Allochtone geneeswijzen

P. van Dijk [email protected]

>

2 Allochtone geneeswijzen Autochtoon gebruik van allochtone geneeswijzen vraagt om meer begrip van wat in Nederland aan geneeswijzen wordt geboden.

P. van Dijk Inleiding

schap konden verklaren. Opnieuw nodigde ik het

Nederland heeft een multi-culturele samenleving.

echtpaar uit. Ditmaal om het verslag van de gynae-

De geneeswijzen van de belangrijkste culturen zijn

coloog te bespreken. Ze waren boos en wanhopig

in ons land te vinden; en worden hier gebruikt. Ook

dat er niets was gevonden en gaven te kennen een

door de autochtone bevolking. De belangrijkste al-

tweede mening te willen in het academisch zieken-

lochtone geneeswijzen zijn de islamitische genees-

huis. Samira was inmiddels in tranen en zei snik-

kunde, winti, ayurveda en de Chinese geneeskun-

kend: “weet u dokter, wij denken dat we geen kin-

de. Vooral de laatste twee worden in toenemende

deren kunnen krijgen vanwege het boze oog. Daar

mate door de autochtone Nederlandse bevolking

hebt u waarschijnlijk nooit van gehoord”. Ik vertel-

gebruikt. Aan de hand van een casus wordt het ge-

de dat ik daar wat van afwist. Maar, zei ik, als het

bruik van deze geneeswijzen geïntroduceerd.

boze oog de oorzaak is, dan kan de gynaecoloog dat niet oplossen. Is het niet verstandiger om met

Een Casus

dit probleem naar een islamitische genezer te

Op mijn spreekuur verscheen een Marokkaans echt-

gaan? Ik heb contact met een islamitische genezer

paar. Said was 28 en Samira 26 jaar. Ze kwamen

in onze omgeving. Ik gaf hen het adres en een kort

met het probleem dat zij al acht jaar getrouwd

briefje: “Geachte heer. Dit echtpaar heeft sinds 9

waren en nog steeds geen kinderen hadden. Of de

jaar een kinderwens. Op medisch gebied zijn er

dokter daar een oplossing voor wist.

geen afwijkingen gevonden. Graag uw advies.”

Ik besprak met hen de mogelijkheden van fertiliteit-

Said en Samira kwamen na twee behandelingen (à

onderzoek en nodigde hen afzonderlijk uit op mijn

75 euro per consult) terug op mijn spreekuur. De

spreekuur. Na afronding van het vruchtbaarheids-

Turkse islamitische genezer had gezegd: “inder-

onderzoek besprak ik met hen de resultaten, zoals

daad jullie probleem is het gevolg van Nazar (dit is

dat gebruikelijk is in de eerstelijn. Er waren geen af-

Turks voor het boze oog). Ik kan jullie daarvoor be-

wijkingen gevonden en ik vertelde dat er geen be-

handelen.” Ze kregen een briefje waar met vulpen

lemmeringen waren een zwangerschap te realise-

een korantekst op was geschreven. Dit papiertje

ren. Zij moesten de tijd nemen.

moest in het water worden gelegd en de daarin op-

Maar daar waren zij het niet mee eens. Ze wilden

geloste inkt/koranverzen moesten dagelijks door

verder onderzoek door de specialist. Ondanks mijn

Said en Samira worden gedronken.

verweer dat de kans op het vinden een oorzaak in

Samira kreeg bovendien een amulet, dat zij om

het ziekenhuis maar klein is, wilden zij naar de gy-

haar hals moest dragen en die haar zou bescher-

naecoloog.

men tegen het boze oog.

Ook dit tweedelijnsonderzoek bracht geen oorzaken

“Nou,” zei ik tegen Samira: “als je hier zwanger

aan het licht die het uitblijven van een zwanger-

mee wordt dan verwacht ik je met een taart op het

tig jaargang 21|22

Inleiding: Voeding, licht, leven en gezondheid; Regulatie-aspecten

23

>

P. van Dijk

Allochtone geneeswijzen

spreekuur.” Drie maanden later was ze terug met

Er bestaat een ambivalente relatie tussen opvattin-

een taart.

gen van de officiële islam en de islamitische ge-

Waarom deze uitgebreide casus? Niet om propagan-

neeskunde. Men beschouwt islamitische genees-

da te verzorgen voor de therapeutische mogelijkhe-

kunde als een vorm van volksgeloof. Imams, als

den van de islamitische geneeskunde bij fertili-

vertegenwoordigers van de officiële islam distan-

teitstoornissen. Wel om duidelijk te maken dat

tiëren zich formeel van de activiteiten van islamiti-

mensen met een andere culturele achtergrond er

sche genezers. In de praktijk blijken de rollen van

vaak geheel andere ziekteconcepten op na houden.

imam en genezer, ook in Nederland, echter vaak

Op het spreekuur hebben patiënten met een niet-

door elkaar te lopen.

westerse achtergrond vaak een geheel andere ma-

In Nederland wonen ruim 700.000 moslims. Het

nier van kijken naar gezondheid en ziekte dan wij.

aantal islamitische genezers wordt door Hoffer

Onze diagnostiek en behandeling plaatsen zij in die

(2000) geschat op ongeveer honderd. Het zijn isla-

andere context. Een samenhangend geheel van op-

mieten uit allerlei landen (Marokko, Turkije,

vattingen over diagnostiek en therapie afkomstig

Suriname, Molukken, Senegal, Somalië), zo blijkt

uit andere culturen wordt aangeduid met de term

uit zijn proefschrift.

allochtone geneeswijzen.

Hun opvattingen zijn een mengeling van de Ara-

In onze multiculturele samenleving krijgt de dokter

bisch-islamitische geneeskunde, de profetische ge-

op twee manieren te maken met deze allochtone

neeskunde en het soefisme. De oorzaak van ziekte

geneeswijzen.

kan een natuurlijk karakter hebben (ongeval, ver-

Ten eerste: patiënten die zijn opgegroeid met de ge-

keerde voeding, dierenbeet e.d.), maar vaak is er

neeskundige opvattingen in hun niet-westerse

sprake van een van de volgende bovennatuurlijke

samenleving. Deze opvattingen zijn niet beperkt tot

oorzaken:

de eerste generatie nieuwe Nederlanders, maar

handelingen zoals het schrijven van bepaalde

ren (Harmsen, 2003).

teksten of het uitspreken van bezweringenformu-

Ten tweede zijn er beoefenaars van deze allochtone

les een mens ziek kunnen maken. Op deze ma-

geneeswijzen die zich in Nederland vestigen en

nier kan bijvoorbeeld impotentie ontstaan of een liefdesrelatie worden kapot gemaakt.

waar onze patiënten gebruik van maken. De belang-

24

Magie —Men veronderstelt dat bepaalde rituele

vaak leven zij voort bij hun kinderen en kleinkinde-

rijkste allochtone geneeswijzen in ons land zijn: is-

Het boze oog (nazar, al’ain) —Het boze oog is

lamitische geneeskunde, winti, ayurveda en Chine-

een verschijnsel dat in de gehele islamitische

se geneeskunde. Ze zullen in het kort worden be-

wereld als een belangrijke oorzaak van ziekte

sproken.

wordt gezien. Maar ook in verschillende andere religies kent men deze oorzaak van ziekte. Het

Islamitische geneeskunde

boze oog is een concept, waarbij men er vanuit

Dit is een verzamelbegrip voor alle behandelings-

gaat dat een individu de kracht heeft om schade

vormen van lichamelijke, psychische en sociale pro-

toe te brengen door naar iemand te kijken. Ook

blemen die uitgaan van een islamitische visie. Dat

door op een bepaalde manier over iemand of ie-

betekent dat men zich in de geneeskundige praktijk

mands bezit te praten, kan men een ziekmakend

baseert op de koran dus de geschriften van

effect veroorzaken. Het boze oog wordt vaak ver-

Mohammed. Een islamitische genezer is een beoe-

taald door de begrippen jaloezie en afgunst.

fenaar van deze geneeswijze. Hij legitimeert zijn

Iedereen kan met het boze oog kijken. Vooral

praktijkuitoefening op basis van een erfelijke gave,

mensen met blauwe ogen en blond haar zouden

studie of een relatie met een leermeester.

het gebruiken. Slachtoffers zijn vooral mensen

tig jaargang 21|22


P. van Dijk


die succesvol, gezond, aantrekkelijk of rijk zijn.

(bijvoorbeeld Ghanezen) en uit het Caraïbisch ge-

Boze geesten (djinns) —Djinns zijn onzichtbare

bied (bijvoorbeeld Dominicanen en Haïtianen) ge-

wezens. Soms kunnen ze zich echter manifeste-

bruik van winti. Er wonen in Nederland 315.000

ren in de vorm van een dier of een mens. Ze hou-

Surinamers, 124.000 Antillianen en 25.000

den zich bij voorkeur op bij water, in toiletten,

Ghanezen.

grotten en op donkere plaatsen. Ze leven onder

Volgens ‘ingewijden’ zijn er minstens 200 wintige-

de grond of in de lucht. Ze kunnen in dromen ver-

nezers in Nederland werkzaam (Slutsky, 1999). Het

schijnen, maar men kan ze ook oproepen. Djinns

AMC heeft sinds enige jaren een werkrelatie met en-

hebben een cultuur die vergelijkbaar is met de

kele wintigenezers.

menselijke samenleving. Er zijn mannelijke, vrou-

Bij winti maakt men onderscheid tussen ‘dokters-

welijke, christelijke, joodse en moslimdjinns. Ze

ziekten’en ‘negerziekten’. Negerziekten zijn aan-

kunnen zelfs kinderen krijgen. Djinns zijn snel

doeningen waaraan een magische oorzaak ten

boos, wraakzuchtig en kwaadaardig. Angst en

grondslag ligt. Het zijn meestal ziekten waar de

schrik maken mensen sneller slachtoffer van

Nederlandse dokter geen raad mee weet. Men

boze geesten. Speciaal kwetsbaar zijn: pas be-

onderscheidt verschillende negerziekten. De be-

sneden jongens, pas gehuwden, zwangere vrou-

langrijkste zijn:

wen en mensen op reis. Djinns kunnen ziekte

Fyo-fyo —Dit is een groep ziekten die ontstaat als

veroorzaken doordat ze een klap geven (ma-

straf van de winti’s na een familieruzie waarbij

drub), met als gevolg bijvoorbeeld een verlam-

men heftig heeft gescholden. De verschijnselen

ming, blindheid of doofheid. Ze kunnen ook bezit

zijn: misselijkheid, depressie, lusteloosheid en

van iemand nemen (maskun). Uitingen hiervan

vermagering. Fyo-fyo kan een kind treffen na een conflict tussen de ouders.

zijn bewusteloosheid, epilepsie en verwardheid.

Koenoe —Dit is een familievloek. Wanneer ie-

Voor mensen met een moslimachtergrond zijn de

mand een onschuldig persoon doodt, zal de

hier genoemde ziekteoorzaken nog steeds actueel.

geest van de overledene als een vloek op de familie van de moordenaar blijven rusten.

Bezoekers van Nederlandse islamitische genezers zijn mensen met een moslimachtergrond.

>

Boze oog (ogri-ai) —Het gaat daarbij vaak om baby’s. De baby wordt plotseling ziek: gaat braken,

Winti

wordt slap, drinkt niet en vertoont afwijkend ge-

Winti kan omschreven worden als een Afro-

drag. Iemand die behept is met het boze oog

Surinaamse godsdienst, waarin het geloof in goden

heeft dan het kind betoverd. Men neemt aan dat

en geesten centraal staat. Deze bovennatuurlijke

dit effect tot stand komt door langdurig staren

wezens kunnen bezit nemen van een mens en het

naar het kind. Het zou een vorm van jaloezie of

bewustzijn uitschakelen. Zij zijn in staat ziekten te veroorzaken en ziekten te genezen. Winti is een

afgunst zijn.

Wisi —Dit is een kwaadaardige magische beïn-

samenhangend geheel van opvattingen met een

vloeding. Vrijwel alle vormen van lichamelijk en

volledig systeem voor ziektedefiniëring, diagnosti-

geestelijk lijden kunnen aan wisi worden toege-

sche en therapeutische toepassingen.

schreven. Surinaamse patiënten ervaren wisi als

Winti is vooral gerelateerd aan de creolen. Maar

een zeer frequent voorkomende oorzaak van

ook de Javanen en Hindoestanen in Suriname gaan

ziekte. Wisi kan ontstaan door boosaardige

veelvuldig naar een winti-genezer of zijn betrokken

geesten (wisigado), boosaardige dwergen (wisi-

bij winti-rituelen. Behalve Surinamers en Antillianen

bakroe) of door een malafide bedrijver van magie

maken mensen die afkomstig zijn uit West-Afrika

(wisieman). Veelvuldig aan wisi toegeschreven

tig jaargang 21|22


25

>

P. van Dijk


ziekten zijn: stemverlies, geheugenverlies, ver-

geneeskunde genoemd, is een van de oudste en

lamming, verkoudheid maar ook een acute dood.

meest gepraktiseerde gezondheidssystemen ter

Kroy —Om de liefde van een ander te winnen,

wereld. In India en Sri Lanka maakt ayurveda een

kan men het kroy-ritueel toepassen. Daarvoor be-

belangrijk deel uit van de officiële opleidingen en in

staan verschillende methoden. Zo kan men bij-

alle steden zijn er ayurveda-klinieken.

voorbeeld iemand een bepaald kruidendrankje,

In Nederland zijn ongeveer 40 ayurveda-artsen en

vermengd met zweet, olie en andere ingrediën-

150 ayurveda-therapeuten werkzaam. Het aantal

ten te drinken geven. Na het drinken van het

neemt snel toe. Er zijn in Nederland vijf opleidingen

drankje is die ander volledig onderworpen aan

voor ayurveda-therapie en twee beroepsorganisa-

de wil van de schenker.

ties voor ayurveda-therapeuten/artsen (van Dijk, 2003).

26

Behandelingen bij winti bestaan uit: genees-

In de ayurveda heeft het concept van de tridosha

krachtige kruiden, baden, rituele maaltijden, trance

een centrale plaats bij de verklaring van ziekten.

en de rituele dans of winti pre (van Dijk, 2003).

Het omvat drie abstracte begrippen: vata (wind),

De trance verbindt de mens met de wereld van de

pitta (gal) en kapha (slijm). Ze worden dosha’s ge-

geesten en de goden. Met speciale wintimuziek

noemd en gezamenlijk aangeduid als tridosha. Elk

kunnen mensen in trance worden gebracht. De in

van de dosha’s vertegenwoordigt een bepaalde

trance gebrachte persoon danst en beweegt en fun-

functie: vata: zenuwfuncties en motoriek, pitta:

geert als medium. Een winti-god of geest van een

metabole functies en kapha: weefsels en gewrich-

voorouder kan bezit nemen van iemand die in tran-

ten. De drie dosha’s zijn aanwezig op het niveau

ce is. Deze persoon spreekt dan namens die god of

van cellen, organen, het lichaam als totaliteit en op

voorouder, vaak ook met precies dezelfde stem als

het niveau van de mens in relatie tot zijn omgeving.

de voorouder. Tijdens de trance-toestand is een

Een evenwicht tussen de drie dosha’s is bepalend

winti-genezer aanwezig. Hij kan vragen stellen aan

voor de gezondheid. Wanneer een van de dosha’s

de god of geest die in het medium aanwezig is.

overheerst ontstaat ziekte. Oorzaken hiervan kun-

Deze vragen kunnen gaan over de oorzaak van de

nen zijn: verkeerde leefgewoonten, ongezonde voe-

ziekte van een patiënt maar ook over de therapeuti-

ding, veroudering, verbroken relaties.

sche maatregelen om de ziekte op te lossen. Vaak

Ayurveda-behandelingen bestaan uit leefregels,

worden patiënten behandeld op een winti pre. Dit is

voedingtherapie, massage, bewegingsoefeningen,

een therapeutisch feest waarop meerdere patiën-

aromatherapie en meditatie.

ten, hun familieleden en een of meer winti-genezers

De panchakarma-therapie is belangrijk in de ayur-

aanwezig zijn. Een winti pre kan een klein familie-

veda. Het zijn reinigingskuren gerelateerd aan een

feestje zijn, maar ook een gebeurtenis waar honder-

bepaalde dosha, die bestaan uit braakkuren,

den mensen aanwezig zijn. In Amsterdam en Den

laxeerkuren, lavementen en aderlaten (Gerritsma,

Haag heeft de gemeente hiervoor speciale ruimtes

1995).

ter beschikking gesteld.

Gebruikers van ayurveda in Nederland zijn voor een

Winti-rituelen en consultatie van winti-genezers bij

klein deel afkomstig uit landen als India en Sri

medische problemen komt op grote schaal voor bij

Lanka. Het merendeel van de mensen die gebruik

eerder genoemde bevolkingsgroepen. Autochtone

maakt van ayurveda zijn autochtone Nederlanders.

Nederlanders maken vrijwel geen gebruik van winti.

Ayurveda geneesmiddelen zijn zonder tussenkomst van therapeuten te koop bij drogisten en reformwin-

Ayurveda

kels.

Ayurveda, ook wel Hindoegeneeskunde of Indiase

tig jaargang 21|22


P. van Dijk


Chinese geneeskunde

niet meegerekend. Er zijn 15 opleidingen voor

Chinese geneeskunde wordt in Nederland ook vaak

Chinese geneeskunde in Nederland (van Dijk,

aangeduid met de Engelse benaming: Traditional

2003).

Chinese Medicine (TCM).

Slechts een klein percentage van de gebruikers van

De Chinese geneeskunde is de toepassing van

Chinese geneeskunde heeft een Chinese of ooster-

oosterse filosofieën op de biologie en de fysiologie

se achtergrond. Meer dan 90% van de gebruikers

van de mens. De oosterse filosofie gaat uit van het

bestaat uit autochtone Nederlanders. Chinese ge-

yin-yang principe. Yin en yang zijn antagonistische

neeskunde is na homeopathie de meest bezochte

en tegelijkertijd complementaire krachten. Yin is de

geneeswijze in ons land.

middelpuntzoekende verbindende kracht (centripe-

Islamitische geneeskunde, winti, ayurveda en

taal) en yang de middelpuntvliedende oplossende

Chinese geneeskunde zijn qua omvang de grootste

kracht (centrifugaal). Deze dynamische tegenstel-

allochtone geneeswijzen. Maatschappelijk minder

ling vinden we terug in alle facetten van het be-

belangrijk zijn: Tibetaanse geneeskunde, mazdaz-

staan. Ook ons lichaam en onze geest worden be-

nan, Inca-geneeskunde en sjamanisme. (Deze wor-

heerst door deze elkaar aanvullende krachten. Wan-

den hier niet verder beschreven.)

>

neer er evenwicht tussen de polariteiten bestaat zijn we gezond. Is er verstoring van deze balans,

Conclusie

dan is er sprake van ziekte. De verhouding tussen

In onze multiculturele samenleving maken allochto-

yin en yang wordt weerspiegeld in de levensener-

ne geneeswijzen steeds nadrukkelijker onderdeel

gie, die bekend staat onder de naam ‘tsji’ (of ‘Qi’).

uit van medische consumptie. In het veelkleurig

Qi/tsji stroomt in het lichaam door specifieke kana-

pallet van behandelingsmogelijkheden zijn islamiti-

len, die meridianen worden genoemd. Men onder-

sche geneeskunde, winti, ayurveda en Chinese ge-

scheidt 12 hoofdmeridianen, die elk corresponde-

neeskunde op dit moment de belangrijkste stromin-

ren met een inwendig orgaan. In 6 van deze orga-

gen.

nen, met bijbehorende meridianen, domineert de

Voor de praktiserende arts is het belangrijk hier

yin-energie (longen, milt, hart, nieren, lever,

weet van te hebben. Transparantie in het contact

‘meester van het hart’). In de overige 6 (dikke darm,

met de patiënt is van groot belang, zeker als diep-

maag, dunne darm, urineblaas, galblaas en ‘drie-

gewortelde culturele invloeden de communicatie

voudige verwarmer’) circuleert de yang-energie

bedreigen. Ook in de medische opleiding dienen

(Kapchuk, 2001).

studenten kennis te nemen van de impact van de

De in het westen meest bekende behandelingsvorm

culturele achtergrond van de patiënt.

uit de Chinese geneeskunde is de acupunctuur. Andere in ons land veel gebruikte therapieën zijn:

Literatuur

drukpuntmassage, Tuina-therapie (een vorm van

Dijk, P.A. van (2003) Geneeswijzen in Nederland,

Gerritsma, C.J.C. (1995) Ayurveda; overzicht van

9e druk, Ankh-Hermes, Deventer

manuele therapie), Tai-chi, Chi-gong (bewegingstherapie), Chinese voedingsleer en Chinese kruidenge-

het wetenschappelijk onderzoek tot op heden,

neeskunde. Met name laatstgenoemde behande-

Tijdschr. Integrale geneesk., 11(3), pp.131-162

lingsvorm staat in Nederland sterk in de belangstelling.

siteit, Rotterdam

schreven bij de 7 beroepsverenigingen voor acupunctuur en oosterse geneeskunde. Hierbij zijn beroepsbeoefenaars van Tuina, Chi-gong en Tai-chi

tig jaargang 21|22

Harmsen, J.A.M. (2003) When cultures meet in medical practice, dissertatie, Erasmus Univer-

Er zijn in Nederland ruim 2500 beoefenaars inge

Hoffer, C.B.M. (2000) Volksgeloof en religieuze geneeswijzen onder moslims in Nederland, dis-


27

>

P. van Dijk


sertatie, Amsterdam

Kapchuk, T.J. (2001) Handboek Chinese genees-

Slutsky, M. (1999) Winti en de ziel van creolen in Nederland, Medisch Contact, 54, pp.1292-1294

wijzen, Servire, Utrecht/Antwerpen

28

tig jaargang 21|22


P. van Dijk


<

Samenvatting Allochtone geneeswijzen Allochtone geneeswijzen zijn vormen van diagnos-

neeskunde. Elk van deze geneeswijzen wordt be-

tiek en therapie die afkomstig zijn uit andere cultu-

schreven. Daarbij wordt kort ingegaan op achter-

ren. Mensen met een niet-westerse culturele achter-

gronden, opvattingen en omvang.

grond hanteren vaak andere ziekteconcepten dan

Het gebruik van ‘allochtone geneeswijzen’ lijkt

we gewend zijn in Nederland. De vier belangrijkste

steeds nadrukkelijker deel uit te maken van de me-

‘allochtone geneeswijzen’ in ons land zijn: islamiti-

dische consumptie in Nederland.

sche geneeskunde, winti, ayurveda en Chinese ge-

Summary Non-indiginous healing techniques in the Netherlands Non-indigenous healing techniques are those deri-

ne, winti, Ayurveda and Chinese medicine. Each of

ved from other cultures. Peoples from non-western

these approaches is described, together with a

origin often use different concepts of health and

summary of their backgrounds, understanding and

disease, together with different methods for dia-

use. Use of non-indigenous health care seems to

gnosis and therapy, than those used in the

acquire a more prominent part of medical consump-

Netherlands. Four main forms of such healing me-

tion in the Netherlands.

thods used in the Netherlands are: islamic medici-

Key words cultural perspectives on health care

non-indigenous healing

Chinese medicine

ayurveda

the Netherlands

islamic medicine

winti

29 Auteur P. van Dijk, huisarts adres Ruiterstraat 10 5301 ED Zaltbommel t +31 (0)418 51 51 14 e [email protected]

tig jaargang 21|22


Allochtone geneeswijzen

Recommend Documents