijn binnen het ergotherapeutisch perspectief van deze cursus Bij het gebruik van aromaverneveling is een andere interactie van belang, deze interventie richt zich op het creëren van een prettige omgeving waardoor stressreductie wordt nagestreefd (in de relatie mens-omgeving). Omdat deze interactie ook een duidelijke relatie heeft met het handelen van de patiënt. Naast de verschillende IM-technieken neemt gedragsverandering een belangrijke plaats in binnen de cursus. De gedragsverandering richt zich voornamelijk op de relatie tussen persoon en taak (verandering van ergonomische aanpassingen, ritme, veranderingen in de


10

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. manier van uitvoeren etc.) en de relatie tussen persoon en omgeving (indeling van de werkruimte etc.). Ergotherapie Binnen de cursus spelen twee elementen een belangrijke rol. Dit zijn IM en Gedragsverandering (Health Counseling). Zoals boven beschreven hebben deze beiden een eigen focus binnen de cursus. De verbindende factor tussen deze twee elementen is dat beiden zich richten op het handelen van de patiënt. Hierdoor richt de cursus zich in zijn geheel op het dagelijks leven van de patiënt en daarbinnen de betekenisvolle activiteiten. Vanuit deze betekenisvolle activiteiten ondersteund de cursus het handelen van de patiënten op participatie niveau en wordt door middel van de cursus op die manier “zelfmanagement” te vergroten op het gebied van vermoeidheid. Hierdoor is deze cursus bij uitstek geschikt om gegeven te worden door ergotherapeuten. Literatuurlijst: • Dr. Dixhoorn, J.J. van (2001) Ontspanningsinstructie. Principes en oefeningen. Elsevier/bunge, Maarsen • Gonzalez, M.J., et al (2000). Integrative medicine: a paradigm shift in medical education and practice. Puerto Rico: Puerto Rico health sciences journal, dec.19 (4): 389-92 • Interview met Drs. Ines Von Rosenstiel, hoofd afdeling kindergeneeskunde in het Slotervaartziekenhuis te Amsterdam, april 2007. • Lazenby, G. (1999), Feng Shui –wonen-, Zuid Boekproducties, Lisse. • NCCAM (National Center for Complementary and Alternitive Medicine): o http://nccam.nih.gov/health/backgrounds/mindbody.htm#intro, geraadpleegd 17-05-2007, laatst bijgewerkt: augustus 2005. o http://nccam.nih.gov/health/whatiscam/. geraadpleegd: 18-05-2007, laatst bijgewerkt: februari 2007. • Nationaal informatie en kenniscentrum integrative medicine: http://www.nikim.nl/publicaties.html. Geraadpleegd: 18-05-07, laatst bijgewerkt: 2007 • Urbano, F., Mohsenin, V. (2006) Chronic Obstructive Pulmonary Disease and sleep: the interaction. USA: panminerva medicine, Dec;48(4):223-30 • Velloso, M., Jardim, J.R. (2006) functionality of patients with chronic obstructive pulmonary disease: energy conservation techniques. Brasil: UNIFESP • dr. Rutger Dahmen, revalidatie arts in het Slotervaartziekenhuis.


11

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 3. Overzicht bijeenkomsten Hieronder staat in een overzicht weergegeven de acht bijeenkomsten die in deze cursus aan bod zullen komen. Bij elke bijeenkomst staan de focus en de onderwerpen van de bijeenkomsten vermeld. Tevens staat er vermeld op welke fase van Health Counseling de bijeenkomst betrekking heeft. Bijeenkomst

Focus

1. Thema: Individueel COPM. 2. Thema: Invloed van vermoeidheid. (groep) 3. Thema: Inzicht in eigen patronen.

Doelen stellen voor cursus bewustwording, voorlichting verband tussen klacht en gedrag Afweging, bespreken wat er moet veranderen.

Bewustwording

4. Thema: Hoe anders?

Patiënt helpen om een besluit te nemen over verandering van het gedrag. Patiënt helpen zijn gedrag te veranderen.

Besluitvorming

5. Thema: Anders doen (1)

Fases Health Counseling

Motiveren

Onderwerpen bijeenkomst - Uitleg doel cursus en het geven van praktische informatie; - Afnemen van het COPM; - Huiswerk: Dagactiviteitenlijsten invullen. - Uitleg / inzicht in eigen problematiek / beperkingen; - Uitleg / inzicht met betrekking tot huidige dagbesteding; - Uitleg / inzicht met betrekking tot eigen invloed op vermoeidheid; - Huiswerk: Ideale dag beschrijven. - Uitleg en invullen van de voor- en nadelenmatrix; - Fysieke activiteiten passend bij deze bijeenkomst; - Ontspanningsoefeningen & ademhalingsoefeningen; - Huiswerk: De voor- en nadelenmatrix verder invullen. - Bespreken huiswerkopdracht voor- en nadelen matrix; - Bespreken term barrière; - Besluit nemen voor verandering en inventariseren van bijbehorende barrières; - Oplossingen voor barrières benoemen.

Start van de - Informatieverstrekking en praktische oefeningen m.b.t. ergonomie; gedragsverandering - Huiswerk: Invullen prioriteitenlijst.

12

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 6. Thema: Anders doen (2) & Toekomst

Patiënt helpen zijn gedrag te veranderen. & Patiënten begeleiden bij het behouden van het gedrag.

7. Thema: Individueel COPM

Evaluatie

- Belasting – belastbaarheid Start van de - Bespreken prioriteitenlijsten gedragsverandering - Informatie overdracht over prioriteiten stellen. - Balans in- en ontspanning & - Pauzegedrag. Gedragsbehoud en Activiteiten – rustverhouding. preventie van - Voorkoming van terugval van gedragsbehoud op de korte termijn terugval. - Voorkoming van terugval van gedragsbehoud op de lange termijn - Fysieke activiteiten passend bij deze bijeenkomst. Evalueren opgestelde doelen en behaalde resultaten in de cursus.

13

Bijeenkomsten

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Leeswijzer Binnen de volgende hoofdstukken staan alle bijeenkomsten van de cursus beschreven. De structuur en begrippen die hierbij gebruikt zijn, worden in de volgende tabel uiteen gezet: Onderwerp Titel bijeenkomst Thema bijeenkomst Fase volgens Health Counseling

Onderwerpen van deze bijeenkomst Structuurelementen - Interventies / werkvorm

-

Belangrijke coachingstechnieken

-

Toe te passen IM technieken

-

Situatie

-

Activiteiten

Eventuele huiswerkopdrachten Relevante bijlagen, werkbladen en bronnen

Definitie onderwerp Hierin staat de hoofdlijn van de bijeenkomst beschreven Hierbinnen wordt de fase volgens Health Counseling beschreven, die de patiënten binnen de sessie zullen doorlopen. De ergotherapeut kan hier lezen waar focus er deze sessie op moet liggen. Hierin staan de hoofdonderwerpen die aan bod komen binnen de sessie beschreven. Hierbinnen staan algemene dingen over of er één of twee ergotherapeuten aanwezig zijn en of de groep wordt opgesplitst of niet. Zie bijlage 3 voor verdere informatie over groepsdidactiek. Als er binnen de sessie gebruik wordt gemaakt van afwijkende coachingstechnieken (zoals didactische visualisatie), dan worden deze hier beschreven. Hieronder staan de toe te passen IM technieken, die worden gebruikt binnen de sessie. Hieronder vallen praktische randvoorwaarden als tijdsduur van de sessie, behandelruimte waar deze plaats vindt en het benodigde materiaal wat voor de sessie gebruikt kan worden. Hieronder vallen de voorbereiding, waarin de ergotherapeut kan lezen wat er allemaal moet gebeuren voordat de daadwerkelijke sessie begint. En de planning van de bijeenkomst, waarin staat uitgeschreven wat er precies wordt gedaan en besproken tijdens de bijeenkomst. Binnen dit punt worden huiswerkopdrachten en de uitleg hierover weergegeven die de patiënten meekrijgen voor de volgende bijeenkomst. Hierbinnen wordt naar alle bijlagen en werkbladen verwezen die belangrijk zijn voor de bijeenkomst. Verder worden bronnen die gebruikt zijn voor de informatie van de bijeenkomst ook vermeld. Dit is handig om eventuele achtergrond informatie op te kunnen zoeken.

15

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 3.1

Individuele bijeenkomst

Titel: Kennismaking Thema: Inzicht/bewustwording eigen problematiek Fase 1: Voorbereiding Stap: bewustwording en inzicht. Binnen deze fase wordt vooral kennis gemaakt met de patiënt. Hierbij kan de patiënt zijn verhaal vertellen en wordt inzicht verkregen in de problematiek van de patiënt. Door het afnemen van het COPM richt men zich op een stuk inzicht en bewustwording van de problematiek door de patiënt en vervolgens ook op het afwegen van de belangrijkheid van de problemen die ervaren worden door de patiënt. Het wordt een begin gemaakt met de bewustwordingsfase door de patiënt na te laten denken welke problemen hij eigenlijk allemaal tegenkomt. Bewustwording en afweging zijn onderwerpen waaraan vooral ook in de eerste groepsbijeenkomsten aandacht besteed wordt. Daarom is het belangrijk tijdens deze bijeenkomsten te refereren aan de doelen die hier binnen het COPM gesteld worden en na te vragen of deze doelen nog steeds actueel zijn. Onderwerpen van deze bijeenkomst: - Kennismaking. - Het verhaal van de patiënt horen. - Uitleg en betekenis van ergotherapie. - Uitleg doel cursus. - Afname COPM. Structuurelementen Interventies / werkvormen: - Deze individuele bijeenkomsten worden geleid door één van de twee ergotherapeuten. Beide ergotherapeuten zullen bij 4 patiënten het COPM afnemen. Belangrijke (coaching) technieken behorend bij deze bijeenkomst: - Het stellen van open vragen tijdens het COPM. - Doorvragen op de problemen van de patiënt om hier een concreet beeld van te krijgen. IM technieken die worden toegepast binnen deze bijeenkomst: - Aromaverneveling Kan helpen bij het creëren van een ontspannen sfeer en wordt door de patiënten vaak als aangenaam ervaren. Concrete toepassing: Plaats een aromalampje met een olie op een niet prominente plaats binnen de ruimte en laat deze tijdens de sessie branden zodat de geur verspreid wordt in de ruimte. Voor geschikte oliën zie bijlage 5. Situatie: - Tijdsduur: 60 minuten - Ruimte: Behandelruimte. - Materiaal: COPM formulier score kaarten belangrijkheid, uitvoering en tevredenheid, pen, eerste deel van de patiëntenhandleiding: Dagactiviteitenlijst, voorbeeld van een ingevulde dagactiviteitenlijst. Activiteiten: Voorbereiding door de ergotherapeut: - Reserveren van de behandelruimte, zorgen dat deze beschikbaar is voor de komende bijeenkomst.

16

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. -

Doornemen verschillende verwijzingen van de patiënten. Kijken welke informatie hier al op staat. Klaar zetten meubilair. Klaar zetten geurkaarsen / olie op niet prominente plekken maar wel zodanig dat de geur over de ruimte wordt verspreidt. Deze voordat de sessie begint aansteken, zodat de geur zich al wat kan verspreiden. Kopiëren van de inleiding en het schutblad van de patiëntenhandleiding, zodat de patiënt deze mee kan nemen naar huis na deze bijeenkomst (zie werkblad 1 en daarvoor het schutblad)

Bijeenkomst: 1. Opening en kennismaking (10 minuten) Uitleg naam en functie van de therapeut en uitleg van het doel van deze bijeenkomst (zie doel). Patiënt zijn verhaal laten vertellen. Waarom neemt hij/zij deel aan de cursus? 2. Uitleg ergotherapie (5 minuten) Uitleg over ergotherapie en wat het voor de patiënt kan betekenen. 3. Uitleg doel van de komende bijeenkomsten (5 minuten) De aanpak en inhoud van de volgende groepsbijeenkomsten uitleggen. Praktische informatie over de cursus en doel van de cursus aan de hand van de patiëntenhandleiding (werkblad 1). Korte uitleg van het begrip zelfmanagement. U bent gewend om uw eigen leven in handen te hebben en te managen. Door de vermoeidheid lukt dit niet altijd meer. Door de handvatten die u aangereikt krijgt binnen de cursus heeft u de mogelijkheid uw leven weer meer onder controle te krijgen. Dit wordt zelfmanagement genoemd. Binnen de cursus zal dit begrip regelmatig terug komen. 4. Afname COPM zie werkblad A (35 minuten) Met behulp van COPM formulier en score kaarten de belangrijkste problemen in het dagelijkse leven van de patiënt inventariseren en afsluitend het grootste en belangrijkste probleem formuleren. De patiënt verwoordt zelf zijn grootste problemen en stelt doelen op, wat wil hij/zij bereiken? De doelen worden in de woorden van de patiënt opgeschreven. 5. Uitleg en instrument dagactiviteitenlijst, zie werkblad 2. Verbale uitleg van de dagactiviteitenlijst met als illustratie een voorbeeld van een ingevulde lijst. Het doel van het invullen van de lijst is inzicht te krijgen op het huidige dagprogramma. Daarom wordt de patiënt gevraagd voor de volgende groepsbijeenkomst 3 dagactiviteitenlijsten in te vullen. 6. Afronding (5 minuten) Samenvatting bijeenkomst, patiënt de klapper met het schutblad en werkblad 1 meegeven. Huiswerk: De patiënt neemt de dagactiviteitenlijsten mee om voor drie dagen (twee weekdagen en een weekenddag) in te vullen. Hierbij wordt op een aantal momenten per dag alle activiteiten per uur / half uur ingevuld en gekleurd op energie die het de patiënt kost om de activiteit uit te voeren. Hierbij worden volgende kleuren gebruikt: oranje = kost weinig energie, paars = kost een beetje energie, groen= kost matig energie en blauw = kost veel energie. Binnen de volgende groepsbijeenkomst worden de ingevulde dagactiviteitenlijsten met elkaar besproken. Relevante bijlagen, werkbladen & bronnen voor deze bijeenkomst: - Bijlage 5; Aromaverneveling. - Werkblad A; Uitleg en instrument COPM. - Werkblad 1; inleiding op de cursus. - Werkblad 2; Uitleg en instrument dagactiviteitenlijst.

17

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 3.2 Groepsbijeenkomst 1 Titel groepssessie: Invloed van vermoeidheid. Thema: bewustwording, voorlichting over het verband tussen gedrag en vermoeidheid. Fase 1: voorbereiding Stap: bewustwording Bij bewustwording gaat het erom dat de patiënt tot het inzicht komt dat en hoe bepaalde gedragingen van invloed kunnen zijn op ontstaan, voortduren en herstel van de klacht, in dit geval vermoeidheid. Het kan zijn dat de patiënt een bepaald gedrag moet afleren om beter te kunnen omgaan met de vermoeidheid (bijvoorbeeld het afleren van alle huishoudelijke activiteiten in de ochtend doen). Het kan echter ook zijn dat de patiënt nieuw gedrag moet aanleren (bijvoorbeeld een juiste houding tijdens het doen van huishoudelijke activiteiten). In beide gevallen zal de patiënt zich bewust moeten worden van de gevolgen van bepaald gedrag voor het dagelijks handelen en de kwaliteit van leven. Om dit te bereiken, kan de ergotherapeut in veel gevallen niet volstaan met slechts de mededeling over het verband tussen klachten en gewenst gezondheidsresultaat enerzijds en gedrag anderzijds (dus door het uitsluitend geven van informatie). De patiënt zal de verbanden ook moeten begrijpen. Veel aandacht moet worden geschonken aan de voorwaarden die deze bewustwording mogelijk maken en bevorderen. Zo dient de ergotherapeut bijvoorbeeld het juiste sociaal – emotioneel klimaat te scheppen opdat de patiënt zich kan opstellen voor informatieopname en –verwerking (Gerards, 2006). Onderwerpen van deze bijeenkomst: - Uitleg / inzicht in eigen problematiek / beperkingen en vermoeidheid / benauwdheid. - Uitleg / inzicht met betrekking tot huidige dagbesteding. - Uitleg / inzicht met betrekking tot eigen invloed op vermoeidheid en benauwdheid. - Uitleg volgende bijeenkomst en huiswerkopdracht. Structuurelementen Interventies / werkvorm: - Er wordt gewerkt met twee ergotherapeuten die samen de groep begeleiden. - Het is binnen deze bijeenkomst de bedoeling dat de groep niet wordt opgesplitst. Vanwege de eerste bijeenkomst van de nieuwe groep, is het van belang dat alle leden elkaar een beetje leren kennen en een eerste indruk op kunnen doen. Voor verdere achtergrond informatie over de beginnende groep, zie bijlage 3. Belangrijke coaching technieken behorend bij deze bijeenkomst: - Didactische visualisatie o Aan de hand van het kleuren van de dagactiviteitenlijsten. o Het beeldend terug gaan naar momenten waar patiënten tegenaan liepen, of momenten dat het juist heel goed ging (dit ligt eraan of de groep hiermee komt of niet). - Het is belangrijk om de algemene informatie (over energieverdeling en informatie over het ziektebeeld COPD) die over gebracht wordt op de patiënt, te koppelen aan het dagelijks handelen van de patiënten (met behulp van de dagactiviteitenlijsten). IM technieken die worden toegepast binnen deze bijeenkomst: 7. Aromaverneveling Kan helpen bij het creëren van een ontspannen sfeer en wordt door de patiënten vaak als aangenaam ervaren. Concrete toepassing: Plaats voorafgaand aan de sessie een aromalampje met olie op een niet prominente plaats binnen de ruimte en laat deze tijdens de sessie branden zodat de geur verspreid wordt in de ruimte. Voor geschikte oliën zie bijlage 5. NB. Het is hierbij wel raadzaam om na te gaan of het niet een averechts effect heeft op de patiënten. Het kan negatief werken op de luchtwegen en mensen kunnen de

18

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. geur als negatief ervaren. Per groep dient te worden gekeken naar de meerwaarde van aromaverneveling. Situatie: Tijdsduur: 60 minuten Ruimte: behandelruimte. Materiaal: Naamkaartjes, stiften, pennen, geurkaarsen / olie, koffie en thee, de ingevulde dagactiviteitenlijsten, ideale situatielijst, patiëntenhandleiding. Activiteiten: Voorbereiding door de ergotherapeut: - Reserveren van de behandelruimte, zorgen dat deze beschikbaar is voor de komende bijeenkomst. - Iedere patiënt reageerde binnen de individuele bijeenkomst op de aromaverneveling. Weeg aan de hand van die reacties af of het verstandig is om aromaverneveling toe te passen in de groepsbijeenkomst en zo ja, welke geur dan (zie voor de geuren, bijlage 7). - Doornemen verschillende dossiers van de patiënten, met daarbinnen de COPM formulieren met de persoonlijke doelen. - Klaar zetten meubilair (zodanig dat iedereen voor elkaar zichtbaar is, bij voorkeur in een ronde opstelling). - Klaar zetten geurkaarsen / olie op niet prominente plekken maar wel zodanig dat de geur over de ruimte wordt verspreidt. Deze voordat de sessie begint aansteken, zodat de geur zich al wat kan verspreiden. - Zorgen voor voldoende patiëntenhandleidingen en ideale situatielijsten. Bijeenkomst: 1. Opening (10 minuten) - Welkom heten van de groep met koffie en thee. - Voorstellen van de ergotherapeuten. - Voorstellen van iedere patiënt individueel. Hierbij de patiënt ook de uitslag van het COPM naar voren laten brengen (hoeft niet allemaal, het belangrijkste doel kan worden vermeld). - Naamkaartjes maken. - Doornemen van het programma van deze bijeenkomst (hiervoor kan eventueel aan de hand van bovenstaande onderwerpen van de bijeenkomst verteld worden wat de bedoeling is). 2. Uitleg en inzicht betreffende huidige dagbesteding (25 minuten): Er wordt samen met de patiënt gekeken naar de ingevulde dagactiviteitenlijsten, werkblad 2. Wanneer worden er vaak activiteiten uitgevoerd, wanneer weinig, wanneer de patiënt vaak moe is, wanneer niet (aan de hand van de ook ingevulde kleuren) en of dit wat te maken kan hebben met de activiteiten verdeling over de dag en benauwdheid door de dag heen. Probeer alle patiënten aan bod te laten komen, zo krijgt ook iedereen een beter beeld van elkaar. Aan de hand van deze persoonlijke voorbeelden, kan de energie verdeling en het belang van een goede planning worden uitgelegd en dat dit een positief effect kan hebben op de vermoeidheid. Persoonlijke aantekeningen over energieverdeling kunnen de patiënten noteren op werkblad 3. Elke persoon begint zijn dag met voldoende energie ‘een volle accu’. Afhankelijk van hoe u met deze energie omgaat in de loop van de dag, heeft u ’s avonds een bepaalde hoeveelheid energie over. Iedereen zou ’s avonds wel voldoende energie over willen hebben om ook dan nog actief te kunnen zijn. Door u elke dag aan een aantal vuistregels te houden, zult u merken over de gehele dag meer energie te hebben en daardoor meer activiteiten naar tevredenheid te kunnen uitvoeren. Deze mogelijkheid heeft u grotendeels zelf in de hand.

19


Het is belangrijk een juiste balans te vinden tussen de tijd dat u met een activiteit bezig bent en de tijd die u nodig heeft om daarvan te herstellen (rusten). Vaak zijn we geneigd om ondanks de opkomende vermoeidheid, toch nog even door te gaan zodat de activiteit af is. Kortom; uw lichaam geeft aan dat de activiteit teveel energie gaat kosten, maar u gaat over uw grens heen door de activiteit toch af te maken. Door dit consequent te doen zal het gevolgen hebben voor de hoeveelheid energie voor de rest van de dag. U zult langer moeten herstellen van de ‘zware’ activiteit, met als gevolg dat u de rest van de dag niet naar tevredenheid kan indelen. De kans dat u zichzelf de rust gunt die het lichaam nodig heeft is klein, omdat er hoogstwaarschijnlijk nog meer taken op het programma staan voor die dag. Hierdoor rust u niet voldoende uit, met als gevolg dat u niet met een volle accu aan de volgende activiteit begint. Doordat u uw lichaam de tijd niet gunt om te herstellen komt u in een vicieuze cirkel terecht. Dit kan als gevolg hebben dat u ook de nieuwe dag niet met een volle accu begint. Hieronder volgen een aantal tips om over de gehele dag over voldoende energie te beschikken: - Door bepaalde individuele symptomen kan het duidelijk worden dat u uw grens heeft bereikt. Bijvoorbeeld het krijgen van hoofdpijn, geïrriteerd raken, spullen uit handen laten vallen, kortademigheid / benauwdheid bij fysieke vermoeidheid enz. kunnen duidelijk maken dat u uw grens heeft bereikt. - U kunt per dag/ dagdeel een lijstje (niet te lang) maken met de activiteiten die u die dag wilt doen. Hierbij kunt u reële en haalbare doelen kiezen. Het bereiken van deze doelen zal zorgen voor een succeservaring. Succeservaringen zorgen voor energie en motivatie. - U kunt ervoor kiezen om één ding tegelijk te doen en het is raadzaam om datgene te doen wat u zich had voorgenomen. U kunt met uzelf een tijd afspreken over hoe lang u bezig bent met een activiteit. Als u weet dat de activiteit een half uur in beslag zal nemen maar u van uzelf weet dat uw lichaam na een kwartier aan geeft dat het genoeg is (u hebt uw grens bereikt), dan kunt u met uzelf afspreken om een kwartier aan deze activiteit bezig te zijn. Uw rustperiode is vervolgens even lang als de tijd dat u met de activiteit bent bezig geweest. Na een kwartier gerust/ ontspannen te hebben kunt u de activiteit in het resterende kwartier afmaken, om vervolgens weer een kwartier te herstellen. Op deze manier gaat u efficiënt met uw energie om en heeft u de accu weer geheel opgeladen voor de volgende activiteit. - U kunt van te voren bedenken wat voor u ontspannende activiteiten zijn. Dit kunnen zowel mentale als fysieke activiteiten zijn. Echter is het niet aan te raden om na een inspannende fysieke activiteit (bijv. dweilen) een ontspannende fysieke activiteit (bijv. wandelen) te doen. U levert dan teveel fysieke inspanning waardoor de accu niet voldoende op zal laden. - Aan te raden is om uw beste tijd te vullen (moment van de dag waarop u zich het fitst voelt) met activiteiten die u het meest nuttig en zinvol vindt in deze uren. Hierbinnen kunt u zoeken naar afwisseling van fysieke en geestelijke inspanning. (Bijvoorbeeld stofzuigen en het verwerken van de administratie.) 3. Uitleg en inzicht met betrekking tot de eigen invloed op vermoeidheid (15 minuten): Aan de hand van de zo juist opgedane kennis over energieverdeling en de eigen dagindeling zoals deze nu is, kijken naar het symptoom vermoeidheid. Alle zojuist verkregen kennis wordt teruggekoppeld naar waarom de patiënt vermoeid is, waarom juist minder, wat er gebeurt als de patiënt vermoeid raakt (benauwdheid / kortademigheid?), wat de oorzaken zijn en wat de gevolgen. Hierbij al kennis geven

20

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. over de invloed van het dagelijks handelen op vermoeidheid en energie. Leg tevens de link met zelfmanagement. 4. Uitleg huiswerk, ideale situatie lijst (5 minuten): Binnen de patiëntenhandleiding doorlopen wat de bedoeling is voor de patiënt om thuis te gaan doen, namelijk dat de patiënt voor een aantal zelf uit te kiezen dagen van de week, de ideale situatie beschrijft in een lijst. Hierbij controleren dat iedereen begrijpt wat de bedoeling is. Voor uitleg van de ideale situatie lijst en het instrument, zie werkblad 4. Laat iedere patiënt alvorens af te ronden eerst een aantal dagen benoemen die ze gaan invullen, dit kunnen ze meteen opschrijven in de lijst. 5. Afronding (5 minuten): - Samenvatten wat er vandaag allemaal besproken is, de hoogtepunten / belangrijkste punten benoemen van de bijeenkomst. - Een evaluatierondje doorlopen, waarbij alle patiënten hun eerste indruk van de bijeenkomst vertellen, de patiënten zelf laten beschrijven (tevens op laten schrijven op werkblad 4) wat het belangrijkste leerpunt van vandaag was en of het duidelijk is wat er de komende bijeenkomsten gaat gebeuren. Relevante bijlagen, werkbladen & bronnen voor deze bijeenkomst: - Bijlage 3; Achtergrondinformatie groepsdynamiek. - Bijlage 5; Aromaverneveling. - Werkblad 2; Dagactiviteitenlijst. - Werkblad 3; Persoonlijke aantekeningen over energieverdeling. - Werkblad 4; Ideale situatielijst. - Gerards, F., Borgers, R. (2006) Health Counseling, Soest, Uitgeverij Nelissen.

21

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 3.3 Groepsbijeenkomst 2 Titel: Afweging, wat moet er veranderen? Thema: Motiveren Fase 1: voorbereiding. Stap: motiveren / afweging. In deze bijeenkomst komt de motivatie van de patiënt aan de orde, met andere woorden: de vraag of de patiënt het handelingsadvies m.b.t. het dagelijkse leven wil opvolgen. De patiënt wil het handelingsadvies opvolgen als de voordelen van het advies groter zijn dan de nadelen en als die voordelen voor de patiënt ook zwaarwegend genoeg zijn. Als dat laatste het geval is, is de patiënt voldoende gemotiveerd. De patiënt heeft dan zwaarwegende redenen en argumenten, die de patiënt er toe bewegen het advies m.b.t. het dagelijks leven op te volgen of vol te houden. Deze motieven leveren de patiënt de energie om op een andere manier met de vermoeidheidsproblemen om te gaan. (Gerards, F. 2006) Onderwerpen van de bijeenkomst: - Uitleg en toepassen van ontspanningsoefeningen en ademhalingsoefeningen. - Doel en gebruik van de voor- en nadelen matrix doornemen. - De voor-en nadelen matrix (deels) invullen en bespreken. - Uitleg volgende bijeenkomst en huiswerkopdracht. Structuurelementen Interventies / werkvorm: - Bij de bijeenkomst zal een ergotherapeut en een maatschappelijk werker aanwezig zijn als begeleiders. - De groep wordt niet opgesplitst, omdat de ergotherapeut en de maatschappelijk werker elkaar goed kunnen aanvullen. Belangrijke coaching technieken behorend bij deze bijeenkomst: - Strategieën gebruiken waarin elke patiënt aan bod komt en zijn bijdrage kan leveren (zie uitwerking bijeenkomst). - De patiënt ondersteunen in het opstellen voor- en nadelen van zijn gedrag. Uiteindelijk de patiënt zelf hierin keuzes te laten maken en hierbij de patiënt te respecteren en de verantwoordelijkheid geven. IM technieken die worden toegepast binnen deze bijeenkomst: Aromaverneveling Kan helpen bij het creëren van een ontspannen sfeer en wordt door de patiënten vaak als aangenaam ervaren. Concrete toepassing: Plaats een aromalampje met een olie op een niet prominente plaats binnen de ruimte en laat deze tijdens de sessie branden zodat de geur verspreid wordt in de ruimte. Voor geschikte oliën zie bijlage 5. Ontspanningsoefeningen / ademhalingsoefeningen Deze ontspanningsoefeningen bevorderen mentale- en/ of spierontspanning, met als doel dat de patiënt beter om kan gaan met zijn vermoeidheid en hierdoor een activiteit bijvoorbeeld langer kan volhouden. Alle oefeningen hebben indirect ook invloed op de ademhaling, maar oefening 5 is hier specifiek op gericht en daardoor eventueel bruikbaar specifiek voor de COPD patiënt, waarbij ademhalingsoefeningen bewezen effectief zijn (Bourbeau, 2004; Velloso, 2006) (mits toepasbaar qua tijd en ruimte). Situatie: Tijdsduur: 60 Minuten Ruimte: Behandelruimte.

22

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Materiaal: Overheadprojector, sheet van voorbeeld matrix, naamkaartjes, stiften, pennen, geurkaarsen / olie, koffie en thee, patiëntenhandleidingen. Activiteiten: Voorbereiding: - Reserveren van de behandelruimte, zorgen dat deze beschikbaar is voor de komende bijeenkomst. - Zorgen voor voldoende voor- en nadelen matrixen. - Klaarzetten meubilair (zodanig dat iedereen voor elkaar zichtbaar is; ronde opstelling) - Klaarzetten geurkaarsen / olie op niet prominente plekken maar wel zodanig dat de geur over de ruimte wordt verspreidt. - Het koffiezet apparaat aanzetten bij binnenkomst van de patiënten, dit creëert een huiselijke sfeer. Bijeenkomst: 1. opening (5 minuten); Welkom heten van de groep. Koffie en thee uitdelen. Doornemen van het programma van deze bijeenkomst. 2. Ontspanningsoefeningen / ademhalingsoefeningen (20 minuten) Tijdens deze bijeenkomst worden de patiënten enkele ontspanningsoefeningen en / of ademhalingsoefeningen aangeleerd (zoals deze in bijlage 6 beschreven staan), om op deze manier ervaringen op te doen om een bewuste afweging te kunnen maken of deze ontspanningsoefeningen en / of ademhalingsoefeningen een bijdrage leveren aan de door de patiënt gestelde doelen. Hierbij worden ook de voorwaarde scheppende eisen benoemd waaraan bijvoorbeeld de omgeving moet voldoen, omdat het mogelijk moet zijn dat de patiënt de oefeningen ook thuis kan toe passen. De ergotherapeut kan aan de hand van de groep bepalen welke oefeningen gedaan worden. Alle oefeningen hebben indirect ook invloed op de ademhaling, maar oefening 5 is hier specifiek op gericht en daardoor eventueel bruikbaar specifiek voor de COPD patiënt (mits toepasbaar qua tijd en ruimte). De ontspanningsoefeningen bevorderen mentale- en/ of spierontspanning, met als doel dat de patiënt beter om kan gaan met zijn vermoeidheid en hierdoor een activiteit bijvoorbeeld langer kan volhouden (Dixhoorn, 2001). De ademhalingsoefeningen bevorderen een rustige en gelijkmatige ademhaling, waardoor ontspanning optreedt. Voor verdere uitleg en toepassing van ontspanningsoefeningen en ademhalingsoefeningen zie bijlage 6. 3. Doel en gebruik van de voor- en nadelen matrix doornemen (5 minuten); - De patiënt heeft bij de vorige bijeenkomst als huiswerk de opdracht mee gekregen om een aantal ideale dagen te beschrijven, zie werkblad 4. Aan de hand hiervan de voor- en nadelen beschrijven van de verschillen tussen de huidige dagstructuur en de ideale dagstructuur. Hierbij kan gedacht worden aan de duur van een activiteit, de hoeveelheid activiteiten en de mate van inspanning voor een activiteit. - Eerst legt de ergotherapeut de patiënt het principe van de matrix uit, door een blanco / voorbeeld matrix op sheet te presenteren. De verschillende componenten van de matrix kunnen dan worden uitgelegd. Vervolgens vult de ergotherapeut aan de hand van een voorbeeld de matrix een keer in. Het meest instructief is een voorbeeld uit het leven van een patiënt bijvoorbeeld wel of niet een auto kopen enz. voor verder uitwerking van het voorbeeld en uitleg over de voor- en nadelenmatrix zie werkblad 5. - De patiënt kan deze strategie ook bij toekomstige keuzeproblemen hanteren. 4. De voor-en nadelen matrix (deels) invullen en bespreken (25 minuten); - De patiënt maakt een eerste aanzet om een zo volledig mogelijk overzicht van de verschillende voor- en nadelen van zijn gedrag te beschrijven.

23


Afweging voor gedragsverandering bespreken. De ergotherapeut kan hierbij de volgende vragen stellen: Wat weegt zwaarder, de voordelen of de nadelen en waarom? (ook als er meer nadelen zijn dan voordelen en andersom), bent u gemotiveerd om dit gedrag te veranderen en waarom? 5. Afronding (5 minuten) - Vragenrondje: Wat heeft men geleerd van deze bijeenkomst (relatie leggen met zelfmanagement)? Huiswerk De voor- en nadelenmatrix verder invullen. Relevante bijlagen, werkbladen & bronnen voor deze bijeenkomst: - Bijlage 5; Aromaverneveling. - Bijlage 6; Ontspanningsoefeningen. - Werkblad 4; Ideale situatielijst met handleiding. - Werkblad 5; Voor- en nadelenmatrix. - Bourbeau, J., Nault, D., Dang-Tan, T. (2004) Review paper, Self-management and behavior modification in COPD. Patient education and counseling. 52, 271-277. - Dr. Dixhoorn, J.J. van (2001) Ontspanningsinstructie. Principes en oefeningen. Elsevier/bunge, Maarsen - Gerards, F., Borgers, R. (2006) Health Counseling, Soest: Uitgeverij Nelissen. - Gerards, F. (2001) Health Counseling. Soest: Uitgeverij Nelissen - Kinébanian, A., la Granse, M. (2006) Grondslagen van de ergotherapie. Maarssen: Elsevier/ De Tijdstroom. - Velloso, M., Jardim, J.R. (2006) functionality of patients with chronic obstructive pulmonary disease: energy conservation techniques. Brasil: UNIFESP

24

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 3.4 Groepsbijeenkomst 3 Titel: Hoe anders? Thema: besluitvorming. Fase: voorbereiding. Stap: besluitvorming. Nadat de groep de keuze heeft gemaakt om het gedrag te veranderen moet er een bewuste keuze gemaakt worden om ook echt dingen anders te gaan doen en welke dingen anders te gaan doen. In deze fase richt de ergotherapeut zich dan ook voornamelijk op de besluitvorming. De ergotherapeut gaat in deze fase op zoek naar barrières die in de weg staan voor het uitvoeren van het nieuwe gedrag (bijvoorbeeld de verschillende ergonomische principes). Het gaat er hier dus om dat de ergotherapeut probeert oplossingen te zoeken voor de problemen die het vermoeidheidsverminderende gedrag in de weg staan. Concreet betekent dit dat na deze behandeling de groep de term barrière kent en hier voorbeelden van kan benoemen (toegespitst op de eigen situatie). Ieder groepslid kan na aanleiding van zijn opgestelde voor- en nadelenmatrix in eigen woorden benoemen waarom ze anders met de klachten om willen gaan. (Gerards, 2006) Onderwerpen van de bijeenkomst: - Bespreken huiswerkopdracht voor- en nadelenmatrix. - Bespreken term ‘barrière’. - Besluit nemen voor verandering en inventariseren van barrières, die mogelijk een rol hierbij kunnen spelen. - Oplossingen voor barrières bedenken. Structuurelementen Interventies / werkvorm: - Bij de bijeenkomst zal een ergotherapeut en een maatschappelijk werker aanwezig zijn als begeleiders. - De groep wordt niet opgesplitst, omdat de ergotherapeut en de maatschappelijk werker elkaar goed kunnen aanvullen. Belangrijke coaching technieken behorend bij deze bijeenkomst: - Strategieën gebruiken waarin elke patiënt aan bod komt en zijn bijdrage kan leveren (zie uitwerking bijeenkomst). - Link leggen tussen problemen uit COPM en barrières. Bijvoorbeeld het oppassen op de kleinkinderen (COPM doel) wat betekent dat er minder energie naar het huishouden gaat, waardoor er minder dan gewenst kan worden gedweild. IM technieken die worden toegepast binnen deze bijeenkomst: Aromaverneveling Kan helpen bij het creëren van een ontspannen sfeer en wordt door de patiënten vaak als aangenaam ervaren. Concrete toepassing: Plaats een aromalampje met een olie op een niet prominente plaats binnen de ruimte en laat deze tijdens de sessie branden zodat de geur verspreid wordt in de ruimte. Voor geschikte oliën zie bijlage 5. Situatie: Tijdsduur: 60 Minuten Ruimte: Behandelruimte Materiaal: Overheadprojector, naamkaartjes, stiften, pennen, geurkaarsen / olie, koffie en thee, patiëntenhandleidingen.

25

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Activiteiten: Voorbereiding: - Zorgen dat de behandelruimte beschikbaar is voor de sessie. - Klaar zetten meubilair (zodanig dat iedereen voor iedereen zichtbaar is, dus liefst in een ronde opstelling). - Klaarzetten geurkaarsen / olie op niet prominente plekken maar wel zodanig dat de geur over de ruimte wordt verspreidt. - Het koffiezet apparaat aanzetten bij binnenkomst van de patiënten, dit creëert een huiselijke sfeer. Bijeenkomst: 1. Welkom met koffie, thee. (3 minuten) 2. Uitleg doel bijeenkomst. (2 minuten 3. Bespreken huiswerkopdracht voor- en nadelen matrix, zie werkblad 5 (5 min). 4. Een rondje doen waarin iedereen kan vertellen wat de matrix haar heeft opgeleverd Hierbij doorvragen op motivatie te benoemen voor gedragsverandering, (wat weegt zwaarder, voor of nadelen) Heeft deze verduidelijking en structuur gebracht voor de patiënt? 5. Besluit nemen voor verandering en inventariseren van barrières (belemmerende factoren) die mogelijk een rol hierbij kunnen spelen (20 min) Navragen of er voldoende inzicht is bij de patiënten en ze bereid zijn tot verandering. Willen de patiënten hun gedrag veranderen en zo ja, waarom lukt dat niet. Uitleg geven over wat barrières zijn. Barrières zijn redenen waardoor de individuele patiënt niet in staat is om het nieuw aan te nemen en gedrag uit te voeren. Daarbij kan men bijvoorbeeld denken aan: Een patiënt die wil stoppen met roken maar dat niet doet omdat hij denkt dat zijn longen toch niet meer te redden zijn. Of een patiënt die de opvatting heeft dat medicijnen verslavend zijn en daarom geen medicijnen neemt. Voor verdere informatie over barrières zie bijlage 7. Samen met de groep inventariseren wat hun barrières zijn en deze opschrijven op een flap-over, lege sheet of white board. Welke barrières komen vaak voor en welke barrières zijn herkenbaar voor de groep. Zorg er voor dat van iedere patiënt barrières op het bord staan zodat iedereen actief kan participeren in de discussie. Ondertussen de groep barrières die op zichzelf toepasbaar zijn laten noteren. Voor het noteren van de barrières zie werkblad 6. 6. Oplossingen voor barrières bedenken (20 min) De patiënten zoveel mogelijk oplossingen laten bedenken en deze opschrijven achter de barrières. De patiënt oplossingen laten kiezen die hij/zij thuis wil uitproberen om barrières op te lossen. Zorg er hierbij voor dat iedereen evenveel ruimte krijgt om zijn keuze te maken. Pas op voor een gedwongen keuze vanuit de groep (“dan kun je toch gewoon dit of dat doen”) en geef de patiënt daarbij ruimte om aan te geven waarom een bepaalde oplossing niet geschikt is voor hem/haar. De patiënt dient in ieder geval het gevoel te hebben dat er ruimte is voor een eigen mening. Sterker nog: de patiënt moet weten dat zijn eigen mening voorrang heeft op die van de ergotherapeut. Het gaat namelijk om het opruimen van een barrière en daarbij staat de mening van de patiënt centraal. Om dit te bereiken kunnen vragen gesteld worden als: Wat vindt u daarvan?, Wat betekent dat voor u?, In hoeverre denkt u daarmee verder te kunnen? Ondertussen de groep oplossingen die voor zichzelf van toepassing zijn laten noteren. Voor het noteren van de oplossingen voor de barrières zie werkblad 6. 7. Afronding (5 minuten). - een vragenrondje houden, wat is het belangrijkste leerpunt geweest (relatie leggen met zelfmanagement). - Kan men nu praktisch aan de slag?

26

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Relevante bijlagen, werkbladen & bronnen voor deze bijeenkomst: - Bijlage 5; Aromaverneveling. - Bijlage 7; Barrières. - Werkblad 6; Barrières. - Gerards, F., Borgers, R. (2006) Health Counseling, Soest, Uitgeverij Nelissen.

27

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 3.5

Groepsbijeenkomst 4

Titel: Anders doen (1) Thema: De patiënt helpen zijn of haar gedrag te veranderen. Fase: uitvoering. Stap: start van de gedragsverandering. Als de patiënt heeft besloten het gedrag te willen veranderen, kan de ergotherapeut de patiënt hierin begeleiden door informatie te geven en hierbij de praktische toepassing in het handelen te integreren. Het gaat hierbij om het aanreiken van concrete kennis over onder anderen ergonomie, pauzegedrag en prioriteiten stellen. Deze kennis sluit aan op de activiteiten van de patiënt in het dagelijks leven en hoe deze activiteiten veranderd kunnen worden. Dit heeft als doel, de kans op uitvoering van het nieuwe gedrag zo groot mogelijk te maken. Uiteindelijk wordt samen met de patiënt gekeken naar een pakket van afspraken om het handelen efficiënter te maken en de kennis in het dagelijks leven te integreren. Deze fase wordt opgesplitst in twee groepsbijeenkomsten. De eerste zal gaan over ergonomie en de tweede over belasting- belastbaarheid en balans in- en ontspanning. Onderwerpen van de bijeenkomst: - Informatie over een gezonde houding tijdens een activiteit. - Praktische vaardigheden m.b.t. houding. Structuurelementen Interventies / werkvorm: - Bij de bijeenkomst zal een ergotherapeut en een maatschappelijk werker aanwezig zijn als begeleiders. - De groep wordt niet opgesplitst, omdat de ergotherapeut en de maatschappelijk werker elkaar goed kunnen aanvullen. Belangrijke coaching technieken behorend bij deze bijeenkomst: - Als didactische visualisatie wordt gebruik gemaakt van stattman om uitleg te geven over houding en tillen. Verder wordt de prioriteitenlijst op sheet weer gegeven om de uitleg te vergemakkelijken, zie werkblad 9. IM technieken die worden toegepast binnen deze bijeenkomst: Aromaverneveling Kan helpen bij het creëren van een ontspannen sfeer en wordt door de patiënten vaak als aangenaam ervaren. Concrete toepassing: Plaats een aromalampje met een olie op een niet prominente plaats binnen de ruimte en laat deze tijdens de sessie branden zodat de geur verspreid wordt in de ruimte. Voor geschikte oliën zie bijlage 5. Situatie: Tijdsduur: 60 Minuten. Ruimte: Behandelruimte ergotherapie afdeling. Materiaal: Stattman (Mol et al, 2005), prioriteitenlijst voorbeeld op sheet Activiteiten: Voorbereiding: - Klaarzetten meubilair (zodanig dat iedereen voor iedereen zichtbaar is, dus liefst in een ronde opstelling). - Klaarzetten / opruimen van de keuken, strijkbout en strijkplank, om eventuele praktijkvoorbeelden te kunnen geven.

28


Klaarzetten geurkaarsen / olie op niet prominente plekken maar wel zodanig dat de geur over de ruimte wordt verspreidt. Het bij elkaar zoeken van het benodigde materiaal, dit klaarleggen. Het koffiezet apparaat aanzetten bij binnenkomst van de patiënten, dit creëert een huiselijke sfeer.

Bijeenkomst: 1. Welkom met koffie en thee. (2 minuten) 2. Uitleg doel bijeenkomst. (3 minuten) 3. Praktische gedeelte (25 minuten): Een patiënt aanwijzen om een activiteit in de keuken te gaan uitvoeren of een andere huishoudelijke activiteit (kijk naar de mogelijkheden binnen de ruimte en tijd). Aan de hand van die activiteit uitleg geven over ergonomie betreft onderstaande onderwerpen (patiënt bijvoorbeeld vragen te stoppen als deze bukt en hierop doorgaan met informatie over houdingen. Alle overige patiënten vragen om te kijken naar de activiteit en te letten op houding en manier van handelen, daarna feedback geven en kijken naar wat er gebeurd is. Patiënten bij de activiteit blijven betrekken (door vragen te stellen, door te laten beschrijven wat er zojuist gebeurd is etc). NB. niet alle onderstaande onderwerpen hoeven aan bod te komen, laat de patiënten eerst beschrijven wat men gezien heeft en ga daarop door. Maak naar gelang waar de patiënten mee komen een selectie uit onderstaande onderwerpen om dieper op in te gaan. De overige onderwerpen kunnen in het tweede deel van de bijeenkomst verder worden besproken (of zijn in het eerste deel reeds besproken). 4. Informatieve gedeelte (25 minuten): samen met de patiënten de informatie over ergonomie doornemen. Hierbij uitleg geven over onderstaande onderwerpen en de relatie leggen met zelfmanagement. Mochten er vragen zijn, hier meteen op inspringen (dit maakt het verhaal persoonlijk), mocht er een discussie ontstaan ook hier op doorgaan. Kijk naar welke onderwerpen de groep belangrijk vindt en ga hierop door. Grijp terug naar bijvoorbeeld de dagactiviteitenlijsten, de persoonlijke doelen van het COPM en geef voorbeelden die voor één of meerdere patiënten op hun persoonlijke situatie toepasbaar is. Uitleg betreft statische en dynamische belasting: STATISCHE BELASTING Als u een houding vol moet houden op spierkracht, wordt een spier voor langere tijd aangespannen. Als een spier aanspant, worden de bloedvaten in de spier dichtgeknepen waardoor aan- en afvoer van bloed wordt belemmerd. Als de spier zich weer ontspant hersteld de bloedsomloop zich weer. Als een spier nou lange tijd moet aanspannen, komt er geen bloed en daarmee voedingsstoffen naar de spieren. Dit kost energie en is daarom vermoeiend. Hierbij met voorbeelden terugkoppelen aan de aangegeven problemen van patiënten bijvoorbeeld: ‘mevrouw gaf aan lang te staan tijdens het koken en daarna vermoeid te zijn, dit kan dus komen door te weinig beweging tijdens het koken terwijl het wel moeite kost om rechtop en actief te staan’ (Voskamp, 1998). DYNAMISCHE BELASTING Als u van houding veranderd door bijvoorbeeld iets te pakken of gaat verzitten, dan moeten spieren aanspannen, ontspannen en weer aanspannen. Hierdoor treedt de spierpomp in werking, wat dynamische belasting is. Aan en afvoer wordt gestimuleerd. Dit is gunstig voor de circulatie en daardoor raakt u minder snel vermoeid. Uitleg houding / ergonomisch verantwoord handelen (Voskamp, 1998). Uitgangspunten van de ergonomie zijn:

29

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Eigen lichaamshouding. Tips hierbij: - Gebruik spieren niet om constant iets vast te houden. Natuurlijk moet u wel blijven bewegen, spieren moeten steeds weer gebruikt worden om niet achteruit te gaan. - Wissel houdingen af (is beter voor de circulatie en voorkomt problemen). - Wissel, als mogelijk, staan lopen en zitten met elkaar af (langer dan een half uur staan is vermoeiend en levert problemen op). - Vermijdt gedraaide, scheve (bijvoorbeeld het draaien van de romp) of gebogen houdingen (bijvoorbeeld werken aan een te laag aanrechtblad). Hierbij kan gebruik worden gemaakt van stattman (Mol et al, 2005). Organisatie van activiteiten. Tips hierbij: - Zet alle benodigdheden om de activiteit te kunnen uitvoeren van te voren klaar. - Zorg dat al het materiaal binnen bereik is bij het uitvoeren van de activiteit. - Denk bij het uitvoeren van de activiteit aan de tips betreft de lichaamshouding en de belasting van de spieren (wissel af, gezonde houding, vermijdt zware houdingen). - Pas de omgeving zo veel mogelijk aan bij eigen mogelijkheden en beperkingen om tijd en energie te besparen. Indeling van activiteiten & methode. Tips hierbij: - Wissel zwaar met licht werk af en neem voldoende pauzes tussendoor. - Wachttijd tijdens een activiteit kan worden benut door andere activiteiten te vervullen (inclusief ontspanning) - Stem activiteiten af op eigen kunnen en probeer niet meer te doen dan je voelt aan te kunnen. - Werk niet sneller dan je aankunt en bepaal zelf het werktempo. (hierbij terugkoppelen naar dagactiviteitenlijsten: energieverdeling over de dag, planning van activiteiten op een dag). Soort hulpmiddelen toepasbaar zijn. Tips hierbij: - Hierbij per persoon bekijken of deze geholpen is met een hulpmiddel (kijk naar de voorop gestelde doelen van het COPM en problemen die gedurende de cursus naar voren zijn gekomen in de groep). Kijk ook naar hoe de patiënten tegen hulpmiddelen aankijken. Denk hierbij ook aan het afgeven van taken aan gezinsleden of derden. Bij bovenstaande tips gebruik maken van voorbeelden die herkenbaar zijn voor de patiënten. Didactische visualisatie toepassen door vragen te stellen als: Stelt u zichzelf voor dat u een uitgebreide maaltijd moet koken, hoe zou u dit het beste aan kunnen pakken, u staat in de keuken, de boodschappen zijn net gedaan, hoe gaat u te werk?’ hierop doorvragen aan de hand van wat er uit de groep naar voren komt. Dit vervolgens ook terugkoppelen naar de zojuist gegeven informatie. Uitleg ezelsbruggetje voor thuis: ELVOSICO regel. EL: elimineren VO: volgorde wijzigen SI: simplificeren CO: combineren. Bij alle activiteiten die gedaan worden kan de waarom-vraag worden gesteld: hoe kan ik dit het beste aanpakken en waarom doe ik het zo. De regels van ELVOSICO helpen om te kijken naar een activiteit: kan deze misschien niet gedaan worden, kan deze op een andere en betere manier, kan deze makkelijker of kan deze in combinatie met een andere activiteit waardoor ik tijd uitspaar? Persoonlijke aantekeningen over ergonomie kan de patiënt noteren op werkblad 7.

30

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 5. Afsluiting (5 minuten) Kort een kleine samenvatting van deze bijeenkomst (hoofdpunten nogmaals herhalen, verwijzen naar de achtergrond informatie in de patiënten handleiding en de relatie leggen met zelfmanagement). Uitleg huiswerk voor de volgende keer: het invullen van de prioriteitenlijst zie werkblad 9. De tabel uitleggen en het geven van een voorbeeld ter visualisatie. Kort evaluatierondje over deze sessie, wat is ieders belangrijkste leerpunt geweest? Huiswerk: Het invullen van de prioriteitenlijst, zie werkblad 9. De algemene tips en adviezen over ergonomie meegeven aan de patiënt om eventueel thuis nog eens door te nemen, zie werkblad 7, het informatieblad. Relevante bijlagen & bronnen voor deze bijeenkomst: - Bijlage 5; Aromaverneveling. - Werkbladen 7; informatieblad ergonomie, aantekeningen, figuren. - Werkbladen 9; De prioriteitenlijst en uitleg. - Gerards, F. & Borgers, R. (2006) Health Counseling. Soest: Uitgeverij Nelissen. - Voskamp, P. (1998) Handboek ergonomie. Alphen aan de Rijn / Diegem: Samsom BedrijfsInformatie. - Mol, I., Klaassen, A., Boomgaard, J., Knibbe, H., Knibbe, N. (2005) Basisboek voor de ErgoCoach. Maarssen: Elsevier gezondheidszorg.

31

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 3.6 Groepsbijeenkomst 5 Titel: Anders doen & toekomst Thema: Patiënt helpen het gedrag te veranderen & preventie van terugval Fase: uitvoering & nazorg Stap: start van de gedragsverandering & gedragsbehoud met preventie van terugval Binnen deze bijeenkomst zijn een aantal fasen en stappen van Health Counseling verwerkt. Er zit nog een stuk in over de stap ‘start van gedragsverandering’ waarbij nog informatie wordt gegeven aan de patiënt. Tevens komen de stappen gedragsbehoud en preventie van terugval terug in deze bijeenkomst. Er kan per patiënt worden opgelet of deze de fasen doorlopen heeft en of deze voldoende ‘bagage’ mee heeft gekregen om de cursus succesvol af te ronden. Hieronder zullen de stappen aan de hand van Health Counseling kort beschreven worden. Stap: start van gedragsverandering Als de patiënt heeft besloten het gedrag te willen veranderen, kan de ergotherapeut de patiënt hierin begeleiden door informatie te geven en hierbij de praktische toepassing in het handelen te integreren. Het gaat hierbij om het aanreiken van concrete kennis over onder anderen ergonomie, pauzegedrag en prioriteiten stellen. Deze kennis sluit aan op de activiteiten van de patiënt in het dagelijkse leven en hoe deze activiteiten veranderd kunnen worden. Dit heeft als doel, de kans op uitvoering van het nieuwe gedrag zo groot mogelijk te maken. Uiteindelijk wordt samen met de patiënt gekeken naar een pakket van afspraken om het handelen efficiënter te maken en de kennis in het dagelijkse leven te integreren. Deze fase wordt opgesplitst in twee groepsbijeenkomsten. De eerste zal gaan over ergonomie en de tweede over balans in- en ontspanning, belasting- belastbaarheid en het stellen van prioriteiten. (Gerards, 2006) Stap: gedragsbehoud en preventie van terugval Als de patiënt met behulp van gedragsinstructies en gedragsondersteunende maatregelen een start heeft gemaakt met de uitvoering van het handelingsadvies, dan is daarmee nog niet gegarandeerd dat de patiënt het nieuwe gedrag ook volhoudt. Hierbij kan een onderscheid worden gemaakt tussen gedrag dat korte tijd en gedrag dat lange tijd moet worden volgehouden. Gedragsbehoud is een streven dat in veel gevallen niet zonder terugval verloopt. In deze laatste stap is de begeleiding erop gericht de oorzaken van terugval naar het oude gedrag te ontdekken en samen met de patiënt maatregelen te nemen om herhaling te voorkomen. (Gerards, 2006) NB. Omdat er binnen deze bijeenkomsten verschillende stappen en fasen van Health Counseling worden doorlopen, zal er binnen de uitwerking van de bijeenkomst ook aangegeven worden over welke fase van HC het gaat. Zo kan bijgehouden worden of alle stappen en fasen worden doorlopen en kan de ergotherapeut hierin prioriteiten stellen binnen de bijeenkomst. Binnen deze stappen en fasen wordt aangegeven of iets optioneel is of niet, al kan de ergotherapeut hier zelf een beslissing in maken. Onderwerpen van de bijeenkomst: Niet alle onderwerpen hoeven aan bod te komen, naar gelang het verloop binnen de groep kan er worden bekeken welke onderwerpen meer leven en welke minder, maak aan de hand daarvan een keuze over welke informatie wordt gegeven. -

Belasting – belastbaarheid • Bespreken prioriteitenlijsten. • Informatie overdracht over prioriteiten stellen.

32


Balans in- en ontspanning • Pauzegedrag. • Activiteiten – rustverhouding. Voorkoming van terugval van gedragsbehoud op de korte termijn. • Formuleren van geheugensteuntjes om terugval te voorkomen. Voorkoming van terugval van gedragsbehoud op de lange termijn. • Formuleren van risicosituaties om terugval te voorkomen. Uitleg over komende individuele bijeenkomst.

OPTIONEEL: - Ontspanningsoefeningen. Als de groep hier behoefte aan heeft (kijk naar de vorige ervaringen met de ontspanningsoefeningen, hebben alle groepsleden dit goed opgepakt, waren alle groepsleden hier enthousiast over?), is het doen van ontspanningsoefeningen een optie. Structuurelementen Interventies / werkvorm: - Binnen deze bijeenkomst zullen twee ergotherapeuten aanwezig zijn als begeleider van de groep. - Van de ergotherapeut wordt verwacht dat zij door het stellen van de genoemde vragen de discussie op gang helpt en dat de therapeut in de gaten houdt dat iedereen aan bod komt, zodat elk patiënt ondersteunt en begeleid wordt op het gebied van bovenstaande onderwerpen van de bijeenkomst. - Verder is het raadzaam om de groep op te splitsen en zo in kleinere groepjes te werken. Daarmee kan meer individuele aandacht worden gegeven aan de patiënten. door de therapeuten zelf kan worden gekeken welke onderwerpen kunnen worden opgesplitst en waar de groep het beste kan worden opgesplitst. Belangrijke coaching technieken behorend bij deze bijeenkomst: - Gezien de hoeveelheid activiteiten en informatie die binnen deze bijeenkomst verwerkt is, zullen de ergotherapeuten de tijd zeer goed moeten bewaken. Hierbij moet gelet worden op de groep: wat vindt deze belangrijk, waarover is discussie, wat zijn onderwerpen die echt nog aan bod moeten komen (stel prioriteiten) en worden alle stappen van Health Counseling voldoende doorlopen? Het observeren van de groep, het bewaken van de tijd en het maken van een persoonlijke planning (prioriteiten stelling) voor de bijeenkomst zijn belangrijke aspecten voor deze bijeenkomst. - Gezien de 60 minuten die ter beschikking zijn om de onderwerpen te behandelen, kan het zijn dat niet alle informatie die binnen deze bijeenkomst beschreven staat, uitvoerig aan bod komt. De behoefte aan bepaalde informatie zal ook per groep verschillen. De ergotherapeut is vrij om een keuze te maken welke informatie in welke hoeveelheid aan bod komt. - Verder is het van belang om de patiënt te ondersteunen in het vinden van geheugensteuntjes, het stellen van prioriteiten maar de patiënt zelf de keuze en invulling laten bepalen. IM technieken die worden toegepast binnen deze bijeenkomst: 8. Aromaverneveling Kan helpen bij het creëren van een ontspannen sfeer en wordt door de patiënten vaak als aangenaam ervaren. Concrete toepassing: Plaats een aromalampje met een olie op een niet prominente plaats binnen de ruimte en laat deze tijdens de sessie branden zodat de geur verspreid wordt in de ruimte. Voor geschikte oliën zie bijlage 5.

33


Situatie: Tijdsduur: 60 Minuten Ruimte: behandelruimte ergotherapie Materiaal: Lege sheet en overhead projector of white board en marker, pen en papier, prioriteitenlijst, zie werkblad 9. Activiteiten: Voorbereiding: - Regelen dat de behandelruimte van de ergotherapie beschikbaar is voor de sessie. - Klaar zetten meubilair (zodanig dat iedereen voor iedereen zichtbaar is, dus liefst in een ronde opstelling). - Klaar zetten geurkaarsen / olie op niet prominente plekken maar wel zodanig dat de geur over de ruimte wordt verspreidt. - Het bij elkaar zoeken van het benodigde materiaal, dit klaarleggen. - Het koffiezet apparaat aanzetten bij binnenkomst van de patiënten, dit creëert een huiselijke sfeer. Bijeenkomst: 1. Welkom met koffie en thee. (5 minuten) 2. Stap HC: start van gedragsverandering. Uitleg belasting – belastbaarheid (20 minuten) Invloed van de ziekte op belasting- belastbaarheid. OPTIONEEL (kijk of de groep behoefte heeft aan dit stuk algemene informatie. Dit heeft geen prioriteit). De continue achteruitgang van de longen, hebben impact op het lichamelijk functioneren, denk hierbij aan kortademigheid, achteruitgang van de conditie en verminderde belastbaarheid. Ook heeft het zeker impact op het mentale functioneren. Het verwerken van het feit dat er COPD is geconstateerd, de periodes in het ziekenhuis, de periodes erna en het verwerken van uw omgeving hebben invloed en kunnen zich uiten in vermoeidheid, verminderde energie en verminderde concentratie. Er zijn allerlei dingen die u wilt/moet doen op de dag zoals huishouden, werken, op de kleinkinderen passen en dan wilt u natuurlijk ook nog uw hobby’s blijven doen. Om dit allemaal vol te kunnen houden is er veel energie nodig. Maar door uw verminderde conditie is het niet of moeilijk mogelijk alle activiteiten die u voorheen op een dag deed, nu ook vol te houden. Het is belangrijk een balans te vinden tussen de activiteiten die u wilt/moet doen op een dag en de energie die u op dat moment hebt. Als er dus een evenwicht tussen de belasting en de belastbaarheid ontstaat, zult u minder vermoeid zijn op een dag. Hiervoor is het soms nodig om prioriteiten te stellen om alleen maar die dingen per dag te doen die u ook aan kunt. Ter didactische visualisatie kan gebruik worden gemaakt van werkblad C, het model voor belasting – belastbaarheid. Inventarisatie van de belasting van de patiënten zoals ze nu is. Introductie huiswerkopdracht ‘prioriteitenlijst’ van vorige bijeenkomst, zie werkblad 9. De bedoeling hiervan is de prioriteit van de activiteiten in kaart te brengen om eventuele wijzigingen op te nemen in de dagplanning. Daarbij kan de relatie worden gelegd met zelfmanagement. Een lege prioriteitenlijst op sheet op een overhead projector leggen/of kolommen op whiteboard voor visuele ondersteuning. Iedereen kan nu uit elk kolom een activiteit uit zijn lijst noemen. Dit wordt op sheet/whiteboard geschreven.

34

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Samen met de patiënten bekijken hoe activiteiten uit de eerste en tweede kolom eventueel aangepast kunnen worden om ze lichter te maken. Hierbij kan gebruikt worden gemaakt van de onderstaande aspecten wat, wie, waar, hoe, waarmee en wanneer. Deze vragen kunnen gebruikt worden om activiteiten te analyseren en met elkaar te kunnen vergelijken. Wat maakt bepaalde activiteiten nou zwaar of licht? Dit kan behulpzaam zijn voor de patiënt om prioriteiten te stellen. Tevens kijken welke activiteiten geschrapt kunnen worden. Het is vaak zo dat de patiënt veel activiteiten onder de tweede kolom plaatsen. Het is belangrijk dat de patiënt ook leert los te laten. Het kan hierbij mogelijk zijn de fysieke activiteit op te geven terwijl de algemene controle over de situatie wordt behouden. Dit kan bijvoorbeeld door de taak met iemand anders samen te doen en hierbij de lichtere taken over te nemen. Hieronder staan een aantal aandachtspunten om activiteiten efficiënter in te kunnen delen. Bij iedere activiteit kunt u zichzelf de ‘W’ vragen afvragen, waardoor u kunt kijken of u ze misschien op een makkelijkere manier kunt uitvoeren waardoor u minder belast wordt. Wat: Vaak kunnen activiteiten simpeler. Deelhandelingen kunnen sneller of worden overgeslagen. Dagelijkse boodschappen doen of kan het ook 2 keer per week? Afwas meteen afdrogen of eerst laten staan? Wie: Vanuit gewoontes zijn thuis en op het werk activiteiten vaak verdeeld. Nu die taken tijdelijk een andere verdeling hebben gekregen en u ze weer gaat oppakken zou u hier wijzigingen in kunnen aanbrengen. Denk aan rollen in het huishouden (partner en kinderen). Waar: Het opbergen van spullen in de kasten is vaak onbewust gedaan. Waarom staan zware borden onder een stapel ontbijtborden en moet u dus elke dag alles optillen? Staan alle spullen die u vaak nodig heeft ook vooraan? Dicht bij uw werkzaamheden of juist ver weg? Zijn er veel prikkels in die ruimte terwijl u zich moet concentreren? Hoe: In welke houding tilt u spullen? Hoe zit u achter de computer? Moet u handelingen snel doen waardoor het mis kan gaan of meer spanning geeft? Bent u met uw gedachten bij iets anders of bij de activiteit? Waarmee: Snijden met een bot mes is zwaar. Alles zien door een beschadigde bril geeft onnodig meer vermoeidheid. In welke stoel neemt u plaats? Wanneer: ’s Ochtends fitter of juist s’middags? 3. Stap HC: start van gedragsverandering. (OPTIONEEL) Balans in- en ontspanning. OPTIONEEL: i.v.m. tijdsplanning, is het raadzaam om dit punt weg te laten en eventueel een beetje terug te laten komen in andere onderwerpen. Om energie te besparen en hierdoor vermoeidheid te voorkomen is het belangrijk om voldoende pauzes en rustmomenten te nemen. De volgende hulpvragen kunnen gebruikt worden voor het voeren van een discussie. Niet elke vraag hoeft hier aan bod te komen.

35


Welk soort ontspanning? - Wat is voor u ontspanning? (fysiek: bv. slapen, mentaal: bv. een vriendin bellen) - (Hoe slaapt u? Welke houding neemt u aan? Slaap u in licht/donker? Geluiden?) - Neemt u rustmomenten op een dag? Wanneer en hoe lang? - Waar bent u tijdens de pauze? Wat doet u tijdens uw pauze? - Wat levert het u op? (Denk aan: meer activiteiten doen, gemakkelijker activiteiten uitvoeren of gezelliger zijn doordat u niet moe bent.) - Ideale rusthouding: liggen op bed bijvoorbeeld zij: wat zien jullie? Bijvoorbeeld aan rug, nek, bekken? Op welke momenten van een dag? - Wat levert een pauze/ontspanning u op? (Denk aan: meer activiteiten doen, gemakkelijker activiteiten uitvoeren of gezelliger zijn doordat u niet moe bent.) - Wat is beter een paar kleine pauzes of een langere pauze? - Wanneer is een korte pauze wenselijk? - Wanneer een lange pauze? - Welke soorten pauzes, wanneer op een dag? 4. stappen HC: gedragsbehoud en preventie van terugval. Doel en opstellen van geheugensteuntjes ter voorkoming van terugval van gedragsbehoud op de korte termijn (15 minuten); - Voor gedragsbehoud op de korte termijn zijn geheugensteuntjes en feedback over de gedragsopbrengsten vaak al voldoende. - De groep kan elkaar helpen bij het formuleren van geheugensteuntjes. Hierbij is het van belang dat de ergotherapeut aansluit bij datgene dat de groep uit zichzelf aandraagt als activiteit, waar een geheugensteuntje voor gezocht wordt. De therapeut moet zich hierbij richten op de individuele behoeften van de patiënt. Bij het opstellen van geheugensteuntjes is het aan te raden de groep op te splitsen, zodat allebei de ergotherapeuten een groepje ondersteuning kan bieden. Op werkblad 10 kan de patiënt persoonlijke aantekeningen over geheugensteuntjes noteren. Doel en opstellen van risicosituaties ter voorkoming van terugval van gedragsbehoud op de lange termijn (15 minuten); - Het formuleren van risicosituaties is mogelijk door het stellen van vragen als: Welke ervaringen heeft de patiënt in het verleden met het nieuwe gedrag opgedaan? Hoe kwam het dat hij zich toen niet of niet voldoende aan de afgesproken regels kon houden? Wat heeft hij allemaal ondernomen om daarin verbetering aan te brengen? 5. Afronding (5 minuten) - Vragenrondje: Wat heeft men geleerd van deze bijeenkomst (relatie leggen met zelfmanagement)? - Huiswerk: Evt. het formuleren van geheugensteuntjes en risicosituaties. - Het informatieblad over belasting – belastbaarheid meegeven aan de patiënt, zie werkblad 8. OPTIONEEL: Ontspannings- en ademhalingsoefening. Met de patiënten worden een of meerdere ontspannings- en ademhalingsoefeningen geoefend, die eerder in groepsbijeenkomst 2 naar voren zijn gekomen. De ontspanningsoefeningen komen in deze bijeenkomst nogmaals aan bod zodat nogmaals

36

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. het belang van de ontspanningoefeningen besproken kan worden en de patiënten de kennis en vaardigheden hebben om de oefeningen ook thuis toe te kunnen passen. Hierbij worden ook de voorwaarde scheppende eisen benoemd waaraan bijvoorbeeld de omgeving moet voldoen, omdat het mogelijk moet zijn dat de patiënt de oefeningen ook thuis kan toe passen. Deze ontspanningsoefeningen bevorderen mentale- en/ of spierontspanning, met als doel dat de patiënt beter om kan gaan met zijn vermoeidheid en hierdoor een activiteit bijvoorbeeld langer kan volhouden. Voor verdere uitleg en toepassing van ontspanningsoefeningen zie bijlage 6. Relevante bijlagen & bronnen voor deze bijeenkomst: - Bijlage 5; Aromaverneveling. - Bijlage 6; Ontspanningsoefeningen. - Werkblad C; model belasting – belastbaarheid. - Werkbladen 8; informatieblad belasting – belastbaarheid, persoonlijke aantekeningen - Werkbladen 9; Prioriteitenlijst, uitleg en de lijst zelf - Werkblad 10; Persoonlijke aantekeningen over geheugensteuntjes. - Gerards, F., Borgers, R. (2006) Health Counseling, Soest, Uitgeverij Nelissen.

37

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 3.7 Individuele bijeenkomst Titel: Afsluiting Thema: Evaluatie/afronding Fase: Het COPM wordt hier gebruikt als meetmoment en als afronding van de cursus. Deze bijeenkomst valt niet onder een fase van Health Counseling. Doel bijeenkomst: Evalueren eerder opgestelde doelen en behaalde resultaten in de cursus aan de hand van het COPM. Onderwerpen van deze bijeenkomst: - Afname COPM. - Evalueren cursus. Structuurelementen Interventies / werkvormen: - Deze individuele bijeenkomsten worden geleid door een van de twee ergotherapeuten. Beide ergotherapeuten zullen bij 4 patiënten het COPM afnemen. Belangrijke coaching technieken behorend bij deze bijeenkomst: - Het stellen van open vragen tijdens het COPM. - Doorvragen op de problemen van de patiënt om hier een concreet beeld van te krijgen. IM technieken die worden toegepast binnen deze bijeenkomst: Aromaverneveling Kan helpen bij het creëren van een ontspannen sfeer en wordt door de patiënten vaak als aangenaam ervaren. Concrete toepassing: Plaats een aromalampje met een olie op een niet prominente plaats binnen de ruimte en laat deze tijdens de sessie branden zodat de geur verspreid wordt in de ruimte. Voor geschikte oliën zie bijlage 5. Situatie: - Tijdsduur: 60 minuten - Ruimte: Behandelruimte. - Materiaal: COPM formulier score kaarten belangrijkheid, uitvoering en tevredenheid, Activiteiten: Voorbereiding door de ergotherapeut: - Reserveren van de behandelruimte, zorgen dat deze beschikbaar is voor de komende bijeenkomst. - Klaarzetten geurkaarsen / olie op niet prominente plekken maar wel zodanig dat de geur over de ruimte wordt verspreidt. Deze voordat de sessie begint aansteken, zodat de geur zich al wat kan verspreiden. - Aanzetten van het koffiezetapparaat, voor het creëren van een huiselijke sfeer. - Het koffiezet apparaat aanzetten bij binnenkomst van de patiënt, dit creëert een huiselijke sfeer. Bijeenkomst: 1. Welkom met koffie en thee (5 minuten). 2. Hierbij uitleggen wat het doel van de bijeenkomst is: Het evalueren van de vooraf gestelde doelen. Voor uitleg van het COPM en het instrument zie werkblad C. 3. Afnamen COPM (40 minuten)

38

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. 4. Evaluatie en afsluiting cursus. Hierbij vragen naar de persoonlijke ervaring en tevredenheid van de cursus. Wat was positief, wat was negatief, is er vooruitgang geboekt op het gebied van zelfmanagement ect. Navragen of er nog openstaande vragen zijn. Relevante bijlagen, werkbladen & bronnen voor deze bijeenkomst: - Bijlage 5; Aromaverneveling. - Werkblad C; Uitleg en instrument COPM.

Literatuurlijst Boeken: - Beek-Eerden, H., et al (1995). groepsbegeleiding. Rijswijk: Uitgeverij Nijgh & van Ditmar. P. 34 – 37. - Christiansen, C.H., Baum, C.M. (2005) Occupational therapy; Performance, Participation, and Well-Being. Slack incorporated, Thorofare. - Dr. Dixhoorn, J.J. van (2001) Ontspanningsinstructie. Principes en oefeningen. Elsevier/bunge, Maarsen - Gerards, F. (2001) Health Counseling, Soest, Uitgeverij Nelissen - Gerards, F. & Borgers, R. (2006) Health Counseling. Soest: Uitgeverij Nelissen. - Kinébanian, A., Thomas, C. (1999) Grondslagen van de ergotherapie, Maarssen, Elsevier/ De Tijdstroom. Artikelen: - Bourbeau, J., Nault, D., Dang-Tan, T. (2004) Review paper, Self-management and behavior modification in COPD. Patient education and counseling. 52 (2004) 271277. - Urbano, F., Mohsenin, V. (2006) Chronic Obstructive Pulmonary Disease and sleep: the interaction. USA: panminerva medicine, Dec;48(4):223-30 - Velloso, M., Jardim, J.R. (2006) functionality of patients with chronic obstructive pulmonary disease: energy conservation techniques. Brasil: UNIFESP World Wide Web: - Kenniscentrum Chronisch Vermoeidheid Nijmegen http://www.umcn.nl/patient/. Geraadpleegd op: 05-03-2007. - http://www.madmas.homestead.com/Groepsdynamica_1_.mod.doc. Via google, met trefwoord: groepsdynamica, 09-05-07 - http://www.gezondheidstest.be/edupakket/VD_fiche_energie.doc - http://www.psychowerk.com/pdf/tijd2.pdf - http://www.thebecompany.nl/m005.htm - http://www.innerned.org/aromawerk2.html - http://nccam.nih.gov/health/lavender/

39


Bijlagen

40

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Bijlage 1 Algemene achtergrondinformatie betreft de COPD patiënt: Binnen deze bijlage zal algemene informatie over het ziektebeeld worden vermeldt. Hierbij gaat het om de aandoeningen COPD en astma bronchialis. Astma bronchialis is hierin opgenomen, omdat er zeer sporadisch een patiënt met astma bronchialis wordt behandeld binnen deze cursus. Diagnose: COPD (hoofd doelgroep in het Slotervaartziekenhuis) = Chronic Obstructive Pulmonary Disease. ‘Consisting of some combination of chronic bronchitis and emphysema. (Netter, 1979)’ Chronische Bronchitis = ‘chronische ontsteking van het slijmvlies der luchtwegen (Kloosterhuis, 1974)’. ‘Niet productief hoesten voor meer dan drie maanden per jaar, minimaal twee jaar lang (spreekuurthuis.nl)’. Emphysema (emfyseem) = een ziektebeeld dat gekarakteriseerd wordt door een abnormale permanente vergroting van de luchthoudende ruimten aan het einde van de kleine vertakte luchtwegen, met vernietiging van de wanden van de longblaasjes (spreekuurthuis.nl). Astma Bronchialis (Sporadisch in het Slotervaartziekenhuis) = ‘het aanvals gewijs optreden van benauwdheid, waarbij expiratie bemoeilijkt wordt als gevolg van bronchusobstructie (door slijmvlieszwelling, aanwezigheid van secreet en spasmen). Tussen de aanvallen door is de cliënt vrij van klachten en zijn ook geen objectieve afwijkingen waarneembaar (Jonkees & vandenbroucke, 1975).’ Prevalentie COPD: Op grond van bevolkingsonderzoek wordt de gezamenlijke prevalentie van astma en COPD op 100 tot 200 per 1000 personen per jaar geschat. Huisartsenregistraties geven echter lagere cijfers: circa 13 per 1000 patiënten per jaar voor astma en 12 tot 20 per 1000 patiënten per jaar voor chronische bronchitis en emfyseem (artsennet.nl). Astma Bronchialis: “ongeveer 519.800 mensen met astma zijn bij de huisarts bekend, 236.800 manen en 283.000 vrouwen (rivm.nl). waarschijnlijk zijn er veel meer mensen met astma, want uit onderzoek blijkt dat ongeveer 10% van de Nederlandse bevolking klachten heeft aan de luchtwegen (astmafonds.nl)”. (Flens & kollaard, 2006) Oorzaak COPD: Geschat wordt dat bij 75% van patiënten die lijden aan COPD, de klachten zijn veroorzaakt door roken (vooral emfyseempatiënten. Roken heeft daarnaast ook een negatief effect op het beloop van COPD en kan de klachten verergeren. Ook (beroepsmatige) langdurige blootstelling aan risicostoffen, luchtverontreiniging, genetische factoren en respiratoire infectie kunnen bijdragen aan het ontstaan van de klachten (fysiontherapie-amsterdam.nl). Risicofactoren zijn: roken; een beroep waarbij de longen chronisch blootgesteld worden aan kleine deeltjes; een laag geboortegewicht en vroeggeboorte; een aangeboren enzymtekort (alfa-1-antiprotease deficiëntie). Astma Bronchialis: Het staat vast dat de aanleg voor prikkelbare luchtwegen erfelijk is. Een kind van ouders zónder astma of allergie loopt een kans van ‘slechts’ 5 à 10 procent om hier last van te krijgen. Wanneer een van beide ouders astmatisch of allergisch is, is de kans circa 50 procent dat hun kind ook aanleg hiervoor heeft. Wanneer beide ouders astma of allergieën hebben, is die kans ongeveer 70 procent (astmafonds.nl).

41

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Vernauwing in de luchtwegen is het gevolg van een ontstekingsreactie. De spiertjes in de kleine luchtwegen trekken zich samen, daarnaast zet het slijmvlies aan de binnenkant van de luchtwegen op (Flens & kollaard, 2006). Het is onbekend waarom de luchtwegen deze ontstekingsreactie vertonen, dus wat de oorzaak van astma is (Flens & kollaard, 2006). Prognose COPD: langzaam progressief. • Stadium 0 heeft betrekking op mensen die risico lopen COPD te krijgen. In dit stadium hebben de mensen een normale longfunctie maar hebben last van chronische hoest en sputumproductie. • Stadium 1 heeft betrekking op mild COPD. In dit stadium is er sprake van een lichte beperking van de luchtstroom, maar patiënten zijn zich er meestal niet van bewust dat hun longfunctie abnormaal is. • Stadium 2 heeft betrekking op matig COPD. In dit stadium veroorzaakt de beperking van de luchtstroom klachten als kortademigheid bij inspanning. Patiënten komen gewoonlijk in dit stadium vragen om een medische behandeling. • Stadium 3 heeft betrekking op ernstig COPD. In dit stadium is de beperking van de luchtstroom ernstig, de klachten zijn ernstig en verslechteringen kunnen levensbedreigend zijn. Astma Bronchialis: Chronisch. Symptomen COPD (fysiotherapie-amsterdam.nl; astrazeneca.nl): Kortademigheid, piepende ademhaling. Beklemend gevoel op de borst. Hoesten. Ophoesten van slijm (sputum). Verminderde inspanningstolerantie. Verminderde conditie. Angst voor kortademigheid, daardoor vermijden van bewegen. Vermoeidheid (als gevolg van de klachten). Astma Bronchialis (astmafonds.nl): piepend, zagend of brommend ademhalen hoesten, waarbij soms slijm wordt opgehoest "vol zitten" kortademigheid, in aanvallen of perioden, of bij inspanning. Vermoeidheid (als gevolg van de klachten). Dagelijkse beperkingen COPD: In het begin zijn de klachten van kortademigheid er alleen bij zware lichamelijke inspanning, zoals hardlopen, tegen de wind in fietsen of zwaar lichamelijk werk. Na verloop van tijd ontstaan ze geleidelijk ook bij bijvoorbeeld traplopen of stevig wandelen. Kortademigheid kan ook optreden bij activiteiten als wassen, aankleden, eten en soms zelfs in rust. Mensen met ernstiger COPD worden vaker en heviger kortademig en vermoeid. Bij ernstig COPD moet het hart flink werken om het lichaam van zuurstof te voorzien. Soms wordt dat te zwaar voor het hart. Dan kan iemand vocht achter de longen krijgen en in de onderbenen. Dit leidt tot meer kortademigheid en ’s nachts vaker plassen. De klachten zijn niet altijd even erg: de meeste mensen hebben goede en slechte dagen. Daarnaast hebben veel mensen met COPD ’s nachts en ’s ochtends meer last dan op de rest van de dag. (astmafonds.nl) “Uit onderzoek van TNO kwam naar voren dat 57% van alle mensen met Astma en COPD te weinig beweegt, vaak uit angst om het benauwd te krijgen.” (hebikcopd.blogspot.com)

42


Voorbeelden van dagelijkse beperkingen van COPD: • Moeite met zware (tweehandige) huishoudelijke activiteiten (zoals stofzuigen, ramen lappen, bedden opmaken). • Moeite met traplopen. • Moeite met zelfverzorging: douchen, haren kammen, schoenen strikken (Velloso, 2006).” • Conditionele achteruitgang waardoor een lage inspanningstolerantie, bij alle fysieke activiteiten. Astma Bronchialis: • Overgevoeligheid voor bepaalde prikkels (zoals pollen, huisstofmijt, sigarettenrook, dieren) kan ervoor zorgen dat cliënten bepaalde activiteiten niet meer kunnen ondernemen. Bijvoorbeeld op bezoek gaan bij vrienden met huisdieren of naar een omgeving waar gerookt wordt. • Inspanning kan een aanval veroorzaken en is dus niet altijd mogelijk. Toch is het juist wel goed om te blijven bewegen. Sport is belangrijk voor de astma cliënt om de conditie op pijl te houden en de spieren te trainen. Toch zijn er enkele sporten die afgeraden worden: duiken, parachute springen, zweefvliegen en deltavliegen (Flens, 2006). Ergotherapie Behandelmogelijkheden: Copingstrategieën door de ergotherapeut hebben een aangetoond positief effect in de longrevalidatie bij mensen met COPD (Finnerty, 2001). Bij verdere behandeling van COPD & Astma binnen de longrevalidatie gaat het voornamelijk psychosociale educatie, preventieve maatregelen aanleren, stressmanagement, het doen van oefeningen om de conditie op pijl te houden en het begeleiden na de therapie (follow-up) (Marx, 1998). IM- technieken (m.b.t. deze doelgroep): Aromaverneveling en werken met kleur en ruimte indeling: Echt bewijs voor het gebruik van aromaverneveling is er nog niet. Het is een kort durend effect wat positieve bijdrage kan leveren aan de behandeling zelf. Daarbij moet wel vermeld worden dat het voor de COPD patiënt ook negatief kan werken op de luchtwegen (als de patiënt bijvoorbeeld niet tegen die bepaalde geur kan). Het hangt van de groep af of aromaverneveling een positieve bijdrage kan leveren per behandelsessie. Verder blijkt uit een document uit het Slotervaartziekenhuis “resultaten ‘beter omgaan met astma” dat het creëren van een rustige leeromgeving van belang is bij het bereiken van zelf management. Het is daarom aan te raden om de ruimte waarin behandeld wordt geordend en rustgevend in te richten (niet teveel materiaal in een ruimte, een huiselijke sfeer door bijvoorbeeld een plant in de hoek en het koffiezet apparaat laten lopen bij binnenkomst). Visualisatie: Uit het afstudeerproject, “integrative medicine, een natural fit met ergotherapie” (Ditewig, 2006) blijkt dat er onderzoek is gedaan naar visualisatie bij de COPD patiënt. In het volgende citaat wordt beschreven wat er onder deze visualisatie verstaan werd en blijkt dat de gekozen interventies een positief effect hadden op de patiënten: “Er werd gebruik gemaakt van visuele biofeedback om gecontroleerd ademhalen te oefenen. Ook werd er gebruik gemaakt van auditieve biofeedback, tapes met daarop regelmatige ademhalingsgeluiden om regelmatig ademhalen te oefenen. Dit oefenden de cliënten ook thuis, in rust en bij lichamelijke inspanning. Specifieke informatie en instructie over gecontroleerde ademhalingstechnieken werden aangeleverd, gebruik maken van hand-outs, educatieve video’s demonstraties en praktische oefeningen. De informatie werd herhaald om het opslaan en het terughalen in het geheugen te bevorderen. Er werd gebruik gemaakt van visualisatie (je longen als een ballon

43

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. voorstellen) en tactiele feedback (voelen met de handen op de borst en buik) en proprioceptieve feedback (het oefenen van ademhalen in diverse houdingen). Alledrie de cliënten rapporteerden verbeteringen in het handelen na de ergotherapeutische interventies gecombineerd met oefeningen, en ze scoorden hoger op tevredenheid en verbetering.” Dit citaat bespreekt een case rapport (Migliore, 2004) waarin het effect van visualisatie bij de COPD patiënt is getest. Ontspanningsoefeningen: Uit een document uit het Slotervaartziekenhuis “resultaten ‘beter omgaan met astma” komt naar voren dat ontspanningoefeningen het geloof in eigen kunnen bevorderen en daardoor helpen bij het bereiken van zelf management.

44


Bijlage 2 Achtergrond informatie over vermoeidheid bij de COPD patiënt: Binnen de verschillende aspecten van vermoeidheid wordt er voornamelijk ingegaan op de participatie met betrekking tot dit aspect. Dit is het aspect waarop de ergotherapeut zich voornamelijk richt. Eventueel zal worden ingegaan op functie en activiteitenniveau, als er op dit gebied belangrijke aspecten naar boven komen. Fysieke vermoeidheid “Symptoms related to sleep disturbances are common in individuals with moderate to severe COPD, particularly in the elderly, which is commonly manifested as morning fatigue and early awakenings.” (Urbano, 2006). Uit bovenstaand citaat en artikel, blijkt dat de COPD patiënt vaak slaap te kort komt als gevolg van de klachten. Het lichaam heeft geen of weinig kans om zich te herstellen en tot rust te komen tijdens het slapen en de cliënt raakt (vaak ’s ochtends) lichamelijk, maar ook geestelijk vermoeid. “een chronische longaandoening leidt vaak tot kortademigheid en een verminderde lichamelijke activiteit. Wanneer dit een tijd lang bestaat kan de lichamelijke conditie zodanig achteruit gaan, dat dit allerlei nadelige gevolgen heeft voor uw dagelijkse functioneren.”(brochure astma centrum Hornerheide) “In het begin zijn de klachten van kortademigheid er alleen bij zware lichamelijke inspanning, zoals hardlopen, tegen de wind in fietsen of zwaar lichamelijk werk. Na verloop van tijd ontstaan ze geleidelijk ook bij bijvoorbeeld traplopen of stevig wandelen. Kortademigheid kan ook optreden bij activiteiten als wassen, aankleden, eten en soms zelfs in rust.” (astmafonds.nl) Uit bovenstaande citaten blijkt dat de conditie bij de COPD cliënt vaak achteruit gaat als gevolg van de kortademigheid. Daardoor ontstaat bij inspanning een lichamelijke vermoeidheid, wat blijkt uit het volgende citaat: “Patients with COPD usually report a disproportionate degree of fatigue when performing ADLs. In activities such as 'tying shoes' and 'combing hair', it has been demonstrated that COPD patients develop an pattern of rapid, irregular shallow breathing during their performance, afterwards breathing rapidly and deeply (velloso, 2006).” Ook uit overige literatuur over astma (fysiotherapie-amsterdam.nl; astrazeneca.nl/patienten/luchtwegen/copd.asp), wat een zeer overeenkomend ziektebeeld is en COPD, komt vaak naar voren dat er door een gebrek aan longcapaciteit een lage conditie ontstaat. Daaruit kan worden geconcludeerd dat er dus sneller fysieke vermoeidheid ontstaat. Dat er sprake is van fysieke vermoeidheid bij de COPD patiënt door conditionele achteruitgang als gevolg van de kortademigheid, wordt ook onderstreept door dr. Rugter Dahmen, revalidatiearts in het Slotervaartziekenhuis. Geestelijke vermoeidheid Uit bovenstaande bronnen kan ook worden geconcludeerd dat lichamelijke vermoeidheid, geestelijke vermoeidheid tot gevolg kan hebben. Iedereen die een nacht niet of nauwelijks slaapt, is de volgende dag minder actief en kan zich moeilijker concentreren. Zoals Urbano in het artikel weergeeft, komt slaapgebrek vaak voor bij mensen met COPD en er kan gesteld worden dat dit geestelijke vermoeidheid tot gevolg heeft. Ook het moeten nadenken bij alle activiteiten, omdat deze meer moeite kosten, het continu bezig zijn met de beperkingen, kan maken dat de COPD patiënt geestelijk vermoeid raakt. Motivationele vermoeidheid Als gevolg van zowel geestelijke als lichamelijke vermoeidheid, kan er motivationele vermoeidheid optreden. Bijvoorbeeld wanneer er ‘s avonds een afspraak staat met een vriendin, maar de patiënt al de hele dag bezig is geweest en te moe is om nog te gaan.

45


Bijlage 3 Achtergrondinformatie groepsdynamiek. Inleiding Binnen deze bijlage zal eerst een algemeen stuk worden vermeld over hoe een startende groep doorgaans handelt en reageert op situaties. Vervolgens zullen voor de ergotherapeut specifieke tips worden gegeven, hoe het beste om kan worden gegaan met nieuwe groepen (zoals deze ook beginnen met deze cursus). De nieuwe groep Eerste fase: kennismaking. “De beginsituatie van een groep brengt altijd onzekerheid met zich mee. Iedere deelnemer zit bewust of onbewust, met een aantal vragen zoals: zal dit een prettige groep worden? Wat moet ik precies doen in deze groep? Hoe zal ik me hier gedragen? Zal ik me erin gooien of zal ik eerst eens de kat uit de boom kijken? Zal ik goed kunnen meedoen?” (madmas.homestead.com) Er zijn een aantal terreinen waarop ieder lid van de groep dus duidelijkheid wil krijgen. Deze zijn: - Het doel of de doelstelling van de groep. - De werkwijze van de groep en de taakverdeling. - De normen van de groep (wat kan wel, wat kan niet etc?) - Betrokkenheid en inzet van de leden (wat hebben we aan elkaar?) Belangrijk: Hierbij is de aanwezigheid van een leidersfiguur (in dit geval de ergotherapeut) vaak nodig of gewenst. (Beek-Eerden, 1995) Later in dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de aanpak van de kennismakingsfase. Tweede fase: conflicten. Als de terreinen van de eerste fase afgetast zijn en daarover wat helderheid is verkregen, komt er een fase waarin de kans op conflicten toeneemt. Nu de eerste vragen zijn beantwoord, ontstaat er ruimte voor het toelaten van gevoelens en emoties. De leden hebben meer zicht op wat er van hen verwacht wordt. Daardoor kunnen ze meer van hun persoonlijkheid laten zien, ze kunnen meer zichzelf zijn. De leden leren elkaar beter kennen, er ontstaan gevoelens van sympathie en antipathie. Er kunnen ergernissen ontstaan op de wijze waarop een groepslid zijn taken uitvoert, of iemands gedrag. Er kunnen zich normen ontwikkelen waarin niet ieder groepslid zich kan vinden. De leden gaan uittesten hoe groot hun persoonlijke invloed en prestige kan zijn binnen de groep. Belangrijk: het goed oplossen / uitpraten van conflicten is van groot belang voor het verdere groepsproces. (Beek-Eerden, 1995) Tevens is het van belang dat de ergotherapeut een leidende rol aanneemt als zich conflicten voordoen. Derde fase: compromis en harmonie. Als de groep door de eerste conflicten heen is gekomen en daardoor geleerd heeft hiermee om te gaan, kan de derde fase van start gaan, namelijk de fase van stabiliteit, van groepscohesie van productief met elkaar omgaan, van samenwerken. Er is een wij-gevoel, een gevoel van vertrouwdheid, van solidariteit, van sociale geborgenheid. Dit komt ook doordat de leden voorzichtig zijn geworden, ze letten op dat ze niet op elkaar tenen trappen. Het kan zelfs zo zijn dat de harmonie te koste gaat van de efficiëntie van de groep: over onderwerpen kan bijvoorbeeld lang gediscussieerd worden, omdat weerstand bedekt wordt gebracht (erom heen wordt gedraaid). (Beek-Eerden, 1995)

46

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Mogelijke vervolgfase: hertaxatie. Het kan zijn dat de groep toch niet tevreden is met de huidige manier van samenwerken en of omgaan met elkaar. Dan kan dieper worden ingegaan op de problemen om onderliggende belemmerende factoren op te sporen. Praktische tips. Om boven genoemde processen te begeleiden en ondersteunen wordt in dit hoofdstuk enkele tips en aandachtpunten beschreven. Het is uiteraard niet mogelijk om voor elke groep een volledige handleiding te geven. Het is dus zaak om als ergotherapeut zelf de afweging te maken wat de juiste keuze is in de bijeenkomst. Om ondersteunend te zijn bij deze afwegingen zijn hieronder een aantal tips verzameld. Gesprekstechnieken. Hoewel dit onderwerp niet direct te maken heeft met de onderliggende groepsprocessen heeft het wel direct invloed op hoe de groep zich gedraagt. Deze informatie baseert zich voornamelijk op het socratisch dialoog zoals dat beschreven is in het model van Health Counseling (Gerards, 2006). Deze methode heeft als voordeel dat het mogelijk wordt om de onderliggende motieven en emoties (ook in relatie tot de groep) duidelijker worden voor de therapeut. Daarnaast helpt deze methode om de patiënten meer inzicht te geven in deze motieven en emoties. Het uitgangspunt van deze methode is door vragen te stellen de patiënt helpen tot inzicht te komen hoe aspecten van de vermoeidheid met elkaar verband houden of waar de motivatie ligt voor gedrag. Deze vragen kunnen op verschillende manieren gesteld worden. Hieronder zullen wij een aantal verschillende manieren bespreken. Informatie vragen. Bijvoorbeeld: wanneer merkte je voor het eerste iets van de klachten, of: Wat heb je toen gedaan. Informatie vragen sporen de patiënt aan zich bepaalde feiten en details te herinneren. Interpretatievragen Bijvoorbeeld: Wat betekend dat voor jou, wat zou dat kunnen beteken. Hierbij gaat het steeds om wat een bepaalde gebeurtenis, een feit, een voorval voor iemand betekend. Vragen naar verbanden Bijvoorbeeld: zie je overeenkomsten tussen deze twee situatie? Zie je verschillen, Zie je een verband tussen je klachten en wart er die dag beurde?. De gedachte achter deze vragen is dat patiënten meer leren als ze zelf verbanden ontdekken in plaats van dat verbanden door de therapeut aangereikt worden. Toepassingsvragen Bijvoorbeeld: wat heb je gedaan aan dit probleem, Wat kun je nog meer doen om dit probleem aan te pakken? Je hebt een groot probleem maar wat ben je van plan daaraan te gaan doen? Toepassingsvragen stimuleren de patiënt na te denken over de oplossingen van eerder gesignaleerde problemen. Analysevragen Bijvoorbeeld: Wat denk je zelf dat je klachten veroorzaakt? Welk bewijs heb je voor je stelling name? Zijn er situaties waarin je klachten minder of juist erger zijn? Analyse vragen helpen de patiënt logisch na te denken over de oorzaken van zijn problemen door feiten op een rijtje te zetten.

47

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Creatieve vragen Bijvoorbeeld: zijn er nog andere manieren om naar dit probleem te kijken? Wat betekent “naar de dokter gaan” allemaal voor jou. Kun je oplossingen bedenken. Deze vragen doen een beroep op de creativiteit van de patiënt. Evaluatievragen Bijvoorbeeld: Wat zie je als een verbetering van je klachten? Wanneer is voor jou je leven onleefbaar geworden. Evaluatie vragen helpen de patiënt criteria te ontwikkelen waarmee over bepaalde zaken een waardering kan worden uitgesproken. Deze vragen zijn bij uitstek geschikt om aan de hele groep te stellen zodat er verschillende perspectieven besproken kunnen worden. Hierdoor wordt het groeps- en leerproces versneld en geoptimaliseerd. (voor meer informatie over gespreksvaardigheden zie Hoofdstuk 3 Gerards, 2006). Lastige groepsleden Hieronder zullen we twee type lastige groepsleden bespreken met een aantal tips hoe de problemen rond om deze mensen zo klein mogelijk te houden (Gerards, 2006; Remmerswaal, 2003). Gesloten groepsleden Deze mensen worden gekenmerkt door een geringe of niet actieve bijdrage aan zowel de inhoudelijk als procesmatige voortgang in de groep. De oorzaken van dit gedrag zijn erg verschillend. Echter vaak liggen sociale angst en trekken van faalangst aan de basis van dit gedrag. Dat wil zeggen dat deze patiënten bang zijn voor negatieve kritiek en veroordeling. Voor de therapeut is hier dus zaak om deze mensen zich op hun gemak te laten voelen. Hier volgen een aantal tips hoe dat te doen: • De therapeut maakt zelf een zekere en ontspannen indruk. • De groepsleider is een spontane en hartelijke gastheer, die voor de deelnemers belangstelling heeft. • Nodig mensen uit om deel te nemen aan het gesprek maar laat ze vrij of ze het al dan niet willen doen. Bedenk dat een paart wel naar de bron kan brengen maar men kan het niet laten drinken. • Durf stiltes in de groep te laten bestaan en ga ze niet te snel opvullen met eigen opmerkingen. Stiltes kunnen er op wijzen dat de patiënten met iets bezig zijn en een broedende kip moet niet worden gestoord. Duurt de stilte te lang, vraag dan wat die stilte heeft te betekenen. • Deelnemers waarvan men weet dat ze met verlegenheid, sociale angst of faalangst kampen, kan men ook individueel benaderen met de vraag: Kan ik iets voor je doen om tot een meer actieve bijdrage te komen? Zal ik je bijvoorbeeld meer directe vragen stellen? Voorkom in ieder geval dat deelnemers veroordeel of gekwetst worden door andere groepsleden. Gebeurt dit toch dan moeten de slachtoffers in bescherming genomen worden wen duidelijk gemaakt worden dat dit geen gewenste omgangsvorm is in de groep. Dominante groepsleden Deze mensen kenmerken zich doordat ze constant aan het woord zijn of willen zijn, hun mening en wil willen doordrukken en zo een stempel op de groep te drukken Dit gedrag irriteert vaak andere groepsleden en beïnvloed de sfeer in de groep vaak negatief. Hieronder staan een aantal tips om deze dominante personen te kunnen aansturen: • Door consequent anderen, zij het algemeen of heel persoonlijk bij de discussie te betrekken. Met andere woorden, men spreid de discussie zodat ook steeds anderen worden uitgedroogd om iets te zeggen.

48

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. • • • •

Laat stiltes niet dankbaar opvullen door het dominante groepslid. Dan stimuleer je namelijk de behoefte om aan het woord te zijn. Ga goed na hoe relevant de bijdrage is van het dominante groepslid. Bij te weinig relevantie kan men de discussie terugbrengen naar het eigenlijk thema. Geef anderen die iets willen zeggen een zekere voorrang en laat hen niet steeds overtroeven door het overheersende groepslid. Laat duidelijk blijken dat de groepsleiding de regie van de groep bepaald. Vandaar dat de groepsleiding ook bepaalt wie uiteindelijk het woord krijgt.

Deelnemers die zich niet inzetten Hierbij gaat het over personen die zich duidelijk niet voldoende inzetten om de doelen van de cursus te verwezenlijken. Hier volgen een aantal tips voor als de inzet van de groep laag is: • Zorg er voor dat de voor en nadelen matrix is ingevuld waardoor duidelijk is wat iemand te winnen heeft • Wek de juiste verwachtingen • Vorm duo’s die elkaar helen en stimuleren • Beloon alle stappen in de goed richting, met name alle veranderingen van gedrag • Als mensen zich onvoldoenden inzetten zoek dan altijd uit wat er aan de hand is. Trek nooit voorbarige conclusies Rol van de therapeut. Binnen elke groep neemt uiteindelijk iedereen een rol in. Hieronder staan elke van deze groepsrollen beschreven. Om groepsprocessen goed te laten verlopen is het voor de therapeut van belang om te zorgen dat er een goed evenwicht bestaat tussen de verschillende rollen. Er moet dus voorkomen worden dat een rol de overhand neemt (teveel personen in de groep nemen de zelfde rol aan). Of dat het groepsproces stagneert doordat er gebrek is aan deze rol. De therapeut kan er in die situatie voor kiezen om deze rol op zich te nemen. Hieronder staan een groot aantal rollen die groepsleden aan kunnen nemen. Het is dus van belang dat de therapeut zelf de afweging maakt waar op dat moment behoeft aan is binnen de groep. Deze rollen zijn voornamelijk gebaseerd op het boek van Remmerswaal. Taakrollen (“task roles”): Initiatief en activiteit (“initiating activity”): Voorstellen van oplossingen, geven van suggesties, inbrengen van nieuwe ideeën, opnieuw definiëren van het probleem, het probleem op een nieuwe manier aanpakken, het anders ordenen van het materiaal. Zoeken van informatie (“seeking information”): Vragen om verheldering van suggesties, vragen om verdere informatie of feiten. Zoeken van meningen (“seeking opinion”): Proberen van groepsleden los te krijgen wat ze denken of wat ze voelen, zoeken van verheldering van waarden, voorstellen of ideeën. Geven van informatie (“giving information”) Het bieden van feiten of generalisaties, het verbinden van eigen ervaringen met het groepsprobleem om daardoor bepaalde punten te verhelderen. Geven van een mening ( “giving opinion”): Uitspreken van een mening of overtuiging over eerdere voorstellen, niet zozeer met betrekking tot feitelijke inhoud, maar eerder over de waarde (of waardeloosheid) van die voorstellen.

49

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Uitwerking (“elaborating”): Verhelderen, voorbeelden geven of betekenissen ontwikkelen, proberen zich voor te stellen hoe een voorstel zal uitpakken, als dat voorstel aangenomen wordt, verwarringen ophelderen, termen definiëren. Coördineren (“coordination”): Aantonen van verbanden tussen verschillende ideeën of voorstellen, proberen ideeën of voorstellen samen te brengen, proberen de activiteiten van verschillende subgroepen of groepsleden met elkaar te verenigen. Samenvatten (“summarizing”): Samentrekken van verwante ideeën of voorstellen, het tot slot van een groepsdiscussie opnieuw formuleren van de gedane suggesties, een conclusie of een voorstel tot besluit aan de groep aanbieden. Proces rollen (“group building and maintenance roles”) Aanmoedigen (“encouraging”): Vriendelijk zijn, warmte en belangstelling tonen, bereid zijn tot antwoord aan anderen, waardering uitspreken voor anderen en hun ideeën, openlijk instemmen en accepteren van bijdragen van anderen. “Deuropener”, “wegbereider” zijn (“gatekeeping”): Het voor een ander groepslid mogelijk maken om ook een groepsbijdrage te leveren door bijvoorbeeld te zeggen: “We hebben nog niks van Jos gehoord”, of: “Jan wilde wat zeggen, maar kreeg de kans niet”, of door beperkingen in de spreektijd voor te stellen, zodat ieder de kans krijgt om gehoord te worden. Formuleren van de regels en procedures (“standard setting”): Formuleren van groepsnormen of –regels, die gebruikt kunnen worden voor de keuze van het gespreksonderwerp, voor de werkwijze van de groep of voor het evalueren van de groepsbesluiten; de groep eraan herinneren besluiten te vermijden die in tegenspraak zijn met de groepsregels. Volgen (“following”) Meegaan met de groepsbesluiten, bedachtzaam accepteren van andermans ideeën, als luisterpubliek dienen tijdens de groepsdiscussie. Onder woorden brengen van het groepsgevoel (“expressing group feeling”) Samenvatten van het gevoel dat in de groep te bespeuren is, beschrijven van de reacties van groepsleden op ideeën of voorstellen, meedelen van observaties en van onopgemerkt gebleven reacties van groepsleden (onbewuste reacties). Zowel taak- als procesrollen (“both task and maintenance roles”) Evalueren (“evaluating”) De groepsbesluiten toetsen aan de procedures en regels, het vergelijken van wat de groep bereikt heeft met het groepsdoel. Diagnosticeren (“diagnosing”) Vaststellen van bronnen van moeilijkheden, vaststellen van wat de geschiktste volgende stap is, analyseren van wat de groep in zijn vooruitgang blokkeert. Consensus uitproberen (“testing for consensus”) Actief vragen naar de groepsmening om uit te vinden of er voldoende overeenstemming van mening bereikt gaat worden voor het nemen van een besluit, proefballonnetjes oplaten om groepsmening te testen.

50


Bemiddelen (“mediating”) Harmoniseren, verschillende standpunten met elkaar verzoenen, voorstellen van compromisoplossingen. Spanning verminderen (“releaving tention”) Uitlaat vinden (bijvoorbeeld humor) voor overheersende negatieve gevoelens, kalmeren, tot rust brengen, een gespannen situatie in en bredere context plaatsen.

51


Bijlage 4 Achtergrondinformatie Health Counseling Naast onderzoek en behandeling is ook het geven van adviezen aan de patiënt een beroepstaak van de ergotherapeut. Adviezen hebben in de regel betrekking op dingen die de patiënt moet doen of laten om een bepaald gesteld doel te bereiken. Indien de patiënt het advies niet of niet goed opvolgt, is het onwaarschijnlijk dat het gestelde doel wordt bereikt. Adviezen hebben dus altijd betrekking op het gedrag van patiënten. Het advies kan betrekking hebben op: - Nieuw gedrag dat de patiënt volgens de ergotherapeut moet uitvoeren of op bestaand gedrag dat de patiënt moet intensiveren, bijvoorbeeld het geregeld doen van bepaalde oefeningen; - Gedrag dat de patiënt volgens de ergotherapeut moet verminderen of zelfs achterwege moet laten, bijvoorbeeld zware lasten op een andere manier tillen; - Nieuw gedrag als ook op gedrag dat de patiënt achterwege moet laten, bijvoorbeeld: de patiënt moet bepaalde schadelijke til- en draagtechnieken achterwege laten en zich andere technieken eigen maken. Binnen deze cursus ‘omgaan met vermoeidheid’ hebben de adviezen van de ergotherapeut zowel betrekking op nieuw gedrag (bijvoorbeeld: nieuwe technieken rondom ergonomie worden aangeleerd) als ook op gedrag dat de patiënt achterwege moet laten (bijvoorbeeld: dagplanning bijstellen). Health Counseling De patiënten begeleiden met de bedoeling hen te motiveren deze adviezen te accepteren, daadwerkelijk uit te voeren en zo nodig vol te houden op langere of heel lange termijn wordt Health Counseling genoemd. Definitie Health Counseling: Bewuste en doelgerichte communicatie tussen een Health Counselor en een patiënt met als doel de patiënt te motiveren het gezondheidsadvies correct op te volgen en zo nodig (lang) vol te houden. Hierbij wordt een beroep gedaan op de actieve participatie en de eigen verantwoordelijkheid van de patiënt. Deze cursus is voor patiënten die na of tijdens hun ziekte last hebben van vermoeidheid waardoor ze beperkt zijn in hun dagelijks handelen. Binnen de cursus worden door de ergotherapeut adviezen verstrekt en door de begeleiding hiervan zullen de patiënten beter in staat gesteld worden om met hun vermoeidheid om te gaan. Deze aanpak past dus binnen de theorie van Health Counseling welke de ergotherapeuten goede handvaten biedt om de patiënt binnen het proces van gedragsverandering te kunnen begeleiden. Doelstellingen Health Counseling heeft als doel patiënten zodanig te begeleiden dat zij: - bewust kiezen voor het gedrag dat ligt opgesloten in het door de ergotherapeut gegeven gezondheidsadvies; - zich optimaal inzetten voor de uitvoering van dat gedrag; - proberen het gedrag ook vol te houden op de lange termijn indien dat nodig is; - leren omgaan met terugval (tijdelijk of totaal) als zij het gedrag niet hebben volgehouden. Op deze wijze draagt Health Counseling bij aan doelstellingen die ook binnen het vak ergotherapie van belang zijn, namelijk bevordering van de eigen verantwoordelijkheid en autonomie van de patiënt (patiëntgerichtheid) en bevordering van het welbevinden van de patiënt door zijn keuzeproces te stimuleren. De doelstelling van deze cursus namelijk het bevorderen van het zelfmanagement van de patiënt sluit hierop aan.

52

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Opvolgen van adviezen Adviezen die ergotherapeuten verstrekken worden vaak niet of niet correct opgevolgd. Of ze worden wel opgevolgd, maar niet lang genoeg volgehouden. Om dit te voorkomen is betrokkenheid en actieve participatie van de patiënt vereist. Dit betekent dat de patiënt niet klakkeloos hoeft te doen wat de ergotherapeut hem adviseert maar dat hij het recht en de plicht heeft zelf keuzes te maken. Ergotherapeut en patiënt werken samen en binnen die samenwerkingsrelatie heeft ieder zijn eigen verantwoordelijkheid. Als patiënten de adviezen van de ergotherapeut uitvoeren, wordt verondersteld dat dit ook de keuze is van de patiënt en dat de patiënt dus achter staat. Ergotherapeuten moeten de patiënt zodanig begeleiden dat het eigen keuze- en besluitvormingsproces van de patiënt nadrukkelijk aan de orde komt. Een belangrijke factor voor het goed opvolgen van de adviezen door de patiënt is de begeleiding van de ergotherapeut. Kenmerken van een goede begeleiding door de ergotherapeut zijn: - De ET controleert voldoende of de patiënt wel in staat is informatie op te nemen en of de patiënt de informatie wel begrepen heeft; - de ET sluit voldoende aan bij de leefwereld van de patiënt en let op de integratie van het geadviseerde gedrag in de situatie van de patiënt; - de ET gaat na wat de consequenties zijn van het advies voor de patiënt en of de patiënt het wel wil/kan uitvoeren; - de ET gaat na hoe de patiënt kan worden geholpen als het hem niet (helemaal) lukt het advies vol te houden. Fasen en stappen in het Health Counselingproces Het Health Counselingproces kent drie fasen. In de verschillende fasen kunnen weer afzonderlijke stappen worden onderscheiden. Fase 1 betreft de voorbereiding van het advies. In de voorbereiding worden drie stappen onderscheiden: (1) bewustwording, (2) motiveren, (3) besluitvorming. Fase 2 betreft de uitvoering van het advies. Deze fase bestaat uit een stap: (4) start van de gedragsverandering. Fase 3 betreft de nazorg van het advies. Deze fase bestaat uit twee stappen: (5) gedragsbehoud, (6) preventie van terugval. Fase 1: Voorbereiding Stap 1: Bewustwording Bij de stap bewustwording gaat het erom dat de patiënt tot het inzicht komt dat en hoe bepaalde gedragingen van invloed kunnen zijn op ontstaan, voortduren en herstel van de klacht, in dit geval vermoeidheid. Het kan zijn dat de patiënt een bepaald gedrag moet afleren om beter te kunnen omgaan met de vermoeidheid (bijvoorbeeld het afleren van alle huishoudelijke activiteiten in de ochtend doen). Het kan echter ook zijn dat de patiënt nieuw gedrag moet aanleren (bijvoorbeeld een juiste houding onder het doen van huishoudelijke activiteiten). In beiden gevallen zal de patiënt zich bewust moeten worden van de gevolgen van bepaald gedrag voor het dagelijks handelen en de kwaliteit van leven. Om dit te bereiken, kan de ergotherapeut in veel gevallen niet volstaan met slechts de mededeling over het verband tussen klachten en gewenst gezondheidsresultaat enerzijds en gedrag anderzijds (dus door het uitsluitend geven van informatie). De patiënt zal de verbanden ook moeten begrijpen. De ergotherapeut kan hiervoor gebruik maken van gespreksvaardigheden zoals de patiënt actief betrekken bij de informatieverstrekking door vragen te stellen, en het verhaal visueel ondersteunen. Een voorbeeld is als de patiënt aangeeft in de middag altijd uitgeput te zijn en niks meer aankan en uit de dagactiviteitenlijst blijkt dat hij in de ochtend meerdere zware activiteiten achter elkaar heeft gedaan. In dit geval is het van belang dat de ergotherapeut de patiënt uitlegt waarom zijn gedrag klachten oproept en hoe dit veranderd kan worden, door bijvoorbeeld een betere dagindeling.

53


Stap 2: Afweging De patiënt is zich ervan bewust dat een bepaald gedrag, met het oog op zijn gezondheid, een probleem is. De patiënt weegt de voor- en nadelen van het huidige gedrag en het nieuwe gedrag. De patiënt wil het handelingsadvies opvolgen als de voordelen van het advies groter zijn dan de nadelen en als die voordelen voor de patiënt ook zwaarwegend genoeg zijn. Voordelen kunnen zijn: vermindering van klachten, meer zelfvertrouwen. Nadelen voor de keuze voor het nieuwe gedrag kunnen zijn: het kost tijd, het kost moeite, het is wellicht niet voor honderd procent zeker dat het gedrag het gewenste effect heeft. Als de voordelen overwegen, is de patiënt voldoende gemotiveerd. De patiënt heeft dan zwaarwegende redenen en argumenten, die hem er toe bewegen het advies m.b.t. het dagelijks leven op te volgen of vol te houden. Deze motieven leveren de patiënt de energie om op een andere manier met de vermoeidheidsproblemen om te gaan. In deze stap is het de taak van de ergotherapeut om de patiënt te stimuleren een zo zorgvuldig en gedetailleerd mogelijke afweging te maken. Stap 3: Besluitvorming Nadat de patiënt de keuze heeft gemaakt om het gedrag te veranderen moet er een bewuste keuze gemaakt worden om ook echt dingen anders te gaan doen en welke dingen anders te gaan doen, want willen is nog geen besluiten. In deze fase richt de ergotherapeut zich dan ook voornamelijk op de besluitvorming. De ergotherapeut gaat in deze fase samen met de patiënt op zoek naar barrières die in de weg staan voor het uitvoeren van het nieuwe gedrag. Hierbij kan de ergotherapeut bijvoorbeeld aangeven wat veel voorkomende barrières zijn en vragen of de patiënt zich hierin herkent. Voorbeelden van barrières zijn: tekort aan vaardigheden, belemmerende emoties, gebrek aan wilskracht, tegenwerking of te weinig steun van de sociale omgeving. Het gaat er hier dus om dat de ergotherapeut probeert oplossingen te zoeken voor de problemen die het vermoeidheidsverminderende gedrag in de weg staan. Belangrijk hierbij is dat de ergotherapeut de patiënt inzicht geeft, zodat de patiënt kan komen tot een besluitvorming. Fase 2: Uitvoering Stap 4: Start van de gedragsverandering Als de patiënten in de vorige stap hebben besloten hun gedrag te willen veranderen, kan de ergotherapeut hun hierin begeleiden door informatie te geven en hierbij de praktische toepassing in hun handelen te integreren. Het gaat binnen deze cursus om het aanreiken van concrete kennis over onder anderen ergonomie, pauzegedrag en prioriteiten stellen. Deze kennis sluit aan op de activiteiten van de patiënt in hun dagelijks leven en hoe ze deze activiteiten kunnen veranderen. Dit heeft als doel, de kans op uitvoering van het nieuwe gedrag zo groot mogelijk te maken. Hierbij is het belangrijk niet te vele instructies in een keer mee te geven. Als de patiënt twee instructies moet onthouden, worden deze twee onthouden. Als er vier instructies onthouden dienen te worden, vergeet de patiënt er een, dienen er acht instructies onthouden te worden, wordt de helft vergeten. Fase 3: Nazorg Stap 5: Gedragsbehoud Als de patiënt met behulp van gedragsinstructies en gedragsondersteunende maatregelen het gedrag heeft veranderd, dan is daarmee nog niet gegarandeerd dat de patiënt het nieuwe gedrag ook volhoudt. Hierbij kan een onderscheid worden gemaakt tussen gedrag dat korte tijd en gedrag dat lange tijd moet worden volgehouden. Gedragsbehoud is een streven dat in veel gevallen niet zonder terugval verloopt. In deze stap is de begeleiding erop gericht de oorzaken van terugval naar het oude gedrag te ontdekken en samen met de patiënt maatregelen te nemen om herhaling te voorkomen. Er

54

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. worden situaties opgespoord waarin het voor de patiënt moeilijk is om het nieuwe gedrag vol te houden, namelijk zogenoemde risicosituaties als negatieve emoties, interpersoonlijke conflicten en sociale druk. Stap 6: Preventie van terugval Tijdens het proces van gedragsverandering kunnen zich situaties voordoen waarin de patiënt zich niet (helemaal) aan de adviezen houdt. Dit kan ontmoediging bij de patiënt oproepen wat tot gevolg kan hebben dat de patiënt het nieuwe gedrag helemaal opgeeft. In deze fase is het belangrijk dat tijdens de begeleiding de attributies opgespoord worden (de oorzaken die de patiënt aan zijn eigen ‘falen’ toekent). Middels de opsporing kunnen attributies verholpen worden en kan voorkomen worden dat de patiënt terugvalt in zijn oude gedrag.

55


Stappen HC Voorbereidingsfase:

STAP 1

Voorwaarden scheppen

Patiënt ervaart gedrag niet als probleem

Voorlopig of definitief stoppen

Patiënt ervaart gedrag als probleem

Verder met stap 2

Probleem bewustwording Voorlichting over verband klacht en gedrag

STAP 2

Afweging

Stoppen terug naar stap 1

Positieve gedragsintentie

Verder met stap 3

Voor en nadelen afwegen

STAP 3 Geen barrières Besluitvorming

Negatieve gedragsintentie

Barrières opsporen Wel barrières: Opruimen

Besluit nemen en verder met stap 4

Barrières opgeruimd: besluit nemen en verder met stap 4

Barrières niet opgeruimd: stoppen of terug naar stap 2

Uitvoeringsfase:

56


Fase 4

Gedragsveranderdering

Gedragsinstructies

Afspraken

Verder naar stap 5

Gedragsonder steunende maatregelen

Nazorgfase: Stap 5

Gedragsbehoud

Korte termijn • Follow up contacten • Geheugensteuntjes • Feedback

Lange termijn • Risico situaties • Coping skills • Leefstijl veranderen

Gedragsbehoud slaagt

fouten

Begeleiding afbouwen en stoppen

Verder naar stap 6

Stap 6 Oorzaken opsporen Eventueel risicosituatie en coping skills bijstellen Gedragsbehoud Atributies opsporen, Heratribueren

Herstel gedragsbehoud Herhaling fouten

Begeleiding verder afbouwen Fouten behandelen

Definitieve terugval

57


Bijlage 5 IM-techniek: Aromaverneveling Aromaverneveling is een methode die valt onder de mind- body technieken. Het National Center for Complementary & Alternative Medicine definieert aromaverneveling/ aromatherapie als volgt: “Aromatherapy involves the use of essential oils (extracts or essences) from flowers, herbs, and trees to promote health and well-being.” (http://nccam.nih.gov/health/lavender/) Er is echter geen direct evidence dat aromaverneveling een positief effect heeft op de gezondheid van de doelgroep binnen deze cursus. Het toepassen van aromaverneveling heeft alleen een kortdurend ontspannend effect en kan bijdragen aan het algemene welzijn van de patiënt. (Dr. Ines von Rosenstiel) Binnen het Slotervaartziekenhuis wordt aromaverneveling al toegepast op de kinderafdeling voor de verlichting van pijn, vermindering van spanning en vermoeidheid en algehele welzijn van het lichaam. Inmiddels hebben ze hier de ervaring dat kinderen er rustiger van worden, minder huilen en beter slapen. (Jaarverslag Slotervaartziekenhuis Kindergeneeskunde 2006). In de huidige cursus passen de ergotherapeuten al aromaverneveling toe en geven aan dat het door de patiënten als positief en aangenaam ervaren wordt. Een aangename geur maakt de atmosfeer binnen de ruimte prettiger dan bijvoorbeeld de ziekenhuislucht. Aromaverneveling kan ook binnen de nieuwe cursus ‘omgaan met vermoeidheid’ toegepast worden omdat het hierin o.a. gaat om het nemen van rustpauzes en ontspanning en uiteindelijk om het welbevinden van de patiënt. Aromaverneveling kan hierbij als ondersteunend middel gebruikt worden. Het is een methode die zowel door de ergotherapeuten binnen het Slotervaartziekenhuis toegepast kan worden als ook door de patiënt in de thuissituatie. Er bestaan een veeltal etherische oliën met verschillende werkingen. Er is geen evidence welke geur geschikt zou zijn bij welke patiënten. Er is een selectie gemaakt uit het aanbod op basis van ontspannende en stimulerende eigenschappen van de geuren. In de volgende tabel zijn een aantal geuren opgenomen die volgens hun eigenschappen geschikt lijken om toe te passen binnen de cursus.

58


Olie Bergamot Citroen

Lavendel

Lemongrass

Rozemarijn

Sinaasappel

Eigenschap Heeft een positief effect op mensen met depressies, onrust en stress en slapeloosheid. Luchtweginfecties, doodt bacteriën in de lucht. Bij kou en griep. Verheldert denken en concentratie. Verfrist en verheldert de gedachten. Prima oppepper na een zware dag. Kan zonder problemen gebruikt worden, bij slaapproblemen. Bevordert de slaap, kalmeert nerveuze en gespannen mensen Onaangename luchtjes verdwijnen, desinfecteert de lucht, verfrissend en opwekkend. Bevorderd concentratievermogen Stimulerende werking op het centraal zenuwstelsel. Verlengt het concentratievermogen. Bij luchtwegklachten en griep. Bij lichamelijke en geestelijke vermoeidheid. (Niet gebruiken bij epilepsie, zwangerschap en hoge bloeddruk.) Werkt positief bij neerslachtigheid, is ontspannend bij nervositeit en stress

(Bron: InnerNed; Schutt, 1992).

59


Bijlage 6 IM-techniek: Ontspanningsoefeningen Inleiding: In de literatuur zijn veel instructies voor ontspanningsoefeningen te vinden. Dit kan variëren van zelfontspanning instructies tot filosofieën die tot doel hebben het bereiken van rust en balans in het leven. In deze bijlage is een selectie gemaakt van technieken die gegeven kunnen worden door de ergotherapeuten in het Slotervaartziekenhuis en passend zijn binnen deze cursus. De onderstaande tekst is voornamelijk gebaseerd op het boek van dr. J.J. van Dixhoorn (2001): Ontspanningsinstructie principes en oefeningen. De therapeutische benadering van ontspanningsoefeningen zoals die door hem worden besproken lijken het best te passen binnen deze cursus. Allereerst wordt in deel 1 een overzicht gegeven van de achtergrond waar veel ontspanningstechnieken op gebaseerd zijn. In deel 2 worden een aantal praktische voorbeelden van ontspanningsoefeningen aangedragen. Ook hierbij geldt dat er een selectie is gemaakt op uitvoerbaarheid binnen het Slotervaartziekenhuis.

60

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Deel 1 (Achtergrond) Filosofie van ontspanningsoefeningen: Er zijn een hoop verschillende vormen en filosofieën over tot rust komen volgens bewuste oefeningen.(Dixhoorn, 2001) Yoga, Feldenkrais, QiGong, Tai Chi, Bates methode en nog eindeloos veel anderen zijn voorbeelden van visies op ontspannen en hebben vaak een lange historie (Monthaye, 2002) Dit betekent dat deze benaderingen vaak een compleet eigen aanpak vereisen met een karakteristieke benadering. Gevolg hiervan is dat het vaak onmogelijk is om als ergotherapeut deze filosofie of benadering volledig te kunnen uitvoeren in de behandeling (Borkovec, 2001). Vanuit een therapeutisch perspectief beschrijft van Dixhoorn (2001) zeven verschillende vormen van “interventie” waar de ontspanningsoefening zich op kan richten. Deze zijn: Spierontspanning, Mentale ontspanning, Bewegingsleren, Antistress respons, Meditatie, Biofeedback en Ademhaling. Daarnaast maakt hij het onderscheid tussen de instructie die de “therapeut”geeft en de aspecten van die instructie en de onderliggende processen van ontspanning. Als achtergrond van verschillende opties die in deel 2 aanbod komen voor ontspanningsoefeningen, worden deze twee aspecten van het ontspannen gebruikt. Hier is voor gekozen omdat dit een gestructureerde aanpak mogelijk maakt en een duidelijke onderverdeling maakt in de verschillende interventies. Aspecten van de instructie (Dixhoorn, 2001): Omgeving. Als voorwaarde wordt hiervoor gesteld dat deze voldoende gunstige voorwaarden heeft om te kunnen ontspannen. Dit betekend dat de therapeut rekening moet houden met: geluid (hoe klinkt de ruimte en is er achtergrond geluid) beweging, licht, geur ect. Maar ook met de algemene uitstraling van de ruimte: heeft de ruimte een kale zakelijke sfeer of een huiselijke. De keuze voor een bepaalde uitstraling is afhankelijk van de mogelijkheden binnen de ruimte, wat door de patiënten als prettig ervaren wordt en het doel van de ontspanningsinstructie. Storende factoren moeten worden verwijderd of geaccepteerd als ze niet verwijderd kunnen worden. Lichaamshouding De spierspanning in een lichaam is groter in stand dan in een zittende houding en die in zit is weer groter dan in lig. Daardoor is het over het algemeen gemakkelijker om te ontspannen in lig dan in zit en in zit weer gemakkelijker dan in stand. Het moeilijkst is het om te ontspannen binnen een activiteit. Belangrijk bij het geven van instructies is de generaliseerbaarheid naar het dagelijkse leven. Hierbij is de houding waarin de oefening plaatsvindt van belang. De instructie moet dus aansluiten bij de vorm waarin de oefening zal worden uitgevoerd in de dagelijkse praktijk. Aandacht De eerste stap in de instructie is het richten van aandacht op de oefening. Vervolgens is het aan de therapeut om de aandacht te sturen binnen de oefening. Hierbij moet de therapeut proberen om de patiënten te helpen de aandacht te richten op het lichaam en te voelen in welke staat het lichaam is. Beweging De meeste oefeningen zijn bewegingsinstructies (opdrachten) als middel tot ontspanning. Dit komt omdat het voor veel mensen gemakkelijker is om een beweging uit te voeren gericht op ontspanning dan het bewust sturen van aandacht of het rechtstreeks sturen van de ademhaling. Een bewuste beweging trekt automatisch de aandacht naar de handeling en is een effectieve, indirecte manier voor aandachtconcentratie en bereid de ademhalingsinstructies voor.

61


Ademen Elke instructie beïnvloedt het ademen op een of andere manier. De therapeut kan deze adem responsen gebruiken als een vorm van feedback over het effect van een instructie. De kans dat veranderingen in het ademen inderdaad veranderingen in de mentale of fysieke spanning van weerspiegelen is het grootst wanneer de aandacht van de patiënt er niet op gevestigd wordt. Een aantal instructies hebben als doel de ademhaling direct te beïnvloeden maar doen dit op een indirecte manier. Hierbij probeert de therapeut de aandacht zijdelings te richten op de ademhaling door deze te koppelen aan een beweging. Inhoud van de instructie De inhoud van de instructie is een serie opdrachten. De therapeut verteld wat de patiënt moet doen. De instructies kunnen voorstellen om een beweging te maken, de aandacht te richten of iets voor de geest te halen zijn. De bedoeling is dat de patiënt ervaart wat er veranderd bij zichzelf. De bedoeling is ook dat de instructies zo gegeven worden dat een patiënt die stappen kan onthouden en zelfstandig kan toepassen in een latere fase. Bespreken van ervaringen Een belangrijk onderdeel van de instructie is het bespreken van de ervaringen die de patiënten hebben gehad. Dit heeft als doel dat een patiënt zich bewust wordt van de veranderingen en daarmee het nut van het doen van ontspanningsoefeningen, maar ook voor de therapeut een mogelijkheid om te horen van de patiënten of de instructie het gewenste effect heeft gehad. Tempo Het tempo waarin de instructies gegeven worden tijdens de oefening is van belang om de oefening goed te laten verlopen. Te snel of te langzaam gegeven instructie kan afleidend zijn of er voor zorgen dat cliënten de instructies niet kunnen onthouden of bijbenen. Processen Van Dixhoorn (2001) beschrijft in zijn boek een aantal processen die plaatsvinden bij het aanleren van ontspanningsoefeningen. Deze zijn: spanningsvermindering, herstel van evenwicht, aandachtverschuiving, lichaamsbewustwording, functioneel bewegen, functioneel ademen en cognitieve herstructurering. Omdat hij een op zichzelf staande benadering beschrijft voor therapeuten zal er binnen de cursus weinig aandacht zijn voor deze processen in het kader van de ontspanningsoefeningen. Een aantal processen vind plaats binnen de andere onderwerpen van de cursus (bv: ergonomie en belasting belastbaarheid). Ontspanningsmethodes De onderstaande oefeningen zijn gebaseerd op verschillende methodes van ontspanningstechnieken. Hieronder worden kort de belangrijkste methodes beschreven. Spierontspanning Onder spierontspanning valt met name progressieve relaxatie. Dit is een methode ontwikkeld door Edmund Jacobson (1982)die rust gedefinieerd heeft als een fysiologische toestand waarin spier activiteit (neuromusculaire tonus) minimaal is. Zijn methode gaat uit van een precieze waarneming van de spiersamentrekking die de patiënt bewust en opzettelijk teweeg brengt. Dit wordt geleidelijk uitgebouwd naar steeds lagere niveaus van spanning en naar steeds meer spieren. De methode bevat 5 basis “stappen”: 1. Neem de tijd en neem een gemakkelijke houding aan 2. Span bewust en opzettelijk een bepaalde spiergroep aan, buig bijvoorbeeld de voet 3. Voel waar deze actie van uit gaat, zo nodig geeft de begeleider aan waar de spier zich bevindt die actief samen trekt 4. Stop deze actie 5. Neem de tijd om waar te nemen dat deze spiergroep minder en minder actief wordt.

62

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Het doel van deze aanpak is dat uiteindelijk de patiënt alle spiergroepen afgaat en bewust voelt hoeveel spierspanning aanwezig is in de spiergroepen en deze spanning kan stoppen. Mentale ontspanning Onder mentale ontspanning vallen zelfsuggestie en hypnose. Hierbij gaat het over de reactie tussen gedachten of gesproken woorden en onbewuste reacties van het lichaam. De gedachten (suggesties) moeten daarbij een positieve strekking hebben en niet te ver van de werkelijkheid afliggen. Bv een zelfsuggestie om te stoppen met roken kan beter “De sigaret interesseert me weinig” zijn dan “ik rook helemaal niet meer”. Een andere term die in dit verband veel wordt gebruikt is de relaxation response. Hierbij kijkt men naar de effecten van het bewust beïnvloeden van de eigengedachten op de fysiologie van het lichaam. De relaxation respons beschrijft methodes afgeleid van meditatie en hypnose en gaat uit van langdurige oefeningen waarin de patiënt zelfstandig tot rust komt door middel van bijvoorbeeld het tellen van de ademhaling. Bewegingsleer Hieronder vallen therapie benaderingen als cesar en mensendieck. Binnen deze aanpak wordt er gekeken naar het gebruik van effectief gebruik van spieren en houdingen binnen activiteiten. In tegenstelling tot de bovenstaande technieken gaat het hier dus om ontspannen bewegen in activiteiten. Biofeedback. Biofeedback is een methode waarbij spierspanning met elektrodes wordt gemeten. Dit kan zowel in activiteiten als in rust toegepast worden. Voordeel van deze methode is dat verhoogde spanning visueel gemaakt kan worden voor de patiënt. Het effect op de spierspanning van ontspanningsoefeningen is hierbij meteen zichtbaar en kan actief getraind worden (Basmijan, 2003). Ademhaling Hieronder vallen alle aanpakken die inhaken op de ademhaling waaronder ademhalingsregulatie, adembewustwording en ademhalingsoefeningen. (Dixhoorn, 2001)

63

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Deel 2: ontspanningsoefeningen Omdat binnen de cursus voornamelijk gebruikt gemaakt zal worden van groepsbehandelingen en zittend zullen worden uitgevoerd hebben is er gekozen voor zittende oefeningen. Elke oefening is na oefening zelfstandig uit te voeren door de patiënt en kan dus ook worden toegepast in de thuis situatie. Per oefening worden zowel de instructie als het aandachtpunt benoemd. De instructie is wat de therapeut letterlijk zegt, het aandachtpunt is waar op gelet moet worden en indien nodig ook benoemd door de therapeut. Uiteindelijk zou het mogelijk moeten zijn voor de patiënten om zelfstandig deze aandachtpunten af te lopen (in gedachten) zodat de patiënt deze in de thuis situatie zelf zou kunnen uitvoeren Oefening 1 Deze oefening maakt een aantal essentiële voorwaarden voor het uitvoeren van ontspanningsinstructie expliciet. Dit is een goede manier om de aandacht van de groep te richten op de opdracht of behandeling. Instructie Let op de omgeving: temperatuur, licht, tocht, geluid, reuk Let op de ruimte: ramen, deuren, je plaats in de ruimte, andere mensen Trek de aandacht terug uit de omgeving Breng de aandacht bij je lichaam, neem de tijd om te voelen hoe het er mee is. Rol het hoofd, open de ogen, kijk rond en neem de omgeving waar. Beweeg, rek, strek, gaap, kom zitten en staan

Aandachtpunt Stoort er iets? Zo ja, laten we er iets aan doen als het kan, anders accepteren Waar heb je je plaats gevonden? Laat de omgeving voor wat het is Probeer niet te ontspannen, laat de aandacht dwalen door het lichaam Hoe komt de omgeving op je over Hoe sta je?

Oefening 2 Deze oefening kan gedaan worden als op zichzelf staande oefening om tot rust te komen maar ook voorafgaand aan een zit instructie gebruikt worden om patiënten meer bewust te maken van hun lichaam. Ook is deze oefening te gebruiken om na een zitinstructie te voelen wat het verschil is tussen voor en na. Instructie Zit op een vlakke kruk of voor op een stoel met vlakke zitting, er is ruimte achter de rug De voeten staan plat op de grond Merk op waar de voeten staan ten opzichte van de knieën Zet de voeten iets voorbij de knieën Zet de voeten iets achter de knieën Zet de voeten weer voorbij de knieën iets verderen weer terug achter de knieën (wacht even) Zet de voeten voorbij de knieën,…… ga dan staan Kom terug zitten Zet de voeten achter de knieën, …. Ga dan staan Kom terug zitten

aandachtpunt Als de zitting te hoog is, leg een ondergrond onder de voeten of neem een lagere stoel Voor de knieën, er vlak onder, er achter? Hoe voelt dit, Hoe zit je zo Hoe voelt dit, hoe zit je zo Maakt de stand van de voeten uit voor de manier waarop je zit Hoe gemakkelijk ging dat? Hoe gemakkelijk ging dat

64

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Zet je voeten voor de knieën

Hoe zit je nu?

Oefening 3 Bij deze oefeningen moeten de voeten goed staan, vlak op de grond en iets voor de knieën, de knieën zijn iets meer dan 90 graden gebogen en de voeten mogen niet te gemakkelijk gaan glijden. De opbouw bij deze oefening gaat in 3 rondes waarbij de aandacht verschuift van de bovenbenen via de rug naar de schouders. Instructie Zit, geleund, op een stoel met een rugleuning en een relatief horizontale zitting. De handen liggen losjes op de dijbenen Druk beide voeten zacht tegen de grond en laat het weer lost Herhaal dit een keer of vijf en merk op wat de handen voelen in de bovenbenen Stop er mee, zit stil, handen losjes op de benen Druk opnieuw beide voeten, en laat los, een keer op vijf. Stop er mee, zit stil handen losjes op de benen Druk opnieuw beide voeten, laat los, vijf tot zes keer en let daarbij niet alleen op de bovenbenen en de rug, maar ook op de schouders en armen Stop er mee, zit stil, Handen losjes op de benen. Let op het ademen en volg het ritme Druk opnieuw beide voeten en laat ze los, 56 keer Adem rustig door de neus in, blaas zachtjes uit en druk tegelijk beide voeten, stop met drukken, ontspan de benen en het zitvak helemaal en laat de lucht gemakkelijk binnen stromen Zit stil, adem gewoon, benen los

aandachtpunt Het achterwerk zit er ver naar achter op de stoel, de rug leunt vlak tegen de leuning aan, De houding is dus niet “onderuitgezakt” De voeten staan uit elkaar, plat op de grond, iets voorbij de knieën, de bovenbenen rusten tegen de stoelzitting aan Alsof je je wilt afzetten naar achter maar de voeten verschuiven niet. Worden de bovenbenen harder, dikker komen ze wat omhoog met drukken en afzetten van de voeten? Hoe zit je nu? Wat valt je op aan je lichaam? Wat gebeurt er in de rug? Wordt de druk van de rug tegen de rugleuning groter of minder groot wanneer de voeten druk geven? Hoe zit je nu? Wat valt op aan je lichaam? Merk je dat met het aanspannen van de bovenbenen, ook de armen en schouders iets aanspannen of weer omhoog komen, zodat de armen en schouders weer loslaten wanneer de voeten stoppen met drukken Hoe zit je nu? Wat valt je op aan je lichaam? Hoe gaat het ademen? Hoe voel je jezelf? Hoe voelen de handen? Verander het ademen niet, niet proberen goed te ademen Op welk moment van het ademen ben je geneigd te drukken? Met inademen, met uitademen, wisselend? Doe dit rustig een paar keer, stop er mee en vergelijk hoe je nu zit en ademt

Wat valt je op aan hoe je zit en voelt

65

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Oefening 4 Deze oefening kan middenin een gesprek begonnen worden, om deelnemers bewust te laten worden van de gewone spanningen tijdens actief gedrag, of om een afwisseling te bieden tijdens een discussie of voordracht. Bij deze oefening geeft de therapeut op welke gebieden gelet kan worden. Instructie Blijf eens stil zitten, alsof je bevriest, precies in deze houding Let in deze houding op drie aspecten 1: waar is de druk te voelen van het lichaamsgewicht 2: waar is spierspanning te voelen om je overeind te houden 3 waar en hoe adem je Ontdooi nu weer en ga zitten zoals je wilt: ga nu eens zo zitten dat het lichaam maximaal gesteund wordt. Ga dezelfde drie punten langs en vergelijk 1: Waar is de druk van het lichaamsgewicht, hoe is deze nu verdeeld 2: Waar is spierspanning toe voelen 3: waar en hoe beweegt de ademhaling Neem de tijd om te voelen hoe het er mee is

Aandachtpunt Niet gaan verzitten, voel hoe deze houding is, hoe is het om het vol te houden; wat drukt deze houding uit. Waar steunen je: voeten, benen, zitvlak, rug, armen, handen Benen, rug, borst,nek, hals, schouders, armen Waar is beweging te voelen, hoe gaat het ademen Voeten plat, bekken en rug tegen de leuning als deze er is, bovenbenen tegen de zitting aanleggen, handen op de bovenbenen. Benen, rug, borst,nek, hals, schouders, armen, handen hoofd Benen, rug, nek armen, hals Op welke plaats is beweging te voelen, welk ritme en tempo, hoe gemakkelijk Hoe is de stemming, de aandacht, hoe zijn de gedachten, het lichaam, de ademhaling

Oefening 5 Deze oefening richt zich op de ademhaling. Door het bewust focussen op de ademhaling wordt de ontspanning gezocht. Nadeel van deze oefening is dat hij in lig uitgevoerd moet worden en dus niet altijd haalbaar is binnen deze cursus Instructie In rug lig, neem de tijd om goed te voelen hoe je ligt Leg de hand losjes op de buik, de elleboog op de grond rustend, iets van het lichaam af Adem gewoon, rustig door de neus in, blaas zachtjes door de lippen uit Herhaal dit 5 tot 6 maal Lippen op elkaar, adem gewoon, door de neus, neem de tijd om te voelen hoe het lichaam uit zichzelf verder ademt Wanneer het ademen weer vanzelf gaat, herhaal het hoorbaar uitblazen 5-6 keer en stop er weer mee Lippen op elkaar, adem gewoon door de neus totdat het ademen weer z’n ritme heeft

aandachtpunt Neem de drukpunten aan de achterkant waar Niet hard blazen, niet helemaal leeg

Vergelijk de ademhalingsbeweging met het begin: sneller, langzamer, kleiner, groter, regelmatiger, onregelmatiger?

Voel hoe de ademhaling reageert op de directe beïnvloeding: sneller, ;langzamer, groter, kleiner, regelmatiger, onregelmatiger?

Herhaal het hoorbaar uitademen nog een maal. Eventueel samen met hoorbaar

66

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. inademen. Lippen op elkaar, adem gewoon, door de neus Voel de achterkant van het lichaam en rol het hoofd een paar maal links en rechts Kom zitten en staan

Hoe gaat het ademen nu vanzelf verder, vergeleken met het begin van de oefening? Vergelijk het gevoel van zwaarte en de plaatsen van druk Hoe sta je?

Oefening 6 Deze oefening richt zich iets minder op het ontspannen maar meer op het zoeken van de spanning in het lichaam. Deze oefening is daarom erg geschikt om de patiënten bewust te laten worden van hun eigen lichaam. Instructie Probeer niet te ontspannen, maar laat de aandacht dwalen door het lichaam Neem de tijd om te voelen wat je opvalt in het lichaam, welke signalen de aandacht trekken Vorm een indruk van wat de aandacht trekt, blijf er bij tot het duidelijk is Laat het voor wat het is en laat de aandacht naar een volgend signaal gaan, wat nu opvalt Laat het los wacht op het volgende dat de aandacht trekt Besef dat spanningen in het lichaam een zekere energie hebben, een kracht en een richting, je lichaam zit vol beweging en actie. Laat de spanningen hun gang gaan, volg ze, en probeer niet ze weg te krijgen of te ontspannen. Adem gewoon door, glimlach een beetje en neem waar wat er zich in je afspeelt Laat ten slotte eens alle indrukken tegelijk binnen komen Stop er mee, richt de aandacht op de omgeving, rek en strek wat, adem dieper, gaap eens en beweeg het lichaam wat.

aandachtpunt Steeds wanneer de aandacht afgeleid raakt door iets uit de omgeving of door gedachten, breng je de aandacht terug bij het waarnemen van het lichaam. Denk er niet over na, verklaar het niet, maar voel zo precies mogelijk wat het is Het kan prettig of onprettig zijn, sterk of zwak bewegelijk of stil enzovoort Neem dit goed waar totdat een duidelijke indruk ontstaat Ga hier mee door Voel de richting en volg deze met de aandacht, blijf bij elk gevoel totdat duidelijk is wat het doet, welke dynamiek het heeft Laat ze zijn voor wat ze zijn, tekenen van een levend lichaam Stel jezelf de vraag: hoe is het met mij? Hoe is het met het lichaam in zijn geheel? Met de dingen die eerst zo sterk de aandacht trokken Hoe is het met je?

67


Bijlage 7 Omgevingsaspecten Inleiding Feng Shui: Feng Shui is een eeuwenoude, van oorsprong Chinese leer en wordt sinds tientallen jaren ook in het Westen toegepast door vele mensen. Feng Shui gaat erover hoe de omgeving waarin gewoond en gewerkt wordt van invloed kan zijn op het lichamelijke, emotionele welzijn. Op de ene plek voelt men zich anders dan op de andere plek. De hoeveelheid licht dat naar binnen valt, de kleuren van de muren, het soort stoelen, de prenten en accessoires, de aanwezigheid van planten; elk aspect beïnvloedt de ervaring. Het advies om de therapieruimte in te richten volgens Feng Shui, wordt gegeven omdat deze leer in speelt op lichaam en geest. Dit is de holistische visie die ook in de cursus d.m.v. het doorlopen van het gedragsveranderingsproces wordt getracht te behouden. Hieronder worden enkele facetten van Feng Shui benoemt die toegepast kunnen worden binnen de cursus ‘ omgaan met vermoeidheid’. (Lazenby 1999) Kleur • Oranje is een levendige kleur die wordt verbonden met gezondheid en vitaliteit. Het staat voor enthousiasme en optimisme en is daardoor een geschikte kleur om hier en daar terug te laten komen in een ruimte waar conversatie moet worden gestimuleerd. Geel is een goede kleur voor een ruimte waarin mensen ontvangen moeten worden. Het is een kleur die de saamhorigheid in een groep kan bevorderen. Omdat het tijdens de groepsbijeenkomsten de bedoeling is dat de patiënten en de therapeut met elkaar in gesprek komen is geel daarvoor een geschikte kleur. De kleur oranje kan hier ook een rol in spelen maar is geen kleur die in grote mate aanwezig moet zijn. Deze kleuren zijn in de therapieruimte aan te brengen door het plaatsen van accessoireassen in de kleur oranje en de muur een licht gele tint te geven. Geluiden: • Het geluid van stromend water kan kalmerend werken. Omdat het proces van gedragsverandering onder andere spanning op kan roepen, kan een kalmerende werking voor meer rust bij de patiënt zorgen. Dit is te realiseren door het plaatsen van een fonteintje of watervalletje. • Het geluid van een pruttelende koffiezetter kan een gevoel van saamhorigheid en een gevoel van gastvrijheid teweeg brengen. Dit effect zal met name bereikt worden als de koffiezetter bij binnenkomst van de patiënten doorloopt. Vormen: • Ronde vormen kunnen mensen uitnodigen tot het voeren van een vruchtbare discussie en zijn bevorderend voor het creëren van een groepsgesprek. Omdat het tijdens de groepsbijeenkomsten de bedoeling is dat de patiënten en de therapeut met elkaar in gesprek komen is het plaatsen van een ronde tafel een stimulans om deze gesprekken plaats te laten vinden. Mede omdat elke patiënt dan voor elkaar zichtbaar is.

68

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Attributen: • Planten staan symbool voor leven en groei en kunnen het maken en uitvoeren van plannen makkelijker maken. Tevens staat de kleur groen voor het gerust stellen van mensen. Omdat het tijdens het proces van gedragsverandering van belang is dat de patiënt keuzes en plannen maakt, is het mogelijk ter bevordering hiervan planten te plaatsen in de therapieruimte. Geruststelling van de patiënt kan mogelijk zijn als de patiënt bijvoorbeeld stagneert. • Foto’s of schilderijen kunnen een gevoel van samenhang en ontspanning creëeren. Hierbij kan gedacht worden aan foto’s/ schilderijen van mooie oorden, rustige landschappen of huisdieren. Omdat het proces van gedragsverandering onder andere spanning op kan roepen, kan een ontspannende sfeer voor meer rust bij de patiënt zorgen. Indeling ruimte: • Een opgeruimde ruimte zorgt voor de mogelijkheid tot helder nadenken. Door de therapieruimte elke dag opgeruimd achter te laten komt dit op de patiënten over als een gevoel van gastvrijheid. Open kasten hoeven bijvoorbeeld geen rommelige uitstraling te hebben als deze geordend zijn ingericht en enkel voorwerpen bevatten die regelmatig gebruikt worden. Leefbaarheid van de ruimte • Naast alle mogelijkheden die er zijn om de ruimte prettiger te laten zijn, is het ook van belang om een ontspannende sfeer te creëren. Deze sfeer kan ontstaan als de therapeuten daartoe een actieve houding ondernemen. Het gaat hierbij zeker om de aankleding van de ruimte, maar vooral ook om die dingen die de therapeuten doen in hun handelen om de huiselijke sfeer te creëren. Hierbij kan dus worden gedacht aan het zetten van koffie tijdens de bijeenkomst, het tijdens de bijeenkomst koekjes in de oven hebben etc etc. De ergotherapeuten van de afdeling moeten zich dus naast hun therapeutische relatie, ook bezig houden met de context waarin deze relatie plaatsvindt. Het is dus belangrijk dat er een manier van kijken ontstaat naar de afdeling met als doel deze zo leefbaar mogelijk te maken. Dit moet uiteindelijk als doel hebben dat de benadering niet meer een bewuste interventie zal zijn (ik moet nu koffie zetten voor de groep) maar een automatisme waarin de therapeut koffie zet voor zijn gasten. Hierdoor zal de afhankelijkheid van de cliënt verminderen en een gelijkwaardigere situatie ontstaan.

69


Bijlage 8 Barrières Barrières zijn redenen waardoor de individuele patiënt niet instaat is om het nieuw aan te nemen gedrag uit te voeren. Daarbij kun je bijvoorbeeld denken aan: Een patiënt die wil stoppen met roken maar dat niet doet omdat hij denkt dat zijn longen toch niet meer te redden zijn. Of een patiënt die de opvatting heeft dat medicijnen verslavend zijn en daarom geen medicijnen neemt. Ook kan de barriere betrekking hebben op de sociale omgeving. Bijvoorbeeld als de patiënt haar part-time baan wil oppakken/ uitbreiden en daardoor minder in het huishouden kan doen. Een barrière hierbij kan zijn dat de partner bepaalde verwachtingen heeft ten aanzien van de taken van de patiënt in dit huishouden. Volgens het model van Health Counseling kunnen barrières onderverdeeld worden in 8 categorieën. • Opvattingen van de patiënt • Een gebrek aan wilskracht • Een te geringe persoonlijke effectiviteit • Een tekort aan vaardigheden • Belemmerende emoties • Tegenwerking of te weinig steun vanuit de sociale omgeving • Een gebrek aan praktische vaardigheden • Drang of craving Barrières opsporen Het opsporen van barrières vind voornamelijk plaats in het gesprek tussen de ergotherapeut en patiënt. De ergotherapeut kan bijvoorbeeld direct vragen naar belemmerende factoren of oorzaken voor het eventueel niet kunnen veranderen van gedrag. Barrières opruimen Nadat samen met de patiënt barrières zijn geïnventariseerd en duidelijk zijn gemaakt kunnen deze worden opgeruimd. Afhankelijk van het soort barrière zijn er verschillende manieren om een barrière op te lossen. In hoofdlijnen kan gezegd worden dat het doel van de ergotherapeut hierbij is de patiënten te overtuigen en inzichten te geven dat er mogelijkheden zijn om om het probleem heen te werken. Voor uitgebreidere beschrijving zie: (Gerards 2006).

70


Literatuurlijst Boeken: - Beek-Eerden, H., et al (1995). groepsbegeleiding. Rijswijk: Uitgeverij Nijgh & van Ditmar. P. 34 – 37. - Bernstein en Th.D. Borkovec 2001 Leren ontspannen : handleiding voor de therapeutische beroepen; [vert. uit het Engels door A. Lever] . -Nijmegen, - Brochure astma centrum Hornerheide, vanaf de volgende nu verlopen pagina in 2003 geprint door Slotervaartziekenhuis: www.pul.unimaas.nl/hheide. - Coëlho, M.B., Kloosterhuis, G. (1974) zakwoordenboek der geneeskunde. Den Haag: Van Goor Zonen. - Dixhoorn, J. Balfoort, B. (2001) Ademen wij vanzelf? : ademhaling als sleutel tot ontspanning in het dagelijks leven -Baarn. - Document uit Slotervaartziekenhuis. Resultaten bij ‘Beter omgaan met astma’ (auteur en jaartal onbekend). - Flens, C., Kollaard, S. (2006) zorgboek astma. Stichting September. - Gerards, F. Bogers, R. (2006) Healt counseling. Uitgeverij Nelissen, Soest. - Haes J.G.J.M. de, et al. (2001). Psychologische patiëntenzorg in de oncologie. Handboek voor de professional. Koninklijke van Gorcum. Assen. - Jaarverslag Slotervaartziekenhuis Kindergeneeskunde uit 2006. - Jongkees, L.B.W., & Vandenbrouke, J. (1975) codex medicus. Amsterdam, Brussel: Agon Elservier. - Lazenby, G. (1999), Feng Shui –wonen-, Zuid Boekproducties, Lisse. - Marx, J.A., et al (1998) Guidelines for pulmonary rehabilitation programs, second edition. United States, Champaign: Human Kinetics. - Monthaye, M. [et al.] (2002) Relaxatie, meer dan een techniek? Apeldoorn : Garant - Remmerswaal, J. (2003) Handboek groepsdynamica. Uitgeverij nelissen, Soest. - Schutt,K. (1992). Aromatherapie. Gezondheid en ontspanning met etherische oliën. Uitgeverij Bigot & van Rossum BV Baarn. - Stokkom, E. (1999) Alles over Astma. Leusden: Het Astma Fonds Artikelen: - Basmijan J. Biofeedback : principles and practice for clinicians 2003, Baltimore : Williams & Wilkins - Finnerty, J.P., et al (2001) the effectiveness of outpatient pulmonary rehabilitation in chronic lung disease, a randomized controlled trail. Orlando, Florida: Chest. 119, 17051710. - Jacobsen E, The human mind(1982), Springfield Illinois: Charles C thomas - Migliore A. Case-report - Improving Dyspnea Management in Three Adults With Chronic Obstructive Pulmonary Disease. The American Journal of Occupational Therapy; 2004, Volume 58, nummer 6, pag. 639-646. - Netter, F.H. (1979) the CIBA collection of medical illustrations, volume 7, respiratory system. New York, Rochester: CIBA. - Urbano, F., Mohsenin, V. (2006) Chronic Obstructive Pulmonary Disease and sleep: the interaction. USA: panminerva medicine, Dec;48(4):223-30 - Velloso, M., Jardim, J.R. (2006) functionality of patients with chronic obstructive pulmonary disease: energy conservation techniques. Brasil: UNIFESP World Wide Web Internet: - InnerNed. http://www.innerned.org/aromawerk2.html - Kenniscentrum Chronisch Vermoeidheid Nijmegen http://www.umcn.nl/patient/. Geraadpleegd op: 05-03-2007. - National Center for Complementary and Alternative Medicine. http://nccam.nih.gov/health/lavender/ - http://www.madmas.homestead.com/Groepsdynamica_1_.mod.doc.

71


-

Geraadpleegd op 9-5-2007 http://www.hivnet.org/Hivnieuws/HN90/A02VERMOEIDHEID.htm http://www.astmafonds.nl/content.jsp?objectid=2498 (bezocht 02-03-2007) http://www.fysiotherapie-amsterdam.nl/COPD.html (bezocht: 28-02-2007) http://www.astrazeneca.nl/patienten/luchtwegen/copd.asp (bezocht: 28-02-2007) http://www.spreekuurthuis.nl/themapag.html?thema=COPD&hfdstk=2 (bezocht: 28-022007) http://nhg.artsennet.nl/upload/104/standaarden/M26/std.htm (bezocht: 28-02-2007) http://hebikcopd.blogspot.com/ (bezocht: 18-03-2007)

Contactpersonen: - Dr. Ines von Rosenstiel. Kinderarts binnen het Slotervaartziekenhuis. - Dr. Rutger Dahmen. Revalidatiearts oncologie en COPD binnen het Slotervaartziekenhuis.

72


Werkbladen binnen de cursus Binnen deze bijlage is er een onderverdeling gemaakt tussen werkbladen voor de ergotherapeut en werkbladen voor de patiënt. De werkbladen voor de ergotherapeut zijn stukken waarin gebruikte instrumenten worden uitgelegd en zijn bijgevoegd. De werkbladen voor de patiënt bestaan uit een patiëntenhandleiding met daarbinnen een introductieblad om bij de eerste individuele bijeenkomst mee te geven en de verschillende huiswerkopdrachten die door de cursus heen worden meegegeven.

73


Werkbladen voor de ergotherapeut

74


Werkblad A Handleiding COPM Het doel van het COPM is door de patiënt zelf ervaren veranderingen in problemen bij het dagelijks handelen in een bepaalde tijdsperiode vaststellen. Het gaat om de inventarisatie van veranderingen in problemen bij dagelijkse handelingen op het gebied van zelfredzaamheid, productiviteit en vrije tijd. Met behulp van het COPM kunnen doelen ten behoeve van de behandeling en veranderingen in de beleving van de patiënt vastgesteld worden. Het COPM wordt op volgende manier afgenomen: 1. De therapeut vraagt de patiënt naar ervaren problemen, zorgen en aandachtspunten bij dagelijkse activiteiten. De problemen die de patiënt benoemd worden op het COPM- formulier onder het betreffende handelingsgebied registreert. 2. Vervolgens vraagt de therapeut aan de patiënt aan elke activiteit een score op ervaren belangrijkheid toe te kennen. Deze scores worden ook geregistreerd op het formulier en aan de hand hiervan geeft de patiënt de vijf urgentste problemen aan. 3. De therapeut vraagt de patiënt aan de vijf urgentste problemen een score toe te kennen op zowel de uitvoering van de activiteit als de tevredenheid over de uitvoering. Hiervoor worden de scorekaarten met een schaal van 1 tot 10 gebruikt. Op basis van deze uitkomsten worden samen met de patiënt doelen opgesteld voor de behandeling. Het COPM kan tevens tussentijds en aan het einde van de behandeling gebruikt worden als evaluatie-instrument. Door de problemen opnieuw te scoren wordt duidelijk of er een verandering heeft plaats gevonden (verbetering of verslechtering) en of doelen bijgesteld moeten worden of zelfs nieuwe doelen gesteld moeten worden. Literatuur: Stomph, M.&Zalmstra,A. (2003). Cliëntgericht gegevens verzamelen. Uitgeverij Lemma BV Utrecht.

75


Werkblad B Voor en nadelenmatrix Inleiding: In groepsbijeenkomst 2 komt de motivatie van de patiënt aan de orde, oftewel de vraag of de patiënt het gezondheidsadvies wil opvolgen. De patiënt wil het gezondheidsadvies opvolgen als de voordelen van het advies groter zijn dan de nadelen en als de voordelen voor de patiënt ook zwaarwegend genoeg zijn. Als dat laatste het geval is, is de patiënt voldoende gemotiveerd. De patiënt heeft dan zwaarwegende redenen en argumenten, ook wel motieven genoemd, die de patiënt er toe bewegen het advies op te volgen of vol te houden. Deze motieven leveren de patiënt de energie om mogelijke problemen op zijn weg te overwinnen. Toepassing: Onderzocht wordt wat de voor-en nadelen zijn van het wel of niet uitvoeren van het gedrag. Daarbij wordt zowel naar de korte als naar de lange termijn gekeken. De voor- en nadelenmatrix is een 2x2x2-matrix met de volgende factoren: het gedrag wel of niet veranderen, de gevolgen van beide keuzes op de korte en lange termijn en, binnen die gevolgen, een onderscheid tussen positieve en negatieve gevolgen. Eerst wordt de patiënt het principe van de matrix uitgelegd. Dat kan door de patiënt een blanco matrix te overhandigen. De verschillende componenten van de matrix kunnen dan worden uitgelegd. Vervolgens wordt aan de hand van een voorbeeld uit het leven van de patiënt, bijvoorbeeld wel of niet een nieuw auto kopen, een huis huren of kopen, een hond of een kat aanschaffen, enzovoort. Zo maakt de patiënt kennis met de matrix op een niet bedreigende manier. Daarna vult de patiënt de matrix in met betrekking tot het gedrag dat hij zou moeten veranderen. Hierbij dienen alle voor- en nadelen te worden opgenomen die de patiënt kan bedenken, de ergotherapeut hoeft het hier niet altijd mee eens te zijn. De ergotherapeut kan de patiënt hierbij helpen door zelf ook voor- en nadelen aan te dragen, met name mogelijkheden waar de patiënt zelf niet op komt. Het is echter de patiënt die beslist of een mogelijkheid al of niet in de matrix wordt opgenomen. Trek tijd uit om de patiënt hierover te laten nadenken. Door de voor-en nadelenmatrix mee te geven als huiswerk krijgt de patiënt voldoende tijd om hier over na te denken. In groepsbijeenkomst 3 wordt er een afweging gemaakt tussen de voor- en nadelen. De patiënt telt alle voor- en nadelen bij elkaar op en kijkt naar welke richting de balans doorslaat.

76

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Voorbeeld ingevulde voor- en nadelenmatrix Gedrag

Korte termijn Voordelen

Auto kopen

Geen auto kopen

- Nieuwe auto. - Comfortabeler op de plaats van bestemming. - Minder snel stuk. - Zuiniger in gebruik. - Meer ruimte voor de honden.

- Geen grote uitgave

Nadelen - Grote investering. - Diefstal gevoelig.

- Oude auto verbruikt veel benzine. -Honden moeten vaker thuis blijven. -Regelmatig reparaties.

Lange termijn Voordelen - Minder kosten aan vervangen onderdelen.

Nadelen -Waarde vermindering.

- Auto gaat kapot. Geen geld voor nieuwe auto.

77

Werkblad C Model belasting - belastbaarheid

Werkbladen voor de patiënt.


Patiënten handleiding Cursus omgaan met vermoeidheid bij de ergotherapie

80


Werkblad 1 Inleiding Naar aanleiding van een verwijzing van uw arts, volgt u op dit moment bij verschillende therapeuten een overkoepelend revalidatieprogramma waarvan ergotherapie een onderdeel is. Binnen dit programma neemt u de komende weken deel aan een ergotherapie cursus ‘omgaan met vermoeidheid’. De cursus is erop gericht dat u beter om kunt gaan met uw vermoeidheid en dat u uw leven weer een stukje meer onder controle heeft. Hierbij wordt u begeleidt door een ergotherapeut, een maatschappelijk werker (voor een aantal bijeenkomsten) en de andere groepsleden die deelnemen aan deze cursus. Binnen de cursus zal groepsgewijs worden gewerkt, zodat u de mogelijkheid heeft om gedachten en ervaringen uit te wisselen met elkaar, elkaar te helpen en op die manier uw eigen situatie te verbeteren. Deze cursus is er echter niet op gericht om uw vermoeidheid weg te nemen, maar geeft u handvatten om de vermoeidheid in uw dagelijks leven beter onder controle te krijgen. Ergotherapie Ergotherapie helpt mensen met beperkingen of problemen in hun dagelijks functioneren weer zo zelfstandig mogelijk de dag door te komen. De activiteiten die problemen opleveren en die voor de patiënt belangrijk zijn worden zo praktisch mogelijk aangepakt om ze te verminderen en/of op te lossen. Het kan hierbij gaan om opstaan of aankleden, maar ook om huishoudelijk werk, school of hobby’s. Praktische informatie over de cursus. De cursus zal worden gegeven in het Slotervaartziekenhuis te Amsterdam op de afdeling ergotherapie. Adres: Louwesweg 6 1066 EC Amsterdam Algemeen telefoonnummer: 020 512 9333 Hier kunt u vragen om te worden doorverbonden met de afdeling ergotherapie. Patiënten service bureau: 020 512 5500 Algemeen e-mail adres: [email protected] Verder zijn er nog een aantal punten te benoemen over de cursus: - De cursus is verspreid over zeven weken (met één contactmoment per week). - De cursus bestaat uit vijf groepsbijeenkomsten en twee individuele bijeenkomsten. Aan het begin en aan het eind van de cursus zijn de individuele bijeenkomsten. - Ieder contactmoment bestaat uit 60 minuten. - Binnen de groepsbijeenkomsten is ruimte voor gemiddeld acht deelnemers. - De cursus wordt gegeven door een ergotherapeut van het Slotervaartziekenhuis en voor een deel een maatschappelijk werker, ook van het Slotervaartziekenhuis. - Regelmatig zullen kleine opdrachten voor thuis worden meegegeven. Houdt u er daarom rekening mee dat u thuis aandacht zal besteden aan de cursus. - De komende weken zal deze klapper worden aangevuld met verschillende informatie en oefeningen (aantekeningen over de bijeenkomst, persoonlijk uitgewerkte stukken van thuis). Aan het eind van de cursus heeft u daardoor een door u zelf gemaakt pakket dat u kan ondersteunen om beter om te gaan met uw vermoeidheid.

81


Werkblad 2 Dagactiviteitenlijst Naam: Datum: Deze opdracht is bedoeld om een beeld te krijgen van uw activiteitenpatroon, hoe de verdeling is in lopende/staande, zittende en liggende activiteiten en hoe de verschillende activiteiten zijn verdeeld over de dag en week. Het verzoek is deze lijst nauwkeurig in te vullen. De ergotherapeut zal deze lijst in de volgende groepsbijeenkomst met u bespreken. De geïnventariseerde gegevens zullen verder gebruikt worden in de cursus. Gebruiksaanwijzing Het invullen wordt op volgende manier aangepakt: - U dient minimaal 3 dagen te rapporteren. - Kies 2 dagen door de week en 1 weekend dag. - Vul per half uur in welke activiteit u uitvoert op een dag. - Vul in wanneer u een rustpauze neemt. Het scoren van energieniveau is als volgt: - Oranje = kost weinig/geen energie - Paars = kost een beetje energie - Groen = kost matig energie - Blauw = kost veel energie Scoor daarbij hoeveel energie u een activiteit kost door het vak met de activiteit de bepaalde kleur te geven. Het scoren is bedoeld om een indruk te krijgen van uw energie beleving. Het gaat hierbij om uw persoonlijke beleving, anderen zijn hierbij geen maatstaf! Succes! literatuur: - Heliomare (1999). Werkboek: Rug Observatie Programma. Wijk aan Zee: Heliomare. - Kielhofner, G. (2002) Model Of Human Occupation, theory and application. Philadelphia: Lippicott Williams & Wilkins.

82

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Tijd

Activiteit

Liggend

Zittend

Staand/

Rust-

Lopend

pauze

8.00 8.30 9.00 9.30 10.00 10.30 11.00 11.30 12.00 12.30 13.00 13.30 14.00 14.30 15.00 15.30 16.00 16.30 17.00 17.30 18.00 18.30 19.00 19.30 20.00 20.30 21.00 21.30 22.00 22.30 23.00 23.30 24.00

83


Activiteit

Liggend

Zittend

Staand/

Rust-

Lopend

pauze

8.00 8.30 9.00 9.30 10.00 10.30 11.00 11.30 12.00 12.30 13.00 13.30 14.00 14.30 15.00 15.30 16.00 16.30 17.00 17.30 18.00 18.30 19.00 19.30 20.00 20.30 21.00 21.30 22.00 22.30 23.00 23.30 24.00

84


Tijd

Activiteit

Liggend

Zittend

Staand/

Rust-

Lopend

pauze

8.00 8.30 9.00 9.30 10.00 10.30 11.00 11.30 12.00 12.30 13.00 13.30 14.00 14.30 15.00 15.30 16.00 16.30 17.00 17.30 18.00 18.30 19.00 19.30 20.00 20.30 21.00 21.30 22.00 22.30 23.00 23.30 24.00

85


Werkblad 3

Persoonlijke aantekeningen over energieverdeling

Aantekeningen over hoe het beste de energie verdeeld kan worden over een dag en een week:

Persoonlijke tips die ik heb gekregen over mijn dagindeling en hoe die anders kan:

Mijn belangrijkste leerpunt(en) van vandaag is (zijn):

86


Werkblad 4

Ideale situatielijst Handleiding: De ideale situatie lijst is bedoeld om weer te geven hoe u het liefst de dag en de week zou willen indelen. Ideaal houdt in dat u geen rekening hoeft te houden met uw beperkingen door de vermoeidheid. Waar zou u aan het eind van de revalidatieperiode willen staan? Probeer echter wel om reëel te blijven tijdens het invullen. Het is eenzelfde lijst als de dagactiviteitenlijst, alleen vult u het nu in zoals u zou willen (dit kan natuurlijk het oude dagpatroon zijn voordat u de beperkingen had, maar u kunt ook nieuwe elementen toevoegen, die u altijd nog eens had willen doen bijvoorbeeld). U hoeft de lijst niet in te kleuren zoals de eerste keer. U zet in de kolom achter de tijd welke activiteit u zou willen doen op dat moment van de dag. Daarnaast zijn er op het tweede blad een aantal vragen die u na het invullen zou kunnen beantwoorden. Hierover wordt de volgende bijeenkomst ook gesproken, zo kunt u zich voorbereid

87


Dag door de week

Dag door de week

Weekenddag

8.00 8.30 9.00 9.30 10.00 10.30 11.00 11.30 12.00 12.30 13.00 13.30 14.00 14.30 15.00 15.30 16.00 16.30 17.00 17.30 18.00 18.30 19.00 19.30 20.00 20.30 21.00 21.30 22.00 22.30 23.00 23.30 24.00

88


Vragen over de ideale situatie lijst

Leg de ideale dagactiviteitenlijst eens naast de lijst zoals die huidig is, zijn er verschillen? Zo ja, schrijf die dan hiernaast op

Is de ideale situatielijst haalbaar om te bereiken aan het eind van de revalidatieperiode? Zo nee, bedenk dan hoe het haalbaar zou kunnen worden (door bijvoorbeeld taken af te schuiven naar iemand anders)

Overige algemene opmerkingen naar aanleiding van deze oefening.

89


Werkblad 5 Voor en nadelenmatrix Voorbeeld ingevulde voor- en nadelenmatrix Gedrag


Auto kopen

Geen auto kopen

- Nieuwe auto. - Comfortabeler op de plaats van bestemming. - Minder snel stuk. - Zuiniger in gebruik. - Meer ruimte voor de honden.

- Geen grote uitgave

Nadelen - Grote investering. - Diefstal gevoelig.

- Oude auto verbruikt veel benzine. -Honden moeten vaker thuis blijven. -Regelmatig reparaties.

Lange termijn Voordelen - Minder kosten aan vervangen onderdelen.

Nadelen -Waarde vermindering.

- Auto gaat kapot. Geen geld voor nieuwe auto.

90

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Voor- en nadelenmatrix Gedrag


Nadelen

Lange termijn Voordelen

Nadelen

91


Werkblad 6 Barrières Hieronder kunt u tijdens de bijeenkomst de barrières die op uw situatie van toepassing zijn ordenen. Vervolgens kunt u per barrière de oplossingen opschrijven die door u uitvoerbaar zijn. Welke barrières zorgen er voor dat U niet anders met de vermoeidheid om zal kunnen gaan. (minimaal 3 maximaal 8) 1. …………………………. 2. …………………………. 3. …………………………. 4. …………………………. 5. …………………………. 6. …………………………. 7. …………………………. 8. …………………………. Geef voor alle barrières minimaal 2 oplossingen (als u er meer kunt bedenken mag dat ook Barrière 1 • • • • •

………………… ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………..

• • • • •

………………… ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………..

• • • • •

………………… ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………..

• • • • •

………………… ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………..

Barrière 2

Barrière 3

Barrière 4

92

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Barrière 5 • • • • •

………………… ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………..

• • • • •

………………… ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………..

• • • • •

………………… ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………..

• • • • •

………………… ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………..

Barrière 6

Barrière 7

Barrière 8

93


Werkblad 7 Informatieblad ergonomie. Binnen dit werkblad wordt de informatie die binnen de bijeenkomst wordt vermeld allemaal nog eens op een rijtje gezet. STATISCHE BELASTING Als u een houding vol moet houden op spierkracht, wordt een spier voor langere tijd aangespannen. Als een spier aanspant, worden de bloedvaten in de spier dichtgeknepen waardoor aan- en afvoer van bloed wordt belemmerd. Als de spier zich weer ontspant hersteld de bloedsomloop zich weer. Als een spier nou lange tijd moet aanspannen, komt er geen bloed en daarmee voedingsstoffen naar de spieren. Dit kost energie en is daarom vermoeiend. DYNAMISCHE BELASTING Als u van houding veranderd door bijvoorbeeld iets te pakken of gaat verzitten, dan moeten spieren aanspannen, ontspannen en weer aanspannen. Hierdoor treedt de spierpomp in werking, wat dynamische belasting is. Aan en afvoer wordt gestimuleerd. Dit is gunstig voor de bloed circulatie waardoor u minder snel vermoeid raakt. Hieronder staan alle tips en adviezen nog eens op een rijtje: Eigen lichaamshouding. Tips hierbij: - Gebruik spieren niet om constant iets vast te houden. Natuurlijk moet u wel blijven bewegen, spieren moeten steeds weer gebruikt worden om niet achteruit te gaan. - Wissel houdingen af (is beter voor de circulatie en voorkomt problemen). - Wissel zo mogelijk staan, lopen en zitten met elkaar af (langer dan een half uur staan is vermoeiend en levert problemen op). - Vermijdt gedraaide, scheve (bijvoorbeeld het draaien van de romp) of gebogen houdingen (bijvoorbeeld werken aan een te laag aanrechtblad). Organisatie van activiteiten. Tips hierbij: - Zet alle benodigdheden om de activiteit te kunnen uitvoeren van te voren klaar. - Zorg dat al het materiaal binnen bereik is bij het uitvoeren van de activiteit. - Denk bij het uitvoeren van de activiteit aan de tips betreft de lichaamshouding en de belasting van de spieren (wissel af, gezonde houding, vermijdt zware houdingen). - Pas de omgeving zo veel mogelijk aan bij eigen mogelijkheden en beperkingen om tijd en energie te besparen. Werkindeling & werkmethode. Tips hierbij: - Wissel zwaar met licht werk af en neem voldoende pauzes tussendoor. - Wachttijd tijdens een activiteit kan worden benut door andere activiteiten te vervullen (inclusief ontspanning) - Stem activiteiten af op eigen kunnen en probeer niet meer te doen dan je voelt aan te kunnen. - Werk niet sneller dan je aankunt en bepaal zelf het werktempo. (hierbij terugkoppelen naar dagactiviteitenlijsten: energieverdeling over de dag, planning van activiteiten op een dag). Uitleg ezelsbruggetje voor thuis: ELVOSICO regel. EL: elimineren VO: volgorde wijzigen

94

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. SI: simplificeren CO: combineren. Bij alle activiteiten die gedaan worden kan de waarom-vraag worden gesteld: hoe kan ik dit het beste aanpakken en waarom doe ik het zo. De regels van ELVOSICO helpen om te kijken naar een activiteit: kan deze misschien niet gedaan worden, kan deze op een andere en betere manier, kan deze makkelijker of kan deze in combinatie met een andere activiteit waardoor ik tijd uitspaar?

95


Figuren behorend bij werkblad 7

96


Vervolg werkblad 7 Persoonlijke aantekeningen over ergonomie

Aantekeningen houding en het uitvoeren van activiteiten:

Persoonlijke tips die ik heb gekregen het doen van activiteiten en het aannemen van houdingen:

Mijn belangrijkste leerpunt(en) van vandaag is (zijn):

97

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Werkblad 8 Informatieblad belasting – belastbaarheid Hieronder staan een aantal aandachtspunten om activiteiten efficiënter in te kunnen delen. Bij iedere activiteit kunt u zichzelf de ‘W’ vragen afvragen, waardoor u kunt kijken of u ze misschien op een makkelijkere manier kunt uitvoeren waardoor u minder belast wordt. Wat: Vaak kunnen activiteiten simpeler. Deelhandelingen kunnen sneller of worden overgeslagen. Dagelijkse boodschappen doen of kan het ook 2 keer per week? Afwas meteen afdrogen of eerst laten staan? Wie: Vanuit gewoontes zijn thuis en op het werk activiteiten vaak verdeeld. Nu die taken tijdelijk een andere verdeling hebben gekregen en u ze weer gaat oppakken zou u hier wijzigingen in kunnen aanbrengen. Denk aan rollen in het huishouden (partner en kinderen). Waar: Het opbergen van spullen in de kasten is vaak onbewust gedaan. Waarom staan zware borden onder een stapel ontbijtborden en moet u dus elke dag alles optillen? Staan alle spullen die u vaak nodig heeft ook vooraan? Dicht bij uw werkzaamheden of juist ver weg? Zijn er veel prikkels in die ruimte terwijl u zich moet concentreren? Hoe: In welke houding tilt u spullen? Hoe zit u achter de computer? Moet u handelingen snel doen waardoor het mis kan gaan of meer spanning geeft? Bent u met uw gedachten bij iets anders of bij de activiteit? Waarmee: Snijden met een bot mes is zwaar. Alles zien door een beschadigde bril geeft onnodig meer vermoeidheid. In welke stoel neemt u plaats? Wanneer: ’s Ochtends fitter of juist s’middags?

98


Vervolg werkblad 8 Persoonlijke aantekeningen over in- en ontspanning

Aantekeningen over ontspanning (wat is dit voor mij, hoe doe ik dat)

Aantekeningen over pauze (wat is goed, hoe doe ik dit, wanneer doe ik dit)

Mijn belangrijkste leermoment (en) van vandaag is (zijn)

99


Werkblad 9 Prioriteitenlijst Uitleg werkwijze: De prioriteitenlijst is bedoeld om te kijken bij welke taken prioriteiten gelegd kunnen worden en welke door iemand anders gedaan kunnen worden of eventueel weggelaten kunnen worden. Om dit af te kunnen wegen kunt u alle taken/activiteiten opschrijven die u op een dag doet. Hiervoor kunt u de ingevulde weeklijst gebruiken. Kies voor elke taak/activiteit in welke onderstaande kolom u deze wilt indelen. Volgende hulpvragen kunt u gebruiken om af te wegen hoe groot de prioriteit is voor de taken/activiteiten in relatie tot de energie die het kost om deze taak/activiteit uit te voeren: -

Voelt u pijn tijdens het uitvoeren van de taak/activiteit? Vindt u de taak/activiteit moeilijk om te doen? Hoe groot is de betekenis van de taak/activiteit voor u? Veroorzaakt het uitvoeren van de taak/activiteit vermoeidheid bij u? Hoeveel plezier ervaart u aan het uitvoeren van de taak/activiteit? Moet u tijdens het uitvoeren van de taak/activiteit rust nemen?

Neem de ingevulde lijst mee naar de volgende groepsbijeenkomst. Binnen deze bijeenkomst wordt hier verder op ingegaan en samen gekeken hoe u het beste prioriteiten kunt stellen om zoveel mogelijk energie te sparen.

100

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt. Prioriteitenlijst Naam: Datum: Taken die ik leuk vind

Taken die gedaan moeten worden

Taken die iemand anders kan doen

Taken die overgeslagen/verwijderd kunnen worden

101


Werkblad 10 Persoonlijke aantekeningen over geheugensteuntjes

Korte termijn: Geheugensteuntjes die mij kunnen helpen mijn ‘nieuwe’ gedrag vol te houden.

Lange termijn: Geheugensteuntjes die mij kunnen helpen mijn ‘nieuwe’ gedrag vol te houden.

102

Cursus omgaan met vermoeidheid bij de COPD patiënt

Recommend Documents