Concurrentie in het MKB Hoe concurrentie het MKB scherp houdt

Concurrentie in het MKB

Hoe concurrentie het MKB scherp houdt

drs. W.V.M. van Rijt-Veltman drs. J. Snoei Zoetermeer, maart 2013

Rapportnummer:

A201313

Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl).

Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl.

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia/EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia/EIM. Panteia/EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden.

The responsibility for the contents of this report lies with Panteia/ EIM. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia/EIM. Panteia/EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

2

Concurrentie in het MKB De afgelopen twee jaar heeft ruim de helft van de ondernemers ervaren dat de concurrentie is toegenomen. Deze toename houdt bij veel bedrijven direct verband met de economische crisis. Bij een op de zeven bedrijven leidt de toename van de concurrentie er zelfs toe dat het bedrijf op dit moment verlies maakt. Toch blijven veel ondernemers positief tegen concurrentie aankijken en zijn zij ervan overtuigd dat het eigen bedrijf over twee jaar nog zal bestaan. Dit blijkt uit onderzoek van Panteia/EIM in het Midden- en Kleinbedrijf (MKB). De aanhoudende economische crisis, de oplopende werkloosheid, het historisch lage consumentenvertrouwen en de afname van de koopkracht van consumenten, zorgen voor een toenemende concurrentie voor het MKB. MKB-ondernemers ervaren de concurrentie van bedrijven binnen de eigen branche het sterkst. Hierbij geldt: hoe groter het bedrijf, hoe sterker deze vorm van concurrentie wordt ervaren. Concurrentie van branchevreemde bedrijven, van bedrijven via internet, bedrijven uit het buitenland en van particulieren worden veel minder vaak ervaren. Ruim acht op de tien (84%) MKB-ondernemers zijn van mening dat de concurrentie hen scherp houdt. Ook een deel van de ondernemers die veel last hebben van concurrentie geven aan dat dit ook voor hen geldt. Ruim de helft van het MKB heeft in de afgelopen twee jaar ervaren dat de concurrentie (sterk) is toegenomen. Volgens veel van hen is de toename van de concurrentie direct veroorzaakt door de economische crisis. Wanneer het MKB zich vergelijkt met andere bedrijven, dan is men het vaakst van mening dat op de kwaliteit beter wordt gepresteerd dan de concurrenten. Dat concurrentie het MKB scherp houdt, blijkt ook uit het brede palet aan maatregelen dat ondernemers uit concurrentieoverweging hebben genomen. Belangrijkste aandachtsgebieden voor het MKB blijken de persoonlijke benadering van de klanten (voor 57% van de ondernemers), de prijs (55%), de kwaliteit (49%) en de vernieuwing (46%) van de producten en/of diensten. Daarbij blijkt dat de grotere MKB-bedrijven vaker deze aandachtsgebieden noemen. De aandachtsgebieden kunnen op velerlei manieren extra aandacht krijgen. Hier blijkt dan ook zeker sprake van in het MKB. Ieder bedrijf verkeert in een unieke situatie en maakt onderdeel uit van een andere omgeving, en dat blijkt ook uit de specifieke maatregelen die ondernemers hebben getroffen. Tussen de verschillende sectoren blijken wel veel overeenkomsten te zijn, en bedrijven lijken dan ook goed op de hoogte van het gedrag van de directe concurrenten. Dit zou kunnen komen doordat men aangeeft dat hier ook de meeste concurrentie vandaan komt. Ondanks de concurrentie zijn de meeste ondernemers positief over de toekomst; negen op de tien ondernemers geven aan dat het bedrijf over twee jaar zeker nog zal bestaan.

3

1

Concurrentie in beeld V o o r a l c o nc u r r e n t i e v a n b e dr i jv e n b i n n en d e br a nc h e Ondernemers in het MKB ervaren de concurrentie van bedrijven binnen de eigen branche het sterkst. Vier op de tien MKB-ondernemers geven aan dat deze vorm van concurrentie als (zeer) sterk wordt ervaren. Hoe groter het bedrijf, hoe sterker de vorm van concurrentie wordt ervaren. Ook concurrentie van branchevreemde bedrijven wordt vooral ervaren door de grotere bedrijven in het MKB. Kleine bedrijven ervaren deze vorm van concurrentie het sterkst. Concurrentie van bedrijven via internet wordt in tegenstelling tot de andere vormen vaker ervaren door de microbedrijven (zie Figuur 1). Figuur 1

Mate waarin MKB-ondernemers de verschillende vormen van concurrentie door bedrijven ervaren, naar grootteklasse Concurrentie van bedrijven binnen de branche

Microbedrijf

9%

Kleinbedrijf

11%

Middelgrootbedrijf Totaal MKB

29%

39%

23%

48%

18%

32% 25%

54%

9%

31% zeer sterk

39% sterk

9% 4% 22%

enigzins

niet

Concurrentie van branchevreemde bedrijven Microbedrijf 2% 7% Kleinbedrijf 1% 5%

24%

Middelgrootbedrijf 4% Totaal MKB

74%

17%

69%

32%

2% 6%

64%

18%

73%

zeer sterk

sterk

enigzins

niet

Concurrentie van bedrijven via internet Microbedrijf

5%

12%

Kleinbedrijf 3% 7% Middelgrootbedrijf 3% Totaal MKB

5%

22%

59%

24%

66%

24% 11%

72% 23%

zeer sterk

60% sterk

enigzins

niet

Bron: Panteia/EIM, MKB Beleidspanel, 2012

Tussen de verschillende sectoren bestaan ook aanzienlijke verschillen in de merkbaarheid van de verschillende concurrentievormen. Concurrentie van bedrijven binnen de branche wordt het vaakst als (zeer) sterk ervaren door MKB-ondernemers in de bouw en in de zakelijke dienstverlening (beiden 44%).

4

MKB-ondernemers in de detailhandel (16%) en de bouw (14%) ervaren het sterkst concurrentie van branchevreemde bedrijven. Concurrentie via internet is vooral van invloed op de MKB-ondernemers in de autosector (30% ervaart deze vorm van concurrentie (zeer) sterk) en de detailhandel (28%). Dit sluit aan bij de relatieve kleinschaligheid van de bedrijven in deze sector. C o n c ur r e nt i e u i t h et b u i t e nl a n d r a a k t v o or a l gr o t er e M K B Concurrentie vanuit het buitenland wordt vaker ervaren door de middelgrote MKB-bedrijven dan door de microbedrijven en de kleine bedrijven. Gezien het feit dat grotere bedrijven vaker internationaal ondernemen, is dit een logisch gevolg. De concurrentie van particulieren wordt daarentegen weer vaker door de microbedrijven en de kleine bedrijven ervaren (zie Figuur 2). Figuur 2

Mate waarin MKB-ondernemers concurrentie uit het buitenland en van particulieren ervaren, naar grootteklasse Concurrentie vanuit het buitenland

Microbedrijf 2% 6%

9%

83%

Kleinbedrijf 2% 9% Middelgrootbedrijf

7%

Totaal MKB 2% 6%

17% 11%

72% 57%

25%

10%

82%

zeer sterk

sterk

enigzins

niet

Concurrentie van particulieren Microbedrijf 2% 5% Kleinbedrijf 2%3%

18%

73%

13%

81%

Middelgrootbedrijf 4% 7% Totaal MKB 2%5%

89% 18% zeer sterk

73% sterk

enigzins

niet


Wanneer de verschillen naar sector in ogenschouw worden genomen, dan vallen met name de MKB-ondernemers in de transportsector (22%), de bouw (17%) en de groothandel (13%) in negatieve zin op. De concurrentie van particulieren (bijvoorbeeld zwartwerkers) wordt veruit het vaakst ervaren door de MKB-ondernemers in de overige dienstverlening. Ruim een kwart (26%) van de MKB-ondernemers in deze sector geeft aan dat hun bedrijven met deze vorm van concurrentie (zeer) sterk te maken hebben. Denk hierbij aan kappers aan huis, pedicures en dergelijke.

5

C o n c ur r e nt i e h o u d t b e d r i j v e n s c h e r p Ruim 84% van de MKB-ondernemers is van mening dat concurrentie hun scherp houdt. De kleine en middelgrote bedrijven in het MKB zijn vrijwel allemaal deze mening toegedaan. Ongeveer een derde van de MKBondernemers geeft daarnaast aan dat de stelling dat zij voorop lopen en de concurrentie hen volgt voor het eigen bedrijf geldt. Onder de middelgrote bedrijven is deze overtuiging het sterkst; 63% geeft aan dat de stelling van toepassing is (zie Figuur 4). Figuur 3

Mate waarin MKB-ondernemers een positief beeld hebben bij concurrentie,

"Concurrentie houdt ons scherp"

"Wij lopen voorop en de concurrentie volgt ons"

naar grootteklasse

Microbedrijf

30%

Kleinbedrijf

52%

Middelgrootbedrijf Totaal MKB

63% 33%

Microbedrijf

83%

Kleinbedrijf

94%

Middelgrootbedrijf

96%

Totaal MKB

84%

Deze stelling is van toepassing


MKB-ondernemers in de detailhandel en de groothandel zijn het vaakst (39%) van mening dat hun bedrijf voorop loopt en de concurrentie hen volgt. In de financiële dienstverlening en de detailhandel is ruim 90% van de MKB-ondernemers van mening dat concurrentie het bedrijf scherp houdt. Ruim vier op de tien (42%) van de MKB-ondernemers geven aan veel last te ervaren van de concurrentie. Hoe groter het bedrijf, hoe vaker de MKBondernemers last van de concurrentie ervaren. Ongeveer een derde van de MKB-ondernemers vindt concurrentie vervelend. Hier zijn middelgrote MKBbedrijven juist minder vaak (26%) dan gemiddeld deze mening toegedaan.

6

Figuur 4

Mate waarin MKB-ondernemers een negatief beeld hebben van concurren-

"Concurrentie is vervelend."

"Wij hebben veel last van de concurrentie"

tie, naar grootteklasse

Microbedrijf

42%

Kleinbedrijf

50%

Middelgrootbedrijf

59%

Totaal MKB

42%

Microbedrijf

32%

Kleinbedrijf

31%

Middelgrootbedrijf

26%

Totaal MKB

32%

Deze stelling is van toepassing


De MKB-ondernemers in de bouw (53%) en de transportsector (47%) geven het vaakst aan dat zij veel last hebben van de concurrentie. In deze sectoren vinden de ondernemers concurrentie ook het vaakst vervelend.

7

2

Ontwikkeling concurrentie V o o r a l m i dd e l g r o t e be d r i j v e n er v ar e n t o en a m e c o n c u r r e nt i e Uit Figuur 5 blijkt dat ruim de helft (54%) van de MKB-ondernemers de afgelopen twee jaar een toename van de concurrentie heeft ervaren. Daarbij geldt dat hoe groter het bedrijf, hoe vaker een toename ervaren wordt. Het is opvallend dat de kleine bedrijven vaker aangeven dat zij een afname van de concurrentie hebben ervaren. Ruim de helft (62%) van de MKB-ondernemers die te maken hebben gekregen met een verandering van de concurrentie, geeft hierbij aan dat deze verandering in (zeer) sterke mate wordt veroorzaakt door de economische crisis. Ongeveer een op de acht MKB-ondernemers zegt dat de economische crisis geen invloed heeft gehad op de verandering. Figuur 5

Ontwikkeling concurrentie en samenhang van de verandering met de economische crisis, naar grootteklasse Hoe heeft de concurrentie voor uw bedrijf zich in de afgelopen twee jaar ontwikkeld?

Microbedrijf

Kleinbedrijf

23%

28%

37%

29%

31%

Middelgrootbedrijf

Totaal MKB

30%

30%

10%

31%

24%

sterk toegenomen

8% 1%

31%

30%

enigszins toegenomen

8%

36%

gelijk gebleven

enigszins afgenomen

2%

8%

sterk afgenomen

1%

weet niet/w.n.z.

In welke mate is de verandering van de concurrentie veroorzaakt door de economische crisis?

Microbedrijf

25%

Kleinbedrijf

25%

Middelgrootbedrijf

Totaal MKB

37%

35%

21%

37%

in sterke mate

in geringe mate

3%

22%

42%

25%

in zeer sterke mate

22%

4%

26%

22%

in zeer geringe mate

1%

13%

1%

11%

3%

niet

13%

13%

1%

weet niet/w.n.z.

Bron: Panteia/EIM, MKB-Beleidspanel, 2012

D e t ai l ha n de l er v a ar t v a k e r t o e na m e c o n c ur r e nt i e De concurrentie is het vaakst toegenomen voor MKB-bedrijven in de detailhandel (60% van de MKB-ondernemers), transportsector (59%) en de overige dienstverlening (57%). De MKB-ondernemers in de financiële dienstverlening (16%) en de groothandel (15%) ervaren vaker dan gemiddeld (9%) een afname van de concurrentie.

8

Ruim 70% van de MKB-ondernemers in de industrie, de bouw en de groothandel zijn van mening dat de verandering in concurrentie wordt veroorzaakt door de economische crisis. De MKB-ondernemers in de horeca (49%) en vooral in de detailhandel (37%) leggen veel minder vaak dit verband. Dit zou kunnen worden verklaard doordat men hier vooral te maken heeft met consumenten als belangrijkste klantengroep (ruim 87%), en dat hier andere factoren een belangrijke rol spelen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het consumentenvertrouwen, oplopende werkloosheid, bezuinigingen op uitkeringen, afname van de koopkracht en dergelijke.

9

3

Aandachtsgebieden P e r s o o n l i jk e b e n a d er i n g e n pr i j s k r i j g e n b i j z o n d e r e a a n d a c ht Om de concurrentie het hoofd te bieden, kunnen ondernemers veel verschillende terreinen extra aandacht geven. Uit Figuur 6 blijkt dat met name de aspecten persoonlijke benadering van de klanten en de prijs van de producten en/of diensten in het afgelopen jaar bijzondere aandacht hebben gekregen. Hoe groter het bedrijf, hoe vaker deze aspecten genoemd worden. Dit zou kunnen worden verklaard doordat voor grotere bedrijven meer te winnen valt op het gebied van een persoonlijke benadering en zij ook meer invloed hebben op de aanpassingen aan producten en/of diensten. Immers, in veel microbedrijven zullen de mogelijkheden voor een persoonlijkere benadering beperkt zijn, omdat de eigenaar hier altijd al meewerkt in het bedrijf en het dus geen bijzonder aandachtspunt meer kan zijn. De vestigingsplaats of locatie van het bedrijf en de logistiek en distributie worden het minst vaak genoemd als aandachtsgebied. Figuur 6

Aspecten van de bedrijfsvoering die het afgelopen jaar bijzondere aandacht hebben gekregen, naar grootteklasse 53%

68%

prijs 55% 49% kwaliteit 49% 32% promotie / reclame 33% 34% samenwerking

39%

vestigingsplaats of locatie 7%

55% 56%

43%

44%

35% 6%

74%

51%

11% 14%

7%

20%

logistiek en distributie

27%

9% 14%

51% 52%

personeel 18%

56%

70% 71%

persoonlijke benadering 57% 44% vernieuwing 46% Microbedrijf

Kleinbedrijf

Middelgrootbedrijf

63%

70% Totaal MKB

Bron: Panteia/EIM MKB Beleidspanel, 2012

De prijs van de producten en diensten kreeg het vaakst (65%) bijzondere aandacht door MKB-ondernemers in de bouw en in de groothandel. De persoonlijke benadering van klanten wordt vaker dan gemiddeld genoemd door MKB-ondernemers in de detailhandel (65%) en de groothandel (63%).

10

V o o r a l o p k w a l i t ei t be t e r da n de c o nc u r r en t i e Naast de mogelijkheid om de concurrentie te bestrijden door bepaalde aspecten bijzondere aandacht te geven, is de MKB-ondernemers gevraagd om per aspect te beoordelen hoe het eigen bedrijf scoort ten opzichte van de concurrentie. Wanneer gekeken wordt naar de aspecten prijs van de producten en/of diensten, de kwaliteit ervan en de vernieuwing van producten, diensten en dienstverlening, dan geven de MKB-ondernemers het vaakst (60%) aan beter te scoren dan de concurrentie op het aspect kwaliteit. Bijna vier op de tien MKB-ondernemers zeggen ook op prijs en vernieuwing beter te scoren dan de concurrentie. Figuur 7

Prestaties op verschillende aspecten ten opzichte van de concurrentie Prijs

Microbedrijf

Kleinbedrijf

Middelgrootbedrijf

8% 1%5%

47%

39%

wij presteren even goed

3%

5%

18%

51%

27%

wij presteren beter

13%

48%

35%

Totaal MKB

8% 1%5%

47%

40%

de concurrentie presteert beter

n.v.t.

weet niet/w.n.z.

Kwaliteit

Microbedrijf

Kleinbedrijf

Middelgrootbedrijf

21%

77%

35%

60%

wij presteren beter


2%

26%

71%

Totaal MKB

4%

36%

59%


n.v.t.

4%

weet niet/w.n.z.

Vernieuwing van producten, diensten en dienstverlening

Microbedrijf

37%

Kleinbedrijf

49%

Middelgrootbedrijf

Totaal MKB

wij presteren beter

44%

37%

53%

38%


10%

6%

36%

5% 3%

6% 2%3%

43%


5% 5%

9%

n.v.t.

5% 5%

weet niet/w.n.z.


11

Uit Figuur 8 blijkt dat veel (39%) MKB-ondernemers van mening zijn dat de concurrentie beter presteert dan zij op het gebied van promotie en reclame. Vooral de microbedrijven zijn deze mening toegedaan. Bij de aspecten samenwerking met anderen, vestigingsplaats of locatie en de logistiek en distributie geven de meeste ondernemers aan even goed te presteren als de concurrentie. Figuur 8

Prestaties op verschillende aspecten ten opzichte van de concurrentie Reclame of promotie

Microbedrijf

13%

Kleinbedrijf

39%

24%

Middelgrootbedrijf

Totaal MKB

33%

23%

45%

21%

41%

14%

5% 3%

38%



3%

5% 3%

30%

34%

wij presteren beter

12%

11%

n.v.t.

3%

weet niet/w.n.z.

Samenwerking met anderen

Microbedrijf

20%

39%

Kleinbedrijf

31%

Middelgrootbedrijf

41%

29%

Totaal MKB

10%

9%

42%

21%


10%


7%

14%

13%

39%

wij presteren beter

24%

8%

23%

n.v.t.

5%

6%

7%

weet niet/w.n.z.

Vestigingsplaats of locatie

Microbedrijf

20%

39%

Kleinbedrijf

31%

Middelgrootbedrijf

41%

29%

Totaal MKB

10%

9%

42%

21%


10%


7%

14%

13%

39%

wij presteren beter

24%

8%

23%

n.v.t.

5%

6%

7%

weet niet/w.n.z.

Logistiek en distributie

Microbedrijf

11%

Kleinbedrijf

41%

26%

Middelgrootbedrijf

Totaal MKB

45%

32%

12%

wij presteren beter

6%

40%

7%

19%

47%

42%


2%

6%


8%

38%

n.v.t.

3%

11%

2%

2%

weet niet/w.n.z.


12

Op de aspecten kwaliteit van het personeel en de persoonlijke benadering van de klanten is bijna twee derde van de MKB-ondernemers van mening dat zij beter presteren dan de concurrentie. Vooral bij de kleine MKBbedrijven is men deze mening vaker toegedaan. Figuur 9

Prestatie op verschillende aspecten ten opzichte van de concurrentie Kwaliteit van het personeel

Microbedrijf

Kleinbedrijf

61%

67%

Middelgrootbedrijf

61%

Totaal MKB

62%

wij presteren beter

30%


2%3% 5%

28%

33%

30%


n.v.t.

1%3%

1%5%

2% 2%4%

weet niet/w.n.z.

Persoonlijke benadering van de klanten

Microbedrijf

Kleinbedrijf

64%

26%

66%

27%

Middelgrootbedrijf

64%

27%

Totaal MKB

64%

26%

wij presteren beter



n.v.t.

3%1% 6%

3% 3%

5% 4%

3% 1% 6%

weet niet/w.n.z.


13

4

Uitwerking aandachtsgebieden Uit de vorige paragraaf is naar voren gekomen welke aspecten de MKBondernemers in het afgelopen jaar uit concurrentieoverwegingen bijzondere aandacht hebben gegeven. Per aspect is vervolgens ingegaan op de maatregelen die men in het afgelopen jaar rondom dit aspect heeft getroffen.

4.1

Prijs van producten en/of diensten M K B bi e d t v o o r a l m ee r v o or d ez e l f d e p r i js De prijs van de producten en diensten heeft door 55% van de MKBondernemers in het afgelopen jaar bijzondere aandacht gekregen. Vooral in het kleinbedrijf en middelgrootbedrijf bleek dit aspect een aandachtspunt. Uit Tabel 1 blijkt twee derde (66%) van deze bedrijven in het afgelopen jaar meer te zijn gaan bieden voor dezelfde prijs. Ruim zes op de tien ondernemers hebben het prijsbeleid herzien en iets meer dan de helft van de ondernemers biedt een betere kwaliteit aan voor dezelfde prijs. Het maken van nieuwe prijsafspraken met de bestaande leveranciers komt minder vaak voor. Wel is hier te zien dat het bij het wat grotere MKB in het algemeen gemakkelijker is om over de prijs met leveranciers te onderhandelen dan voor microbedrijven, omdat grotere bedrijven een grotere inkoopmacht hebben. Tabel 1

Genomen maatregelen met betrekking tot de prijs van producten en/of diensten

Maatregel

Microbedrijf

Kleinbedrijf

Middelgroot

Totaal

bedrijf

MKB

Prijsbeleid herzien

61%

64%

56%

61%

Nieuwe prijsafspraken met

39%

64%

74%

42%

52%

51%

53%

52%

65%

71%

61%

66%

bestaande leveranciers Bieden betere kwaliteit voor dezelfde prijs Bieden meer voor dezelfde prijs Bron: Panteia/EIM MKB Beleidspanel, 2013

MKB-bedrijven in de bouw en de transportsector geven vaker (72%) dan gemiddeld in het MKB aan dat zij het prijsbeleid voor de meerderheid van de producten en/of diensten hebben herzien. Nieuwe prijsafspraken met bestaande leveranciers zijn vooral gemaakt door MKB-bedrijven in de groothandel (62%) en de industrie (58%). MKB-bedrijven in de overige dienstverlening, de financiële dienstverlening en de groothandel bieden vaak een betere kwaliteit voor dezelfde prijs, terwijl in de bouw, de autosector en de detailhandel vaker gekozen wordt om meer te bieden voor dezelfde prijs.

14

Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de laatstgenoemde sectoren vooral producten verkopen waarvan de kwaliteit al bij de levering vaststaat. In de dienstverlening en de groothandel heeft men vaker de mogelijkheid om zelf de kwaliteit van de producten en/of diensten te verbeteren.

4.2

Kwaliteit M K B z o e k t v e r b et e r i n g v a n k wa l i t ei t v o o r al i n d e be s t a a n d e p r o d u c t e n e n d i e n st e n De kwaliteit van de producten of diensten heeft bij bijna de helft (49%) van de MKB-ondernemers bijzondere aandacht gekregen, waarbij de kleine en middelgrote bedrijven dit vaker aangeven dan de microbedrijven. Uit Tabel 2 blijkt dat 79% van de MKB-ondernemers die de kwaliteit uit concurrentieoverweging bijzondere aandacht hebben gegeven aandacht geeft aan het verbeteren van de bestaande producten en diensten. Daarnaast geeft 60% aan bijzondere aandacht te geven aan het verhogen van de kwaliteit van deze producten, en 58% van de ondernemers is gaan werken aan de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten. Het opnemen van goedkopere of juist duurdere producten in het assortiment, goedkopere producten inkopen of goedkopere producten gaan produceren, zijn maatregelen die minder vaak door MKB-ondernemers zijn genomen. Tabel 2

Genomen maatregelen met betrekking tot de kwaliteit of vernieuwing van de producten en/of diensten

Maatregel

Microbedrijf

Kleinbedrijf

Middelgroot-

Totaal MKB

bedrijf Goedkopere producten in

26%

31%

31%

27%

28%

31%

32%

29%

77%

88%

89%

79%

55%

80%

80%

58%

60%

58%

66%

60%

Goedkoper inkopen

35%

52%

56%

37%

Goedkoper produceren

19%

30%

44%

21%

assortiment Duurdere producten in assortiment Verbeteren bestaande producten/diensten Ontwikkeling nieuwe producten/diensten Kwaliteit van de producten verhoogd


Aanpassingen in het assortiment worden vooral door de MKB-ondernemers in de detailhandel gedaan. Opvallend is dat dit vaker gebeurt door het opnemen van duurdere producten (53% van de detaillisten) dan door het opnemen van goedkopere producten (43%). In de horeca en de zakelijke dienstverlening zijn ondernemers vaker dan gemiddeld gaan werken aan de verbetering van de bestaande producten en/of diensten.

15

De ontwikkeling van nieuwe producten en diensten heeft vooral plaatsgehad in de groothandel en de zakelijke dienstverlening, en de zakelijke dienstverlening geeft ook aanzienlijk vaker dan gemiddeld in het MKB aan dat zij goedkoper zijn gaan inkopen. Goedkopere productie wordt logischerwijs het vaakst genoemd in de industrie. Bijna de helft (42%) heeft in het afgelopen jaar uit concurrentieoverweging deze maatregel genomen. Meer dan de helft (52%) van de MKB-ondernemers in de industrie heeft daarnaast de kwaliteit van de producten verhoogd.

4.3

Promotie en reclame W e r v e n van n i e uw e kl a nt e n kr i jg t bi j z o n de r e a a n d a c h t Bijna een derde van de MKB-ondernemers heeft promotie en reclame in het afgelopen jaar bijzondere aandacht gegeven, in het kleinbedrijf was dit zelfs 43%. Bijna zes op de tien ondernemers zijn in dit kader meer reclame gaan maken, ongeveer een derde juist minder. Vooral de middelgrote bedrijven geven aan te proberen om de bestaande klanten meer te laten afnemen. Vrijwel alle bedrijven proberen daarnaast om meer nieuwe klanten te werven. Tabel 3

Genomen maatregelen met betrekking tot de promotie of reclame

Maatregel

Microbedrijf

Kleinbedrijf

Middelgroot-

Totaal MKB

bedrijf Meer reclame gaan maken

58%

61%

62%

58%

Minder reclame gaan maken

35%

24%

21%

33%

Proberen bestaande klanten

58%

72%

81%

60%

94%

92%

93%

94%

meer te laten afnemen Proberen meer nieuwe klanten te werven Bron: Panteia/EIM, MKB Beleidspanel, 2012

Het aanpassen van de reclame blijkt vooral voor de ondernemers in de horeca, detailhandel en de groothandel vaak bijzondere aandacht te hebben gekregen. De zakelijke dienstverleners en de groothandel investeren het vaakst in de bestaande relaties. Respectievelijk 76% en 67% van de ondernemers in deze sectoren geeft aan dat zij proberen om de bestaande klanten meer te laten afnemen. Alle ondernemers in de horeca proberen nieuwe klanten te werven.

4.4

Samenwerking S a m e n w er k i n g v o or a l v o or gr o t e r e M K B a a n t r e k k e l i j k Ruim een derde van de MKB-ondernemers besteedde het afgelopen jaar uit concurrentieoverweging aandacht aan samenwerking. Naarmate de bedrijven groter worden, komt samenwerking met anderen vaker voor.

16

Aan samenwerking met de bedrijven uit de eigen branche werd door 82% van de MKB-bedrijven aandacht besteed. Een kwart van de bedrijven zegt ook bijzondere aandacht gehad te hebben voor samenwerking met bedrijven andere branches. Samenwerking met andere bedrijven op regionaal of landelijk niveau komt iets vaker voor (39% van de bedrijven) dan samenwerking met bedrijven op lokaal niveau (37%). De uiterste vorm van ‘samenwerking’ is een fusie of overname van een bedrijf of zelf overgenomen worden door een ander bedrijf. Circa 4% van de bedrijven zegt hier in het afgelopen jaar bij betrokken te zijn geweest, in het middelgrootbedrijf ligt dit percentage, met 19% van de bedrijven, aanzienlijk hoger. Tabel 4

Genomen maatregelen met betrekking tot samenwerking

Maatregel

Microbedrijf

Kleinbedrijf

Middelgroot

Totaal MKB

bedrijf Aangesloten bij commercieel sa-

15%

14%

24%

15%

82%

83%

73%

82%

24%

32%

44%

25%

38%

30%

24%

37%

37%

47%

53%

39%

14%

16%

25%

14%

3%

8%

19%

4%

menwerkingsverband Samenwerken met bedrijven uit onze eigen branche Samenwerken met bedrijven uit andere branches Samenwerken met andere bedrijven op lokaal niveau Samenwerken met andere bedrijven regionaal/landelijk niveau Samenwerken met universiteiten of onderwijsinstellingen Concurrent overgenomen/gefuseerd/zelf overgenomen Bron: Panteia/EIM, MKB Beleidspanel, 2012

In de detailhandel heeft 42% van de MKB-ondernemers zich in het afgelopen jaar aangesloten bij een commercieel samenwerkingsverband en ook in de autosector is dit een veel genomen maatregel (31%). Samenwerking met bedrijven binnen de eigen branche is vooral door de bedrijven in de bouw (90%) en de financiële dienstverlening (88%) een genomen maatregel. De bedrijven in de bouw zoeken deze samenwerking vaak op lokaal niveau. Samenwerking met bedrijven uit andere branches wordt vooral gezocht door de overige dienstverleners en de ondernemers in de industrie, en deze samenwerking vindt vaak op regionaal of zelfs landelijk niveau plaats. Samenwerking met universiteiten of andere onderwijsinstellingen komt het vaakst voor in de overige en de zakelijke dienstverlening. Fusies en overnames zijn relatief vaak genoemd door ondernemers in de financiële dienstverlening (14%) en de groothandel (9%).

17

4.5

Vestigingsplaats M e e r d a n h e l f t M K B h e e f t di s t r i b u t i e o f l o g i s t i e k a a n g e p a s t De vestigingsplaats of locatie van het bedrijf heeft in het afgelopen jaar door 7% van de MKB-ondernemers bijzonder de aandacht gehad. De logistiek en distributie was bij 9% een punt van bijzondere aandacht. Bij middelgrote bedrijven worden deze aspecten vaker genoemd dan bij de microbedrijven en de kleine bedrijven. Als gekeken wordt naar de specifieke maatregelen op deze gebieden, dan worden vooral de aanpassingen aan logistiek en distributie duidelijk vaker genoemd; meer dan de helft van deze bedrijven heeft hier bijzondere aandacht aan besteed. Ook het uitbreiden van de verkoopkanalen, bijvoorbeeld door ook via internet te gaan verkopen, wordt door ongeveer de helft (47%) van deze MKB-ondernemers genoemd. Ruim een derde van deze bedrijven geeft aan dat zij het bedrijfspand of het winkelinterieur hebben verbouwd of vernieuwd. Het openen of sluiten van een of meerdere vestigingen komt aanzienlijk minder vaak voor. Gezien het feit dat dit het hier om een ingrijpende maatregel gaat en veel kleinere MKB-bedrijven hier geen mogelijkheid toe hebben (bijvoorbeeld maar één vestiging bezitten), is dit geen opvallende uitkomst. Tabel 5

Genomen maatregelen met betrekking tot vestigingsplaats, locatie of distributie

Maatregel

Eén of meerdere vestigingen

Microbedrijf

Kleinbedrijf

Middelgroot

Totaal

bedrijf

MKB

3%

12%

12%

5%

9%

18%

20%

11%

35%

42%

47%

37%

Verkoopkanalen uitgebreid

48%

44%

44%

47%

Distributie of logistiek aange-

49%

61%

66%

52%

gesloten Eén of meerdere vestigingen geopend Ons bedrijfspand/ winkelinterieur verbouwd of vernieuwd

past Bron: Panteia/EIM, MKB Beleidspanel, 2012

In de financiële dienstverlening heeft ongeveer een op de zeven bedrijven in het afgelopen jaar een of meerdere vestigingen gesloten. In de overige dienstverlening heeft juist ruim een kwart van de MKB-ondernemers een of meerdere vestigingen geopend. Meer dan de helft van de detaillisten (53%) heeft in het afgelopen jaar het bedrijfspand verbouwd of het winkelinterieur vernieuwd. Uitbreiding van de verkoopkanalen heeft bij bijna twee derde van de MKB-bedrijven in de zakelijke dienstverlening plaatsgevonden. Aanpassingen aan de distributie of logistiek hebben in het afgelopen jaar bij veel groothandelsbedrijven (88%) plaatsgevonden.

18

4.6

Personeel en dienstverlening D i e n s t v e r l e n i n g a a n k l a n t e n bi j g r o o t d e el M K B na a r h o g e r niveau Wanneer MKB-ondernemers hebben aangegeven dat zij bijzondere aandacht hebben besteed aan de kwaliteit van het personeel (18% van de bedrijven) of aan de persoonlijke benadering van de klanten (57%), is hen gevraagd welke maatregelen zij in het afgelopen jaar op deze terreinen hebben genomen. Uit Tabel 6 blijkt dat MKB-ondernemers vooral de dienstverlening aan de klanten op een hoger niveau hebben gebracht (78% van deze bedrijven) en extra aandacht besteed hebben aan de aftersales om de klanttevredenheid hoog te houden. Bijna een derde van de MKB-ondernemers zegt in het afgelopen jaar geïnvesteerd te hebben in extra opleidingen voor het personeel. Een op de vijf bedrijven heeft uit concurrentieoverweging personeel aangenomen, waartegenover 16% van de MKB-ondernemers juist personeel ontslagen heeft. Tabel 6

Genomen maatregelen met betrekking tot personeel, service of dienstverlening

Maatregel

Microbedrijf

Kleinbedrijf

Middelgroot

Totaal MKB

bedrijf Personeel ontslagen

14%

31%

37%

16%

Personeel aangenomen

14%

59%

63%

20%

Dienstverlening op hoger

77%

81%

85%

78%

73%

77%

76%

74%

28%

61%

64%

32%

niveau gebracht Extra aandacht aan aftersales Geïnvesteerd in extra opleidingen personeel Bron: Panteia/EIM, MKB Beleidspanel, 2012

De MKB-ondernemers in de bouw hebben het afgelopen jaar het vaakst (28%) te maken gehad met het ontslaan van personeel. In de horeca (41%) en de industrie (31%) zeggen MKB-ondernemers het vaakst dat zij in het afgelopen jaar personeel hebben aangenomen. Het op een hoger niveau brengen van de dienstverlening aan de klanten is vooral voor ondernemers in de financiële dienstverlening en de detailhandel een veel genomen maatregel. De financiële dienstverlening besteedde daarnaast veel extra aandacht aan het verbeteren van de aftersales om de klanttevredenheid hoog te houden. Investeringen in extra opleidingen voor het personeel worden door het MKB in de overige dienstverlening (51%), de transportsector (44%) en de financiële dienstverlening (40%) relatief vaker gedaan.

19

5

Maatregelen Naast de eerdergenoemde maatregelen kan ieder bedrijf weer andere specifieke maatregelen treffen om in deze economisch moeilijke tijd de concurrentie te verslaan. Bijna de helft van de geënquêteerde MKB-ondernemers zegt hier geen concrete maatregelen te weten of te willen noemen. Uit nadere analyse van de gegeven antwoorden blijkt dat de grootte van de bedrijven geen verschil maakt. Wel blijkt dat ondernemers binnen een bepaalde sector vaker dezelfde maatregelen noemen. Daaruit zou kunnen worden afgeleid dat veel ondernemers in dezelfde branche ideeën met elkaar delen of indirect van goede acties en maatregelen op de hoogte zijn. Enkele opvallende specifieke maatregelen of maatregelen die regelmatig genoemd zijn naar sector: De ondernemers in de industrie nemen vaak maatregelen om kosten te besparen. Hierbij kan gedacht worden aan de inzet van goedkoper personeel, investeringen in nieuwe machines die efficiënter werken of verdere vormen van automatisering. Verder vinden er veel productinnovaties plaats, gebruikt men prijsacties om goedkoper te zijn dan de concurrenten en zet men een persoonlijke benadering van de klanten in. In de bouw zoeken veel ondernemers naar mogelijkheden om nieuwe en duurzame producten op de markt te zetten, brengen zij kwaliteitsverbetering aan en gaan meer aandacht geven aan de klant door een persoonlijke benadering, door bijvoorbeeld de eigenaar van het bedrijf zelf of door relaties mee te nemen naar sportevenementen. Ook noemt een groot aantal bouwondernemers samenwerking met andere bedrijven en instellingen en het zich specialiseren in bepaalde nichemarkten. Ondernemers in de detailhandel noemen vaak social media (Facebook, Twitter enz.) als nieuw promotie-instrument dat in de afgelopen tijd is ingezet. Daarnaast bedenken veel detaillisten unieke acties, besteden meer aandacht aan reclame en het verbeteren van de dienstverlening aan de klanten. De ondernemers in de horeca noemen vaak fysieke maatregelen die zij hebben genomen om het hotel, restaurant of café opnieuw in te richten. Daarnaast geven veel ondernemers aan dat zij andere arrangementen aanbieden of zich op een specifieke doelgroep zijn gaan richten. Anderen proberen het prijs-kwaliteitsniveau te handhaven en zo voor continuïteit in de dienstverlening naar de klanten te zorgen. De autosector noemt als maatregelen het bieden van extra service (klanten ophalen en terugbrengen), een persoonlijker benadering, uitbreiding van het producten- en/of dienstenpakket en een kwaliteitsverbetering. De ondernemers in de groothandel blijken een breed palet aan maatregelen te hebben genomen. Enkele specifieke maatregelen zijn het uitbreiden van het assortiment (onder andere door innovatieve producten), het verbeteren van de service en aftersales, het verbeteren van de logistiek naar de klant en het bieden van een betere kwaliteit of een lagere prijs voor het product.

20

In de transportsector draait het bij de specifieke maatregelen om specialisatie in sommige deelmarkten. Daarnaast besteden veel bedrijven aandacht aan nieuwe/duurzame vervoersconcepten. Ook flexibiliteit en service aan de klanten gebruiken veel ondernemers om zich te onderscheiden van de concurrentie. De financiële dienstverlening heeft zich met name gericht op verbetering van de dienstverlening aan de klanten door persoonlijke aandacht en maatwerkproducten. Daarnaast zoeken zij naar innovaties om daarmee de klanten te ontzorgen en bieden het personeel de mogelijkheid om zich verder te ontwikkelen door opleidingen te volgen. De ondernemers in de zakelijke dienstverlening geven regelmatig aan dat zij de samenwerking zoeken met andere bedrijven en daarmee hun netwerk uitbreiden en de concurrentie bestrijden. Daarnaast kiezen ook hier veel bedrijven voor een persoonlijke benadering, bieden zij maatwerkoplossingen aan de klant of gaan op zoek naar nieuwe markten door nieuwe diensten aan te bieden. Ook het personeel krijgt extra aandacht, bijvoorbeeld door het aanbieden van opleidingen of door intern de medewerkers bij te scholen. In de overige dienstverlening richten veel ondernemers zich op de prijzen van hun producten en/of diensten. Men biedt dezelfde kwaliteit voor een lagere prijs of juist een betere kwaliteit voor dezelfde prijs. Ook veel genoemd wordt het personeel; er wordt aandacht besteed aan een klantvriendelijk optreden. Flexibiliteit is daarbij ook erg belangrijk, klanten kunnen op hun wenken bediend worden op ieder moment dat men zich iets wenst.

21

6

Stellingen rondom concurrentie Aan de MKB-ondernemers zijn zes stellingen voorgelegd over concurrentie en de gevolgen daarvan voor het eigen bedrijf. Zie Figuur 10 voor de uitkomsten hiervan naar grootteklasse. Uit de figuur blijkt per stelling het volgende: Bijna de helft (45%) van de MKB-ondernemers zegt dat de concurrentie een negatieve invloed heeft op de omzet van het bedrijf. Vooral de ondernemers met kleine en middelgrote bedrijven zijn het eens met deze stelling. Bijna een kwart (24%) van de MKB-ondernemers geeft aan dat de concurrentie een negatieve invloed heeft op de werkgelegenheid in het bedrijf. Ook hier zijn de ondernemers met kleine en middelgrote bedrijven het vaker eens met deze stelling. Ruim 60% van de MKB-ondernemers is van mening dat de onderhandelingskracht van hun afnemers toeneemt. Vooral het kleinbedrijf lijkt hier relatief vaak mee te maken te hebben. De onderhandelingskracht van de leveranciers neemt volgens ruim een kwart (26%) van de MKB-ondernemers toe. Ook hier is het kleinbedrijf het relatief vaak eens met de stelling. Circa een op de zeven MKB-ondernemers (16%) zegt op dit moment door de toegenomen concurrentie verlies te maken. Dit komt het vaakst voor onder de microbedrijven. Het middelgrote MKB lijkt op dit punt minder gevoelig voor de concurrentie. Bijna negen op de tien MKB-ondernemers (89%) onderschrijven de stelling dat hun bedrijf over twee jaar zeker nog zal bestaan. Het kleinbedrijf en het middelgroot bedrijf zijn hier nog stelliger in, respectievelijk 95% en 96% van de ondernemers geeft aan het eens te zijn met deze stelling.

22

Figuur 10 Oordeel over concurrentie en de effecten ervan op het eigen bedrijf "De concurrentie heeft een negatieve invloed op de omzet van mijn bedrijf" Microbedrijf

53%

44%

Kleinbedrijf

46%

51%

Middelgrootbedrijf

44%

52%

Totaal MKB

52%

45%

"De concurrentie heeft een negatieve invloed op de werkgelegenheid van mijn bedrijf" Microbedrijf

23%

74%

Kleinbedrijf

68%

Middelgrootbedrijf

68%

Totaal MKB

30% 29% 24%

74%

"De onderhandelingskracht van onze afnemers neemt toe" Microbedrijf

36%

59% 20%

Kleinbedrijf Middelgrootbedrijf

78%

22%

Totaal MKB

74%

35%

61%

"De onderhandelingskracht van onze leveranciers neemt toe" Microbedrijf

25%

69%

Kleinbedrijf

30%

66%

Middelgrootbedrijf

19%

78%

Totaal MKB

26%

69%

"Door de toegenomen concurrentie maakt mijn bedrijf nu verlies" Microbedrijf

82%

Kleinbedrijf

83%

16% 14%

Middelgrootbedrijf 93% Totaal MKB

7%

82%

16%

"Mijn bedrijf bestaat over twee jaar zeker nog" Microbedrijf Kleinbedrijf

3%

88%

1%

Middelgrootbedrijf

4%

Totaal MKB

2% Mee oneens

95% 96% 89% Mee eens


23

De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl.

Recente Publieksrapportages A201305

24-01-2013

Grondstofschaarste?

A201303

24-01-2013

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en

A201302

08-01-2013

Financiering van innovatie in het MKB

A201218

15-01-2013

Samen starten

A201217

17-01-2013

Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder

A201216

9-1-2013

A201215

19-12-2012

A201214

7-12-2012

Meer innovatie door buitenlanders?!

A201213

4-12-2012

Meerwaarde van studentbedrijven

A201212

4-12-2012

Duurzaam ondernemen in het MKB

A201211

12-11-2012

Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands

A201210

19-11-2012

Gebruikers en communities

A201209

8-8-2012

Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010

A201208

6-7-2012

Nieuwe financieringsvormen voor het MKB

A201207

20-6-2012

Monitor Inkomens Ondernemers

A201206

20-6-2012

Een typologie van ondernemers met lage inkomens

A201205

28-6-2012

Kleinschalig Ondernemen 2012

A201204

30-5-2012

Hoe ondernemend zijn zzp'ers?

A201203

22-5-2012

Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB

A201202

16-4-2012

Vergrijzing en ondernemerschap

2013 - Update december

personeel Financieringsmonitor topsectoren 2012 Ondernemen zonder personeel

Hoe werken bedrijven samen in projecten?

A201201

4-4-2012

A201113

22-11-2011

Ondernemen in de Sectoren 2011

A201112

22-11-2011

Zelfbewust een Zelfstandige Positie

A201111

21-9-2011

Kerngegevens MKB 2011

A201110

25-8-2011

Financieringsmonitor 2011

A201109

22-8-2011

Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbe-

A201108

14-7-2011

Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands

A201107

19-5-2011

Ondernemen voor de toekomst

A201106

27-4-2011

Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese

A201105

20-4-2011

Uitvinders in Nederland

A201104

28-4-2011


A201103

10-3-2011

Trendstudie MKB en Ondernemerschap

A201102

8-3-2011

Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2010

A201101

5-1-2011

Startende ondernemers

A201012

8-12-2010

drijf 1995-2015

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid Global Entrepreneurship Monitor 2009 The Netherlands

A201011

16-11-2010

A201010

9-11-2010

A201009

14-10-2010

De arbeidsmarkt van Midden-Nederland

A201008

14-10-2010


A201007

30-9-2010

Stand van Zaken Zonder Personeel

A201006

23-6-2010

Internationale benchmark ondernemerschap 2010

A201005

31-5-2010

Bedrijfsbeëindigingen in het kleinbedrijf

Ondernemen in de sectoren 2010 – 10 brochures

24

A201004

april 2010

Octrooien in Nederland

A201003

12-4-2010

Ondernemen voor anderen!

A201002

15-2-2010

Een kwestie van ondernemen

A201001

11-1-2010

Innovatief ondernemerschap in detailhandel, horeca en ambacht

A200918

1-12-2009

Slim en gezond afslanken

A200917

2-11-2009

Ondernemen in de Sectoren

A200916

30-10-2009

A200915

17-8-2009

Criminaliteitspreventie door kleine bedrijven

A200914

16-6-2009

Global Entrepreneurship Monitor 2008

A200913

15-5-2009

Internationale benchmark ondernemerschap 2009

A200912

20-5-2009


A200911

3-4-2009

Kopstaartbedrijven

A200910

1-4-2009

Ondernemerschap in de wijk

A200909

27-3-2009

A200908

half juni 2009

A200907

24-3-2009


A200906

19-3-2009

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid

A200905

17-3-2009

Afhankelijkheid in de metaalsector

A200904

12-3-2009

Beter inzicht in multicultureel ondernemerschap

Springen over de Grens

The Netherlands

Van werknemer tot ondernemer Review: Internationalisering van het Nederlandse MKB

A200903

5-2-2009

A200902

13-1-2009

Toekomst concurrentiepositie MKB

A200901

13-1-2009

MKB in regionaal perspectief

A200815

19-12-2008

Succes met samenwerking

A200814

16-12-2008

Tijdelijke samenwerkingsverbanden in het Nederlandse MKB

A200813

8-12-2008

Sociaal ondernemerschap

A200812

8-12-2008

Ondernemen in de Sectoren

A200811

28-10-2008

A200810

23-9-2008

A200809

8-9-2008

Internationale benchmark ondernemerschap

A200808

3-9-2008

Nalevingskosten van wetgeving voor startende bedrijven

A200807

september 2008

A200806

18-9-2008

A200805

8-7-2008

Ten years entrepreneurship policy: a global overview

Ondernemerschap in de zorg In- en uitstroom in de detailhandel

Stimulering van ondernemerschap in middelgrote gemeenten HRM-beleid in het MKB Global Entrepreneurship Monitor 2007 The Netherlands

A200804

14-7-2008


A200803

26-6-2008

Ondernemerschap in de regio

A200802

27-3-2008

Herstructurering van winkelgebieden

A200801

25-2-2008

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid

A200714

21-12-2007

Technologiebedrijven in het MKB

A200713

19-12-2007

MKB in regionaal perspectief

A200712

15-11-2007

Voor het gewin of voor het gezin?

A200711

7-11-2007

A200710

25-10-2007

A200709

13-9-2007

Ondernemerschap in het primair en voortgezet onderwijs

A200708

21-6-2007


A200707

21-6-2007

Global Entrepreneurship Monitor 2006 Nederland

A200706

13-6-2007

Een eigen bedrijf: loon naar werken?

A200705

10-5-2007

Internationale benchmark ondernemerschap

Van onbemind tot onmisbaar Ondernemen in de Sectoren

25

Concurrentie in het MKB Hoe concurrentie het MKB scherp houdt

Recommend Documents