Colofon. Moudawana: keuzes & kansen is een project van

Colofon Moudawana: keuzes & kansen is een project van

COS Zuid-Holland

Dona Daria

Centrum voor internationale samenwerking

Centrum voor vrouwen en emancipatie

Wijnstraat 237

Gerard Scholtenstraat 129

3311 BV Dordrecht

3035 SJ Rotterdam

Tel: 078 61 31 788

Telefoon: 010 – 465 92 96

Website: www.coszuidholland.nl

Website: www.donadaria.nl

Contactpersoon: Fadma Bouchataoui

Contactpersoon: Saadia Daouairi

E-mail: [email protected]

E-mail: [email protected]

tekst Aisha de Jong in samenwerking met Fadma Bouchatouai, Saadia Daouairi en Samia Tamimy Hoofdstuk 5 is gebaseerd op de scriptie en folder El Moudawana Nederlandse & Marokkaanse echtscheidingsprocedure, welke is geschreven in opdracht van COS Zuid-Holland door H. Benamar en D. Hamdaoui, in het kader van hun afstuderen op de Hogeschool van Amsterdam, studie Rechten (september 2009). met dank aan Samira Boudount, Joke Verkuijlen en Yvonne Heijgele fotografie Robert de Hartogh, Remco Smits en Tom Pilzacker vormgeving en drukwerkproductie De Werf, Rotterdam Het project is gefinancierd door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap/ Directie Emancipatie, OxfamNovib, Cordaid en gemeente Rotterdam (dienst Jeugd, Onderwijs en Samenleving). Maart 2010, 1e druk © COS Zuid-Holland en Dona Daria

Een project van COS Zuid-Holland en Dona Daria

keuzes kansen

het Marokkaans personen- en familierecht

El Moudawana

Inhoud 4 introductie 4 leeswijzer 6 moudawana, veranderingen & de praktijk 6 De praktijk 6 Knelpunten 8 Marokkaanse jongeren: partnerkeuze en huwelijk 8 Relatievorming en partnerkeuze 8 Huwelijk 9 Voorwaarden in de huwelijksakte 10 Marokkaanse ouders: Partnerkeuze & huwelijk van hun kinderen 10 Relatie en partnerkeuze 10 Huwelijk 11 Taboes 12 Erkenningprocedure van een Nederlandse echtscheiding in Marokko 14 Projectbeschrijving keuzes & kansen, El Moudawana 14 aanleiding 14 omschrijving doelgroep 15 Doelstellingen Keuzes en kansen 15 Werkwijze Keuzes en Kansen 16 Activiteiten keuzes & kansen, El Moudawana 16 Studiereis Marokko 17 Voorlichting aan de Marokkaanse gemeenschap in Nederland 18 Voorlichting aan de werkers in het veld 18 De opzet van een netwerk voor juridische hulpverlening 19 Workshop: Marokkaans familierecht ‘Moudawana’ in Nederland bijlagen Relevante literatuur Advocaten in Nederland Organisaties in Nederland Marokkaanse Ambassade en consulaten in Nederland 22 Advocaten in Marokko 22 Organisaties in Marokko 23 Publiciteit Keuzes en Kansen 20 20 21 21

2

Voorwoord Groot was onze verontwaardiging toen mijn collega’s en ik de verhalen hoorden van Marokkaanse vrouwen die jaren tobben met hun echtscheidingsprocedure. Dit zou in Nederland toch niet zo ingewikkeld moeten zijn. We hoorden ook dat vrouwen vaak heel veel geld kwijt waren voor de afwikkeling. Geld aan dure advocaten die onnodig lang aan de papieren werkten, geld aan vertaalbureaus, geld aan reizen naar Marokko. En dat terwijl er een nieuwe wet in Marokko aangenomen was juist om te zorgen dat de procedure soepeler verloopt. Hoe is het mogelijk? We gingen op onderzoek. Zo kwamen we erachter dat als iedereen de juiste weg bewandelt, het eenvoudig te regelen is. Nou dan moeten we dat maar zien te regelen, zo dachten we. We stroopten onze Rotterdamse mouwen op en verzonnen oplossingen. Een juridisch netwerk met advocaten die van wanten weten. Voorlichting aan vrouwen en professionals die Marokkaanse vrouwen in hun bestand hebben, waren de eerste zaken die wij wilden bereiken. Maar ook gesprekken in Marokko zelf bleken nodig, omdat een wet geïmplementeerd dient te worden op een wijze die voor Nederlandse (of Europese) Marokkanen passend is. De Marokkaanse overheid toonde zich bereid om met ons mee te denken en rechters en advocaten op te roepen om de regels op de juiste wijze toe te passen.

huwelijksideaal ligt meer in de romantische liefde. De Marokkaanse huwelijksidealen bieden ruimte om kritischer van te voren naar de toekomstige partner te kijken. Wat wens ik in de toekomst naast het krijgen van gezonde kinderen. Wil ik gaan of blijven werken? Waar wil ik wonen met mijn partner? Vind ik het belangrijk om een gelijke verdeling in het huishouden te maken en hoe kunnen we met elkaar praten over het opvoeden van onze kinderen. Het zogenaamde ‘verstandige’ huwelijksideaal waarbij jongeren samen met ouders en familie naar toekomstige partners kijken, biedt kansen om een bewuste keuze te maken en samen een gezin te stichting waarbij ruimte blijft voor de eigen ontwikkeling. Wij wilden ook graag met anderen delen in dit project. Met elkaar bouwen aan verbetering van de scheidingsregels en zorgen voor duurzame oplossingen. In dat streven vonden we veel partners om mee samen te werken. Wij blijven ook in de toekomst alert op ontwikkelingen en trekken zo nodig weer aan de bel. We blijven vrouwen ondersteunen die dat nodig hebben.

Gerda Nijssen directeur Dona Daria

Dat is één kant van het verhaal, rechtdoen aan de positie van vrouwen. Een andere kant vonden wij ook van belang om mee te nemen in ons plan. Hoe kiezen jongeren hun partner en kunnen wij bevorderen dat ze een bewuste keuze maken die problemen in de toekomst voorkomen. Echtscheiding doet altijd pijn en dat voorkomen is beter dan genezen. Hoe zorgen we dat jongeren bewuster nadenken over de wensen die zij stellen aan een partner. Het westerse

3

Begin 2004 is in Marokko een belangrijke wetswijziging doorgevoerd met betrekking tot het personen- en familierecht, El Moudawana genaamd. Deze wetswijziging betekent een lichte verbetering voor de positie van vrouwen en hun gezinnen, voornamelijk waar het gaat om huwelijk, echtscheiding en voogdij over de kinderen. Ook zijn er nieuwe familierechtbanken opgericht.

4

1

Intro

Toch blijft er na de wetswijziging sprake van ongelijkheid tussen man en vrouw. Dit speelt met name een rol bij echtscheiding, polygamie en erfrecht. Ook is er in de wetswijziging weinig tot geen rekening gehouden met de Marokkaanse gezinnen die buiten Marokko leven. Door de dubbele nationaliteit blijft de Marokkaanse wetgeving ook van toepassing op Marokkanen die in Nederland wonen. Dit heeft direct consequenties voor de hier in Nederland wonende Marokkanen. Tevens bestaat er tussen Nederland en Marokko geen bilateraal verdrag inzake het familierecht. Daarnaast is vijf jaar na de wetswijziging nog steeds een groot deel van de Marokkaanse gemeenschap niet goed op de hoogte van de recente veranderingen in de Moudawana en wat deze nu precies voor hen betekenen.

ductie Project Keuzes en Kansen El Moudawana Op basis van signalen uit de Marokkaanse gemeenschap in onze regio hebben COS Zuid-Holland, centrum voor internationale samenwerking, en Dona Daria, centrum voor vrouwen en emancipatie een driejarige project ontwikkeld waarin voorlichting en empowerment gecombineerd wordt met het werken aan een adequate infrastructuur en preventie. In het project is gewerkt aan het bieden van informatie en voorlichting, het op gang brengen van gesprekken binnen de Marokkaanse gemeenschap in Rotterdam over de mogelijkheden van de Moudawana en de ontwikkeling van een juridisch netwerk waar Marokkaanse vrouwen, mannen en jongeren terecht kunnen voor hulp en advies over huwelijk, echtscheiding en voogdijzaken De volgende activiteiten zijn uitgevoerd: • Voorlichtingsbijeenkomsten voor Marokkaanse vrouwen, mannen en jongeren onder leiding van speciaal opgeleide voorlicht(st)ers; • Expertmeetings voor de rechterlijke macht, advocatuur en hulp- en dienstverlenende instanties met gastsprekers uit Marokko; • Doorverwijzing naar het juridisch netwerk in Nederland en Marokko voor hulp en advies. In het project hebben COS Zuid-Holland en Dona Daria samengewerkt met onder andere UAF (L’Union Action Féminine) te Rabat, AMVLF (Association Marocaine de Lutte Contre la Violence a l’égard des Femmes) te Casablanca, Stichting Noumidia, voor gezin en ontwikkeling te Nador en Centre d ‘Ecoute en d’Orientation juridique et de soutien psychologique pour femmes victims de violence te Casablanca en Nador, Landelijke Werkgroep Mudawwanah van Stichting Steun Remigranten (SSR), het Ministerie van Justitie

en Migratie in Marokko, de Marokkaanse ambassade in Nederland en diverse advocaten in Nederland en Marokko en diverse basisscholen en buurthuizen in Rotterdam, DISCK SC&W, Studentenvereniging Iqra, en de werkgroep Mudawannah. Gedurende het hele project hebben COS Zuid-Holland en Dona Daria haar kennis en ervaringen op zoveel mogelijk manieren gedeeld met andere organisaties in Nederland, die zich met hetzelfde onderwerp bezig houden. Om op deze manier krachten te bundelen, de samenwerking te versterken met als uiteindelijke doel een verbetering van de positie van Marokkanen in Nederland. Deze brochure geeft een impressie van het project, de Moudawana en de gevolgen van de wijzigingen en is bedoeld voor professionals uit de maatschappelijke dienstverlening en advocatuur, en andere geïnteresseerden. Het project is gefinancierd door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap/Directie Emancipatie, OxfamNovib, Cordaid en de gemeente Rotterdam (dienst Jeugd, Onderwijs en Samenleving).

Leeswijzer Brochure In hoofdstuk twee leest u over de wetgeving, de wijzigingen en de gevolgen hiervan in de praktijk. Hoofdstukken drie en vier geven een impressie van de opvattingen van jongeren en ouders over partnerkeuze en huwelijk. Hoofdstuk vijf geeft een schematisch overzicht van de stappen die gezet dienen te worden om een Nederlandse echtscheiding erkend te krijgen in Marokko. Hoofdstuk zes geeft een beschrijving van het project en in hoofdstuk zeven krijgt u een impressie van de activiteiten die in het kader van Keuzes & Kansen zijn uitgevoerd.

5

2&

Moudawana,

veranderingen

de praktijk

De Moudawana is het Marokkaanse personen- en familierecht. Hierin zijn alle zaken geregeld die te maken hebben met personen- en familierecht. Het bestaat uit zes wetboeken:

1 2 3 4

het huwelijk de ontbinding van het huwelijk de familierechtelijke betrekkingen de bekwaamheid en wettelijke vertegenwoordiging 5 het testament 6 en de erfopvolging

De Moudawana is gebaseerd op de islamitische Malekitische leer. Na de onafhankelijkheid van Marokko in 1956 was een van de eerste doelstellingen het realiseren van een uniform recht en een rechtelijke organisatie. In 1958 werd de Moudawana ingevoerd na samenstelling ervan door een commissie van tien islamitische geleerden. Na een lang intern proces en verzet van met name vrouwen- en mensenrechtenorganisaties in Marokko zijn er in de afgelopen jaren wijzigingen doorgevoerd die een verbetering betekenen voor de positie van vrouwen en hun gezinnen. De eerste wijziging was in 1993 en de tweede in 2004. Toch is er na 2004 op een aantal vlakken nog steeds sprake van rechtsongelijkheid tussen man en vrouw.

De praktijk

Mijn man wil een tweede vrouw trouwen in Marokko. Ik wil dit niet, maar weet niet wat ik nu kan doen of hoe dit in zijn werk gaat.

6

In de dagelijkse praktijk blijkt dat veel Marokkaanse Nederlanders niet goed op de hoogte zijn van de wetgeving in de Moudawana en ook niet van de meest recente veranderingen. De medewerkers van Dona Daria en COS Zuid-Holland hebben gedurende het project wekelijks hulpvragen gekregen van zowel mannen, vrouwen als jongeren. Veel van de hulpvragen overlappen elkaar. De hulpvragen hebben betrekking op:

Ik weet niet of ik gescheiden ben voor de Marokkaanse wet. Ik heb hier nooit papieren van gezien en ik heb het mijn (ex)man nooit durven vragen.

• de procedure van erkenning van de Nederlandse echtscheiding in Marokko; • huwelijksgoederenrecht; • oproepen van vrouwen voor de verzoeningspoging door de rechter in Marokko; • alimentatiebeschikkingen; • scheiden op initiatief van de vrouw (Tatliq); • gebrek aan kennis van de wet en de procedures in het algemeen, en gebrek aan informatie doordat de (ex-)man de informatie achter weet te houden; • polygamie en de procedure hiervan; • islamitische huwelijken.

• Ontbreken van deskundige sociale en juridische ondersteuning aan Marokkaanse Nederlanders bij de ambassades en consulaten. • Het niet of onvoldoende machtig zijn van de Arabische taal. • Gebrek aan middelen om een procedure bij de rechtbank in Marokko te starten. • Taboes, waardoor bepaalde zaken moeilijk te bespreken zijn tussen man en vrouw of tussen ouders en kinderen. • Angst voor justitie in Marokko. • Corruptie.

Knelpunten Er zijn diverse knelpunten die ervoor zorgen dat procedures moeizaam verlopen en vrouwen onvoldoende voor hun rechten op durven te komen: • Onvoldoende kennis bij zowel mannen als vrouwen over het nieuwe Marokkaanse familierecht.

Een overzicht van de belangrijkste wijzigingen in de Moudawana van 2004 • De plicht tot gehoorzaamheid van de vrouw aan de man is vervallen. Het gezin is voortaan een gezamenlijke verantwoordelijkheid van man én vrouw • De huwelijksleeftijd voor meisjes is opgetrokken van 15 naar 18 jaar • De aanwezigheid van de voogd van het meisje bij het afsluiten van het huwelijk is geen plicht meer, maar een recht • Er wordt nadruk gelegd op het vastleggen van huwelijkse voorwaarden • Polygamie is nog steeds toegestaan, maar onderworpen aan strenge voorwaarden • De procedures voor huwelijk en echtscheiding voor Marokkanen die gevestigd zijn in het buitenland zijn vereenvoudigd • Het begrip ‘geweld tegen vrouwen’ wordt in juridische zin verruimd, psychisch geweld valt nu ook onder geweld tegen vrouwen • De vrouw kan nu ook zelf echtscheiding aanvragen. Bijvoorbeeld als de man een tweede vrouw trouwt; als de man zich niet houdt aan de huwelijkse voorwaarden; als er sprake is van duurzame ontwrichting van het huwelijk • Echtscheiding met onderlinge toestemming van partners is ingevoerd in de Marokkaanse familiewet • Echtscheiding vindt voortaan plaats onder toezicht van de familierechter • Als de vrouw na een echtscheiding gaat hertrouwen verliest zij niet automatisch de zorg over haar kinderen 7

3

Marokkaanse jongeren:

partnerkeuze

Vanwege de dubbele nationaliteit van Marokkaanse Nederlanders is de Moudawana ook voor hen van toepassing. Ook jongeren die in Nederland zijn geboren hebben met deze dubbele nationaliteit te maken. Naast de dubbele nationaliteit, zijn er culturele en religieuze factoren die van invloed zijn op de relatievorming, partnerkeuze en de visie op het huwelijk onder jongeren. Relatievorming en partnerkeuze Steeds meer Marokkaanse jongeren hebben relaties voor het huwelijk. Dit zijn vaak verkering, vriendschappelijke relaties tussen jongens en meisjes of bijvoorbeeld een verloving. Vanuit de islam zijn relaties voor het huwelijk niet toegestaan. Ook vanuit de Marokkaanse cultuur is het een taboe onderwerp. Een groot deel van de jongeren en in het bijzonder meisjes hebben dan ook geen intieme relaties voor het huwelijk. Er is wel een verschuiving te zien in de opvattingen hierover met een duidelijk verschil tussen jongens en meisjes. Een deel van de jongens heeft meerdere relaties voor het huwelijk. Meisjes veel minder. Jongens hanteren vaak een dubbele maatstaf. Ze gaan relaties aan met meisjes, maar vinden deze meisjes niet altijd goede huwelijkspartners. Je ziet daarentegen wel dat er steeds vaker meer tijd wordt genomen om een serieuze

8

huwelijkspartner beter te leren kennen. De verlovingstijd wordt door de familie als een legitieme periode gezien om met elkaar af te spreken, voorafgaand aan het geplande huwelijk. Marokkaanse jongeren kiezen vaak voor een partner met dezelfde culturele achtergrond. Langzaamaan is er hierin een verschuiving te zien, waarbij niet zozeer de culturele achtergrond van de partner het allerbelangrijkste is maar de islam. Marokkaanse jongeren trouwen in toenemende mate over etnische scheidslijnen heen, maar houden vast aan het criteria van het geloof van de partner.

Huwelijk Het huwelijk is nog altijd de norm. Wanneer iemand ongehuwd is, worden er hierbij vraagtekens gezet. Zeker wanneer meisjes wat ouder worden en nog steeds niet getrouwd zijn. Jongens hebben vaak hoge verwachtingen van hun (toekomstige) partner. En meiden die hoog opgeleid zijn vinden het steeds moeilijker om een partner te vinden die hen accepteert en ook voldoet aan hun criteria. Marokkaanse jongeren hechten veel waarde aan de mening van hun ouders. In sommige gevallen kan de mening van de ouders doorslaggevend zijn. Bijvoorbeeld wanneer een jongen of meisje twijfelt over een huwelijkskandidaat. Toch is het vaker regel dan uitzondering dat de mening van de dochter of zoon voorop staat en dat de ouders hun kinderen volgen in de partner waarmee ze willen trouwen. Wel gaat er af en toe een onderhandelingsproces aan vooraf, doordat met name de moeder het laatste woord wil hebben in de partnerkeuze.

&

huwelijk

Jongerendebat over partnerkeuze Op 3 juli 2008 werd het eerste jongerendebat georganiseerd door COS Zuid-Holland i.s.m. stichting DISCK. Ruim 24 jongeren met een Marokkaanse achtergrond hebben deelgenomen aan het debat. De dames waren in de meerderheid, maar dit beïnvloedde het debat niet negatief. De discussie rond de stellingen was hevig en vaak ook emotioneel. De advocate Samira Bouddount heeft een presentatie gegeven over de veranderingen in de Moudawana sinds 2004. De documentaire ‘Marokkaanse trouwma’s’ van Samira el Kandoussie is vertoond. En vervolgens vond de discussie plaats. Stellingen van het debat: • Beter een partner overhalen uit Marokko dan met iemand uit Nederland trouwen • De vader/moeder van je kinderen kun je in de disco ontmoeten • Ik ben bereid om mijn man met (een) andere vrouw(en) te delen (polygamie) • De Marokkaanse opvoeding is de bron van alle ellende • Ik trouw alleen met mijn partner als die goed gekeurd is door mijn ouders • De Marokkaanse vrouw moet van alle markten thuis zijn op zowel emotioneel, traditioneel als financieel gebied

Voorwaarden in de huwelijksakte Sinds de veranderingen in 2004 is wettelijk vastgelegd dat in de huwelijksakte voorwaarden opgenomen kunnen worden. Hier wordt nog weinig gebruik van gemaakt. Onderlinge afspraken worden mondeling gedaan. Vaak heeft de vader van de bruid hierbij een actieve rol. Voor jongeren is de stap vaak nog te groot om afspraken schriftelijk vast te leggen. In het project is gewerkt aan het bespreekbaar maken van het schriftelijk vastleggen van voorwaarden en jongeren (en ouders) te stimuleren hier gebruik van te maken. Waar kun je daarbij aan denken? • Polygamie: een vrouw kan in de akte opnemen dat ze scheidt van haar man als hij een tweede echtgenote huwt; • Gemeenschap van goederen: goederen die in het bezit zijn van een van de partners vóór het huwelijk blijven ook bij scheiding, eigendom van de partner. De goederen en de eigenaar kunnen beschreven worden in de akte;

• Werken buitenshuis en studeren: een bepaling opnemen dat de vrouw tijdens het huwelijk buitenshuis kan werken en/of studeren; • Tamliek: de man machtigt de vrouw om zichzelf te verstoten; • Bruidsgift: beschrijving van wanneer welk deel geschonken wordt; • Geboorteplanning.

Ik heb iemand op het oog met wie ik wil trouwen. We hebben al een paar keer afgesproken. Ik weet alleen niet hoe ik het mijn ouders moet vertellen. Wat zouden jullie doen? 9

4

Marokkaanse ouders:

partner

Onderdeel van het project Keuzes en Kansen was om ouders te ondersteunen bij de partnerkeuze van hun kinderen en knelpunten bespreekbaar te maken. De partnerkeuze van je kind is niet altijd een makkelijk proces. De vraag of de keuze van de dochter of zoon de juiste is, twijfels en onzekerheid spelen allemaal een rol in dit proces.

Relatievorming en partnerkeuze Marokkaanse ouders zijn direct betrokken bij de partnerkeuze van hun kinderen. Het is geen individueel proces van hun kinderen, maar ze worden er door de kinderen bij betrokken. Dit kan al direct bij de eerste ontmoeting zijn of in een later stadium waarin de zoon of dochter de mogelijke partner al beter heeft leren kennen. Vroeg of laat zal de dochter of zoon haar of zijn ouders inlichten. Marokkaanse ouders zijn in het algemeen tegen relaties voor het huwelijk. Dit geldt zowel voor jongens als voor meisjes. Wel wordt er in de praktijk een dubbele moraal gehanteerd. Van zonen wordt het stilzwijgend geaccepteerd dat ze relaties hebben voor het huwelijk, van dochters niet. Dit wordt voornamelijk ingegeven door culturele tradities en de sterke sociale controle in de Marokkaanse gemeenschap. Van meisjes wordt verwacht dat ze als maagd het huwelijk ingaan. Wanneer een jongen en meisje zich hebben verloofd, dan wordt de verlovingsperiode gezien als legitieme periode om met elkaar af te spreken. Wel wordt er verwacht dat het huwelijk nog niet wordt geconsumeerd. Dit gebeurt pas na het trouwfeest

Huwelijk Het huwelijk wordt door Marokkaanse ouders als norm gezien voor een relatie tussen een man en een vrouw. Wanneer er een serieuze huwelijkskandidaat is dan licht de zoon of

10

& kinderen

keuze van hun

huwelijk

dochter om wie het gaat zijn of haar ouders in. De mannelijke huwelijkskandidaat neemt contact op met de ouders door zelf naar de ouders te gaan of door bemiddeling van een familielid. Vaak gaan de families via kennissen en familieleden informeren over de betreffende huwelijkskandidaat.

Het is lastig om iemand uit Marokko over te laten komen. Ook zijn er vaak grote culturele verschillen tussen een jongen of meisje die in Nederland is opgegroeid en iemand uit Marokko. Hierdoor is de focus van ouders ook vooral op Nederland gericht in de partnerkeuze van hun kinderen.

De volgende stap is dat de jongen nog officieel de hand gaat vragen van het meisje waarmee hij wil trouwen. Hij neemt zijn familie mee en vraagt officieel de hand van het meisje. Dit handvragen zet het proces van afspraken rondom het trouwen en het feest in gang. Zowel de jongen als het meisje hebben al voor het handvragen besloten dat ze met elkaar willen trouwen. Het handvragen is een formaliteit.

Taboes

Gearrangeerde huwelijken door bemiddeling van de ouders vinden steeds minder vaak plaats. Ouders, en in het bijzonder moeders, zullen wanneer de huwelijkskandidaat hen niet aanstaat zeker proberen om hun dochter of zoon te overtuigen dat het geen goede huwelijkskandidaat is. Maar steeds vaker schikken ze zich naar de wens van hun kinderen. Ouders hebben bepaalde wensen ten aanzien van hun toekomstige schoonzoon of -dochter: • Moslim • Goed gedrag • Marokkaanse achtergrond (bij voorkeur uit dezelfde regio afkomstig) • Hij/zij moet werken of studeren • Een klik met de toekomstige familie

Er zijn verschillende taboes waardoor de communicatie tussen ouders, en tussen ouders met hun kinderen moeilijk verloopt. Partnerkeuze is een van die onderwerpen die niet makkelijk besproken wordt. Hierdoor kunnen situaties ontstaan waarbij de dochter of zoon stiekem afspreekt met een mogelijke huwelijkspartner, met alle gevolgen van dien zoals roddel en achterdocht. Ook de angst van dochters om nee te zeggen en dit vol te houden wanneer de ouders een partner voorstellen, kan zorgen voor ongewenste situaties. In de bijeenkomsten met moeders zijn de communicatie en rol van ouders in de partnerkeuze van hun kinderen één van de onderwerpen die aan de orde komen om hen bewust te maken van het belang van een open communicatie en houding naar hun kinderen. Door vragen te stellen en voorbeelden te geven worden vrouwen aan het denken gebracht, kunnen ze reflecteren op hun eigen gedrag en krijgen ze handelingsalternatieven aangeboden om hun gedrag daadwerkelijk te veranderen.

Stappen in het huwelijksproces 1 2 3 4 5

kennismakingsfase introductie bij de ouders handvragen met familie trouwen voor de burgerlijke stand en Marokkaans consulaat (in geval van dubbele nationaliteit) feest

11

5

Erkenningprocedure van een Nederlandse echtscheiding in Marokko

Een Nederlandse echtscheiding wordt niet automatisch erkend door de Marokkaanse wet, maar het is niet nodig een nieuwe echtscheidingsprocedure te starten. Voordat een Nederlandse echtscheiding erkend kan worden in Marokko dienen er eerst een aantal stappen gezet te worden. Een Nederlandse echtscheiding kan voortkomen uit een eenzijdig of een gemeenschappelijk echtscheidingsverzoek van de betrokkenen. De procedure wordt vervolgens gestart om te komen tot een echtscheidingsbeschikking. Wanneer er een onherroepelijke Nederlandse echtscheiding is uitgesproken kan er op basis van bewijsmateriaal hiervan, gestart worden met de erkenningprocedure in Marokko. De bekrachtiging van de Nederlandse echtscheiding kan alleen bij een familierechtbank in Marokko plaatsvinden. Betrokkenen dienen beiden een advocaat in Marokko in te schakelen om voor hen een verzoekschrift tot erkenning van de Nederlandse echtscheiding in te dienen bij de rechter. Er vindt geen inhoudelijke beoordeling van de Nederlandse beschikking plaats, maar er wordt rekening gehouden met een aantal eisen volgens de Moudawana (zie stappen).

Stap : Het verzamelen van de echtscheidingsdocumenten voor het vormen van een dossier. Dit zijn de volgende documenten: 1 De originele echtscheidingsbeschikking; 2 Originele kennis van inschrijving; 3 Originele verklaring van geen hoger beroep die is afgegeven nadat de procedure in Nederland onherroepelijk is geworden; Dit is een aparte verklaring die Nederland niet kent. Advocaten in Nederland vragen voordat de echtscheiding wordt ingeschreven een griffierverklaring of verklaring non appel aan. De Marokkaanse rechtbank vraagt deze achteraf. 12

Stap : Legalisatie van de vereiste documenten Al deze documenten dienen te worden vertaald in het Arabisch door een beëdigd vertaler en vervolgens gelegaliseerd. • Legalisatie door de rechtbank waar de vertaler ingeschreven staat • Het document dient daarna gelegaliseerd te worden door het Nederlandse Ministerie van Justitie te Den Haag; • Vervolgens dient het document gelegaliseerd te worden door het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse Zaken te Den Haag; • Tot slot dient het document te worden gelegaliseerd door het Marokkaanse consulaat waar betrokkene staat ingeschreven; • Elke instantie stempelt het document af. Stap : Het inschakelen van een advocaat in Marokko: Het inschakelen van een advocaat kan via een contactpersoon in Nederland. Of men kan ervoor kiezen een advocaat te machtigen in Marokko. Bovenstaand dossier dient verstreken te worden aan betrokkene in Nederland of de gemachtigde advocaat in Marokko. Stap : Het starten van een erkenningprocedure in Marokko, gebeurt middels: Een verzoekschrift tot erkenning in te dienen bij de familierechtbank in Marokko. Tevens worden de voorwaarden van de erkenning getoetst, deze voorwaarden zijn: • De echtscheiding is uitgesproken door een bevoegde rechtbank; • De echtscheiding is gebaseerd op een grond tot beëindiging van een huwelijkse relatie welke niet strijdig is met de Mudawwana; • De beschikking waarop geen hoger beroep meer openstaat; • Ook verdient het aanbeveling om de rechter te verzoeken melding te maken van het feit dat partijen getracht hebben zich te verzoenen doch dat dit is mislukt; • De beschikking mag niet in strijd zijn met de Marokkaanse openbare orde.

Erkenningsprocedure van de Nederlandse echtscheiding in Marokko Onherroepelijke Nederlandse echtscheiding



Echtscheidingsdocumenten

Originele echtscheidingsbeschikking



Originele verklaring van geen hoger beroep

Originele kennis van inschrijving

Legalisering documenten in Nederland

rechtbank waar vertaler staat ingeschreven

Ministerie van justitie

Ministerie van Buitenlandse zaken

Marokkaans consulaat in Nederland



Inschakelen advocaat in Marokko

 Starten van erkenningsprocedure in Marokko Verzoekschrift tot erkenning

Voorwaarden

Voldoet

Erkenning

Voldoet niet

Beschikking wordt gesplitst Wel beroep, binnen 4 weken



Beroep Openbare Ministerie Geen beroep, definitief erkend

 Melding registers van de burgerlijke stand

• Indien niet aan de bovenstaande voorwaarden wordt voldaan en er alsnog aan de rechtbank wordt verzocht de echtscheiding te erkennen, dan wordt de beschikking gesplitst. De rechter zal de erkenning van de echtscheiding niet onthouden, het wordt gewoon ingewerpt. Maar die andere beslissingen worden gewoon afgewezen. Indien er wel aan de bovenstaande voorwaarden wordt voldaan, dan wordt de Nederlandse echtscheiding erkend.

Stap : Beroep Openbare Ministerie. Het OM krijgt als enige bericht van kennisgeving inzake het ingekomen verzoek tot erkenning. Het OM treedt dan op in de zaak als gemachtigde van de wederpartij en kan beroep aantekenen binnen 4 weken. Wordt er geen beroep ingesteld, dan wordt de erkenning definitief. Stap : Bij de registers van de burgerlijke stand wordt melding gemaakt van de echtscheiding tussen partijen.

13

6

Projectbeschrijving keuzes kansen, El Mouda

Dit hoofdstuk geeft een beschrijving van het project Keuzes en

Kansen, El Moudawana. Achtereenvolgens komen de aanleiding om het project te starten, de doelgroep, de doelstellingen, en de werkwijze aan de orde. Aanleiding

Omschrijving doelgroep

Direct na de wetswijziging in 2004 heeft een groep betrokken Marokkaanse vrouwen in Rotterdam een reeks van vier bijeenkomsten georganiseerd over de betekenis van de veranderingen. Daarbij is samengewerkt met de voorzitter van de commissie die de wet heeft opgesteld. In zeer korte tijd zijn de bijeenkomsten georganiseerd en waren er maar liefst 400 mensen aanwezig, waarvan driekwart vrouwen.

Keuzes en Kansen richt zich op vrouwen, mannen en jongeren met een Marokkaanse achtergrond uit Rotterdam en omgeving. Van belang was het om specifiek aandacht te hebben voor die doelgroepen die minder informatie tot hun beschikking hebben vanwege de taal (alleen Berbers- of Nederlandssprekend) en analfabetisme.

In 2004 bleek al dat er een grote behoefte is aan goede en adequate voorlichting binnen de Marokkaanse gemeenschap. In 2007 zagen we dat deze behoefte er nog steeds was en dat er verschillende andere knelpunten waren: • Er was nog steeds te weinig voorlichtingsmateriaal beschikbaar in de taal (letterlijk en figuurlijk) die de betrokkenen begrijpen. • Als er voorlichting wordt gegeven, roept dit vele vragen op, terwijl er geen goede doorverwijzing mogelijk was. • Malafide bureaus doken op die vrouwen ‘helpen’ met hun echtscheiding in Marokko. De kosten kunnen soms oplopen tot duizenden euro’s. • Jonge vrouwen maakten nog steeds nauwelijks gebruik van de nieuwe mogelijkheid om in een huwelijksakte voorwaarden te laten opnemen met betrekking tot bijvoorbeeld polygamie, gemeenschap van goederen, werken buitenshuis/studeren, verstoting, de bruidsschat en geboorteplanning.

14

Daarnaast richt Keuzes en kansen zich op actieve vrijwilligers. Deze vrijwilligers hebben vanwege hun positie in de Marokkaanse gemeenschap een groot netwerk van mensen om zich heen en fungeren als sleutelfiguur en rolmodel. Wanneer deze vrijwilligers beter op de hoogte zijn van de Moudawana en de recente veranderingen ontstaat er een sneeuwbaleffect qua kennisverspreiding. Om ook het veld van maatschappelijke dienstverlening en advocatuur in te lichten over de Moudawana en een goede sociaal juridische infrastructuur te creëren zijn ook professionals uit deze sectoren betrokken. De professionals waar Keuzes en Kansen zich op richt zijn werkzaam in het maatschappelijk werk, de vrouwenopvang, sociaal cultureel werk, het jongerenwerk, de telefonische hulpdiensten en de advocatuur en rechterlijke macht in de regio Rijnmond.

& wana Doelstellingen Keuzes en kansen • Het emancipatieproces van Marokkaanse vrouwen én mannen in Nederland bevorderen • Het informeren over de wetswijzigingen in de Moudawana die in 2004 van kracht zijn geworden en de betekenis hiervan voor huwelijk en echtscheiding • Bewustwording over het belang van het opnemen van voorwaarden in de huwelijksakte bij een voorgenomen huwelijk • het bieden van concrete informatie bij het opstellen van huwelijksakten en het regelen van echtscheiding • Het realiseren van een goede afstemming en samenwerking tussen partners hier in Nederland en in Marokko • Informatie verzamelen en signalering ten behoeve van beleidsbeïnvloeding, zowel hier als in Marokko.

Werkwijze Keuzes en Kansen De problematiek rondom het Marokkaans familierecht is zeer complex. Dat betekent ook dat de aanpak van de problematiek om vele invalshoeken en deskundigheden vraagt. Zowel COS Zuid-Holland als Dona Daria hebben ervaring met projectontwikkeling en -management en hebben beiden een groot netwerk van organisaties en vrouwen. COS Zuid-Holland heeft naast de lokale en landelijke ook internationale contacten en fungeert vaak als makelaar. Dona Daria heeft een team van goed opgeleide emancipatiewerksters, grote expertise op het gebied van cursussen en trainingen voor diverse doelgroepen van (allochtone) vrouwen en ervaring in beleidsbeïnvloeding. Samenwerking is het sleutelwoord. Ten behoeve van dit project hebben COS ZuidHolland en Dona Daria samengewerkt met onder andere het Marokkaanse consulaat, Landelijke Werkgroep Mudawwanah van Stichting Steun Remigranten (SSR). UAF (L’Union de l’Action Feminine), partnerorganisatie van Cordaid en AMLVF (Association Marocaine de Lutte contre la Violence à l’égard des Femmes), advocaten in Nederland en Marokko.

15

Activiteiten

7

&

keuzes kansen, El Moudawana

In juli 2007 heeft in het kader van uitwisseling van signalen, het inwinnen van informatie over de wijzigingen in de Moudawana en samenwerking tussen Dona Daria, COS en organisaties in Marokko een studiereis naar Marokko plaats gevonden.

Studiereis Marokko Tijdens deze reis zijn onder andere bezoeken gebracht aan en gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van: • UAF, Union Action Féminine in Rabat • AMVLF, Association Marocaine de Lutte Contre la Violence à l’égard des Femmes in Casablanca • Centre d’écoute horizon pour les femmes victims de violence dans la province de Nador in Nador • Thanoukra in Nador • Een delegatie van het Ministerie van Justitie • De minister van Migratie, Mw. Chekrouni. De studiereis heeft geleid tot concrete en doelgerichte informatie over de recente wetswijzigingen en de betekenis daarvan voor Marokkanen in Nederland, samenwerking met vrouwenorganisaties in Marokko, bemiddeling van UAF en AMLVF bij problematische echtscheidingsdossiers, en samenwerking met het Ministerie van Justitie en Ministerie van Migratie.

16

Voorlichting aan de Marokkaanse gemeenschap in Nederland 1 Training van voorlichters voor de Marokkaanse gemeenschap Doel: vrijwilligers en sleutelfiguren uit de Marokkaanse gemeenschap trainen om adequate voorlichting te geven over de Moudawana en de problematiek eromheen bespreekbaar te maken onder Marokkaanse Nederlanders. Inhoud van de training: • Wat is de Moudawana? • Wat zijn belangrijkste wijzigingen? En de gevolgen hiervan op Marokkaanse Nederlanders • Partnerkeuze, huwelijk, jongeren en de rol van ouders • Sociale kaart t.b.v. doorverwijzing 2 Voorlichting- en discussiebijeenkomsten binnen de Marokkaanse gemeenschap (vrouwen, mannen en jongeren) Doel: vrouwen, mannen en jongeren bewust maken van de veranderingen in de Moudawana en taboes doorbreken rond partnerkeuze, bespreken van de rol van ouders in het proces van partnerkeuze door bijeenkomsten te organiseren. Onderwerpen: • Huwelijk en partnerkeuze; • Rolverdeling mannen en vrouwen; • Beeldvorming over Marokkaanse jongens en meisjes in Nederland; • Rol van ouders in het proces van partnerkeuze.

Werkvormen: • Stellingenspel • Inspringtheater/sketch aan de hand van scenariokaartjes • Do’s, don’ts en must's van een toekomstige partner • Debat met behulp van stellingen Gedurende het hele project zijn er discussies, debatten, voorlichtingen en cursussen uitgevoerd op diverse locaties en met verschillende doelgroepen in Rotterdam en omgeving. In totaal zijn er 635 mensen bereikt. 3 Voorlichting via eigen kanalen binnen de Marokkaanse gemeenschap Via Nederlandse en Marokkaanse televisiezenders, radio, internet, tijdschriften en kranten is er informatie verspreid (in eigen taal en Nederlands) over de Moudawana, de wijzigingen en het project Keuzes en Kansen. (Zie pagina 23) 4 De ontwikkeling en productie van voorlichtingsmaterialen Er is een folder samengesteld over het project Keuzes en Kansen, met daarbij een overzicht van de veranderingen in de Moudawana. Op de website van COS Zuid-Holland en Dona Daria staan verslagen van de bijeenkomsten, informatie over de Moudawana en lijsten met advocaten en organisaties.

17

Voorlichting aan de werkers in het veld 1 Expertmeeting voor professionals in de sector van maatschappelijk werk, vrouwenopvang, sociaal-cultureel werk, jongerenwerk, telefonische hulpdiensten en actieve vrijwilligers binnen de Marokkaanse zelforganisaties Doel: het maatschappelijk middenveld informeren over de Moudawana, de wijzigingen, belangrijkste knelpunten voor Marokkaanse Nederlanders en het juridisch netwerk. Opkomst: 30 mensen 2 Expertmeeting voor professionals in de sector van advocatuur en rechterlijke macht. Doel: professionals in de sector van advocatuur en rechterlijke macht informeren over de Moudawana, de wijzigingen, belangrijkste knelpunten voor Marokkaanse Nederlanders en de opbouw van een juridisch netwerk. In samenwerking met advocaten en rechters uit Marokko. Opkomst: 30 mensen.

18

De opzet van een netwerk voor juridische hulpverlening Ten behoeve van doorverwijzing en inbedding is er een netwerk voor juridische hulpverlening opgesteld. Enerzijds is er gebruik gemaakt van het bestaande netwerk via de Landelijke Werkgroep Mudawwanah, anderzijds is er op dit netwerk een uitgebreide aanvulling gemaakt met Nederlandse, Marokkaanse advocaten en organisaties. (Zie pagina 20 t/m 22 voor een lijst van advocaten en vrouwenorganisaties in Nederland en Marokko)

Workshop: Marokkaans familierecht ‘Moudawana’ in Nederland In samenwerking met de Marokkaanse ambassade en Stichting Steun Remigranten is op 10 februari 2010 de workshop Marokkaans familierecht ‘Moudawana’ in Nederland georganiseerd. Met als doel de signalering van knelpunten/belemmeringen rond wetgeving, procedures en uitvoering in Nederland en Marokko en om de samenwerking en communicatie te verbeteren tussen betrokken organisaties. Tevens was het een moment om stil te staan bij de wetswijziging in februari 2004. Aanwezigen waren onder andere de ambassadeur Jaouad El Himdi, de Marokkaanse rechter Said Soussi werkzaam bij de Marokkaanse ambassade, de vier consuls en de notarissen van de Marokkaanse consulaten in Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Den Bosch, maatschappelijk werkers en sleutelfiguren vanuit de Marokkaanse gemeenschap. Bij deze bijeenkomst waren 50 mensen aanwezig. Belangrijke uitkomst is de toezegging door de ambassadeur Jaouad l Himdi dat hij zich in gaat zetten om de erkenning van Nederlandse echtscheidingen mogelijk te maken via de Marokkaanse consulaten in Nederland. Het Marokkaans ministerie van Justitie heeft hier al een procedure voor opgesteld waarbij de consulaten een brugfunctie vervullen tussen de Marokkaanse cliënten in het buitenland en de rechtbank in Marokko. Dit houdt in dat de consulaten de volgende dienst kunnen aanbieden: • Met de cliënt alle documenten verzamelen die nodig zijn voor de erkenning • Compleet dossier met een verzoekschrift opsturen naar Marokko

Slotconferentie:

Het Marokkaans, Turks en Nederlands familierecht, vreemdelingenrecht en gedwongen achterlating. Op 13 april 2010 organiseert COS ZuidHolland en Dona Daria in samenwerking met de Landelijke werkgroep Mudawwanah een slotconferentie voor professionals in de sector advocatuur en rechtelijke macht en voor professionals in de sectoren maatschappelijk werk en hulpverlening, vrouwenopvang, steunpunten huiselijk geweld, welzijnsinstellingen, migrantenorganisaties, jongerenwerk, medewerkers van politie en beleidsmedewerkers van betrokken ministeries. Deze conferentie is vooral bedoeld voor professionals die vaak te maken hebben met cliënten met een Marokkaans of Turkse achtergrond. De conferentie gaat over de wetswijzigingen in het Marokkaans familierecht (2004), het Turks familierecht (2002) én over de toepassing van deze wetswijzigingen o.a. in relatie tot de Nederlandse familiewet en het vreemdelingenrecht. Alhoewel de wetswijzigingen een verbetering zijn voor hun positie worden Marokkaanse en Turkse vrouwen en mannen die te maken hebben met het Nederlandse, Marokkaanse en/of Turkse rechtssysteem nog vaak geconfronteerd met ingewikkelde juridische procedures en verschillen op het gebied van familierecht en verblijfsrecht. In dit kader komen relevante thema’s rond huwelijk, partnerkeuze, echtscheiding, voogdij en alimentatie aan de orde evenals het probleem van gedwongen achterlating van vrouwen en jongeren en de gevolgen daarvan. De werving voor deze conferentie vindt plaats over de hele provincie Zuid Holland. Aan de conferentie kunnen 120 personen deelnemen.

19

Relevante literatuur

Advocaten in Nederland

Buskens, L., Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands IPR, SDU uitgevers, 2007

Advocatenkantoor Mulder Joek Mulder Heemraadsingel 52, 3021 DC Rotterdam Tel: 010 4769394 Fax: 010 4767570 E-mail: [email protected]

Islamitisch recht en familiebetrekkingen in Marokko, Bulaaq, 1999 Mudawwana, Marokkaanse famliewet (nieuwe wet van 2004), derde herziene editie, Ars Aequi Libri, Nijmegen 2004, vertaald uit het Arabisch door mr. drs. M.S. Berger Royaume du maroc. Ministere de la Justice, Guide pratique du code de la famille. Publications de l’Association de Diffusion de l’Information Juridique et Judicaire (A.D.I.J.J.) Collection des guides pratiques-numéro 6, 2e edition Mars 2005 L. Jordens-Cotran, Nieuw Marokkaans Familierecht en Nederlands IPR, Den Haag, SDU 2007

Advocatenkollektief Rotterdam Hilde van Asperen Crooswijksesingel 34, 3034 CJ Rotterdam Tel: 010 4650966 Fax: 010 4654039 Website: www.advokatenkollektiefrotterdam.nl Vos van Schaik Advocaten Mw mr. V. Vos Groenendaal 25A 3011 SK Rotterdam Tel: 0102332032 Website: www.vosvanschaikadvocaten.nl Advocatenkantoor Bouddount Samira Bouddount Schipbeekstraat 7- 9,1078 BK Amsterdam Tel: 020 6701293 Fax: 020 6648462 Website: www.advocatenkantoorbouddount.nl Muller, Pot en Kaouass advocaten Hoogte Kadijk 51 1018 BE Amsterdam Tel: 020-624 09 31 Fax: 020-638 10 01 E-mail: [email protected] Website: www.mpkadvocaten.nl Rustenburg Advocaten Saida Salhi Apeldoornselaan 21 2573 LA Den Haag Tel: 070 - 356 13 32 Fax: 070 - 356 31 38 Website: www.rustenburgadvocaten.nl Cortet Advocaten Acaciastraat 3 3551 BD Utrecht Tel: 030 - 245 98 98 E-mail: [email protected] Website: www.cortetadvocaten.nl

20

Organisaties in Nederland COS Zuid-Holland, centrum voor internationale samenwerking Batavierenstraat 1-3 3014 JH Rotterdam Tel: 078 6131788 Email: [email protected] Don Daria, Centrum voor vrouwen en emancipatie Gerard Scholtenstraat 129 3035 SJ Rotterdam Tel: 010 465 92 96, Fax: 010 465 87 37 Email: [email protected] Landelijke werkgroep Mudawwanah (landelijk) Contactpersoon: Joke Verkuijlen Tel: 0418-512656 Email: [email protected] Postadres: SSR, Postbus 13073, 4507 LB Utrecht MVVN - Marokkaanse Vrouwen Vereniging Nederland Jacques Veltmanstraat 463 1065 DZ Amsterdam E-mail: [email protected] Tel: 06 81 42 93 92 Link informatie over Marokkaans familierecht (Nederlands): www.metwet.nl

Marokkaanse Ambassade en consulaten in Nederland Marokkaanse ambassade te Den Haag Oranjestraat 9 2514 JB Den Haag Tel: (070) 346 96 17 Fax: (070) 361 45 03 E-mail: [email protected] Consulaat-Generaal van Marokko te Rotterdam Calandstraat 11 3016 CA Rotterdam Tel: (010) 436 61 77/60 40 Fax: (010) 436 49 90 E-mail: [email protected] Consulaat van Marokko te Amsterdam Vondelstraat 65-67 1054 GK Amsterdam Tel; (020) 618 52 23/17 86 Fax: (020) 618 16 16 E-mail: [email protected] Consulaat-Generaal van Marokko te 's Hertogenbosch Kapelaan Koopmansplein 113 5212 NW 's Hertogenbosch Tel: (073) 614 12 99 Fax: (073) 614 07 23 E-mail: [email protected] Consulaat van Marokko te Utrecht Kanaalweg 95 D/E 3533 HH Utrecht Tel: (030) 293 44 68 Fax: (030) 293 01 23

21

Advocaten in Marokko

Organisaties in Marokko

Nazha Alalaoui, advocaat (Rabat) 425, Avenue Hassan II, N 13-4eme etage, Diour Jamaâ, Rabat Tel: 00212 537 700964 Gsm. 00212 6612635 58 Fax f 00212 537 727222 Email: [email protected]

Stichting Steun Remigranten 36, Route Oujda, Hay Marbouha, 60300 Berkane Tel: 00 212 (0) 36 61 24 56 E-mail: [email protected] Website: www.steunremigranten.nl

Ahmed Arehmouch, advocaat (Rabat) Djour jamaa Rue Nigiria nr. 5 Rabat Tel: 00212 537726313 Saâdia Wadah, advocaat (Casablanca) 57, Rue AnnahasNahaoui (Ex.Pelvoux), Maârif-1er Etage-Apt.6-Casablanca Tel: 00212 522 983548 Fax 00212 522 991375 Email: [email protected] El Makrini Aicha, advocaat (Nador) Rue Moulay Rachid nr. 58 Nador Tel: 00212 536 604595 Gsm: 00212 661 362680 Fax 00212 536 334020 Email: [email protected] Souad El Idrissi, advocaat (Al Hoceima) Rue El Mouahhidine Nr 30 Tel/fax: 00212 539 98 05 38 E-mail: [email protected] Zahra Zaoui, advocaat (Oujda) Bd Allal El Fassi, Dhar lamhalla Tel: 00212 536701828 Gsm: 00212 661102232 E-mail: [email protected]

Stichting Steun Remigranten in Nederland Postbus 13073, 3507 LB Utrecht Tel: 06 48 68 70 86 E-mail: [email protected] Website: www.steunremigranten.nl Nederlandse Ambassade 40 Rue de Tunis, Quartier Tour Hassan, Rabat Tel: 00 212 (0) 37 21 96 00 E-mail: [email protected] Website: www.ambassadedepaysbasrabat.org

Association Marocaine de Lutte Contre la Violance á l’Egard des femmes Centre d’Ecoute et d’Orientation juridique et de soutien psychologique pour femmes victimes de violence 37, Abderrahmane Sahraoui, App. 6-5éme ètage, Casablanca, Maroc Tel: 00212 (0) 522268666/67 Email: [email protected] Website: www.amvef.org UAF Union de l’Action Féminine 425, Avenue Hassan II, N 13-4eme etage, Diour Jamaâ, Rabat Tel: 00212 (0)537 700964 Fax. 00212 37 727222 Email: [email protected] Website: www.uaf.ma LINK informatie over vrouwenrechten in Marokko met lijst van vrouwenorganisaties (Frans): www.connaistesdroits.tanmia.ma

22

Publiciteit Keuzes en Kansen 2007 • Folder Keuzes en Kansen El Moudawana • Amazigh TV: 4 maanden lang een reportage van de voorlichtingscampagne over El Moudawana • http://www.arif-vision.com: 1 jaar lang heeft de videorapportage van de eerste grote voorlichtingsavond voor de Marokkaanse gemeenschap met de gastrechters uit Marokko op deze site gestaan. 2008 • Dalili, Nederlands-Arabische krant: Fadma Bouchataoui (2008), ‘Vernieuwd Marokkaans personen- en familierecht’, jaargang 2, nr 6 • Dalili, Nederlands-Arabische krant: Samira Bouddount (2008), ‘Erkenning van een Nederlandse scheiding in Marokko’, jaargang 2, nr 7 • Radio West: Interview met Fadma Bouchataoui over het project Keuzes en Kansen, 22 juni 2008 • Mzine, weet wie je bent!: ‘El Moudawana, het Marokkaans personen- en familierecht Weet wat je kansen en keuzes zijn!’, jrg. 7, nr. 7, september 2008.

2009 • Radio West: Interview met Fadma Bouchataoui over ‘partnerkeuze’ onder de Marokkaanse jongeren in Nederland, 1 januari 2009. • Amazigh TV: Op maandag 15, 22 en 29 juni is een nieuw driedelig interview uitgezonden over het Marokkaans familierecht en wat dit betekent voor de Marokkaanse gemeenschap in Nederland, de geïnterviewde zijn: Fadma Bouchataoui (COS Zuid-Holland) en Samira Bouddount (advocate te Amsterdam). 2010 • Artikel in Mzine: Marokkaans familiewet Moudawana Jrg.9, maart 2010 Websites • http://www.coszuidholland.nl/, diverse artikelen, verslagen en lijst van advocaten en organisaties in Nederland en Marokko. • http://www.donadaria.nl • http://www.metwet.nl • http://www.amazightv.nl

23