complementaire geneeswijzen

R.B. van Gelder [email protected]

>

Genezen en de Staat Deel 2: Een discoursanalyse van het Rijksoverheidsbeleid voor alternatieve/complementaire geneeswijzen

Het gezondheidsbeleid van de staat staat te lezen in haar beleidsverhalen; een analyse van die verhalen geeft inzicht in de werkelijkheidsconstructie betreffende genezen.

Ik heb in de afgelopen jaren verschillende discussies meegemaakt tussen alternatieven en regulieren. Mij viel daarbij op dat er twee gesprekken gaande waren: boven de tafel de argumenten waar u ook mee gekomen bent: kwaliteit, wetenschappelijk onderzoek, effectiviteit, enzovoort. Onder tafel vindt een heel andere discussie plaats. Die is vaak emotioneel, irrationeel, niet meer academisch, vervuld van rivaliteit, van weerstanden, soms ook van een zekere bezorgdheid. En daar krijg je ontzettend moeilijk vat op. Dat is ook waarom men elkaar niet overtuigt… [ Prof. Menges (1990), Medisch Contact, 48 ]

R.B. van Gelder Inleiding

B

Bovenstaand citaat maakt nog eens haarfijn duide-

geeft inzichtelijk. Deze betekenis kent haar oor-

lijk wat in het voorgaande deel werd besproken.

sprong in het discours. Door de beschrijving van

Een analyse of discussie in termen van effectiviteit

verschilende beleidsverhalen over genezen wordt

zal eerder verzanden in rivaliteit dan dat zij uit-

zij tastbaar. Voor het ontstaan van dit verhaal die-

mondt in een zinvol discours of begrip. Het citaat

nen we terug te keren naar 1917. De basis die daar

van Menges maakt bovendien duidelijk dat de ver-

werd gelegd is nog steeds te zien in het beleid dat

schillende dimensies van macht, die werden ge-

nu wordt gevoerd, zoals de volgende beleidsanaly-

bruikt om het beleid betreffende alternatie-

se laat zien.

165

ve/complementaire geneeswijzen te begrijpen, een bepaalde vanzelfsprekendheid impliceren. De meer

Een interpretatieve beleidsanalyse

onzichtbare dimensies van macht – de emotionele,

De interpretatieve benadering van Hajer (2000) legt

irrationele, niet academische aspecten – blijven

de nadruk op taal, argumenten, instituties en de

onderbelicht. Daarom wordt in deze tekst gebruik

sociaal historische context. In de benadering van

gemaakt van een interpretatieve beleidsanalyse. In

Hajer worden politieke problemen en oplossingen

de volgende alinea wordt de interpretatieve bena-

gezien als sociale constructies. Taal speelt in deze

dering van Hajer kort beschreven. Met behulp hier-

benadering een voorname rol. De betekenis die bij-

van wordt de betekenis die de staat aan genezen

voorbeeld aan ‘genezen’ wordt gegeven is niet neu-

TIG  jaargang 19 | nr. 3 | 2003

>

R.B. van Gelder

Genezen en de Staat [2]

traal of objectief. Het medium taal is geen spiegel-

die daarin besloten liggen mede reproduceren.

beeld van de (politieke) werkelijkheid, zij is een

Door analyse van de taal in de twee beleidspraktij-

middel dat de wereld beschrijft, creëert en beteke-

ken verkrijgen we mogelijk inzicht in het onderlig-

nis verleent. Taal en sociale constructies als beleid

gende discours, het institutionele kader,

dienen volgens de theorie van Hajer in een bepaald

de sociaal-historische context en de werkelijkheids-

discours te worden geplaatst. Een discours is een

constructie van het beleid betreffende genezen.

ensemble van ideeën, concepten en categorieën

Door soortgelijke begrippen uit de beleidstekst in

waarmee bijvoorbeeld betekenis wordt gegeven aan

een bepaald verband te plaatsen kunnen de ver-

genezen. Dit ensemble vormt de basis voor de con-

haallijnen worden gereconstrueerd. Termen als

structie van een probleem. Het discours bevat infor-

‘meetbaarheid’, ‘werkzaamheid’, en de ‘gouden

matie over hoe omgegaan wordt met soortgelijke

standaard’ vormen bijvoorbeeld de begrippen waar-

situaties in het verleden. Het discours krijgt gestalte

mee de verhaallijn van effectiviteit wordt beschre-

door sociale constructies, waaruit vervolgens socia-

ven. In het volgende deel van de tekst wordt beke-

le praktijken voortkomen. Sociale constructies

ken welke verhalen de bestudeerde documenten

(beleid) zijn op te vatten als manieren om beteke-

vertellen.

nis te geven aan ambigue sociale omstandigheden

166

(mensen worden ziek). Deze constructies worden

Documenten

gedeeld door discourscoalities of groepen van acto-

De brieven van Simons

ren die de coalitie gebruiken om betekenis te geven

De brieven van toenmalig staatssecretaris Simons

aan de sociale werkelijkheid. Sociale constructies

zijn een formeel schrijven of standpunt op het

worden bijeengehouden, worden concreet, en wor-

advies ‘Alternatieve Behandelwijzen en Weten-

den naar buiten gebracht door discursieve affiniteit

schappelijk Onderzoek’ van de Gezondheidsraad

en verhaallijnen. Door middel van deze verhaallij-

aan de Tweede Kamer. In 1983 vroeg de staats-

nen worden bepaalde sociale praktijken en -posi-

secretaris Van der Reijden advies aan de Ge-

ties gesuggereerd. Alternatieve sociale arrangemen-

zondheidsraad. Van der Reijden wilde onder meer

ten worden mogelijk bekritiseerd. Als bepaalde

antwoord op de vraag met welke onderzoeksmetho-

instituties of actoren invulling geven aan de wijze

dieken de effectiviteit van alternatieve behandelwij-

waarop een gemeenschap het wereldbeeld concep-

zen redelijkerwijs aantoonbaar kon worden ge-

tualiseert, ontstaat er een proces van discoursfor-

maakt. De adviesaanvraag was een reactie op het

matie of institutionalisering van het discours.

rapport van de commissie Muntendam. Deze commissie adviseerde de regering wetenschappelijk

Taal in discours

onderzoek met een ‘aangepaste onderzoeksmetho-

Om het discours zichtbaar te maken kan de taal in

dologie’ te verrichten. Simons ontving het rapport

de beleidspraktijken worden geanalyseerd. In deze

‘Alternatieve behandelwijzen en wetenschappelijk

tekst is gekozen voor een analyse van twee belang-

onderzoek’, waaraan tien jaar werd gewerkt, na-

rijke beleidspraktijken betreffende alternatie-

mens commissievoorzitter en ex-minister Borst op

ve/complementaire geneeswijzen, de brieven van

18 augustus 1993. De brieven van Simons zijn

Simons ‘inzake alternatieve behandelwijzen’

gericht aan de voorzitter van de Tweede Kamer en

(1993), en het verslag van Staatscommissie Van

zijn notities over de hoofdlijnen van het beleid en

Houten (1917). Deze praktijken worden opgevat als

de rol die de overheid volgens de staatssecretaris

‘gestolde categorieën’ die als zodanig een belang-

op het terrein van de geneeswijzen dient te vervul-

rijke rol kunnen vervullen in de reproductie van het

len. De brieven zijn geschreven in 1993 en zijn daar-

discours en impliciet ook de machtsverhoudingen

om enigszins gedateerd. Het is echter ongeveer

TIG  jaargang 19 | nr. 3 | 2003

>

R.B. van Gelder

Genezen en de Staat [2]

twintig jaar geleden dat de overheid expliciet beleid

de verwezenlijking van een registratiestelsel ligt bij

is gaan voeren. De brieven van Simons behoren tot

het veld. De overheid houdt – in verband met de

de belangrijkste beleidsstukken en zijn nog steeds

terugtredende rol van de overheid die midden jaren

representatief voor het overheidsbeleid.

’80 is ingezet – voornamelijk toezicht en is ‘complementair’ verantwoordelijk. De verantwoordelijkheid

1917

van de overheid begrenst zich voornamelijk tot sub-

In 1917 richtten drie juristen, Van Hamel, Van

sidies voor kwaliteitsborging en -bevordering. De

Houten en Van Holthe tot Echten, zich met een

aard en intensiteit van de overheidsbemoeienis –

rekwest tot de Tweede Kamer. Zij vroegen daarin om

voor zowel regulier als alternatief – wordt onder

afschaffing van het artsenmonopolie, en riepen op

meer bepaald door de mate waarin een behandel-

de burger meer vrijheid te geven in zijn keuze van

wijze risico’s met zich meebrengt voor de gezond-

medische behandeling, en om de geneeskunde tot

heid. Als het misgaat in de alternatieve/ comple-

een vrij beroep te maken. De regering stelde uitein-

mentaire gezondheidszorg – er schade ontstaat –

delijk twee commissies in om de waarde van de

dan is er sprake van een actief overheidsoptreden.

niet academische geneeswijzen te onderzoeken.

De beleidstaal in de brieven beschrijft een overheid

Het verslag van de eerste of juridische commissie

die zich voornamelijk neutraal en tolerant opstelt.

die werd voorgezeten door Mr. S. van Houten staat

De hoofdverantwoordelijkheid ligt bij het veld. Als

centraal in deze tekst.

het misgaat heeft de overheid een actieve rol met

Na analyse van de twee documenten werd duidelijk

behulp van de Wet BIG en het Staatstoezicht. De

dat twee belangrijke verhalen als een rode draad

eerste verhaallijn die aan de hand van dit beeld

door de documenten heenlopen. De brieven van

geschetst kan worden is die van isomorfisme of

Simons zijn als het ware de ‘volwassen’ versie van

gelijkvormigheid. Deze verhaallijn luidt:

de nog premature verhalen uit 1917. Uiteindelijk wordt in deze tekst betoogd dat de belangrijkste

Er is een reguliere ordening van geneeskundige

beleidsconstructie betreffende geneeswijzen, de

praktijken. Nieuwelingen dienen zich aan te passen

Wet BIG, in 1917 al impliciet op papier stond. De

aan deze orde. Als de nieuwelingen in de orde pas-

sociale constructie Wet BIG, is als het ware de

sen, dan kan er sprake zijn van ‘communicatie’.

structurering of reflectie van de twee dominante

Alternatieve/complementaire geneeswijzen dienen

verhalen in het discours. Deze constructie is, zo

impliciet te passen in een beleidsmodel dat uitgaat

wordt betoogd, onder meer het gevolg van de sug-

van principes die bepalend zijn voor de ordening

gesties en argumenten die in de twee verhalen zijn

van reguliere praktijken.

167

gedaan. Deze twee verhalen worden in de volgende alinea weergegeven.

In deze verhaallijn worden de ordeningsprincipes van de institutionele gezondheidszorg impliciet

Verhalen

opgelegd of opgedrongen aan de organisatie van de

Isomorfisme: 1993

alternatieve/complementaire gezondheidszorg. Het

Het terugkerende beleidsvocabulaire is voorname-

doel is deze gezondheidszorg in te passen in de

lijk gebaseerd op schade en veiligheid. Dit is te zien

institutionele gezondheidszorg zodat er sprake is

zowel in de brieven van Simons, als in de politieke

van isomorfie of gelijkvormigheid. Door standaardi-

vragen die over alternatieve/complementaire ge-

sering en uniformering van een aantal vormelemen-

neeswijzen zijn gesteld. Door kwaliteitsbevordering

ten, organisatiestructuren en procedures, die in de

en kwaliteitsborging moet het kaf van het koren

institutionele gezondheidszorg als waarmerk van

worden gescheiden. De verantwoordelijkheid voor

legitimiteit gelden, verwerft de alternatie-

TIG  jaargang 19 | nr. 3 | 2003

>

R.B. van Gelder

Genezen en de Staat [2]

ve/complementaire gezondheidszorg zich eveneens

jaren, vragen van politieke partijen en beleid, laten

een bepaalde legitimiteit.

zien dat de belangrijkste beeldvormende actoren in het discours, namelijk de Rijksoverheid, de media

168

1917

en de politiek, zich laten leiden door het principe

Evenals in de brieven van Simons, is het terugke-

van effectiviteit.

rende vocabulaire in het verslag van de Staats-

De effectiviteit van de geneeswijzen is volgens de

commissie gericht op schade en veiligheid, of “de

staatssecretaris omstreden. Daarom wordt niet

benadeeling van lijf of gezondheid.” Het is daarom

gesproken van geneeswijzen, maar van het neutrale

geboden “te waken tegen misleiding, misbruik van

‘alternatieve behandelwijzen’. Deze term verschaft

vertrouwen, aannemen van valsche titels, en specu-

het optreden van de overheid een duidelijke legiti-

latie op de onwetendheid van het publiek.”

miteit om anders om te gaan met alternatie-

Omdat door “jarenlange ervaring” wordt ingezien

ve/complementaire geneeswijzen dan met reguliere

dat “de onbevoegde uitoefening der geneeskunst

geneeswijzen. De term impliceert dat er een alter-

niet noemenswaard is voorkomen”, richt het verslag

natief, afwijkend, of mogelijk zelfs onbegrepen

zich op het “stopzetten van een toestand – onvol-

wereldbeeld is, en geeft een duidelijke richting aan

doende gebleken wetsbepaling – die zeer ergerlijk

het handelen. De overheid accepteert het bestaan

is.” Een van de middelen die de adressanten daar-

van de geneeswijzen, maar erkent de geneeswijzen

voor noemen is “strafvervolging van onverantwoor-

niet in wettelijke zin.

delijke kunstfouten door onbekwaamheid en

Als de effectiviteit bewezen is – volgens principes

onvoorzichtigheid.” Feitelijk is hier sprake van een

van regulier onderzoek –, dan is daar niets mee

eerste beleidspoging om orde aan te brengen in

gezegd. Genezen dient te worden gereduceerd tot

een dubbelzinnige situatie. Door praktijken als

een effectief en plausibel werkingsmechanisme, dat

strafvervolging wordt getracht om tot een bepaalde

dient te passen binnen het reguliere kader. Als er

ordening van alternatieve/complementaire genees-

sprake is van een geneeswijze waarbij het wer-

wijzen te komen, zodat deze ingepast kunnen wor-

kingsmechanisme niet begrijpelijk is volgens de

den in de institutionele gezondheidszorg. Hierdoor

gangbare natuurwetenschappelijk principes, dan

verwerven de alternatieve/complementaire genees-

verwerft deze geneeswijze geen beleidslegitimiteit.

wijzen mogelijk een bepaalde legitimiteit. Men pro-

Het verhaal van effectiviteit is daarom verbonden

beert hier het “kaf van het koren” te scheiden,

met het verhaal van isomorfisme. Het beleidsstand-

zoals Simons dit later in zijn beleidsnotitie

punt zoals Simons dat verkondigde is dat iedere

beschrijft.

behandelmethode die in veronderstelling en me-

De poging tot ordening is ook goed terug te zien in

thode afwijkt van ‘westerse wetenschappelijke’

het ontstaan van het verhaal van effectiviteit dat in

methoden, rationeler kan en moet worden. Het

de volgende paragraaf wordt beschreven.

argument effectiviteit kan in die zin worden opgevat als een halve mythe. Enerzijds is het een plausibel

Het verhaal van effectiviteit: 1993

argument dat ordening probeert aan te brengen in

Het derde criterium dat naar voren komt in de brie-

de geneeskundige werkelijkheid, anderzijds wordt

ven, naast veiligheid en kwaliteit, is het criterium

zij gebruikt om de status-quo van het plausibele

van werkzaamheid of effectiviteit. Rond dit criterium

medische verhaal van geneeskundig onderzoek en

kan het tweede verhaal worden opgebouwd.

het proces van genezen te handhaven. Dit verhaal

Het verhaal van effectiviteit speelt een belangrijke

kan als volgt worden weergegeven:

ordenende rol in het discours van genezen. Bestudering van krantenartikelen van de afgelopen

TIG  jaargang 19 | nr. 3 | 2003

Er is sprake van bepaalde principes die voorschrij-

>

R.B. van Gelder

Genezen en de Staat [2]

ven wat onder acceptabele werkingsmechanismen

ning, blijkens den omvang die zij heeft verkregen,

en het proces van genezen moet worden verstaan.

reden van bestaan. Men kan van hen, die hiervoor

Alles wat niet verklaarbaar is volgens deze princi-

blijken de persoonlijke eigenschappen te bezitten,

pes, is niet plausibel en komt niet voor erkenning in

toch niet eischen, alvorens deze tot heil der lijders

aanmerking. Een geneeswijze is alleen geldig

te benuttigen, eerst het diploma van arts te verwer-

binnen de institutionele geneeskundige realiteit.

ven (pp.12).” Volgens de Raad is het daarbij niet moeilijk “een duidelijk inzicht in de meerdere of

Het verhaal van effectiviteit is een oud verhaal, dat

mindere doeltreffendheid der geneeswijzen te ver-

ook speelde aan het begin van de vorige eeuw. Het

krijgen.” “Degenen onder de gediplomeerden die er

verhaal heeft nimmer aan zeggingskracht ingeboet.

prijs op stellen dat hunne geneesmethoden en

In de volgende paragraaf wordt teruggekeerd naar

resultaten niet meer gewantrouwd mogen worden

een belangrijke aanzet voor dit verhaal.

zullen, als zij niet meer door strafvervolging bedreigd worden, wetenschappelijk onderzoek niet

1917

schuwen (pp.13).”

De oorsprong van het verhaal van effectiviteit be-

Het verhaal over effectiviteit is in 1917 duidelijk nog

gint mede met het gegeven dat “het den Raad wil

een ‘open boek’, dat alle kanten uit kan gaan. De

voorkomen, dat het inderdaad nuttig zou kunnen

toon is positief en onderzoek wordt gestimuleerd.

zijn, wanneer eene daartoe bekwame commissie

Uiteindelijk resulteerde dit in een onderzoeksprak-

dergelijk onderzoek instelde (pp.7).” De Raad komt

tijk van de Commissie Pekelharing, die opdracht

hiermee tegemoet aan de “wensch dat deskundi-

kreeg de niet academische geneeswijzen te onder-

gen zich vergewissen van de resultaten die zij – niet

zoeken. Deze commissie concludeerde in 1919 dat

wettelijke toegelaten geneeskunst-oefenaren, over-

met de niet- academische geneeswijzen geen

tuigd van de doelmatigheid der door hen toege-

opzienbarende resultaten werden geboekt, en

paste methodes – meenen te bereiken (pp.7).”

bepleitte handhaving van de wetenschappelijke

Wat opvalt in het verslag is dat de Raad een positie-

voorbereiding van beoefenaren der geneeskunst

ve, bijna verwachtingsvolle uitspraak doet over de

(Renckens, 2000). In de jaren die volgden na het

effectiviteit van de resultaten van de methodes die

onderzoek van de Commissie Pekelharing ontston-

worden toegepast door ‘geneeskunst-oefenaren’.

den er veel praktijken van onderzoek en ordening.

Waar Simons spreekt van het neutrale ‘alternatieve

De suggesties en argumenten in de verhalen droe-

behandelwijzen’, omdat de effectiviteit omstreden

gen bij aan het ontstaan van een divers pluimage

is, spreekt de Raad zich als volgt uit: “De Raad be-

van sociale praktijken en -constructies betreffende

twijfelt niet of menige, nu schijnbaar wonderlijke

alternatieve/complementaire geneeswijzen.

genezing zal naar het rijk der fabelen worden verwe-

De betekenis van het discours, en de behoudende

zen. Maar misschien zal ook blijken, dat er nog heil-

rol van de overheid worden verder gemotiveerd en

zame geneesmethoden zijn, waarvan tot heden niet

beschreven aan de hand van de belangrijkste

voldoende gebruik werd gemaakt (pp.7-8).”

beleidsconstructie, de Wet BIG. Er wordt betoogd

Bovendien onderkent de Raad dat “menige genees-

dat deze wet feitelijk al in 1917 impliciet op papier

wijze niet op weten, maar op zuiver persoonlijk kun-

stond. De Wet BIG is daarmee een treffende voor-

nen en persoonlijken invloed op geestes- en ge-

beeld van consistentie in de taal. Deze wet is onder

moedsleven berust, welke niet door diploma’s kan

meer het gevolg van de suggesties en argumenten

worden verkregen. Zoo heeft de behandeling bij

die in de twee verhalen zijn gedaan. Zij kent haar

wijze van massage en magnetiseren zeker nevens

oorsprong in het discours. De sociale constructie

alle op de wetenschapsrustende beroepsuitoefe-

Wet BIG, is als het ware deels de structurering of

169

TIG  jaargang 19 | nr. 3 | 2003

>

R.B. van Gelder

Genezen en de Staat [2]

reflectie van de twee dominante verhalen in het dis-

onthouden.” Het gaat om de volgende handelingen:

cours. Zij geeft een impliciet antwoord op de

“vergiften en bedwelmende middelen voorschrij-

Hajeriaanse vraag: ‘how does one make sense of

ven; verloskunde; inentingen; heelkundige opera-

healing?’

tieën; en de behandeling van syfilis, gonorroe of zachten sjanker.”

170

De Wet BIG

De sociale constructie ‘Wet BIG’, het beleid voor

In de folder De Wet BIG, hoofdlijnen van de wet

alternatieve/complementaire geneeswijzen, heeft

beroepen individuele gezondheidszorg van het

een duidelijke plaats in het discours van genezen,

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport

althans in ieder geval in de twee dominante verha-

staat geschreven dat met het aannemen van de Wet

len binnen dit discours. Zij is onder meer het gevolg

BIG een parlementair proces is afgerond dat op 16

van de suggesties en argumenten die in de verha-

mei 1986 is begonnen met het indienen van een

len in beide documenten zijn gedaan. Het verhaal

wetsvoorstel bij de Tweede Kamer. Op 9 November

van ‘isomorfisme’ is terug te vinden in het streven

1993 nam de Eerste Kamer het wetsvoorstel

om de kwaliteit van de beroepsuitoefening in de

Beroepen in de Individuele Gezondheidszorg (Wet

gezondheidszorg in een zo ruim mogelijke zin te

BIG) uiteindelijk aan. Met de uiteindelijke invoering

bevorderen. De intentie van de Wet BIG is dat de

van de Wet BIG op 1 December 1997 werd het tot

patiënt wordt beschermd tegen ondeskundig han-

dan toe geldende artsenmonopolie, of de scheiding

delen en dat beroepsgroepen de kwaliteit en veilig-

tussen officiële en niet officiële geneeskunde wette-

heid van de zorg verbeteren. Voor een beperkt aan-

lijk doorbroken (Van Dijk, 1993:44). De toepassing

tal beroepen wordt titelbescherming ingevoerd. De

van de verschillende geneeswijzen was niet langer

vraag of alternatieve/complementaire beroepsbeoe-

illegaal. Iedereen mag vanaf de invoering genees-

fenaren voor erkenning in aanmerking komen wordt

kundige handelingen verrichten behoudens de aan

door Simons als volgt beantwoord: “Wat betreft de

artsen voorbehouden handelingen, welke omschre-

alternatieve beroepen komt de vraag van het al dan

ven zijn.

niet wettelijk regelen overigens eerst dan aan de

In dit hoofdstuk wordt betoogd dat het ontwerp van

orde wanneer betrokken beroepen voldoende zijn

de Wet al begon in 1917, toen bij “Koninklijk

uitgekristalliseerd (17 Mei 1993:8).”

Besluit… aan eene Staatscommissie werd opgedra-

Oogmerk van de beroepenregeling in de Wet BIG is

gen te onderzoeken hoe de wettelijke bepalingen

uiteindelijk het bevorderen van de kwaliteit van de

betreffende de uitoefening der geneeskunst zouden

gezondheidszorg en het voorlichten van het publiek

moeten luiden, indien de bevoegdheid tot het uit-

over specialismen. De erkenning van een nieuw

oefenen van die kunst niet meer afhankelijk werd

beroep dient de kwaliteit van de geneeskunde te

gesteld van het bezit van het getuigschrift van met

bevorderen en te waarborgen. De regeling zal in het

goed gevolg afgelegd artsexamen…(pp.1).” Analyse

belang van de individuele gezondheidszorg moeten

van het Verslag van de Commissie van Houten, wijst

zijn en als zodanig in een behoefte moeten voor-

uit dat de hoofdlijnen van de Wet BIG bijna inte-

zien. Zo zal het duidelijk moeten zijn dat de beroe-

graal op papier stonden in 1917. De hoofdlijn ‘voor-

pen, waar het bij de uitvoering van de regeling om

behouden handelingen’ zijn een voorbeeld van de

gaat, voldoende uitgekristalliseerd zijn en dat zij

enorme taalconsistentie. Zij worden expliciet ge-

niet leiden tot een ongewenste fragmentatie van de

noemd in het verslag van de staatscommissie. Er

zorg. Voor de organisatie van beroepsbeoefenaren

wordt gesproken van een “beperkt verbod” en een

betekent dit dat zij een ‘representatieve rol’ dient te

“voorbehouden gebied waarvan alle anderen dan

spelen in het verhaal van isomorfisme en organisa-

wettelijk bevoegd verklaarden zich streng moeten

torische coöptatie. Gevolg is dat er allerlei praktij-

TIG  jaargang 19 | nr. 3 | 2003

>

R.B. van Gelder

Genezen en de Staat [2]

ken ontstaan, waardoor het alternatie-

drieluik werd reeds betoogd dat dit een doodlo-

ve/complementaire veld onder meer werkt aan het

pend spoor is. Interessanter in dit verband is dat de

eigen wetenschapsdomein, het beroepsprofiel, de

verschillende praktijken en sociale constructies

eigen opleiding en het waarborgen van kwaliteit.

laten zien hoe het discours mede gestalte krijgt

Bovendien is sprake van onderzoekspraktijken, die

door deze praktijken en sociale constructies.

door de overheid worden gesubsidieerd, zoals het

Bovendien maakt de beschrijving inzichtelijk waar-

jaarlijkse onderzoek van de Consumentenbond

op het behoudende beleid van de overheid is geba-

naar de kwaliteit – onder meer kwaliteit, klachten-

seerd. Twee dominante verhalen hebben de afge-

regeling, tuchtregeling – van verschillende beroeps-

lopen 85 jaar het beleid, en het discours, zoals we

organisaties. In het politieke debat over alternatie-

dit nu kennen mede helpen bepalen. Het medische

ve/complementaire geneeswijzen is voornamelijk

landschap en de beleidswerkelijkheid betreffende

sprake van juridische praktijken om tot ‘kwaliteits-

genezen worden mede beschreven en gecreëerd

verbetering’ te komen. De praktijk van ‘vervolging

door het medium taal, en de suggesties en argu-

van schade veroorzakende behandelaars’ is bijvoor-

menten die in de verhalen worden gedaan. De

beeld een centraal thema in de politieke vragen

resterende vraag is of de twee verhalen recht doen

over de geneeswijzen. Het verhaal van ‘effectiviteit’

aan de sociale werkelijkheid betreffend genezen. In

laat zien dat er een uniformering of standaardise-

het volgende deel wordt betoogd dat een zinvoller

ring van wetenschappelijk onderzoek beoogd

en mooier verhaal nodig is.

wordt. Zij geeft aanleiding tot allerlei meetpraktijken. Daarbij is sprake van machtsverhoudingen die

Literatuur

in het discours besloten liggen. In de verschillende



praktijk, TIG 17(1)

duceren, is dit duidelijk zichtbaar. Er zijn grofweg twee soorten van praktijken te onderscheiden. Er

Aakster, C.W. (2001) De analyse van de onderzoekgegevens uit een natuurgeneeskundige

praktijken van meten, die het discours mede repro

Armstrong, D. (1980) An Outline of Sociology as

zijn praktijken van orthodox of positivistisch weten-

applied to Medicine, The Stonebridge Press,

schappelijk onderzoek enerzijds, en praktijken met

Bristol

een meer fenomenologisch en participatief karakter



Gevers, J.K.M. (1999) Alternatieve behandelwij-

anderzijds. De ‘gouden standaard’ of het RCT, en de

zen na invoering van de Wet op de Beroepen in

meta-analyse zijn vertegenwoordigers van de eerste

de Individuele Gezondheidszorg (Wet BIG), In:

categorie van praktijken. Het individuele, patiëntge-

Nederlands Tijdschrift Geneeskunde en Recht, 143(4)

richte onderzoek is een voorbeeld van de tweede categorie. In het advies ‘Alternatieve



Hajer, M. (2000) Politiek als vormgeving, Rede

Behandelwijzen en Wetenschappelijk Onderzoek’

uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt

van de Gezondheidsraad, waar Simons in zijn brie-

van hoogleraar in de politicologie aan de UvA, Vossiuspers, Amsterdam

ven aan refereert, wordt de ‘Black box’ benadering aangeraden. Bij deze praktijk wordt de effectiviteit



Jansen, M.P.L. (2001) Professionalisering in de additieve geneeskunde, een bestuurlijke visie,

van alternatieve/complementaire geneeswijzen

TIG 17

aangetoond met reguliere onderzoekstechnieken, zij het “dat veelal een breed scala van onderzoeks-



Lammers, C.J., Mijs, A.A., Van Noort, W.J. (1997)

methoden – ook uit alfa- en gammawetenschappen

Organisaties vergelijkenderwijs – ontwikkeling en

– vereist zal zijn” (18 oktober 1993:2). Het voert te

relevantie van het sociologisch denken over organisaties, Het Spectrum, Utrecht

ver om uitgebreid in te gaan op de verschillende praktijken van meten. In het vorige deel van dit

171



Legemaate, J. (1998) Toenemende betekenis wet-

TIG  jaargang 19 | nr. 3 | 2003

>

R.B. van Gelder

Genezen en de Staat [2]

Overheidsdocumenten en regelgeving, In: Regelgeving beroepsuitoefe-







8697, afd. V.A. 4 en 5 Mei, 4 en 7 Dec. 1915 No.’s

Loghum, Houten

6340, 6202, 14532 en 14677, afd. V.A.,

Maddalena, S. (1999) The legal status of comple-

Betreffende meedere vrijheid in de uitoefening

mentary medicines in Europe, Staempfli, Bern

der geneeskunst, Centrale Gezondheidsraad,

Maasen, H. (2001) Inzicht in de zwarte doos, Hoe plausibel zijn alternatieve geneeswijzen?,

Utrecht, 23 December 1916 

Medisch Contact, 56(13) 

Menges, L.J. (1990) ‘Reguliere artsen oordelen



Den Haag, Staatsuitgeverij, 1981 

milieuhygiëne, regeringsstandpunt inzake het

overheid, Doctoraalscriptie, Lugano

rapport van de Commissie Alternatieve

Mol, A., van Lieshout, P. (1989) Ziek is het woord

Geneeswijzen, Tweede Kamer, zitting 1981-1982,

derende taal van huisartsgeneeskunde en

17(481), No.’s. 1-2 

Volksgezondheid en Cultuur, Alternatieve

Dissertatie, Groningen

Geneeswijzen, Tweede Kamer, vergaderjaar 1984-

O’ Neale, R. (2000) Lords call for regulation of

1985, 17(481), No. 21 

Renckens, C. (2000) Kwakzalvers op Kaliloog, alternatieve geneeswijzen onzachtzinnig behan-

fondsraad, No. 534, 1991 





Staatssecretaris van Welzijn, Volksgezondheid en

Rutten, A.L.B. (2000) De proef op de som – werkt

Cultuur, Tweede Kamer, vergaderjaar 1992-1993,

Skrabanek, P., McCormick, J. (1989) Follies and

17 Mei, 23(158), No. 2 



Alternatieve behandelwijzen, Brief van de

fallacies in medicine, Tarragon Press

Staatssecretaris van Welzijn, Volksgezondheid en

Special over alternatieve behandelwijzen,

Cultuur, Tweede Kamer, vergaderjaar 1992-1993,

Medisch Contact, 56(13) 

Alternatieve behandelwijzen, Brief van de

deld, Prometheus, Amsterdam homeopathie?, Medisch Contact, 55(7)

172

Verstrekking van homeopathische- en antroposofische geneesmiddelen, Uitgave van de Zieken-

Journal, 321



Brief van de staatssecretaris van Welzijn,

geestelijke gezondheidszorg, 1945- 1985,

complementary medicine, British Medical 

Brief van de minister van Volksgezondheid en

Mol, L. (1987) ‘Alternatief genezen’ wat doet de

niet – Medicalisering, normalisering en de veran-



Alternatieve Geneeswijzen In Nederland, Rapport van de Commissie Alternatieve Geneeswijzen,

luut geen kennis van zaken hebben’, Medisch Contact, 48

Verslag van de Staatscommissie, Benoemd bij K.B., 31 Juli 1917, No. 39



over alternatieve geneeswijzen terwijl ze abso-



Bericht op renvooi van 10 October 1913, No.

ning gezondheidszorg, Bohn Stafleu Van

Stone, D. (1997) Policy Paradox, The Art of

18 Oktober, 23(158), No. 1 

Notitie alternatieve behandelwijzen, bijlage 1,

Political Decision Making, Norton, New York

ZZT/MEO-932170, 17 Mei 1993

Van Putten, J. (1999) Homeopaten eisen weten-

Wet van 11 november 1993, houdende regelen

schappelijke erkenning – Het helpt, maar werkt

inzake beroepen op het gebied van de individue-

het ook?, Filosofie Magazine, 1999(5)

le gezondheidszorg, Staatsblad 1993, 655 

Alternatieve behandelwijzen, Verslag van een mondeling overleg, Tweede Kamer, vergaderjaar 1993-1994, 23(158), No. 3



__________________________________________

TIG  jaargang 19 | nr. 3 | 2003

Voorlichtingsadvies, Uitgebracht aan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Zoeter-

R.B. van Gelder

Individuele Gezondheidszorg, Ministerie van

meer, Maart 1994 

Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 1998

Alternatieve Behandelwijzen en Wetenschappelijk Onderzoek, de Gezondheidsraad, 20 Aug.,



1993, Voorlichtingsadvies, Uitgebracht aan de







Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 1998 



Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Vaststelling

1996

van de begroting van de uitgaven en de ontvang-

Toespraak door de minister van Volksgezond-

sten van het Ministerie van Volksgezondheid,

heid, Welzijn en Sport, ter gelegenheid van de

Welzijn en Sport (XVI) voor het jaar 2002, 28 000

studiedag De (rechts)positie van de alternatieve

XVI, motie nr. 57 van lid Van Blerck-Woerdman

genezer, 27 Maart 1996, Zutphen

c.s. en overige vragen inzake homeopathie, lid

Art. 34-beroepen deel IV, Advies over krachtens

Van der Vlies 

Verweerschrift inzake De Minister van Volks-

toenemende verscheidenheid in het beroepen-

gezondheid, Welzijn en Sport tegen De Vereni-

veld, Uitgebracht aan de minister van Volks-

ging voor Sportgeneeskunde, 15 Maart 2002, No. SBR 02 191/ BESLU AZ

gezondheid, Welzijn en Sport, Zoetermeer, November 1996



Brief van de minister en de staatssecretaris van

Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Rijswijk,

artikel 34 te regelen beroepen in het licht van de



Visser, G. (red.), De Balans, Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg (CBO), NIVEL, 2000

De Wet BIG: hoofdlijnen van de Wet Beroepen Individuele Gezondheidszorg, Ministerie van

Ziektekostenverzekeringen in Nederland, Stand van zaken per 1 januari 1998, Ministerie van

staatssecretaris van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, Zoetermeer, Maart 1994

>

Genezen en de Staat [2]



Behandeling van ‘het wetsvoorstel Wijziging van

Beroepenwetgeving in ontwikkeling, evaluaties

de Wet op de beroepen in de individuele gezond-

halverwege het invoeringstraject van de Wet BIG,

heidszorg (voorlopige maatregel)’, Tweede

1996(27)

Kamer, 58-3970, 20 Maart 2002

De Wet BIG, Hoofdlijnen van de Beroepen in de

173

TIG  jaargang 19 | nr. 3 | 2003

>

R.B. van Gelder

Genezen en de Staat [2]

Samenvatting Genezen en de Staat [2] In de interpretatieve benadering van Hajer wordt de

de wijze waarop de praktijk van het genezen zich

nadruk gelegd op taal, argumenten, instituties en

definieert en legitimeert binnen de context van het

de sociaal-historische context. Taal is in deze bena-

discours (onder meer instituties, cultuur, geschie-

dering een middel dat de werkelijkheid betreffende

denis, macht en de staat). Deze analyse maakt de

genezen mede creeert. Zij maakt deel uit van het

meer onzichtbare kanten van medische macht zicht-

discours. De analyse van de taal in twee dominan-

baar. De auteur betoogt uiteindelijk dat een zinvol-

tie beleidsverhalen (1917 en 1993) geeft inzicht in

ler en mooier verhaal nodig is.

Summary Healing and the state [2] State policy is much based on language, argumen-

medical practice defines and legitimises itself in

tation, institutions and the social historical context.

this social discourse. Institutions, culture, history,

Hajer offers an interpretative method showing how

power play and the state all play a role in this. This

language is a decisive factor in the discourse of sta-

type of discourse analysis makes it possible to

tecraft. This article shows how that applies also to

bring out some of the otherwise hidden aspects of

the creation of the national health care system. Two

the medical power play. The development of health

crucial documents on Dutch health policy (from

care merits a more sensible and coherent story.

1917 and 1993) are compared, to illustrate how

Key words Interpretive policy analysis healing



stories

medicine



narrative









language



discourse

complementary/alternative 

policy analysis



power

state

174 Auteur Remy van Gelder is bestuurskundige. U kunt een email-exemplaar van zijn doctoraalscriptie aanvragen via [email protected]

TIG  jaargang 19 | nr. 3 | 2003