c o m m u n i c a t i e e n k e r k e n w e r k i n g e m e e n t e e n p a ro c h i e
Het presentatieblad van de kerk Met grote regelmaat worden in conTact suggesties gedaan om de kwaliteit van het kerk- of parochieblad te verbeteren. Dat is niet vanuit een zekere drammerigheid, maar vooral omdat niet bij iedereen duidelijk is dat dit blad het krachtigste medium is om de kerk te presenteren. Naar de eigen leden toe, maar ook naar buiten.
Zo kreeg ik laatst een parochieblad toegezonden waarin zelfs de uitslagen van de plaatselijke sportclubs stonden en de winnende duiven van de postduivenvereniging. Dat is natuurlijk in een grote plaats niet te doen, maar het geeft wel aan op welke manier men het blad in de samenleving wil neerzetten.
Een onderzoek onder Duitse parochiebladen, die vaak nog huis-aan-huis worden rondgebracht, leerde dat ook heel veel mensen die geen lid waren van de kerk of al jarenlang passief lid, toch de tijd namen om élk nummer van het ontvangen blad door te lezen en daar gemiddeld 7 minuten de tijd voor namen! Dat zijn feiten die ook wel eens op tafel kunnen worden gelegd als er weer wordt gesproken over bezuinigingen op de kerkbladkosten. Je zou er zelfs meer geld voor moeten vrijmaken. Noem het dan geen kerkbladkosten maar besteding van evangelisatie-geld.
Onderaan deze pagina staat een foto van koningin Juliana, die is aangeboden aan de abonnees op Red@ctieService. Ruim 48 redacties met een totale oplage van 63.000 exemplaren meldde deze foto te hebben gebruikt bij een bericht rond het overlijden en de begrafenis. Op die manier wordt ook een stukje actualiteit in de kerkbladen gebracht. Daar waar men zich richt op meer dan alleen de eigen gemeenteleden geeft dat een extra inhoud aan het blad en zal het in de wachtruimten van artsen, in de bibliotheek en andere openbare ruimten vaker gepakt en gelezen worden. De kans om je als kerk te presenteren. Leen van den Herik
con†act
voorjaar
2004 jaargang 14
nummer 1
2. pastoraat 2. catechesespecial
met mensen in en rondom kerk en parochie
3. mediabeleid PKN 4. logo PKN 5. marktplein 6. rk-encyclopedie 7. gebed v/d week 8 expressie 9 DONEK 10 eBooks en PDF 11 geldwerving 12 dichter bij muziek 13 taaltoestanden 13 auteurs op pad 14 kerkblad(en) 16 webwijzer 17 boekbesprekingen 18 gemeenteopbouw 19 fusie-sprookje 19 korte berichten 24 catechesedag
con†act
voorjaar 2004
1
Een vergrijzende kerk vraagt meer ouderenzorg
Een levensverhaal als houvast Begin mei verschijnt ‘Een levensverhaal als houvast’. Dit boek gaat over ‘ouderen met versluierende geestkracht/dementie en hun levensboek’. Uitgangspunt is dat ouderen tot hun sterven de waardigheid van hun uniek zijn houden. Pastores en anderen die bezoekwerk doen kunnen dit bevorderen door het ontwikkelen van levensboeken. Zo’n levensboek is een boek waarin het leven van een oudere wordt beschreven.
Een levensverhaal als houvast, Ineke-Regina Uytenbogaardt, Narratio, Gorinchem € 9,00
De auteur, Ineke-Regina Uytenbogaardt, zegt hierover: ‘Iemand stelde mij eens de vraag of het maken van een levensboek niet een soort fröbelactiviteit was, waar een kerkelijke gemeente niet veel mee te maken had. Mijn antwoord kwam op het volgende neer. De kerkelijke geloofsgemeenschap leeft van verhalen. Verhalen over de Eeuwige/God met mensen en van mensen met de Eeuwige/God, en verhalen van mensen met elkaar. Rondom deze verhalen komt de geloofsgemeenschap bij elkaar en viert ze. Het kan en mag niet gebeuren dat mensen met hun verhaal in de mist van deze ziekte en uit het geloofsgesprek verdwijnen, wanneer ze door hun dementie niet meer in staat zijn aan dat geloofsgesprek deel te nemen. Fragmenten uit hun levensverhaal kunnen zichtbaar worden in een levensboek. Mensen uit de directe leefomgeving, waaronder mensen uit de geloofsgemeenschap, zouden kunnen helpen om de fragmenten die door deze persoon belangrijk gevonden worden om bewaard te blijven, vast te leggen als zichtbaar levensverhaal. Van een fröbelactiviteit wordt een levensboek dus een teken van verbinding tussen mensen. Ieder mens is geliefde van de Eeuwige, mag er zijn. De geloofsgemeenschap is een oefenplaats van deze liefde. Opdat wij niet uit elkaars gena-
Voorbeeldpagina uit een levensboek de vallen en ieder gekend blijft in wie zij of hij op dit moment is. Wie de teksten van deze verhalen stil met het hart leest, hoort mogelijk achter deze teksten de vraag om leven in aandacht. Om leven vanuit je bron, de Bron.’ Een werkboek voor gemeenten en parochies die oog hebben voor hun vergrijsde leden en de zorg die dit met zich brengt. Maar ook voor mensen persoonlijk die te maken hebben met dementie in familie- of kennissenkring.
‘The free lunch is over’ schrijft de hoofdredacteur van Trouw op de website. Het oorspronkelijk rijke aanbod aan informatie wordt steeds vaker achter een betaalcode gezet of is exclusief voor abonnees. In sommige gevallen terecht, zoals op www.kerkblad.nl waar foto’s voor gebruik in parochie- en kerkbladen zijn te downloaden. Daar moeten tenslotte ook rechten voor worden betaald. Maar wat heeft het nou voor zin om informatie over de inhoud van Trouw, alleen toegankelijk te maken voor abonnees? Dus hebben ze er terecht een kweekvijver van gemaakt: maak je benaderbaar voor abonnementen of (PCM)boeken en je bent welkom. Ook wij stonden voor de keuze om voor de digitale con†act het abonnementsgeld te handhaven of het voortaan gratis toe te zenden. In het vertrouwen dat er voldoende papieren-abonnees blijven om te kunnen lunchen, hebben we er een gratis service van gemaakt, om met meer mensen in contact te kunnen komen.
2
con†act-pastoraat
voorjaar 2004
De Protestantse Kerkdag en kerkelijk mediabeleid
Anders denken over kerken en media ‘Het mediabeleid van de Protestantse Kerk in Nederland bij de tijd brengen.’ Het was een van de adviezen in het uitstekende artikel van Willem van der Meiden in Trouw van 22 januari over ‘Samen op Weg en de media’. Vraag is: wat moeten we daaronder verstaan? En ook: gaat het om mediabeleid of om beleid überhaupt? In het genoemde artikel schetste Willem van der Meiden, met ook veel interessante historische gegevens, hoe de media zowel positief als negatief het Samen op Weg-proces hebben beïnvloed. Positief doordat het appèl van ‘De Achttien’ in 1961 om stappen te zetten naar hereniging nooit van de grond zou zijn gekomen zonder de ruime media-aandacht die daaraan werd gegeven. Negatief doordat de tegenstanders van Samen op Weg steeds handig gebruik wisten te maken van de media om hun standpunten wereldkundig te maken en de synodes onder druk te zetten. Die media gaven soms ook wel eens te veel gehoor aan deze lobbygroepen zonder hun argumenten kritisch te wegen. De opstelling van de synodes, de supporters van Samen op Weg en de kerkelijke functionarissen was daar tegenover niet altijd realistisch. Te gemakkelijk gingen zij ervan uit dat met name een medium als Trouw wel ‘hun’ kant zou kiezen, en niet zelden was men verbolgen als de ‘tegenpartij’ de volle aandacht kreeg. Op de achtergrond was er bij de synodes te weinig inzicht in de werkwijze van de media, die nu eenmaal primair uitgaan van wat ‘nieuws’ is en wat niet. Kortom, aldus Van der Meiden, het mediabeleid van wat per 1 mei de PKN heet zou meer ‘bij de tijd’ moeten zijn. Heb niet te veel vertrouwen in je eigen zorgvuldig opgestelde persberichten, lijkt hij synodebestuurders (en ook lokale kerkbesturen?) toe te roepen. Die verdwijnen immers maar al te gemakkelijk in de royaal bemeten redactionele prullenmand. Goed, maar hoe dan wel? Media laten zich niet sturen, zeker, maar Van der Meiden betoogt nu juist dat lobbygroepen in de kerk veelvuldig van die media gebruik hebben gemaakt, zelfs dat de media zich te veel voor hun karretjes hebben laten spannen. Dus, hoe dan ook, er is invloed. Als actiegroepen dat kunnen, moet de PKN toch ook invloed kunnen uitoefenen. Misschien niet via ‘persberichten’, maar dan toch op een andere manier. Als we daarover gaan nadenken, moeten we in elk geval verdisconteren dat de media een belangrijke rol spelen in de samenleving van vandaag. Het zijn geen doorgeefluiken van wat anderen
con†act-beleid
melden, maar zelfstandige fenomenen. En aan dat besef ontbreekt het mijns inziens. Ook op plaatselijk vlak. Protestantse Kerkdag als voorbeeld Laten we dit eens concretiseren aan de hand van een toepasselijk en actueel voorbeeld. Want dan worden mogelijke keuzes duidelijk. Zaterdag 12 juni houdt de PKN een ‘Dag van de Vereniging’ (ook wel ‘Protestantse Kerkdag’ genoemd) in de Utrechtse Jaarbeurs. Natuurlijk is die dag niet zomaar wat, want het is de eerste publieke manifestatie van de PKN na 1 mei, de officiële fusiedatum. Dus is er alles aan gelegen te bekijken welke rol ‘de media’ in die gebeurtenis spelen of zouden kunnen spelen. Natuurlijk weet ik ook wel dat de plannen daarvoor in kannen en kruiken zijn. Zo zullen liturgische, diaconale en missionaire activiteiten er worden gepresenteerd en is er een veelheid van workshops waaraan men kan deelnemen. Elke gemeente is al opgeroepen om met een delegatie van tien mensen naar de Jaarbeurs te komen. Goed, maar stel nu dat alles om zo te zeggen nog blanco is. Stel dat de organisatoren van deze dag Van der Meidens artikel erbij nemen en zijn wijze lessen tot zich laten doordringen om mede aan de hand daarvan hun plannen te trekken. In zo’n vergadering zou men allereerst kunnen opmerken dat een manifestatie in de Jaarbeurs an sich niets bijzonders is. Daarvan zijn er duizenden. Dat het programma zeer interessant is, dat er veel mensen komen en dat ze enthousiast zijn over wat wordt aangeboden, het zal waar zijn, maar het is geen nieuws. Je kunt persberichten uitgeven wat je wil, maar het effect zal gering zijn. Ook het feit dat ‘de breedte van de kerk’ daar aanwezig is genereert geen journalistieke opwinding, integendeel. SoW-gemeenten promoten Dus wat doe je, als organisatoren? Nadenken over nieuws. En over strategie. De afgelopen jaren heeft ‘de rechterflank’ het nieuws rond Samen op Weg gedomineerd, met daar tegenover laverende synodes. Het ‘brede midden’ dat achter Samen op Weg staat werd weinig gehoord. Dat moet op 12 juni worden rechtgetrokken. Verder: als je de PKN wilt profileren, kun je niet om de SoW-gemeenten heen. Inhoudelijk staan die voor dezelfde zaak, en het feit dat er straks gemeenten van een bepaalde kerkelijke ligging naast elkaar blijven bestaan doet daar niets aan af. PKN en SoW-gemeenten zijn twee handen op één buik. In de publiciteit kwam ik wel de vergelijking
voorjaar 2004
3
De Protestantse Kerkdag en kerkelijk mediabeleid
tegen met de zgn. A- en B-kerken die nog lang binnen de Gereformeerde Kerken zijn gebleven na de ‘Vereniging’ van 1892. Het onderscheid tussen verschillende typen gemeenten binnen de KPN zou dus niets nieuws zijn. Akkoord, maar die A- en B-kerken zijn wel al sinds lang verdwenen. Dus als we naar de toekomst kijken, zijn de SoWgemeenten het gezicht van de kerk. Straks moet het die kant op. Je zou je kunnen afvragen hoe dit zodanig over het voetlicht kan komen dat het spannend is en media-aandacht opwekt. Nee, aan succesverhalen van goed lopende SoWgemeenten denk ik niet bepaald. Dat is alleen maar saai en kneuterig. Ik zou eerder denken aan bondsdominees die in SoW-gemeenten werken. Goed van de tongriem gesneden bonders die zich met hart en ziel voor Samen op Weg hebben ingezet maar tegelijk de bezwaarden aanvoelen, zouden indruk kunnen maken op deze bijeenkomst. Het zou een verhaal kunnen zijn van ‘zwei Seelen in einem Brust’. Een persoonlijk verhaal over angst en twijfel, moeite en verdriet, herkenning en tweespalt, vooroordeel en nieuwe vriendschappen, misschien ook verwijdering van anderen. Ik zou ervoor tekenen! En wie zal zeggen hoeveel bonders die nu eigen wegen gaan of dreigen af te haken daardoor tot nadenken kunnen worden gebracht? Er moet ook een SoW-verhaal te vertellen zijn dat meer is dan een verhaal van pappen en nathouden, van samenvoegen van structuren, van regie houden over onontkoombare teruggang.
‘De Achttien’ werden gedreven door een missionair perspectief. De samenleving had het volgens hen nodig dat hervormden en gereformeerden samengingen. Ruim veertig jaar later glimlachen we wel wat over dat idealisme. Maar zou er geen SoW-gemeente in dit land te vinden zijn die met verve kan verkondigen: ‘ja verdomd, ze hadden gelijk, we hebben hun oproep ter harte genomen, en kijk eens wat ervan geworden is, de velden zijn wit om te oogsten!’? Stellingen Verder: stellingen over controversiële onderwerpen gericht op de PKN van de toekomst zouden aan de orde kunnen komen, van tevoren te publiceren en te verdedigen door mensen van uiteenlopende komaf. Ook markante uitspraken van ‘kerkleiders’ tijdens de manifestatie kunnen voor nieuws zorgen. Wat is de volgende kerkfusie? Wil de PKN in 2017, als 500 jaar Reformatie wordt gevierd, samengaan met de RoomsKatholieke Kerk? Als Bas Plaisier, tenslotte onze protestantse bisschop, daarover nu eens een paar krasse oneliners zou loslaten, zou dat mooi zijn. Om in de krant te komen? Nee, om duidelijk te maken dat de PKN niet zelfvoldaan achterover leunt, maar naar de toekomst kijkt.
Daan van der Waals
[email protected]
Het nieuwe logo van de Protetstanse kerk Korte uitleg hier bij van de website van de PKN over de symbolen die dit beeldmerk sieren: cirkel, symboliseert de eenheid, ook van de kerken. Het is tevens teken van volkomenheid en eeuwigheid en daarmee ook voor God; kruis, christelijke symbool bij uitstek. Gekozen is voor het Griekse kruis met vier gelijke armen; achtarmige kruis (in de stralenkrans) is een samenstelling van het Griekse kruis en de chi, de eerste letter van het Griekse christus. De acht armen verwijzen bovendien naar de achtste dag, de dag na de vervulling van de schepping, als teken van opstanding en het nieuwe begin. duif, is goed zichtbaar in het midden, teken van vrede en van de heilige Geest Het beeldmerk bepaalt dus bij de drie-enige God en daarmee de gekozen weg voor deze kerk.
4
con†act-beleid
voorjaar 2004
Praten met theoloog is minder beladen dan met psycholoog
‘De kerk is er ook voor het marktplein’ Predikant Albert A. van Daalen is onder de naam Alvadam Ministries een theologische dienst- en hulpverlening gestart voor bedrijven en instellingen in de profit- en non-profitsector. Het bedrijf ‘verhuurt’ theologen voor een breed scala van werkzaamheden, variërend van incidentele conflictbemiddeling tot het helpen bij de totstandkoming van het bedrijfsbeleid voor de lange termijn. Alvadam kan putten uit een netwerk van tachtig theologen met diverse studie- en praktijkachtergronden. Het accent bij de dienstverlening ligt op begrippen als verantwoord ondernemen en interreligieus management. Van Daalen noemt het zelf ‘theologische matchmaking voor het bedrijfsleven’ en zegt in te spelen op de toenemende behoefte aan bezinning in de maatschappij. “Dat geldt voor individuen, maar ook voor groepen, zoals bedrijven en instellingen. De kerk is er niet alleen voor het kerkplein, maar ook voor het marktplein”, aldus Van Daalen. Het idee voor het oprichten van Alvadam kwam door ervaringen die Van Daalen had als predikant, in privé-contacten en in de serviceclub de Rotary. Mensen die zijn achtergrond kennen spreken hem regelmatig aan over levensbeschouwelijke zaken. “Als ondernemers horen dat ik predikant ben gaan zij vaak direct praten over ondernemen en ethiek. Soms lijkt het wel of zij bij mij komen biechten.” “In de jaren tachtig en negentig was een thema als ethiek minder actueel. Toen ik predikant was geworden, kwamen termen als ‘verantwoord ondernemen’ meer in the picture. Ik denk dat ondanks de ontkerkelijking en secularisatie ethiek, godsdienst en spiritualiteit altijd in onze cultuur aanwezig zijn geweest.” “Bij het bedrijfsleven groeit het besef dat gezocht moet worden naar een verantwoorde wijze van ondernemen, die rekening houdt met de (plaatselijke) maatschappelijke opvattingen en gewoonten. En als je praat over lokale normen en waarden heb je het al gauw over een religieuze achtergrond. Zij hebben daarom een groeiende behoefte om meer over religie en levensbeschouwing te weten te komen.” Volgens Van Daalen geldt dat ook voor bedrijven die in Nederland actief zijn, niet in de laatste plaats door de complexiteit van de multiculturele samenleving. “Vroeger was normen en waarden een veel duidelijker begrip. Er is nu wel een gemeenschappelijke noemer, maar de keuzes voor bepaalde normen en waarden kunnen verschillend zijn op basis van de religieuze verscheidenheid in de maatschappij. Bedrijven krijgen daar ook mee te maken, zowel intern als extern.”
con†act-bedrijfspastores
Alvadam kan een bijdrage leveren aan het ‘interreligieus management’: algemene informatieverschaffing over religies en levensbeschouwelijke vraagstukken, de religieuze achtergrond van eigen werknemers, klanten of landen; het helpen bij ethische vraagstukken; conflictbemiddeling, het opzetten en/of verlenen van geestelijke verzorging of bij de werving en selectie van een geestelijk verzorger. Het uurtarief voor een theoloog bedraagt tussen de vijftig en honderd euro, afhankelijk van ervaring en werkterrein. Theologen zouden als het gaat om het beslechten van geschillen een belangrijke rol kunnen spelen. “De ervaring is dat mensen makkelijker naar een theoloog stappen. Praten met een theoloog is minder beladen dan met een psycholoog. Een theoloog weet bovendien meer van de religieuze achtergrond van mensen. Die verschillen in opvatting over normen en waarden als gevolg van religie of levensbeschouwelijke opvattingen kunnen ook een rol spelen bij conflicten.” Bedrijven huren doorgaans pas een externe deskundige in als zij zeker weten dat het iets oplevert. Van Daalen geeft toe dat het effect van de dienstverlening van Alvadam niet altijd direct meetbaar is. “In het geval van een conflict kunnen wij een oplossing voor de korte termijn bieden. Er zijn ook andere voorbeelden van zaken die direct resultaat geven. Wij kunnen ook een bijdrage leveren aan het bedrijfsbeleid voor de lange termijn. Ondernemers zullen niet altijd onmiddellijk het nut daarvan zien. Zoals het opzetten van een stiltecentrum, waarin alle personeelsleden zich kunnen vinden. Een dergelijke voorziening heeft ook z’n effect, op de harmonie binnen het bedrijf, maar dat wordt pas zichtbaar na enkele jaren. Tevreden werknemers zijn echter de beste ambassadeurs voor een bedrijf.” “Dat geldt ook voor het begrip verantwoord ondernemen. Bedrijven zien niet altijd wat hen dat oplevert. De consument zal wel degelijk bij zijn keuze laten meewegen of een bedrijf zijn producten vervaardigt op een verantwoorde wijze in een verantwoorde omgeving. Een groot aantal consumenten doen dat al bij het zoeken van beleggingen. Zij willen alleen hun geld investeren in beleggingen die zij maatschappelijk verantwoord vinden.” Van Daalen verwacht niet dat ieder bedrijf over tien jaar een theoloog op de loonlijst heeft staan, maar er zal meer en meer een beroep worden gedaan op de deskundigheid van die beroepsgroep.
Door Bert-Jan Klein voorjaar 2004
bron: Gooi&Eemlander 12 maart 2004 Meer informatie is te vinden op www.alvadam.com
5
Online encyclopedie en Nieuwe Bijbelvertaling
Online encyclopedie De Katholieke Bijbelstichting (KBS) gaat participeren in de online encyclopedie van het katholicisme, een project waarmee de RKK-website katholieknederland.nl in november 2003 is gestart. De KBS stelt alle inleidingen op bijbelboeken die in de Willibrordbijbel (1995) zijn opgenomen, beschikbaar voor online publicatie.
Steven Schenk – KBS;
[email protected] Joost van der Net – RKK;
[email protected] KBS: Postbus 1274 • 5200 BH ’sHertogenbosch
[email protected] www.rkbijbel.nl www.willibrordbijbel.nl
Philippe van Heusden, directeur van de KBS: “Ik sluit mij van harte aan bij de kerkhistoricus Peter Nissen, die de online encyclopedie al eerder een ‘prachtig initiatief’ heeft genoemd. Onze inleiding op de boeken van de Bijbel kunnen in de encyclopedie simpelweg niet ontbreken. De Bijbel is immers de eerste en voornaamste bron van het katholieke geloof.” De KBS werkt overigens al langere tijd samen met de website katholieknederland.nl. Het online brengen van de complete Willibrordbijbel in november 2002 was een gezamenlijk initiatief van beide organisaties. Het bezoek aan deze willibrordsite (www.willibrordbijbel.nl) groeit sterk. In het afgelopen halve jaar bezochten per dag gemiddeld 500 mensen de site om online de Bijbel te lezen.
Inleidingen op bijbelboeken hebben de functie om lezers achtergronden te geven over de structuur en inhoud van de tekst, over de auteur en de tijd van ontstaan en over de betekenis van het betreffende boek. Alle inleidingen die door de KBS voor online publicatie in de encyclopedie beschikbaar zijn gesteld, worden door de redactie van de website katholieknederland.nl voor internet bewerkt. Het copyright van de online gepubliceerde teksten blijft berusten bij de KBS. De eerste artikelen die op de inleidingen van de Willibrordvertaling zijn gebaseerd, verschijnen vandaag in de encyclopedie online. Het gaat onder meer om ‘Bijbel’, ‘Oude Testament’ en ‘Nieuwe Testament’. Hierna volgen in de loop van de maand februari de teksten over de 73 afzonderlijke bijbelboeken. De Mediawet kent zendtijd toe aan diverse levensbeschouwelijke organisaties, waaronder het Rooms-katholiek Kerkgenootschap(RKK). De KRO en de Nederlandse Bisschoppenconferentie zijn in 1957 overeengekomen dat de KRO de RKK-zendtijd op radio en televisie verzorgt. Hieronder valt ook de verzorging van de website www.katholieknederland.nl. Steven Schenk
Nieuwe Bijbelvertaling in zicht Eind oktober zal de officiële presentatie zijn van De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV), maar de publiciteitsmachine is al op volle gang. Zo heeft ook dit project een eigen logo gekregen en worden deelvertalingen al gebruikt in de liturgie en speciale workshops. Ook op de Protestantse Kerkdag op 12 juni a.s. zijn er gespreks en discussiemogelijkheden met vertalers en mensen van het Nederlands Bijbelgenootschap. Er verschijnen verschillende edities afhankelijk voor de gebruiksdoelen. Zelfs wordt er samengewerkt met uitgeverij Querido om ook een uitgave te maken die past in de rijen van de Wereldliteratuur. Voor wie het allemaal te ingewikkeld vind om steeds te blijven volgen, is err een eenvoudig advies: kijk op kerkboek.nl. Daarin worden alle verschillende edities benoemd en (zodra bekend) van een prijs voorzien. Bij kerkboek.nl kun je zelfs al intekenen op de bijbels, zodat je verzekerd ben van een exemplaar meteen op 27 oktober. Die dag zullen ook alle tien de documentatiecentra op de RDC’s en het LDC in het teken staan van deze nieuwe vertaling en ter plaatse kunnen de bestelde bijbels worden afgehaald. Dus reserveer!!
Kees Uitewaal
[email protected]
6
con†act-bijbel en religie
voorjaar 2004
Vo o r w i e m o e i t e h e e f t g e b e d s w o o r d e n t e v i n d e n
Het gebed van de week Vanaf februari 2000 verzorg ik in ons kerkelijk centrum ‘De Bron’ in IJsselmuiden wekelijks het Gebed van de week. Iedere zondag staat op een vaste plek in de hal een kleine standaard van kunststof met daarin een vijftigtal exemplaren van een gebed, dat door de kerkgangers kan worden meegenomen. In IJsselmuiden hebben wij ervoor gekozen het Gebed van de week gratis voor de kerkgangers beschikbaar te stellen. Het is natuurlijk ook mogelijk om af en toe een gift te vragen. Een studieverlof over ‘bidden’, een bezoek aan een kerk in Vézelay en de regelmatig terugkerende opmerking in pastorale gesprekken over de moeite om woorden voor gebed te vinden, brachten mij op de gedachte om voor de gemeenteleden wekelijks een gebedstekst beschikbaar te stellen. De keus van de tekst van deze gebeden wordt onder meer bepaald door de tijd van het kerkelijk jaar, maar er zijn ook meer algemene teksten, b.v. voor rond de maaltijd, voor uit de traditie van de Kerk der eeuwen en uit nieuwe teksten van het en der. Tot nu toe heb ik steeds zelf deze keus bepaald, maar ik heb ook wel gemeenteleden uitgenodigd mij teksten door te geven die zij elders aantroffen en die hen aanspraken. Verschillende kerkelijke gemeenten en parochies hebben inmiddels dit initiatief overgenomen. Om de kerkgangers vertrouwd te laten worden met dit initiatief, wordt vooral in het begin van de verspreiding enige aandacht via het kerkblad of - zo mogelijk - de zondagsbrief aanbevolen. Overigens hoeft de verspreidingsplaats niet tot het kerkgebouw beperkt te blijven: er zijn ook andere plekken denkbaar, b.v. het stiltecentrum in een ziekenhuis, een dokterswachtkamer, bibliotheek of zorginstelling. Het is handig wanneer regelmatige eenzelfde persoon (b.v. de koster, scriba of een lid van de Liturgie-werkgroep) zorg dragen voor het plaatsen van het Gebed van de week. Zij/hij kan dan ook degene zijn aan wie de teksten wordt toegezonden.
Ook in uw gemeente of parochie? Om te ontdekken of het initiatief ook in uw kerkelijk centrum ‘aanslaat’, adviseer ik gedurende een aantal maanden het Gebed van de week op proef te verspreiden. Twee-maandelijks worden u de teksten voor 8 weken toegezonden, per e-mail als PDF bestand. Deze kunt u dan printen of (laten) kopiëren. Gebruik hiervoor wat steviger papier, 120 of 160 grams, en liefst ook wat getint. Zo maakt u het een gepast kaartje om een week lang te bewaren of cadeau te doen aan mensen in de gemeente die je met dit gebed wil bemoedigen.
Wellicht kan dit initiatief ook in uw kerkelijke gemeente/parochie/zorginstelling mensen helpen met (meer) aandacht betrokken te zijn bij het onderhouden van het persoonlijk gebed.
Een abonnement op het Gebed van de week kost per jaar 26 euro en na opgave ontvangt u een speciale standaard voor de eenmalige prijs van vier euro.
Ad van Noord
Leen van den Herik
con†act-gemeenteopbouw
voorjaar 2004
Wie het eens uit wil proberen kan zich aanmelden voor een proefperiode van een haljaar: 2 mei tot en met 31 oktober voor 15 euro (inclusief de standaard. Aanmelden bij
[email protected] o.v.v. proefperiode Gebed van de week.
7
Jubileumeditie adresboek kerk en kunst
Dertig jaar ‘Expressie’ Een enorme tijd voor een jaarboek om onafgebroken te verschijnen... En hoe merkwaardig was het ontstaan. Onze eerste activiteit ‘The Continental Singers’ (sinds 1969 op pad) braken door. In de slipstream van dat succes werden wij steeds vaker gebeld ‘waar vind ik een koor, solist of band voor een concert, kerkdienst,...’. Eer kwamen aanvragen voor studiedagen, muziek, advies. In 1975 brachten wij de toenmalige informatie over chr. koren, bands, groepen, solisten bijeen in het eerste boek, dat toen heette: ‘Gospelgroepenboek’. Dit eerste boekje was geheel getypt, 84 blz. dik en het vond gretig aftrek en heeft bijgedragen tot de bloei van de christelijke jongerenmuziek. Vragen bleven aanhouden, is er ook informatie over... Het boek werd aangevuld in 1980 met informatierubrieken en de naam van het jaarboek werd ‘Gospelinformatieboek’. In 1981 en 1982 kwam het boek op A4 formaat uit, zodat de gebruikers een koffertje nodig hadden om het boek mee te kunnen nemen. Op verzoek van velen was editie 1983 weer op A5 formaat. Vanaf 1986 werd de beweging ook actief op andere kunstterreinen naast muziek. Die nieuwe kunstterreinen als dans, theater, beeldende kunst werden in een nieuwe gids gebundeld ‘Muzenschrift’ en die kwam uit in 1987 en 1988. Maar die twee gidsen naast elkaar bleek geen handige oplossing. Besloten werd om deze gidsen samen te voegen en dat jaarboek gelijk een toepasselijke naam te geven: Expressie (1989). Maar ook was er wildgroei op het gebied van informatierubrieken (35 rubrieken in 1991!!!). Ook daar werd het mes ingezet om tot een professionele gids te komen. En zo nu komt de jubileum-editie uit: Duizenden mensen in Nederland en Belgie blijken ieder jaar een dankbaar gebruik te maken van dit boek. Daarom presenteren wij met plezier en dankbaarheid de 30ste-editie. (€ 19,50)
voorzitter CNVKunstbond, NTR/NRM initiatiefnemer Expressie
Leen La Riviere Ook verkrijgbaar bij www.kerkboek.nl
Bent u pastor in een kerk, ziekenhuis, gevangenis, leger, zorginstelling of studerend daarvoor en u kunt schaken? Doe dan mee aan het Nederlands Kampioenschap voor Pastores! 5 juli a.s. 12.30 uur Grote kerk, Leeuwarden organisatie: Koninklijke Nederlandse Schaakbond mede mogelijk gemaakt door Bond van Nederlandse Predikanten, KBS, kerkboek.nl en Narratio Opgave bij
[email protected] en kijk op kerkboek.nl wie je concurrenten zijn!
8
con†act-liturgie
voorjaar 2004
Wie zoekt naar een lied kan terecht bij DONEK
Documentatie Nederlandstalige Kerkmuziek Een programma van de Nederlandse SintGregoriusvereniging in samenwerking met de Stichting Centrum voor de Kerkzang Een praktische handreiking bij het zoeken naar een goede samenhang van liturgie en gezangen. Voor voorgangers, dirigenten en leden van liturgische werkgroepen zijn steeds terugkerende vragen: Welke gezangen zijn functioneel bruikbaar in de liturgie, op een bepaalde zon- of feestdag, passend bij een tekst uit de bijbel of bij een thema of onderwerp? Is het een openingslied of een tussenzang? Is het een strofelied, ‘n beurtzang, ‘n acclamatie, kan het als canon gezongen worden? Kan ik er ‘n gitaar bij gebruiken of ‘n dwarsfluit? Waar is het betreffende gezang uitgegeven, waar vind ik de begeleiding? Om bij dit zoeken naar liturgische muziek te helpen is er vanaf 1990 een computerprogramma ontwikkeld, waarmee u via meerdere zoekmogelijkheden informatie krijgt over het bestaande repertoire. Het programma heeft de naam DoNeK, Documentatie Nederlandstalige Kerkmuziek. Er zijn nu ruim 15.000 gezangen opgenomen. Een voorbeeld van een record. De * asterisk verwijst naar aanvullende informatie op het memeveld. De blokjes bij bepaalde velden beduiden dat er menu’s aanwezig zijn, die het zoeken vergemakkelijken.
Wat is in DoNeK opgenomen? 1. Alle gezangen uit de meest gangbare bundels: Liedboek voor de Kerken, Zingt Jubilate, Gezangen voor liturgie, Petrus en Paulusbundel, Zingend Geloven, e.a. 2. De uitgaven Voor naamloze mensen, Ga voor ons uit, Door mensen verwoord, 24 Kerkliederen, 60 Kerkliederen, 71 Kerkliederen, Zang en Tegenzang. 3. Afzonderlijke uitgaven van Gooi en Sticht, de Haske/Harmonia, Annie Bank, Boekencentrum, Centrum voor de Kerkzang, Berne Heeswijk, De Garve, Kok, Stichting Leerhuis & Liturgie, Narratio, Taizé, Continental Sound, enz. 4 Gezangen uit Continuo, Abdijboek, Amsterdamse Katernen, bundels voor kinderen. Mini-DoNeK Er is een speciaal zoekprogramma met het liedrepertoire voor kinderen, met muziek voor kindercantorij. Het is vaak verrassend hoe men bij een bijbeltekst een bijpassend lied kan vinden. (Een dergelijke concordantie op kinderliedjes is ook te vinden op www.kinderdienst.nl, red) Momenteel wordt DoNeK nog aangeleverd op diskettes. Deze zomer komt de Internet-versie beschikbaar. In beide gevallen is het programma toegankelijk via een abonnementensysteem. H Muskens
NSGV, Utrecht, tel.030-2331010,
[email protected]. H.Muskens (coördinator van de werkgroep) tel.0162-512760,
[email protected].
con†act-kerkmuziek
voorjaar 2004
9
Vo o r v e l e n n o g t o e k o m s t , v o o r s o m m i g e n a l r e a l i t e i t
Adobe Reader software voor eBooks
Waarom zijn er veel eBooks in PDF? PDF is bijna een standaard in de drukwereld en wordt door veel uitgevers gebruikt om hun boeken te drukken. De meeste uitgevers hebben dus een PDF bestand van het boek. Dit kan redelijk makkelijk worden omgezet of geconverteerd naar een Adobe eBook. De lay-out, opmaak, etc blijft hetzelfde, dit is een belangrijk aspect voor uitgevers. Dit is een groot voordeel van PDF ten opzichte van bv Microsoft Reader, daar is wel een conversieslag voor nodig en nieuwe opmaak en dit brengt extra kosten met zich mee.
Waar kan ik PDF allemaal op lezen? Je kunt PDF bestanden op veel verschillende apparaten lezen. Als je Adobe Reader of een oudere versie had (toen heette de software nog Acrobat Reader) of de Adobe eBook Reader kun je een PDF lezen. Niet alle eBooks zijn te lezen op alle apparaten, dat heeft te maken met de beveiliging van de eBooks
eBook.nl www.ebook.nl
10
Waarom zijn er veel eBooks in PDF? PDF is bijna een standaard in de drukwereld en wordt door veel uitgevers gebruikt om hun boeken te drukken. De meeste uitgevers hebben dus een PDF bestand van het boek. Dit kan redelijk makkelijk worden omgezet of geconverteerd naar een Adobe eBook. De lay-out, opmaak, etc blijft hetzelfde, dit is een belangrijk aspect voor uitgevers. Dit is een groot voordeel van PDF ten opzichte van bv Microsoft Reader, daar is wel een conversieslag voor nodig en nieuwe opmaak en dit brengt extra kosten met zich mee. Daarnaast kan het zo zijn dat bepaalde opmaak elementen (denk aan tabellen, plaatjes, grafie-
con†act-cursus
ken, etc) niet echt goed tot hun recht komen in andere software omdat andere eBook software weer anders met deze elementen omgaat. Onbeveiligd en beveiligd, wat is het verschil? Adobe heeft een aantal versies van Adobe Reader of Acrobat Reader uitgebracht. De eBooks die nu te koop staan werken alleen op de nieuwste versie van Adobe Reader, namelijk de 6.01 versie. Het grote verschil zit in de beveiliging tegen illegaal kopiëren. Zonder deze beveiliging zijn uitgevers zeer terughoudend om eBooks te koop aan te bieden (het schrikbeeld van een soort Napster voor boeken, oftewel een Bookster, komt dan heel dichtbij in hun gedachten). Dus kun je als stelregel gebruiken, als een eBook gratis is, is het niet beveiligd tegen kopiëren en moet je ervoor betalen dan is het wel beveiligd. Adobe heeft maar een paar versie uitgebracht waarmee je beveiligde eBooks kunt lezen. Deze werken op Windows, Mac en Palm OS. De verwachting is dat Adobe binnenkort versies uitbrengt voor deze apparaten waarmee je wel actuele eBooks kunt lezen. Niet-gratis eBooks kunnen lezen? Als je de laatste versie van Adobe Reader op je PC of laptop geïnstalleerd hebt moet je deze versie actvieren. Hiermee maak je de kopie van de software of je PC uniek en met deze unieke sleutel kun je dan niet-gratis eBooks lezen. Om te activeren start je Adobe Reader op en kies je voor: Tools / eBook Web services / Adobe DRM activator Kan ik alle PDF eBooks op mijn Palm lezen? Je hebt op je Palm natuurlijk minder geheugen dan op je PC dus sommige (computer)boeken nemen er veel ruimte in en zijn dus minder geschikt voor op je Palm. Tevens zorgen boeken met veel plaatjes (zoals strips) ervoor dat het niet echt goed leesbaar is op je Palm. Onze ervaring is dat alle fictie met voornamelijk tekst prima te lezen zijn op je Palm. Voordelen en nadelen van Adobe Reader +1. Veel titels beschikbaar in PDF +2. Veel mensen kennen PDF en Adobe al. +3. Relatief lage kosten van conversie -1. Niet op elk apparaat niet-gratis eBooks lezen -2. Niet alle eBooks kun je goed op je Palm lezen -3. PDF eBooks zijn over het algemeen iets groter (aantal KB’s) dan andere formaten
Sander van Kempen,
voorjaar 2004
Meeliften met de groeiende aandacht voor de tuin
Blij met Baltus Bloembollenactie Vier jaar geleden begonnen wij als leerkrachten in de groepen 8 van onze basisschool. Eén van de activiteiten die op het programma stond was het schoolkamp. Dat er aan een dergelijke activiteit nogal wat kosten verbonden zijn, gingen wij op zoek naar een actie die een aardige financiële bijdrage zou kunnen leveren. Zodoende kwamen we dus terecht bij de firma Baltus. Wij besloten om mee te doen aan de najaarsactie. Van te voren was een begroting gemaakt en we hoopten dat we met deze actie ongeveer 900 Euro zouden overhouden. Er werden affiches gemaakt en formulieren besteld. Het belangrijkste was echter het motiveren van de kinderen: zij moesten uiteindelijk de bloembollen verkopen. De verbazing was groot toen we aan het einde van de actie maar liefst 2300 Euro overhielden. Hierdoor konden wij onze plannen rondom het schoolkamp geheel verwezenlijken en was er zelf nog geld over voor het vernieuwen en aanschaffen van diverse materialen. Niet alleen over de financiële kant waren we erg tevreden. Ook organisatorisch verliep alles vlekkeloos. Dit kwam vooral door de tips, de kant en klare bestelformulieren en folders die wij van de firma Baltus ontvingen. Ook de levering van de bloembollen, inclusief draagtassen, etc. was prima verzorgd. Natuurlijk was voor ons het tweede jaar de keuze snel gemaakt. De opbrengst hadden we voorzichtig begroot omdat we dachten dat de belangstelling na het eerste jaar wel minder zou zijn. De kinderen zagen het echter als een uitdaging om de actie van het eerste jaar te overtreffen. Nou, dat is hen dus ook gelukt. Zij verkochten voor mar liefst 9000 Euro. Van dit bedrag hielden we ruim 2800 Euro over mede doordat onze korting inmiddels gestegen was tot 35%. Doordat we ook nu een flink bedrag in reserve hielden, konden we een grote wens van onze school in vervulling laten gaan: de aanschaf van een geluidsinstallatie. We dachten dat we nu de top wel bereikt hadden mar ook de 2 daaropvolgende jaren steeg onze omzet tot maar liefst 11.000 Euro zodat we onze geluidsinstallatie hebben kunnen uitbreiden met microfoons en een lichtinstallatie tot een complete uitrusting voor toneel, disco en festiviteiten. Wij zouden geen andere actie kunnen bedenken die met relatief weinig inspanning, zo’n grote opbrengst oplevert. En het komende schooljaar hebben we ons weer ingeschreven voor de najaarsactie. De kinderen van groep 7 hebben ons nu al beloofd het record wederom te zullen breken. Wij zijn zeer benieuwd! Roger Voncken / Erik Teunissen Leerkrachten groep 8, R.K.B.S. Maurice Rose, Margraten (Limburg)
Vraag nu een gratis informatie pakket: Gebr. Baltus Bloembollen Kanaalweg 83, 8171 LS Vaassen Tel. 0578-579999 Fax 0578-779990 Email:
[email protected] www.bloembollen.com
De voordelen: * extra geld voor leuke projecten * u heeft geen enkele risico * ook voor kleinere verenigingen * leerzaam voor scholen * u kunt gebruik maken van onze ruime ervaring * u werkt met een bekend bloembollenbedrijf * rechtstreeks inkopen bij de groothandel * u hoeft geen geld voor te schieten * een prachtig artikel voor acties * makkelijk en snel te organiseren
con†act-geldwerving
voorjaar 2004
11
Mensen dichter bij elkaar brengen
Dichter bij de muziek Het programma is een soort spirituele excursie. Samen met een muzikale partner voer ik mijn gehoor door een landschap van even menselijke als religieuze ervaringen en emoties. We beleven van alles en tenslotte komen we samen weer thuis - naar ik hoop: verdiept, verrijkt. ‘Dichter bij de muziek’ kan ook getypeerd worden als een poging tot saamhorigheid. Dichter bij muziek - muziek die de stemming bepaalt, de toon aangeeft, kunnen mensen dichter bij zichzelf, dichter bij elkaar, dichter bij de schepping en ook dichter bij God komen. Collages Op een avond doen we meestal vier collages. Zo’n collage bestaat uit een doorgaande muzikale stroom (geïmproviseerd) en - eigen - gedichten, die ik daar telkens als papieren bootjes op neerleg. Bootjes die wellicht terechtkomen in de diepzee van een mensenziel. Na de laatste collage is er meestal gelegenheid om met elkaar even door te praten over deze bijzondere vorm van communicatie. De thema’s van de collages worden vaak in overleg vastgesteld. Collages, die dikwijls worden gekozen: ‘Zoals Hij mijn naam noemt’, ‘Geloven - een verademing’, ‘In de schaduw van de Psalmen’, ‘Ergens een stad’, ‘Zoon der schepping’ (Jezus bij het Meer van Galilea), ‘Zo gezegd, zo bemind’, ‘Vriendschap is geluk hebben’, ‘Een morgen, een nieuwe dag’, ‘Om mens te zijn’ en ‘Een hart vol woorden’. Er zijn aparte programma’s voor de Adventsperiode en de Veertigdagen-tijd. Eventueel stel ik voor een speciale gelegenheid een nieuwe collage of een nieuw programma samen.
Voor meer informatie en afspraken: Dichter bij muziek, Marinus Postlaan 80, 8264 DR Kampen. Tel. en fax: 038-3311440.
12
Plaats en partner ‘Dichter bij de muziek’ komt over het algemeen uitstekend tot z’n recht in een kerk. Een voorwaarde is wel, dat men niet verspreid maar (saamhorig) bij elkaar zit. Behalve vanwege de sfeer, komt een kerk ook sterk in aanmerking, omdat ik nogal eens samenwerk met een organist. Het spreekt vanzelf, dat het instrument waarover hij beschikt, aan bepaalde eisen moet voldoen. Staat er in de kerk een goede en goed gestemde piano, dan kan ook een pianist mijn partner zijn. Regelmatig komt het voor, dat én het orgel én de piano worden bespeeld. Vrijwel steeds is mijn muzikale partner een organist of een pianist, die mij door de organiserende kerkeraad (of commissie) wordt aanbevolen
Hans Bouma
en die vertrouwd is met de plaatselijke situatie, bijvoorbeeld met de akoestiek of ook met het orgel in de kerk waar het programma wordt uitgevoerd. het gaat om musici, die de kunst van het inproviseren verstaan. Na een eerste telefonisch contact stuur ik mijn partner de gedichten voor de collages en een paar uur voordat het programma op de betreffende dag begint, nemen wij in de kerk een en ander door. \We testen dan ook de mogelijkheden van de geluidsinstallatie. Wanneer ik zelf een muzikale partner meeneem, kunnen daar wel extra kosten aan verbonden zijn. Duur Als DBM een kerkdienst vervangt: ongeveer een uur. Een compleet programma duurt ongeveer twee uur. Soms is DBM ook onderdeel van een groter geheel. Hoe aankondigen? Commissies enz. blijken zeer creatief. Benutten alle media, maken affiches (zie affiche van vorig jaar, 2 februari in Zwolle) en arrangeren ook wel interviews met mij. Wat heeft de kerk nodig? Een piano of een orgel, een goede geluidsversterking. Zelf neem ik niets mee. Kosten Wat mijn eigen kosten betreft: mijn honorarium is 150 euro (inclusief alle voorbereidingen). Reiskosten: 25 eurocent per km. Een conditie is, dat er die avond zelf wordt afgerekend. Een service bi ‘Dichter bij muziek’ is een door mijzelf verzorgde boekentafel. Hier liggen boeken en bundels, die samenhangen met de thema’s van de collages. Ik wil ook wel signeren. Steeds geactualiseerde agenda stuur ik op verzoek.
con†act-spirituele cultuur
Hans Bouma
voorjaar 2004
Bewaar je taal; bewaak je taal.
‘Help! Ik word gek van al dat Engels! Een ochtend kennis bijspijkeren van een bepaald ‘computer’-programma doet meer dan een fikse aanslag op je taalgevoel. Het is een schaamteloze aanval daarop. Om te beginnen - het moet nog maar eens gezegd - is het jammer dat het Nederlands nooit een eigen woord voor ‘computer’ heeft ingevoerd. Daarvoor is het nu voorgoed te laat. Onze mede-Europeanen in Frankrijk waren en zijn wèl zuiniger op hun taal, met hun ‘ordinateur’. Maar goed, dat is tot daaraan toe. Onze gemeenschappelijke nalatigheid in taalzuiverheid maakt(e) de remmen los om begrippen als ‘software’, ‘downloaden’ en ‘saven’ nooit en te nimmer meer van een taalzuiver alternatief te voorzien. Het zal allemaal wel eens opgeschreven zijn, de irritatie over deze vorm van taalverloedering vanuit de digitale hoek. Ik kan het niet laten om na zo’n seminar (..) van een bepaalde softwareproducent (..) mijn ergernis van me af te schrijven. Op de thuisreis in de trein dreunen de gebezigde termen nog na: “Mijn approval aan deze file”, “Hiermee geef ik een secure signing” en “heel simpel om er data uit te extraheren”. Het gretige publiek - de instructieochtend was gratis toegankelijk - verblikt of verbloost niet. Erger nog: de toehoorders zitten op dezelfde golflengte. Ze hóren niet eens meer dat ons taalgebied van binnenuit wordt aangevallen en gedegradeerd (is) tot hooguit een Europees subdialect. Dat ‘printen’ gewoon afdrukken is, downloaden in goed Nederlands binnenhalen, saven opslaan, design vormgeving en link verbinding, daar valt helemaal niemand meer over. Wij laten het met z’n allen gebeuren, keuren het goed, werken er mee, vinden er niks van. Net zo min als het niemand meer opvalt als iemand zonder enige betekenis het stopwoord ‘precies’ (wel Nederlands, maar hoe lang nog?) of de stompzinnige uitdrukking “Dan heb ik zoiets van” bezigt. Waar zijn we nou helemaal mee bezig, landgenoten? Kan ik voor het echte Nederlands alleen nog in België terecht. Het land van de prachtige synoniemen - voor de anderstalig ingestelde lezer die het tot hier toe heeft uitgehouden -: vervangende woorden met dezelfde betekenis. In Vlaams geval dus ook in dezelfde taal, zoals ‘velorust’ voor fietsenstalling. (Nou ja, bijna dezelfde taal dan). Hoe moet ik dan nog als roepende in de woestijn reageren als een van de sprekers op deze lesochtend gedachteloos de zin uitkraamt: “Dit readerbestand mag online gesubmit worden”. Wat te
con†act-informatief
doen als niemand de taalfout op het geprojecteerde tekstvel (‘sheet’) ziet: “De beveiliging moet verder rijken dan ons bedrijf”. (De woorden ‘beveiliging’ en ‘bedrijf’ heb ik zelf maar even naar Nederlands vertaald). Dan heb ik het nog niet eens over de ook hier consequent fout gehanteerde spelling van het woord elektronisch, dat al een halve eeuw met een k moet volgens de voorkeurspelling (net als akkoord trouwens) Ik weet het niet meer. Er is sprake van non repudiatie. Ja echt, dat kwam ook voorbij in beeldtekst! De cursusleider (‘trainer’) verspreekt zich gelukkig door onbedoeld speciaal voor mij de betekenis van deze term te hanteren in zijn betoog: niet weerlegbaarheid. Ach, zie maar welke gegevens u uit dit tekstbestand apart zet op uw harde schijf. Het zal me worse wezen.
Peter van der Ros
‘Auteur op pad’ Sommige auteurs zijn zo betrokken bij het onderwerp van hun boek(je) dat ze er graag iets over kwijt komen vertellen, als daar belangstelling voor is. Dit keer Anèt Saal • Over: Orpheus-situaties (relaties waarin één partner vooral homoseksuele gevoelens heeft, naast een partner met overwegend heteroseksuele gevoelens) • Hoe: Ik vertel waar het over gaat, en hoe ik tot dit thema gekomen ben (ong. drie kwartier). Het speciale van dergelijke relaties; de moeilijkheden en mogelijkheden. De rol en plaats van kinderen. Andere gezinsvormen. Vaak ontstaat er gaandeweg een gesprek. • Waar: Tot nu toe heb ik vooral inleidingen gehouden in huiskamersituaties, of in kerkelijk verband. De kerkelijke bijeenkomsten vonden -tot nu toe- overdag plaats, ook wel als ‘zondagmorgen anders’. Sommige (vrijzinnige?) groeperingen hebben dergelijke zondagochtenden in hun pakket. • Info: Boekje ‘Misschien groeit er iets moois uit...’ neem ik mee. • Wanneer:Ik heb geen lijst waar ik naartoe ga; zo vaak wil ik overigens ook niet ‘optreden’. • Kosten: € 75 - 100 + reiskosten, maar ik reis niet het halve land door, en wil er makkelijk met de trein kunnen komen.
Informatie:
[email protected]
voorjaar 2004
13
Kerkblad onder de loep
Van krant naar magazine De meeste kerk- en parochiebladen zien er uit als een ‘A5 boekje’. Andere zijn meer krantachtig, op A4 of A3. Een van de kenmerken van deze bladen is dat ze al op de voorpagina openen met een artikel of zelfs meer artikelen waar nieuwswaarde in zit. Een magazine is weer een heel ander verhaal. In kerkbladenland zijn het min of meer witte raven, maar ze komen voor. ‘Horizon’, het blad van de protestantse gemeen-
ten van Amsterdam en Amstelveen, heeft zich onlangs bij deze kleine schare gevoegd. Vooraf de vraag: wat is een magazine? Helemaal niet zo nieuw als het lijkt, want het genre dateert al van de 18de eeuw. Toen was het vooral een tijdschrift dat de wetenschap populariseerde met korte artikelen over diverse onderwerpen en veel illustraties. Die kenmerken heeft het magazine nog altijd, al kan het ook langere artikelen bevatten en is het element van kennisverspreiding op de achtergrond geraakt. Interviews, reportages maar ook beschouwingen en korte items maken deel uit van de formule, rijk gelardeerd met foto’s en volgens een vaste en herkenbare indeling. Cover Daarnaast is de cover belangrijk. Een goed magazine heeft op het omslag een aansprekende foto die naar het ‘coververhaal’ binnenin verwijst. Dat coververhaal zou je als ‘het dragende verhaal’ kunnen typeren. De cover kondigt ook een paar andere onderwerpen aan waarover artikelen zijn opgenomen. Dus moet je in zo’n nummer op z’n minst drie of vier artikelen hebben die boven het huis-, tuin- en keukenwerk uitstijgen. Met de foto’s en de cover heb ik al enkele zaken genoemd die met het uiterlijk van doen hebben. Maar de presentatie is hoe dan ook van groot belang. Kwaliteitspapier, kleur (op z’n minst voor een deel), typografie, creatieve vormgeving, ze zijn wezenlijk voor deze formule. Ga er dus maar aan staan als redactie! Maar het is de moeite van het proberen waard. Je creëert een product dat de kerk op een andere wijze communiceert: niet kneuterig of saai, maar een kerk die iets voorstelt, een boodschap die van belang is voor een grote groep mensen. Een dergelijk blad zal meer als
14
con†act-beoordeling
voorjaar 2004
Kerkblad onder de loep
eenheid worden ervaren en ook eerder worden bewaard.
Durf en moed Over naar het Amsterdamse ‘Horizon’. Tien jaar lang verscheen dit 14-daagse kerkblad als ‘krant’ voordat het naar het magazine overstapte. Ik vind dat deze verandering van durf en moed getuigt. Je wilt nogal wat. De omvorming betekent al gauw dat er meer gepland moet worden. Denk aan de cover en het coververhaal. Voor het fotowerk moeten opdrachten worden gegeven. Qua layout werk je meer ‘op maat’, dat betekent dat je goede afspraken moet maken over rubrieken en de lengte van de bijdragen – en dat ieder zich er ook aan houdt! De kwaliteitsimpuls die je op deze manier aan je blad geeft strekt zich natuurlijk ook uit over de inhoud. Wellicht moeten daar strengere eisen aan worden gesteld: informatieve kwaliteit, aansprekende stijl, toegankelijk voor een breed publiek. Geslaagd? Is de ambitieuze opzet geslaagd? Met de eerste vier nummers onder handbereik lijkt het mij te vroeg om dit oordeel te vellen. Zo’n nieuw blad moet de tijd en gelegenheid hebben om zich te bewijzen. Bovendien moet ook ‘Horizon’ roeien met de riemen die het heeft. Vooral in de beginfase kan het, enthousiaste geluiden over de vormgeving ten spijt, niet helemaal naar wens verlopen. Om enkele dingen te noemen: Zowel nr. 1 als nr. 2 presenteert als thema ‘eenheid’, maar bij nader inzien blijkt dat in nr. 2 niet ‘eenheid’ het thema is maar ‘identiteit en vitaliteit’. Een foutje van de opmaak. Twee maal achter elkaar een receptiefotootje als ‘inzet’ op de cover lijkt me wel wat te veel van het goede. Trouwens, zulke inzetjes zijn mijns inziens überhaupt overbodig, behalve wanneer je nog een heel ander onderwerp wilt communiceren naar je lezers. De rubrieksindeling van het blad lijkt me niet zo helder. Het ‘hart’ – maar een wel heel erg groot hart, 14 pagina’s! – wordt gevormd door de wijkberichten en de kerkdiensten, daarom heen zijn de artikelen gedrapeerd. Een hoofdartikel, een rubriek ‘Persoonlijk’, een column en een diaconiebijdrage zijn in dat eerste deel terugkerende elementen. In dat openingsdeel is ook het thema van een nummer herkenbaar. Het slotdeel komt wat willekeurig op mij over. Er zit niet zoveel structuur in, afgezien van de rubriek ‘Agenda’ helemaal achteraan. Ik kwam in dat slotdeel ook een artikel tegen ‘De kerk bestaat niet… ze gebeurt’ van Ad van Nieuwpoort, dat mijns
con†act-beoordeling
inziens een prominentere plaats had verdiend. De foto’s zijn voor een magazine nog te veel mondjesmaat. Te veel pagina’s moeten het zonder illustratie stellen. De koppen zijn ook nogal eens te zakelijk, te weinig prikkelend.
Kwaliteit Muggenzifterij allemaal? Niet zo bedoeld! Kwaliteit heeft het nieuwe blad zeker, er staan interessante artikelen in. De stukken zijn in het algemeen goed geschreven, de layout en de typografie spreken aan. Er zit ook evenwicht in de onderwerpkeus: algemene kerkelijke thema’s en de landelijke kerk komen eveneens goed aan bod. Dat het nieuwe blad goed is aangeslagen bij de lezers, kan ik begrijpen. Ik wens de redactie graag ook sterkte bij de voortzetting van haar boeiende werk. Alleen zou ik toch nog maar eens naar de wijkberichten kijken. Al die slechts met kerkicoontjes of andere vignetten opgesierde pagina’s kan ik slecht plaatsen binnen zo’n vernieuwde opzet. Is het geen oude wijn in nieuwe zakken? Zijn er voor de wijkgemeente geen andere wegen beschikbaar om de verschillende ‘weetjes’ en pastorale berichten aan hun leden kenbaar te maken. Die hebben toch ook hun wijkbladen, zondagsbrieven wellicht, websites… En als redactie geef je op deze manier een wel heel groot deel van je ruimte weg aan ‘autonome’ kopijleveranciers. Een sterke beperking van deze gemeenteberichten lijkt mij gewenst, al betekent dit geenszins dat de wijkgemeenten uit het zicht zouden moeten verdwijnen. Immers, er zijn genoeg interessante actualiteiten op wijkniveau waaraan de redactie in meer journalistieke trant, al dan niet in samenwerking met wijkcorrespondenten, aandacht kan besteden. Per saldo kan er dan zelfs meer aandacht voor de wijken uit de bus komen.
Daan van der Waals Ter informatie en inspiratie zijn nummers op te vragen bij: Bureau Hervormde Gemeente, Hunzestraat 87, 1079 VW Amsterdam, telefoon 020-6425834. Email:
[email protected]. De abonnementsprijs is € 29,- per kalenderjaar. Leden van de Gereformeerde/Hervormde Kerkengemeenschap te Amsterdam-Buitenveldert en de Protestantse Gemeente te Amsterdam i.w. ontvangen het blad in principe gratis.
voorjaar 2004
15
Gids met evangelische en reformatorische nestgeur
Webwijzer voor christelijke websites Om christenen te helpen snel verantwoorde informatie op het Internet te vinden, lanceert Everread Uitgevers de OneWayWebwijzer. In deze jaarlijks te verschijnen Internetgids hebben meer dan duizend Nederlandstalige christelijke websites een plek gekregen. De OneWayWebwijzer kent een brede doelgroep: van scholieren die een spreekbeurt of een werkstuk moeten maken tot senioren, ouders, hulpverleners, voorgangers, jeugdleiders en andere kerkelijk werkers die snel relevante informatie willen vinden op het wereldwijde web. Elke URL is voorzien van een heldere omschrijving en een afbeelding van de homepage. Daarnaast zijn er URL’s op één regel opgenomen.
Er zijn vijftien rubrieken: Allerlei; Bedrijven & Instellingen; Bijbel & Bijbelstudie; Boeken & Tijdschriften; Hulpverlening & Zorg; Israël & Jodendom; Kinderen & Jongeren; Kerken & Gemeenten; Kunst & Cultuur; Media & Internet; Mens & Maatschappij; Muziek & Zang; Onderwijs & Wetenschap; Recreatie & Ontspanning en Zending & Evangelisatie. “Om christenen op de hoogte te houden van verantwoorde informatie op het Internet en nieuwe christelijke sites, willen we ieder jaar een update uitgeven. De gids is een bron van informatie en inspiratie voor elke christen”.
Peter Slagter
De fullcolour Internetgids telt 148 pagina’s, kost _ 4,95 en wordt onder andere verspreid via de christelijke boekhandel en Internet. Meer informatie over de jaargids is te vinden op www.onewaywebwijzer.nl Ook te koop bij www.kerkboek.nl
16
con†act-Internet
voorjaar 2004
Vo o r w e b m a s t e r e n k e r k d i e n s t o p n e m e r
Gerrit Bruijnes 332 pagina’s ISBN 90 395 21417 Prijs € 27,50
Verbeter je website Deze Praktijkgids behandelt uiteenlopende zaken die te maken hebben met het opzetten en uitbouwen van je eigen website. Zonder een bepaald programma van haver tot gort uit te spitten, kun je er een keur aan iedeeën en tips in vinden, van het gebruik van frames en navigatiebalken tot en met het gebruik van multimedia op de site. Ook meer technische zaken zoal testen, het vinden van een domeinnaam en het gebruik van de Internet Information Services komen aan de orde. Je krijgt een schat aan nuttige tips en handige aanwijzigingen. Aan de hand van een groot aantal gevarieerde voorbeelden doe je de praktische vaardigheden op die je nodig hebt om méér van je website te maken: • Een domeinnaam kiezen • Editors gebruiken • Een website testen • Javascribt gebruiken
• • • • • • •
Beheer van de website Frames en navigatie Speciale menustructuren Illustraties Multimedia op de website Een gastenboek maken Een fotoalbum samenstellen
Bij het boek krijg je een cd-rom met daarop een aantal van de gebruikte freewareprogramma’s, evenals de voorbeelden uit het boek. Minimale systeemeisen voor pc: Systeem met Windows XP Home of Professional.
Cassettes (en platen) op cd zetten Omdat cds branden niet alleen veel goedkoper, maar vooral ook sneller is, is deze techniek voor de kerkdienstopnemers van belang. Bovendien zal het aantal kerkdienstluisteraars die een cd-speler bezit thuis en in de auto - groeien ten opzichte van de cassette-recorders. Van Edison tot het laatste decennium van de twintigste eeuw is de (langspeel)plaat het medium geweest om muziek vast te leggen en te distribueren. Thans is deze functie vrijwel geheel overgenomen door de compactdisc. Tallozen bezitten echter nog steeds een meer of minder grote verzameling platen. Het is mogelijk deze platen over te zetten op cd. Dit boek behandelt het digitaliseren van langspeelplaten en alles wat daarbij komt kijken.. Voor cassettes (of de nog oudere banden) is de procedure gelijk. Waar een platenspeler alleen via een of andere aanpassing op de computer aangesloten kan worden, kan een cassettedeck of bandrecorder direct op de geluidskaart aangesloten worden. Alleen is er waarschijnlijk een kabeltje nodig aan beide einden voorzien van de juiste stekkers.
con†act-recensies
voorjaar 2004
Gerrit Bruijnes 120 pagina’s ISBN 90 395 2199 9 Prijs € 14,50
17
Alle onderdelen worden ingezet bij dit jaarproject
De boom aan de bron Dit werkboek is ontstaan in de praktijk van de gemeente. Huib Klijn smeedt in dit boek verschillende facetten van het gemeenteleven tot een geheel, dat zowel samenhangend als gedifferentieerd is. Het werkboek biedt binnen de liturgische jaarkring materiaal aan voor verschillende leeftijdsgroepen en activiteiten binnen de gemeente, zoals onder meer catechese, vieringen voor de zondagmorgen, vespers, leren mediteren en groot huisbezoek. De doelgroepen worden aangesproken op hun eigen niveau en mogelijkheden. Er is zorgvuldige expressie aandacht voor de spirituele kant van gelovend - menszijn. Daarvoor worden gevarieerde werkvormen en activiteiten ingezet waarbij een viering, beleving en expressie een geheel eigen plaats innemen.
Huib Klijn is predikant van de gereformeerde kerk te Leeuwarden-Huizum.
De boom aan de bron vormt het centrale thema van al deze activiteiten. Door dit concentratiepunt ontstaat er gedurende het seizoen samenhang tussen de liturgie en verschillende aspecten van het gemeenteleven. Dit roept bij de deelnemers herkenning op, waardoor hun ervaringen aan diepte winnen. Doordat de activiteiten thematisch op elkaar aansluiten versterken ze elkaar en vullen ze elkaar aan.
Het gemeentewerkboek De boom aan de bron sluit aan bij de nieuwtestamentische lezingen van het A-jaar van het gemeenschappelijk leesrooster. Dit rooster is opgenomen in het Dienstboek - een proeve - Schrift, Maaltijd, Gebed van de Samen op Weg-kerken en is ook bekend via uitgaven als De eerste dag en In orde. Het werk omvat de volgende tien onderdelen: 1 voorwoord - inhoudsopgave - uitgangspunten - achtergronden, motivatie van inhoud en werkwijze 2 advent/kerst: kerkdiensten en kindernevendienst adventskalender voor thuis 3 veertigdagentijd: kerkdiensten schilderen in de veertigdagentijd pasen: paasnachtviering paastijd: kerkdiensten 4 pinksteren en zomertijd: kerkdiensten 5 catechese: kindercatechese 6 catechese: tienercatachese 7 catechese: jong volwassenen 8 groothuisbezoek 9 cursus leren mediteren 10 per maand een vesper, door het jaar heen In mei verschijnt een informatiefolder met uitwerkingen, ziew ook de werkdag Catechese op pagina 20
Een boom had ook een centrale plaats op de Oecumenische Vrouwensynode in Barcelona in 2003, waarvan een foto van de slotviering
18
con†act-gemeenteopbouw
voorjaar 2004
Een kerkelijke huwelijksdag breekt aan...
Fusie Komend jaar zullen heel wat gefedereerd gemeenten gaan fuseren. Voor gemeenteleden is het niet altijd duidelijk wat dat inhoudt. Wellicht kan het volgende ‘sprookje’ helpen….. Er was eens….. er was eens een jongen en er was eens een meisje die weliswaar vlak bij elkaar woonden, maar elkaar toch voorbij liepen. Totdat ze op een onbewaakt moment elkaar tegen kwamen in de disco. Voorzichtig maakten ze eens een praatje met elkaar, meer ook niet want hun ouders waren nogal kritisch als het om de partnerkeuze van hun kind ging. Ja, ze hielden gepaste afstand…… Totdat iemand hun vroeg waarom twee zulke aardige mensen, die eigenlijk bijna alles gemeen hadden niet wat meer contact met elkaar hadden. Tja, dat ze veel gemeen hadden met elkaar, dat konden ze niet ontkennen en daarom zochten ze elkaar steeds vaker op. In het begin draaiden ze nog wat om elkaar heen. Ze vonden elkaar wel aardig, maar ja, om nou direct al van dikke verkering te spreken. Nee zover was het nog niet. Maar als ze elkaar nodig hadden, dan wisten ze elkaar te vinden. En zo, zo groeiden ze langzaamaan naar elkaar toe, verliefd, verloofd. Ho, ho, niet te snel. Hoewel velen graag hadden gezien dat ze direct in het huwelijksbootje waren gestapt, toch eerst maar een tijdje samenwonen. Het tijdje werd een tijd. Maar dat was niet zo
erg, want zo konden ze goed aan elkaar wennen en eventuele problemen oplossen…. Och en eigenlijk was hun samenwonen net alsof ze getrouwd waren. Ze woonden samen in één huis. Ze deelden het bed. Ze maakten afspraken, zoals huwelijkspartners dat ook doen. Ze voelden zich verantwoordelijk voor elkaar en vulden elkaar aan. Ja, slechts één ding hadden ze gescheiden gehouden, omdat het nu eenmaal niet anders kon als samenwonend stel: de financiën. Iets wat overigens wel eens knap lastig was, want wie moest nou eigenlijk wat betalen. Maar ach ze hielden van elkaar en hadden ze eens een verschil van mening dan werd dat uitgepraat. En zo woonden ze samen. Totdat de huwelijksdag aanbrak. Samen stonden ze voor de ambtenaar van de burgerlijke stand die hen de huwelijksvraag stelde. Ze keken elkaar aan, in een flits bedachten ze dat ze zelfs nu nog nee zouden kunnen zeggen, maar zeiden toen met blijdschap ja, want ze hadden het goed met elkaar, ze konden niet meer zonder elkaar. Na die huwelijksdag, was het of er niets veranderd was: Ze woonden samen in één huis. Ze deelden het bed. Ze maakten afspraken, zoals huwelijkspartners dat doen. Ze voelden zich verantwoordelijk voor elkaar en vulden elkaar aan. Alleen van die ellende met de financiën daar waren ze nu ook af. Alles zat nu in één pot, samen waren verantwoordelijk voor alles wat ze hadden, en ze gingen er zûnnig mee om, want ja, je weet maar nooit wat er nog komt…
Hendrik Betting
volgende keer ook in con†act: > website, kerkblad en nieuwsbrief naast elkaar? > rol van kerk in rampenplan. > kerk op z’n zomers > catechese > slot van Luthers beleidsplan
Heeft u iets te melden waar collega’s hun voordeel mee kunnen doen? Laat het ons weten en u hoort of het een plaatsje krijgt in een volgende
con†act
con†act verschijnt viermaal per jaar als tijdschrift en tweemaal per jaar een con†act-special.
Nieuwsservice voor websites
eindredactie:
Websites van bijvoorbeeld kerken, kerkbladen, kerkelijke instanties en christelijke organisaties kunnen hun bezoekers continu het meest actuele kerknieuws aanbieden zonder dat daar iets voor hoeven te doen. De IKON stelt daarvoor sinds kort gratis een nieuwstikker beschikbaar, een balk waarin de koppen van het meest actuele nieuws uit de kerk en samenleving rouleren. Deze koppen zijn rechtstreeks gelinkt met het nieuwsbericht zelf. Onderaan de kerknieuwssite van de IKON staat een eenvoudige instructie voor het downloaden van de tikker. Ga naar: www.ikon.nl/kerknieuws
Daan van der Waals
Leen van den Herik
auteurs: staan vermeld bij de artikelen redactionele bijdragen: alleen na overleg met de eindredactie.
Wilt u het abonnementsgeld betalen?
abonnementen: uitgeverij NARRATIO Postbus 1006 4200 CA Gorinchem
Abonnees betalen per girotel of overschrijving het abonnementsgeld con†act 2004 naar rekening 2127664 t.n.v. Narratio abonnementenrekening, Gorinchem onder opgave van naam en adres of met de toegezonden acceptgiro € 12,50
tel (0183) 62 81 88
Vlaamse abonnees maken het bedrag over naar KBC-Mechelen rek. 733.009 137 430 t.n.v. Narratio
con†act wordt op het
jaarabonnement: €12,50 milieuvriendelijke papier
Digitale toezending als PDF is -vanaf 2004 - gratis na opgave van het emailadres.
Bioset gedrukt. issn 1571-0947
con†act-berichten
voorjaar 2004
19
O P E N H U I S C AT E C H E S E 2 0 0 4 Dinsdag 11 mei 2004 van 15.00 - 21.00 uur Is bedoeld om: ideeën op te doen voor het komende seizoen; nieuwe materialen te leren kennen; mensen te ontmoeten die werken in en voor de kerkelijke catechese. Dat kan door: deelname aan workshops; bezoek aan presentaties en deelname aan het tafelgesprek; bezoek aan de studie- en werkplaats van het Centrum voor Levensbeschouwing. Het Centrum voor Levensbeschouwing is een samenwerking tussen CHN, NHL en GCO fryslân en een voortzetting van de afdeling LEVO/Katechetisch Centrum van GCO fryslân. Vanaf 20 april 2004 is het Centrum gehuisvest bij de NHL, in de Bouhof (Rengerslaan 10, Leeuwarden). Ieder die belangstelling heeft voor catechese is welkom: predikanten, pastores, catecheten, vrijwilligers in het kerkelijk werk, kerkenraadsleden, gemeenteleden, studenten, cursisten theologische vorming, ouders, jongeren. Programma: 15.30 uur 16.30 uur 17.45 uur 19.00 uur 20.00 uur
1e ronde workshops 2e ronde workshops tafelgesprek Met de mond vol… 3e ronde workshops 4e ronde workshops
1. Zalig de boom aan de bron, Huib Klijn Het gemeentewerkboek ‘Zalig de boom aan de bron’ is opgebouwd uit drie lijnen. Deze lijnen worden samengevat in één centraal thema: de boom. (zie ook pagina 18)
2.
3.
4.
5.
6.
De bijbel gebruiken in de catechese? Martje Veenstra
Caught on tape, Arda de Boer-van Veen
Maar wie ís God? Agda Wachter
Motieven 2 De kerk Tineke Klei
De Groeibijbel vertelt en vertaalt de bijbelverhalen voor tieners op een verrassende manier, zodat het een plezier is om met de bijbel te werken in de catechese.
Caught on tape is een project van het Nederlands Bijbelgenootschap voor jongeren. De bedoeling is, dat jongeren met een verhaal uit de bijbel aan de slag gaan en het op hun manier in beeld brengen.
Hoe kunnen we met kinderen vanuit ons christen-zijn andere religies ontmoeten? Gerard Damen
✁
Maar wie ís God? Dit is een boek waar op 150 vragen van kinderen door geleerde mensen als leraren en theologen geprobeerd is antwoord te geven op die vragen. Het is een boek voor iedereen die met kinderen werkt.
Kinderen van andere culturen en religies leven niet meer ver weg, maar om de hoek. Hoe kun je in een multiculturele en multireligieuze samenleving leren van elkaars geloofsbeleving.
Motieven is bestemd voor flexcatechese met jongeren vanaf 14 jaar. Motieven-2 bevat materiaal voor 5-10 lessen over de kerk en wat daar allemaal gebeurt, ook voor en door jongeren.
Antwoordkaart (1 persoon per antwoordkaart) Naam - Adres - Postcode Telefoon
------------------------------------------------------------------------------------------------------------- - - - - - - - - - - - - - - Plaatsnaam - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - e-mail - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Meldt zich aan voor de volgende workshop(s) tijdens Open Huis Catechese 2004. De nummers van de workshops vindt u in de uitnodiging. Gekozen workshops aankruisen. workshopnummer 1. 2. 3. 4. 5. 6. 15.30 ronde 1 ❑ ❑ ❑ ❑ 16.30 ronde 2 ❑ ❑ ❑ ❑ 19.00 ronde 3 ❑ ❑ ❑ ❑ 20.00 ronde 4 ❑ ❑ ❑ ❑ Vòòr 4 mei 2004 zenden aan: NHL Theologie, t.a.v. J. van der Laan, Postbus 1080, 8900 CB Leeuwarden
20
con†act-prikbord consistorie
voorjaar 2004
