CLAIRLIEU JAARGANG. TijDSCHRIFT GEWIJD AAN DE. ;l Friars revjshed. 53stc. L)c van Diest onder bet Hnor.iai van L. Luybcn

CLAIRLIEU TijDSCHRIFT

GEWIJD

AAN

DE

GESCHIliDENIS DER KRUISHEREN

[ N H 0 U D

DRS. R. JANSSEN L)c

'

van

Diest onder

bet

Hnor.iai

van L. Luybcn

p.

DR. G.Q. REfJNERS tuDK SEN In Memorial"]! R.D. j. Schccrdcr Bibliografie

3

33

nRS. L. VAN BELKOM Honor Cruci.1; dilatecwi

l»-

45

DR. J.iM. MAYDEN ;l Friars revjshed

Pi

64

A. BOCHIN

La Renaissance <Ju I'lH-.uri Sainti

....

Kd

Buzanjais

MASSEUR

In Mcmoriam R.D. T. van ck-a Elseri KRONIEK

P-

id:

P- 104

53stc

JAARGANG 19 9 5

CLAIRLIEU — MAASEIK

CLAIRLIEU TIJDSCHRIFT

GEWIJD

AAN

DE

GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN

53ste

JAARGANG 1995

CLAIRLIEU — MAASEIK

DE KRUISHEREN VAN DIEST ONDER HET PRIORAAT VAN LEONARDUS LUYBEN

(1856-1869) In 1995 verblijven de kruisheren honderdvijftig jaar in Diest. Wij grijpen deze gelegenheid aan om het prioraat van de tweede prior van Diest, Leonardus Luyben, een beetje in de verf te zetten. Verschillende problemen maakten van zijn prioraat een kruis dat zwaar te dragen was. Naar

aanleiding

van

het

honderdjarig

bestaan

van

het

kruisherenklooster van Diest publiceerden W.Sangers en G. Van der Linden in 1945 een gedenkboek1 dat bijzonder veel aandacht schonk aan de stichting en de beginjaren van het klooster en het col lege van Diest. Met name het prioraat van Godefridus Van der Weijst werd in dit boek uitvoerig belicht, terwijl de volgende prioren veel minder aandacht genoten. Godefridus Van der Weijst (28.04.1815 - 13.06.1869) werd op 25.05.1839 in Roozendaal priester gewijd, trad in de Orde van het H.-Kruis te Uden op 28.08.1840 en legde professie af op 29.08.1841. Tot 1845 was hij in Uden supprior, novicenmeester, organist, conrector van de Latijnse school en lector in de theologie. Op 13 april 1845 werd hij als prior, samen met J. van den Broek en H. Kuipers, naar Diest gezonden om er een nieuwe stichting te beginnen. Na een beaat begin ondervonden de kruisheren spoedig hevige tegenkanting van de plaatselijke geestelijkheid en van de burgerlijke overheid. Deze tegenkanting, samen met het nijpend tekort aan geld en de spanningen binnen het con vent en van het convent met het bestuur van de Orde, waren de voornaamste redenen van het ontslag dat Van der Weijst in 1856 aan

magister-generaal H. Van den Wijmelenberg aanbood... 1 Sangers (W.) & Linden ( G. Van der), De Kruisheren te Diest 1845 - 1945. Lichtland-

Diest, 1945

4

DE KRUISHEREN VAN DIEST

1. Het ontslag van Godefridus Van der Weijst

Prior Van der Weijst noemde 1852 een gelukkig jaar voor het klooster van Diest2. In dat jaar maakte het liberate stadsbestuur van het bisschoppelijk college een stedelijk college. Het bestuur van dit college werd aan de bisschop onttrokken en de priesters-leraren werden door leken vervangen. Daarna begonnen de onderhandelingen van de Kruisheren met het aartsbisdom Mechelen om zelf een college te mogen openen. Het resultaat is bekend: op 5 oktober 1852 begon nen de lessen aan het college van het H.-Kruis te Diest. Voorlopig werd het ondergebracht in een huis in de Guido Gezellestraat, vlakbij de kerk3. Tijdens de mis van de heilige Geest werden de 33 leerlingen en de sympathisanten, die in grote getale aanwezig waren, toegesproken door J.B. de Grove, pastoor van Halen en gewezen directeur van het bisschoppelijk college van Beringen. Na de hoogmis werd het schoolreglement voorgelezen en in de namiddag gingen drie professoren, Husson, Luyben en Kuipers, met de leerlingen een wandeling maken in de stad4. Al vlug groeide het aantal leerlingen aan. Met Nieuwjaar 1853 waren er 49 ingeschrevenen, met Pasen 50 en toen de grote vakantie aanbrak was hun aantal gestegen tot 565. Het eerste jaar reeds ontving het college het bezoek van de Kardinaal van Mechelen, ,,en heeft aan de Heeren geestelijken der stadzijne tevredenheid over het collegie te kennen gegeven,,6. Op 10 augustus 1853 had de eerste prijsuitdeling plaats, in de St.-Barbarakerk. Iedereen werd via de Demerbode uitgenodigd om ze bij te wonen. Er was dan ook een grote toeloop van belangstellenden, waaronder 45 priesters7.

2 Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, p. 51 3 Het gehele huis werd in leslokalen verdeeld. De studiezaal en de kapel werden in het klooster ondergebracht. In 1871, toen dit gebouw te klein werd, bouwde prior Herman van Giersbergen een nieuw college aan het klooster vast. W. Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheeren te Diest 1845-1945, p.50, noot 82 4 Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, p.60 5 Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, p.60

6 Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, p.6l 7 Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, p.61

Barbarakerk - Dicst

6


Het aantal leerlingen nam ieder jaar toe en in 1857 waren er al meer dan honderd. In datzelfde jaar beleefde het college zijn eerste ernstige crisis. Begonnen in 1852-1853 met de zesde en vijfde Latijn, wilde men elk jaar een klas toevoegen om op het einde van het schooljaar 1856-1857 met de volledige humaniora uit te kunnen pakken. Daar had de aartsbisschop van Mechelen het evenwel niet op begrepen. Bij de oprichting van het college had hij enkel toelating gegeven voor de lagere Latijnse klassen en niet voor de poesis en de retorica8. Toen prior Van der Weijst bij een bezoek aan Mechelen de wens uitte om ook de twee hoogste klassen te mogen inrichten, kreeg hij een koude douche te verwerken. Het bisdom had er zich namelijk niet bij neergelegd, dat het in het stedelijk college werd uitgerangeerd. De regering de Brouckere had het episcopaat immers verzekerd dat het onderwijs in de officiele scholen op de katholieke moraal gebaseerd zou blijven en wist het te bewegen priesters te benoemen om het godsdienstonderricht te geven. Ook in het stedelijk col lege van Diest wilde het bisdom weer een priester aanstellen. De Mechelse groot-vicaris van Hemel verwachtte daarom dat het aantal leerlingen aan het H.-Kruiscollege zou dalen. Van de inrichting van de poesis en retorica kon in de gegeven omstandigheden geen sprake zijn. Overigens zaten er nergens veel leerlingen op de twee hoogste klassen, constateerde hij en daarom vond hij dat de Kruisheren zich toch eens goed moesten beraden over hun aanvraag9. Van der Weyst bleef niet bij de pakken neerzitten. Eerst verzocht hij zijn confrater Luyben om een nieuw verzoekschrift: op te stellen, omdat deze meer aan het schrijven van het Latijn gewend was. Luy ben echter meende, dat hij geen motieven kon bedenken om een nieuw verzoekschrift in te dienen. Volgens hem waren de Kruishe

ren niet bij machte om de twee hoogste klassen van de humaniora in te richten. Hij zag het gebrek van een professor voor de hogere klas sen in en wist niet hoe dit opgelost kon worden. Daar kwam nog bij dat confrater Husson het lesgeven beu was en toestemming kreeg om vanaf de aanstaande vakantie te stoppen10. Luyben beoordeelde de

8 De toelating werd gegeven op 7 augustus 1852. W. Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheeren te Diest 1845-1945, pp.52 en 130 9 W. Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheeren te Diest 1845-1945, p.52; Arch.Diest, Kroniek prior G. Van der Weijst, pp.79-80 10 Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, pp.78, 80-81


7

situatie realistischer dan zijn prior en verschillende van zijn confraters. Eind 1853 telde het college immers zes leraren. Maar daarvan werden er in de herfst van 1855 drie naar Maaseik verplaatst: Petrus

Husson, Petrus Takken en Antonius van den Heuvel. Hiermee werd in Diest het aantal Kruisheren als leerkxachten gehalveerd en bleven als zodanig over Henricus Kuipers, Leonardus Luyben en Petrus Janssens. Henricus Geeraerts, die op 17 mei 1856 in Mechelen priester werd gewijd, werd al voor de priesterwijding als vierde leraar aangesteld. Voor een volledige humaniora was dit aantal echter ontoereikend!

Op 29 mei 1855 stuurde prior Van der Weijst zelf een gemotiveerde nota naar Mechelen, met daarin, volgens hem, vijf belangrijke redenen om toch de twee hoogste klassen te mogen inrichten: 1. Door de Kruisheren de toelating te geven tot de oprichting van het college, had de kardinaal de burgers van Diest een grote weldaad bewezen. Het groot

aantal leerlingen was daarvan het klinkend bewijs. 2. Het nieuwe college bloeide niet enkel door zijn groot aantal leerlingen, maar

ook door de kwaliteit van het verstrekte onderwijs n. 3. De liberalen zouden het toejuichen, wanneer de leergang van zes jaar niet voltooid werd. 4. De Kruisheren zouden de goede naam, die zij op korte tijd hadden opgebouwd, verliezen. Zij slaagden er immers niet in hun college uit te bouwen. 5. Zij wensten een volledige cyclus in te richten, omdat zij zoveel mogelijk het

welzijn van de godsdienst en van de maatschappij wensten te bevorderen 12.

Op dit schrijven kwam geen antwoord. Na een herhaald aandringen

in Mechelen, kreeg hij op 2 augustus 1855 een brief, waarin de aartsbisschop meedeelde, dat hij zijn vroegere beslissing handhaafde13. ,, Op dit antwoord begafik mij aanstonds op reis naar de GeneraaL In Diest wilde onze confraters het collegie aangevenf maar de Generaal wilde nog een jaar aanhouden en zien of er misschien nog een verandering kwam, en wij zouden mogen voortgaan. Dan is er eindelijk besloten het nog aan te houdenf te meer omdat de geestelij-

11 In 1854 telde het H.-Kruiscollege van Diest vijf professoren: twee voor de lessen in het Latijn, twee voor het Frans en een voor het toezicht. De laatste gaf ook de lessen in het Vlaams. Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, pp.79-80

12 W. 134-135; 13 W. 135-136;

Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheeren te Diest 1845-1945, pp.53 en Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, pp.81-82 Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheeren te Diest 1845-1945, pp.54 en Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, pp.82-83

8


ken, deken enz., dit aanraadden. Het gerugt verspreidde zich onder het volk dat wij gingen ophouden, dat wij niet mogten voortgaan; maar volkomen zekerheid had men niet. Wij zwegen stil, en gaven voor dat wij voor eenen student geen professor konden bijnemen

(...). Hoe het verder zalafloopen met het collegie weet ik nog niet, onze Generaal heeft er den nuntius over geschreven, die er Monseigneur wel zal over aanspreken, en zoo zijn er nog andere menschen van grooten invloed, die voor ons en ons gesticht genegen zijn: wij

hebben nog hoop, alhoeweldeze klein is14". Van den Wijmelenberg schreef ook een brief naar de apostolische vicaris15. Toen echter

op een van de vergaderingen van het generaal kapittel van 1856 het college van Diest ter sprake kwam, werd overeengekomen dat men het op het einde van het schooljaar zou sluiten en de professoren naar het college van Maaseik zou verplaatsen. Men kreeg immers toch de toelating niet om de hoogste klassen in te richten16. ,,Nu kan ik mij niet overwinnen, en verlangde om Diest te verlaten opdat ik dien pijnlijken indruk niet zoude gewaar worden, welke de vemietiging van een zoo bloeyend collegie op mijn gemoet noodzakelijk zoude

maken. Hierom wendde ik mij reeds tijdens mijn verblijf11 tot

Hoogwaardigst Heer en verzocht hem mij van mijne bediening te willen ontslaan, en boot (sic) mijaan om als novitie meester en lector S.Theol. te willen worden; een jeugdige priester, die nog te Maeseyck professor was, had nu ook hoop zijne studien te kunnen voortzetten, en sprak ten mijnen voordeelen bij Hoogwaardigst Heer. Doch noch ik noch die priester verkregen een beslissend antwoord. Met een bezwaard gemoed vertrok ik dus met mijne confraters naar Diest en kwam in eenen onpasselijken staat te Diest aan, waar ik ruim zes a zeven week ziek geweest ben. Het gebeurde tijdens mijne ziekte dat er een briefvan Hoogwaardigst Heer, dien ik confr. Luyben, die mij toenjuist bezogt, liet openbreken en mij voorlezen. Welke blijdschap voor mij te hooren, dat indien ik volharde in mijnen voorstel, ik per omgaande post moest antwoorden, en dat mijne demissie werd aan14 Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, pp.83-84 15 Deze brief verstuurde hij op 6 oktober 1855 uit Maaseik, nadat hij de kloosters van Diest en Maaseik had gevisiteerd. Hij bracht daarin verslag uit van de visitatie, en kaartte ook het probleem van het college van Diest aan. W. Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheeren te Diest 1845-1945, pp.54 en 136-137

16 Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, p.93 17 Bedoeld wordt tijdens zijn verblijf in Sint-Agatha, op het generaal kapittel van 1 tot en

met 3 april 1856.


9

genomen I Ik zelfwas niet bekwaam om te kunnen schrijven en gelastte hiermede onzen confr. Luyben, en verbood hem tegelijkertijd hiervan aan iemand kennis te geven. In den beginne was hij hiertegenf doch ziende dat mijn besluit genomen was, nam hij het op zich, schreef en mijn vertrek uit Diest naar St. Agatha was besloten.

Mijne ziekte duurde dan nog altijd voort (...). Ik ontboodden Generaal tegen halfjuny, die dan ook kwam om eenen nieuwen prior aan te stellen. Tot aan de overkomst van den Generaal was dies zoowel binnen als buiten het klooster geheim gebleven; maar toen moest het worden bekend gemaakt. De confraters werden capitulariter vergaderd. Hoogwaardigst Heer kondigde mijne demissie aan en stelde confrater Luyben tot mijnen opvolger aan, waarover hij iedere con frater in het bijzonder wilde hooren. Dan, na de confraters afaonder-

lijk gehoord te hebben, stelde de Generaal confrater Luyben als Prior aan. (...)"18.

Na het ontslag van Van der Weijst schreef Van den Wijmelenberg op 1 juli 1856 een brief naar de aartsbisschop van Mechelen. Daarin deelde hij de vervanging van Van der Weijst door Leonardus Luy ben, professor van de derde Latijn, mee. Tevens vroeg hij jurisdictie aan voor de nieuwe prior. Weliswaar had deze geen examen afgelegd, al wilde hij dat graag afleggen tijdens de grote vakantie. Tenslotte

deelde Van den Wijmelenberg mee dat het college van Diest gesloten zou worden, enerzijds wegens de beperkte leef-en-werkomstandigheden, en anderzijds omdat de Kruisheren nu ook in Maaseik een college geopend hadden en de perspectieven daar gunstiger leken te zijn19. Het is niet duidelijk of Van den Wijmelenberg met dit schrijven ook suggereerde, dat de Kruisheren binnen afzienbare tijd hun klooster in Diest zouden verlaten20. Want welke vorm van apostolaat had hij met dit convent (nog) voor? De bronnen spreken zich hierover niet uit, misschien ook wel omdat de aartsbisschop bij18 Op 21 juni 1856 vertrok Van der Weijst uit Diest. Drie dagen later kwam hij in Sint-

Agatha aan. Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, pp.93-95 J9 W. Sangers & G. Van der Linden, De Kruisbeeren te Diest 1845-1945, pp.55 en 137-138; Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, p.96

20 Prior Luyben tekende in zijn 'dagboek' op: ,,De briefwas nogthans zoodanig opgeste/d, dat zijne Emin. goed konde begrijpen, dat wij gaarna zouden voortgaan, zoo wij bet reeds tweemaal gevraagde verkregen. Daarop gewerdons, tegen verwacbting, den 4 July 1856 een brief van Mgr., waardoor wij gemachtigd werden al de klassen der bumaniora te tradee-

ren. (...)" Arch.Diest, Dagboek van prior L.Luyben, 06.24.1., p.3

10


zonder vlug reageerde, met name op 4 juli 1856. In zijn antwoord deelde hij mee, dat de nieuwe prior jurisdictie bekwam voor het ganse bisdom, zolang hij prior bleef, zonder de verplichting examen af te leggen. Wat het college betrof, had de kardinaal de zaken met het bestuur van het stedelijk college zo geregeld, dat het niet alleen kon blijven bestaan, maar dat de Kruisheren in het vervolg bovendien alle klassen mochten inrichten21! Amper vijf dagen later berichtte de magister-generaal aan de aartsbisschop, dat hij besloten had met het college door te gaan22. Pas op 18 juli 1856 benoemde Van den Wijmelenberg Leonardus Luyben officieel tot prior23. Als voorbereiding op deze benoeming visiteerde de magister-generaal op 13 juni 1856 het klooster van Diest. In het relict, dat hij bij zijn vertrek achterliet beklemtoonde hij zeer sterk een aantal fundamentele aspecten van het religieuze leven: 1. De confraters moesten zich houden aan de verplichting tot koorgebed. Bezoeken en activiteiten in de stad mochten niet ingeroepen worden als excuus voor het niet bijwonen van het koorgebed. 2. Het silentium moest onderhouden worden.

3. De confraters mochten elkaar niet opzoeken op him kamers. 4. Bezoek ontvangen, op bezoek gaan, preken of mislezen mocht slechts met toestemmming van de prior. 5. Het gebruik van wijn was afhankelijk van de toelating van de prior. 6. De confraters mochten geen kwaad spreken over elkaar.

7. Van de confraters werd ijver en inzet gevraagd in hun studie en in nun werken.

8. De confraters moesten de geloften van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid

stipt onderhouden24. 21 W. Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheeren te Diest 1845-1945, pp.55 en 139; Arch.Diest, 06.1.38, Kroniekprior G. Van der Weijst, pp.96-97: ,,Men zou boast denken dat Mgr. aan mij zulke gunst niet heeft willen toestaan, maar wel aan mijnen opvolger; dat ik in oneenigheid leefde met hem of met de geestelijkheid van zijn diocees, en dat hij verheugd was dat ik zijn diocees ging verlaten. Men zou op deze gedachten gemakkelijk kunnen komen, en ook zelfs te Maeseyck zijn onze confraters op dit gedacht gekomen, en de Prior de Bruin heeft zich niet geschaamd mijne eer te benemen en hij heeft gezegd: dat ik Diest heb moeten ver laten. Onze confrater van den Broek heeft mij dit gezegd, die het gehoord heeft van Pater Sa/-

vator van Lieshout, die bij zekere gelegenheid, waar het door wereldgeestelijken verteld werd, mijne eer heeft verdeedigd". Om te bewijzen dat hij Diest niet had moeten verlaten en geenszins bij de aartsbisschop in verdenking stond, nam Van der Weijst aan om in 1857 tijdens het octaaf van Odilia in de Kruisherenkerk te prediken...Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior G. Van der Weijst, pp.97-98. 22 W. Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheeren te Diest 1845-1945, pp. 141-142 23 Arch.Diest, Dagboek van prior L.Luyben, 06.24.4, p. 1

24 Arch.Diest, Dagboek van prior L.Luyben, 06.24.1, pp. 1-2


11

2. Het prioraat van Leonardus Luyben

Leonardus Luyben werd op 1 September 1826 in Gemert geboren. Hij werd ingekleed op 18 juli 1846 in de orde van het H.-Kruis in Uden. Op 18 juli 1847 legde hij in Uden de solemnele geloften af. Twee jaar later, op 20 november 1849 werd hij in Grave tot priester gewijd. Hij overleed op 25 juli 1869 in Diest en werd in Webbekom begraven. Van 1847 tot 1850 was hij conventuaal van Uden. In 1850 werd hij naar Diest verplaatst. Vanaf 26 September 1852 was hij er werkzaam als leraar aan het college. Op 18 juli 1856 werd hij door H. Van den Wijmelenberg benoemd als opvolger van G. Van der Weijst. Hij werd herkozen als prior op 23 juni 1859, 28 juli 1862, 5 juni 1865 en 25 mei 1868. In 1856, 1862 en 1868 werd hij tot definitor benoemd. De tweede prior van Diest begon zijn prioraat in moeilijke omstandigheden: ,, De Generaal had tijdens mijne aanstelling als prior het convent gevraagd om confr. Aertsprof. en twee leekenbroeders Petrus Huygens en Wilh. Vlijmen naar Amerika te zenden. Waarin het convent, ingezien de moeyelijke plaatsvervanging, niet dan met tegenzin had toegestemd. Later, de zaak beter overdacht hebbende, schreefik een suppliek onderteekend door al de capitulares naar den Generaal met verzoek de gezegde broeders in dit convent te mogen houden. Aan onze billijke klagten werd geen regt gedaan. In augustus 1856 zegden genoemde confraters ons vaarwel om zich in sept, daaraan volgende voor Amerika in te schepen. Zoo Het men mij, nog zonder ondervinding in het bestuur alleen zitten! Mijne taak was zwaar, wijl ik met het bestuur van het convent, tevens dat van het collegie had, welk dies niet weinig verzwaard werd door het dagelijks vier uren les geven van Poesis en Rhetorica''.25

Omdat het aantal leerlingen nog altijd toenam, stelde Luyben het huiskapittel voor om van de kloosterrefter een studiezaal te maken. Aanvankelijk vond dit voorstel grote bijval, maar toen de lekebroeders met de werkzaamheden startten, werd het plan door verschillen-

de confraters gedwarsboomd26. Zij stuurden zelfs een brief naar de 25 Arch.Diest, Dagboek van prior L.Luyben, 06.24.1, p.4 26 Welke confraters dit plan dwarsboomden, konden we niet achterhalen.

12


magister-generaal, die hun klachtenbrief door prior Luyben liet lezen. In zijn antwoord wees Van den Wijmelenberg echter hun bezwaren van de hand. De verbouwingswerken gingen gewoon door!27 2.1. de kloosterbevolking

Na het vertrek van Van der Weijst veranderde de kloosterbevolking van Diest in zeer korte tijd. Anton Arts vertrok naar Wisconsin en keerde in 1861 weer. In September 1856 werd Husson benoemd in Uden. Luyben sprak van wegzending: ,,Onder suspensie werdhij door den Generaal verpligt". Husson wilde Diest niet verlaten, maar na enkele dagen gaf hij zich toch gewonnen en vertrok28. En in januari 1857 werd Antonius Greven ziek en stierf. Hij was de eerste Kruisheer, die in het klooster van Diest overleed! Verschillende broeders keerden in het begin van de jaren zestig terug uit Wisconsin: Henricus Schoenmakers (1861), Wilhelmus (van) Vleymen (Vlijmen) (1863) en Peter Huygens (1861). Andere confraters werden voor het klooster van Diest benoemd, zodat het con vent langzaam maar zeker de ideale omvang van een Kruisherenklooster uit het Ancien Regime benaderde!

Omstreeks 1858 deed een gerucht de ronde dat Van der Weijst weer prior van Diest zou worden. In een brief aan Innocentius van der Meulen sprak hij dat echter met klem tegen29. 27 Arch.Diest, Dagboek van prior L.Luyben, 06.24.1, pp.4-5 28 Arch.Diest, Dagboek van prior L.Luyben, 06.24.1, p. 5 Petrus Leonardus Husson had reeds als novice zijn sporen verdiend. Op Hemelvaartsdag 1849 had hij in een vlaag van gramschap broeder Henricus Schoenmakers verschillende keren op het

hoofd geslagen, ,,
tot de professie aan te nemen. Aldus besloten den 19de Mei 1849, G. Van der Weijst prior, H. van Giersbergen, J.V.d.Broek, H.Kuypers, A.].Greven, A.Mutzaars". Arch.Diest, 06.24.2 29 ,,Het schijnt dat er een gerucht in omloop is, om mij, als ofik wederom Prior zou wor den te Diest. Gij zult mij derhalve een groot plezier doen als gij dat tegenspreekt, want dit kan uit geene goede bronnen voortkomen. Wat mij aanbetreft, ik wensch het nooit meer te wezen en al werdik ook gekozen, dan gafik aanstonds mijne demissie, ik nam den keus niet aan. Zou ik zoo kinderachtig kunnen handelen, eerst om gewichtige redenen bedanken, en dan dienzelfden post wederom willen aannemen ? Langen tijd van tevoren was ik dien post moe-


13

Het klooster van Diest had een eigen noviciaat tot 1856 en er werden lessen in de theologie gegeven. Tijdens de visitatie van 1862 werd A.Arts aangesteld om instructies te geven aan de derici die nog geen priester waren gewijd en aan de lekebroeders30. In het relict van de visitatie van 1867 bepaalde Van den Wijmelenberg, dat de studenten in de theologie in Diest hun lessen ijverig moesten voor-

bereiden, de leerstof goed moesten bestuderen, aantekeningen moesten maken, vaak moesten repeteren en last but not least herhaaldelijk samen wetenschappelijke besprekingen moesten houden31. Verschillende kandidaten traden in de jaren veertig en vijftig in Diest in de Orde van het H.-Kruis. Ook werden er verschillende novicen aangenomen voor professie32:

de geweest; men hadmij niet willen geloven voordat mijn vastgemaakte besluit erkend en uitgevoerd werd. Heeft men misschien uit mijne genegenheid voor het klooster van Diest, welke ik getoond heb met mijne reizen, enz., willen afleiden dat ik wederom Prior zou willen we zen ?; dan bedriegt men zich. Voor Diest, d.i. voor ons klooster en fraters heb ik altijdgroote genegenheid, wensch hetzelve en hen alien, alien voorspoed, zal ten hunnen voordeelen al tijd mijn vermogen besteden, gelijk ik reeds gedaan en zelfs te veel gedaan heb, waardoorik mij onaangenaamheden berokkend heb, die toch genoegzaam zijn uit den weg geruimd: maar om daar Prior te worden, dat niet. Of heeft men dat afgeleid omdat ik gezegd heb: ,,Men trekt de novicen en studenten uit St. Agatha weg, ik zalweldra niemand hebben, ik zou noodzakelijker te Diest ofMaeseijck wezen, dewijl daar meerder persoonen zijn die geen theologie bestudeerd hebben, daar zou ik nuttiger kunnen wezen''. Het is waar dit heb ik gezegd; maar hieruit volgt niet dat ik daar Prior wil worden, geensins. Wat er uit volgen zou is dat ik bereidzou wezen om daar, waar ik het meeste goed zou kunnen stichten, zou willen wezen als

lector, en niet anders. Dock tot nu toe ben ik te St. Agatha te vrede; ik heb voor de theologische studien nog twee discipelen en eenen novitius, ik heb mijne bezigheden. Ik verzoek u nogmaals vriendelijk dat gerucht tegen te spreken. (...)]a het is noodzakelijk dat gij het tegenspreekt, want dat gerucht is ontmoedigend voor uwen H.Ew.Prior, die zich voor het klooster

opoffert, en die van u alien bemind wordt. Ik geloofwel dat, indien dit gerucht hem ter oore kwam, dat hij het eventwel niet zou gelooven; want niemand wist eerder dan hij, hoe ik dien post moede was (...) ,,Brief van G.Van der Weijst aan I. van der Meulen. Sint-Agatha, maart 1858. Arch.Sint-Agatha, nieuw archief, niet-geinventariseerd, doos admodiatie etc., brieven van G. Van der Weijst aan J. van der Meulen in Diest, 1857 - 1859 30 Arch.Diest, 06.6.8, relict van 19 juni 1862 31 Arch.Diest, 06.6.11, relict van 14 mei 1867 32 Arch.Diest, 06.24.2

14


JAARTAL

NAAM

OPMERKINGEN

1849

Petrus Leonardus Husson

De communiteit van Diest aanvaardde hem voor professie ondanks

(uit Tongeren)

zware schuld !

Hubertus Van Steen(h)oven

De communiteit van Diest aanvaardde hem tot het noviciaat. onder de

(uit Raamsdonk)

volgende voorwaarden:

1851

1. zijn kamer raoest hij zelf bemeubelen

2. twee habijten, scapulieren en manteltjes moest hij zelf betalen. 3. hij moest een kostgeld betalen van/ 200,-

4. bij de professie moest hij/. 1 500.- betalen. Tot deze professie werd hij aangenomen in het conventskapinel van 4 oktober 1852. 1852

Henricus Arnoldus Geeraerts

De communiteit aanvaardde hem tot het noviciaat, onder de volgende

(uit Aarschot)

voorwaarden:

1. Het eerste jaar na zijn professie moest hij 200 F betalen. 2. In de daarop volgende jaren, tot aan de priesterwijding, moest hij ieder jaar 300 F betalen. 3. Van de erfenis van zijn ouders beloofde hij een gedeelte aan het klooster te schenken.

4. Voor zijn kleding stond hij zelf in. Hij moest kopen: 24 hemden. 24 handdoeken, 12 slaaplakens, 18 paar kousen, dekens, enz. Habijt en manrtel moest hij ook voor eigen rekening kopen. 1855

Antoon C.Arts

Arts was pastoor te Bois de Breue bij Luik. Het conventskapinel besloot

(uit Ravenstein)

hem op 23 maart 1855 op te nemen als religieus. Op 22 maart 1856 besloot het kapittel hem toe te laten tot de professie. Hij vertrok naar

Wisconsin en kecrde in 1861 terug naar Diest. 1855

Josephus Carolus van Looy

Het conventskapinel aanvaardde hem op 14 juli 1855 als broederkandi-

daat. Hij was reeds Jozefiet. Hij wordt door het kapittel aanvaard. " om

de volgende redenen: dat hij nog in het bezit is van goederen, welke de waarde hebben van 4 000, OOfranken, en hij bovenal dienstig kan zijn aan het college. " Op 30 September 1856 besloot het conventskapinel hem toe te laten tot de professie. De solemnele professie had plaats op 10 oktober 1856. 1861

Petrus Konings (uit Demen)

kleine professie.

1861

Gerardus Elemans

Op 16 augustus 1861 werd hij in het conventskapittel aanvaard voor de

(uit Ravenstein)

solemnele geloften. nadat hij in Sint-Agatha de tijdelijke geloften reeds

Joannes Josephus van den Broek

Op het conventskapittel van 27 december 1861 werd hij aanvaard voor

(uit Den Dungen)

de solemnele geloften. Die legde hij af op 10 januari 1862. Hij was

Op 19 maart 1861 werd hij in bet conventskapittel aanvaard voor de

had afgelegd. 1861

breeder - kleermaker. Op 10 januari 1858 had hij de kleine geloften afgelegd. 1862

Modest de Bie

Op 13 juli werd hij aangenomen voor het noviciaat, onder de volgende

(uit Mol)

voorwaarden :

1. Behalve de nodige 'onderkleding' moest hij op de dag van zijn

intrede 500 F betalen. In de loop van het tweede jaar zal hij nog eens 500 F betalen. 2. De gehele nalatenschap van zijn ouders was voor de Orde van het H.-Kruis. 1862

1863

1869

Antonius van Glabbeek

In het conventskapinel van 3 oktober 1862 werd hij aanvaard voor de

(uit Almelo)

eeuwige geloften. De tijdelijke geloften had hij afgelegd in Sint-Agatha.

(Theodorus) Maitinus van der

In het conventskapittel van 9 januari 1863 werd hij tot de eeuwige

Linden

geloften toegelaten. Vier jaren tevoren had hij de kleine geloften afge

(uit Schayk)

legd.

Francicus Hieronymus de Bie

In het conventskapinel van 21 augustus 1869 werd hij tot de solemnele

(uh Mol)

professie toegelaten. Drie jaren tevoren had hij de kleine geloften afgelegd.


15

Een vergelijking van de kloosterbevolking in de jaren 1850, 1855, I860, 1865 en 1870 levert het volgende resultaat op: Conventualea in 1865

Conventu&len in 1850

Coaventaaleo in 18SS

Cooventualen in 1860

Godefridus van dcr

Godefridus van der

naar Sint-Agatha...

Wcijst, prior

Weijst, prior tot 18S6

Joannes van den Brock

Josnncs van den Brock

Joannes van den Broek

Joannes van den Broek

Henricus Kuijpers (Kui-

Henncus Kuijpers

Henricus Kuijpers

Henricus Kuijpers

naar Wisconsin...

naar Wisconsin tot 1861, daar

Henricus Schoenmakcrs,

na terug naar Diest

tot 1868; daarna naar

1870

Joannes van den

Broek Henncus Kuijpers

pere)

leraar

Henricus Schoenmakcrs breeder

Maaseik Wilhelmus van Vleymen

Wilhelmus van Vleymen

(Vlijmen) broeder

(Vlijmen)

Pctrus Huygens

Pctrus Huygens

naar Wisconsin, vanaf 1856

naar Wisconsin van 1856 tot

Pctrus Huygcns

Petrus Huygens

1861, daarna terug naar Diest

broeder

naar Uden. vanaf 1833

Augustinus Mutsaers leraar

Hermanus Waltcrus van

Hcrmonus Wslterus vsn

Hermanus Walterus van Giers

Hermanus Walterus van

Hermanus Walterus

Giersbcrgen,

Giersbergen

bergen

Giersbergen

van Giersbergen

naar Sim-Agatha

Htj verliet de orde in 1859.

vanaf

supprior

1846

tot

1869;

daarna prior tot aan zijn

dood op 01.01.1886 Joannes Wilhelmus van Boldrlk. Van

1849 tot

1851 in Dtest... Joannes Josephus

Ver-

hulst,

1851

enkel

van

tot 1852

naar

Uden,

waar

hij

supprior en vanaf 1855 prior werd. Arnoldus Cornelius Arts

Arnoldus Cornelius Arts

In 1861 kwam hij uit

In September 1856 vertok hij

Amerika terug en werd

naar Amerika.

leraar in Diest tot 1863. Daarna voor iinjaar naar Sint-Agatha en in

1864 naar Maaseik

Petrus Leonardus Hus-

Petrus

son

son

Leonardus

Hus-

voor enkele jaren naar Uden

gezonden en vanaf 1858 near

leraar

Maaseik. Joannes van den Boog-

naar Sint-Agatha

acrt

Van

1856 tot

1859 in

Diest broeder Leonardus

Luyben,

in

Leonardus Luyben

Leonardus Luyben, prior vanaf

1850 vanuit Uden naar

Leonardus Luyben, prior

juni 1856

Leonardus Luyben, prior

Ditst. leraar

+ 25.7.1869

Antonius Josephus Gre-

Antonius Josephus Greven.

ven

Hij

overleed

op

01.02.1857 Petrus

Martinus

Jans-

Petrus Martinus Janssens



Pctrus Martinus Janssens

sens

leraar

Petrus Takken. In Diest

naar Maaseik

van 1852 tot 1855 leraar

in 1852-1853 Hubertus

Josephus

Steen(h)oven.

In van 1852 tot 1855

van Diest

naar Maaseik

16


Adnaan

Zwijscn.

In

naar Situ- Agatha

Dtest van 1853 tot 1857. breeder

Hcnncus Arnoldus Geeracrts.

In

Dtest

vanaf

1853

Hcnncus Arnoldus Geeraerts.

Hcnncus Arnoldus Gce-

In 1864 voor tin jaar naar

Henricus Arnoldus

raerts

Geeraerts

Joannes Maas

Joannes Maas

Josephus Carolus van

Josephus Carolus

Situ-

Agatha.

Joannes Maas

Joannes Maas

Joannes Maas

Antonius van den Hcu-

naar Maaseik

breeder-kok

vel. In Diest van 1853 tot 1855. leratr

Henricus Verkuilen. Conventualis te Diest in het schootjaar 1856-1857

Innocentius van der Meulen. Conventualis

1856

tot

van

1859.

Diest

In

van

1859

verplaatst naar Maaseik.

Josephus

Carolus

van

Looy

Vanaf 1858 Icraar

Looy

van Looy

Josephus Aloysuis dc

Josephus Aloysius de

Kepper. Van 1869 tot

Kepper

1872 lenar

Ferdinand Dietvors

Ferdinand Dietvors

Vanaf 1857 leraar

leraar

leraar

Gerardus Aloysius Elemans

Gerardus Aloysius Ele

Gerardus Aloysius

Vanaf 1859 lenar

Ferdinand Dietvors

mans

Elemans

Jo8iinc8 Arabfosius von

Joannes Ambrosius

Glabbeek

van Glabbeek

Conventualis te Diest van 1862 tot 1873

Joannes Josephus van den

Joannes Josephus

Brock. Solemneel gepro-

van den Brock

fest in 1862. breeder

Martinus van der Linden

Martinus van der

Solemneel geprofest in

Linden

1863. broedcr

Wilhclmus de Jonge

Wilhclmus de Jongc

In 1863 kwam bij vanutt Uden naar Diest.

ModestedeBie

Modeste de Bie

Van 1864 tot 1867 (1868) leraar; daarna voor tin jaar naar Maaseik

Petrus Konings

naar Maaseik

Leraar vanaf oktober 1864 tot 1869

Franciscus HieronymusdeBie leraar vanaf 1866 Alphonsus van den

Heuvel leraar van 1867 tot

1869 Rudolphus Schippers leraar van 1868 tot

1869 Johannes Verbeck leraar van 1866 mi 1877


17

Groeperen wij nu het aantal Kruisheren in Diest per jaar, dan krijgen we het volgende overzicht, dat enkele zaken duidelijk aan het licht brengt:

1850 1854

14 leden

1851 : 15 leden 1855 : 16 leden

1852

16 leden

1853

1856

15 leden

1857

12 leden

1858 • 11 leden 1862 • 15 leden

1859 : 12 leden

10 leden

1861

13 leden

1863 : 17 leden

1860 1864

17 leden

1865

18 leden

1866 .20 leden

1867 : 21 leden

1868

21 leden

1869

21 leden

17 leden

18 leden

1870 . 18 leden

1. De sterke bezetting van de kloosterbevolking duidt op een doe-spiritualiteit. Grote nadruk werd gelegd op het werk. De nood eiste veel werkers, die snel ge-

vormd werden en onmiddellijk werden ingezet. De gemeenschapsbeleving werd afhankelijk gemaakt van het gezamenlijk project: het college en de assistenties. Was er een tekort aan werkkrachten, dan werden confraters uit andere kloosters overgeplaatst ( zeker vanaf 1856 ). Om disciplinaire redenen werden verschillende Kruisheren verplaatst naar andere kloosters. 2. De nood aan conventualen was groot in Diest. Allereerst werden deze wer kers uitgezonden met het oog op het godsdienstig welzijn van de Diesterse bevolking. Maar naast deze priesters had het convent van Diest ook behoefte aan broeders. Er waren immers ook werkers nodig voor de inrichting van het klooster

18


en het college . Dat belette Van den Wijmelenberg niet om drie van hen al na enkele jaren naar Wisconsin te sturen, waar de nood aan godsdienstige werkers, temidden van de Noord-Brabantse en de Belgische kolonisten, eveneens groot was. Dit verklaart mede de daling van de kloosterpopulatie tussen 1856 en 1861. Deze inzinking blijft een beetje raadselachtig, omdat de aartsbisschop van Mechelen in 1856 toch de toestemming had gegeven om het college te vervolledigen met de poesis en de retorica en er dus meer 'werkers in de wijngaard ' nodig waren! In dezelfde tijdspanne 1856 - 1861 steeg het aantal kruisheren in Maaseik van 9 tot 19. In Uden daalde de kloosterbevolking tussen 1855 en 1861 van 18 naar 11, terwijl Sint-Agatha een aangroei beleefde van 14 tot 22 conventualen.

3. In de jaren 1866 - 1870 kende de kloosterbevolking haar grootste omvang. De collegepopulatie steeg in die jaren van 72 tot 114 leerlingen. 4. In het totaal verbleven 37 kruisheren tussen 1850 en 1870 in Diest. Van de 14 conventualen van 1850 waren er in 1869 nog 6 lid van het convent. Van de 16 leden van het convent in 1855 waren er in 1869 nog acht conventualis van Diest. De 10 leden van het convent in I860 waren in 1869 nog allemaal lid van het convent! Met andere woorden, niettegenstaande overplaatsingen en benoemingen voor een korte periode bleef in Diest toch een harde kern present om het convent een identiteit te verschaffen. Uit deze , in-group" (Gaining) kwamen ook de prioren. Achtereenvolgens waren dat G.Van der Weijst (1845-1856), L.Luyben (1856-1869), H.van Giersbergen (1869-1891) en P.MJanssens (1891-1893). 5. Het klooster van Diest telde relatief veel broeders, behalve in de jaren 1856 tot 1861, toen drie broeders naar Wisconsin waren vertrokken en alleen de broeder-kok in Diest mocht blijven:

♦

1850

4 broeders

1851 : 4 broeders

1852

4 broeders

1854

5 broeders

1855 1859 1863 1867

1856

3 broeders

1853 .5 broeders 1857 3 broeders

1860

1 broeder

1861

2 broeders

1864

5 broeders

1865

5 broeders

1868

5 broeders

1869

4 broeders

1858 •2 broeders 1862 4 broeders 1866 5 broeders 1870 4 broeders

: : : :

5 2 5 5

broeders broeders broeders broeders

2. 2. Pogingen om de doe-spiritualiteit te verenigen met de spiritualiteit van de reguliere kanunniken Op 26 en 27 September 1856 hield Manders, vergezeld van de

prior van Uden, J.Verhulst, visitatie in het klooster van Diest. Zij benadrukten andermaal de punten, die Van den Wijmelenberg aanhaalde in de visitatie van 185633. Het daarop volgende jaar noemde 33 Arch.Diest, Dagboek van prior L.Luyben, 06.24.1, pp. 5-6


19

prior Luyben een rustig jaar. ,, Ik veroorloof mij dus een terugblik en een oogslag over den zedelijken toestand van mijne administra te. Injuny 1856 aan het hoofdgesteld van de communiteit, wilde ik (door heilzame hervormingen voor het geestelijk leven en kleine bezuinigingen voor het tijdelijke) het convent en het personeel op die hoogte brengen, waar het inderdaad zijn moet, toil het zijn doel bereiken (...).Ik wil nu niet zeggen dat het convent bij den aanvang mijner nieuwe loopbaan, zoo zeer verwaarloosd was; maar ik beweer slechts dit dat de regeltucht veelte wenschen overliet. (...) En inder daad, na de weinige maanden van 1856 en bijzonder na het jaar 1857, meende ik reeds eenigen voortgang gemaakt te hebben. En toch, wat was het geval? Ik was bedrogen. In het klooster ging alles

goed. Het ongeluk was dat er nog andere conventen waren. Daar vonden mijne hervormingen niet slechts geenen steun, maar wel verre van bijval te vinden, scheen men er zijn behagen in te scheppen om mijnen manier van handelen, als ongepast, te streng uit te leggen. Voor niets minder dan voor een tyran werdik uitgescholden. Ik een tyrant I (...) Er bestond een quasi gebruik oflievereen misbruik dat 's avonds degene, die mis las ten 7 uren, een kruik bier had. Ik heb dat afgeschaft omdat dat onbillijk was. Men was dikwijls 's avonds veel te laat t'huis. Ik wilde dat men ten 7 uren aan tafel was".34 De visitaties van 1857 en 1858 werden beide gehouden door M.Manders. De visitator wees uitdrukkelijk op enkele schaduwzijden van de doe-spiritualiteit. In het relict van 27 September 1857 wees hij er op, dat in alles wat het college betrof, de confraters redelijk moesten zijn en bedenken dat niet alleen het tijdelijk voordeel, maar ook het heil van de leerlingen hun ter harte moest gaan35. In het

relict van 20 September 1858 wees de visitator er op, dat wegens de vele en verscheiden bezigheden van de Kruisheren het ternauwernood of zelfs eigenlijk onmogelijk was om alles wat de regel en de statuten voorschreven te onderhouden. Daarom vroeg hij van het convent veel wijsheid, opdat de confraters niet van het ware religieuze leven zouden afwijken, omdat zij te zeer in beslag genomen waren door hun bezigheden. Die wijsheid, oordeelde hij, kon bekomen worden door ze op voorspraak van de Onbevlekt Ontvangene te vragen aan 34 Arch.Diest, Dagboek van prior LLuyben, 06.24.1, pp.8-9

35 Arch.Diest, 06.6.4, relict van 27.09.1857

20


God. Tot die wijsheid rekenende hij op de eerste plaats de onderlinge liefde en hulpvaardigheid: waar echt bemind wordt, valt niets te zwaar. Als er dan echt gezwoegd wordt, valt de last niet zwaar te dragen36.

Visitator Godefridus Van der Weijst vermaande in het relict van 26 maart I860 zijn confraters hun geestelijke oefeningen te behartigen, ze nook na te laten of te overhaasten. Hij spoorde aan tot de wekelijkse biecht en het dagelijks rozenhoedje. Ook vroeg hij dat iedereen zijn confraters zou behandelen zoals hij zelf behandeld wenste te worden. Daarom moest men elkaar graag helpen en uitmunten in

dienstbetoon. Bovendien moest elkeen zijn eigen belangen achterstellen bij die van de gemeenschap. Want een religieus werd door God niet beloond wanneer hij iets presteerde dat hem zelf van pas kwam, maar voor wat de gemeenschap ten goede kwam37. In het visitatierelict van 19 juni 1862 gaf Van der Weijst toe, dat de pastorale activiteiten en vooral de zorg voor het college bijdroegen tot het algemeen welzijn van het klooster. Met de pastorale activiteiten doelde hij vooral op de drukke biechtgelegenheid in de Sint-Barbarakerk. Niettemin beklemtoonde de visitator de religieuze observance: de Kruisheren moesten trouw blijven aan het gebed, de meditatie en het gewetensonderzoek. Ook wanneer deze geestelijke oefeningen wegens de verschillende bezigheden niet op dezelfde tijd konden verricht worden, moest iedereen ze toch elke dag aandachtig en eerbiedig volbrengen38.

Het visitatierelict van 7 mei 1864 werd eveneens door Godefridus Van der Weijst opgesteld. Hierin zinspeelde hij op wat zich in SintAgatha afspeelde, nl. de apostasie van een confrater en de opstand van anderen tegen het wettig gezag. Omdat de orde een corpus mo rale vormde, had iedereen ervan te lijden wanneer enkelen zich misdroegen. Van der Weijst vroeg daarom met aandrang, dat alle con fraters de orde zouden beschermen. Dit moest gebeuren door het observante kloosterleven stipt te onderhouden, door nederig en vurig aan God te vragen dat de ,, besmette leden'' weer gezond mochten worden en dat alle kwaad van de orde zou afgewend worden. Als alle Kruisheren dat zouden doen, dan zou de orde op haar beurt ook hen beschermen39. 36 37 38 39

Arch.Diest, Arch.Diest, Arch.Diest, Arch.Diest,

06.6.5, 06.6.7, 06.6.8, 06.6.9,

relict relict relict relict

van van van van

20.09-1858 26.03.1860 19 juni 1862 7 mei 1863


21

2.3. Het College van het H.-Kruis te Diest Het reilen en zeilen van dit college valt buiten ons terrein van on-

derzoek40. Toch willen we kort aandacht schenken aan de betekenis ervan voor de orde, voor de stad en voor het bisdom. Het convent van Diest overvleugelde in de loop van de jaren vijftig dat van Uden, zowel door het aantal van de priesters en broeders als door de ontplooide activiteit. Het eigen werkterrein, met name de inrichting van een college, dat zich in stijgende lijn ontwikkelde en voortdurend nieuwe krachten vergde, lag daaraan ten grondslag. Tussen 1866 en 1879 beleefde het een forse groei, om daarna zeer snel in elkaar te stuiken41. In deze periode verzorgden de Kruisheren ook in Maaseik een college. Om beide colleges van leraren te voorzien waren de meeste Kruisheren van 1857 tot 1869 in het onderwijs werkzaam. Diest en Maaseik wisselden bovendien nogal eens leraren uit.

40 Voor meer informatie verwijzen wij graag naaar W. Sangers & G. Van der Linden, De

Kruisheeren te Diest 1845-1943, pp.55-70 en 142-152

41 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg: een religieus emancipator in Oost-

Brabant 1800-1881, pp.208-209

In 1858 bijvoorbeeld schreef voormalig prior Van der Weijst: ,,Het Collegie, dat vroeger om

het groot getal leerlingen bloeide, heeft veele studenten verloren; 20 zijn met de groote vacantie achter gebleven en met Kersmis 5. Men telt er tbans slechts ruim 70. Waaraan deze groote vermindering toe te schrijven weet ik niet". Arch.Diest, 06.1.38, Kroniek prior Van der Weijst, p. 103 Ter illustratie geven we nu het leerlingenaantal van enkele jaren:

Leerlingen College Diest 1853-1885

190-

/ 100-

\

4DW-

0-

/

'

\

\

\

\

\

\

\

W. Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheren te Diest 1845 - 1945, p. 155

22

NAAM


Leeftijd waarop hij

leraar in Diest van ...

leraar wcrd

kloostcr van hcr-

tot...

komst en professie

H.Kuypers

31 jaar

1852- 1885

Uden

A.Mutsaers

28 jaar

1847 - 1853

Diest

P.Husson

29 jaar

1852 - 1856

Diest

L.Luyben

26 jaar

1852- 1856

Uden

P.Janssens

28 jaar

1853- 1885

Diest

P.Takken

29 jaar

1852 - 1853

Sint-Agatha

A.van den Heuvel

23 jaar

1853- 1855

Uden

H.Gecraerts

22 jaar

1854- 1864

Diest

A.Arts

53 jaar

1861 - 1863

Diest

J.van Looy

35 jaar

1858- 1885

Diest

J.de Keppcr

25 jaar

1871 - 1872

Sint-Agatha

F.Dietvors

27 jaar

1857- 1871

Sint-Agatha

G.Elemans

21 jaar

1859- 1885

Sint-Agatha

P.Konings

29 jaar

1864- 1869

Sint-Agatha

M.de Bie

22 jaar

1864- 1868 en 1869-

Sint-Agatha

1885 F.de Bic

23 jaar

1866 - 1885

Sint-Agatha

Alph.van den Heuvel

23 jaar

1867- 1869

Sint-Agatha

R.Schippers

33 jaar

1868-1869

Sint-Agatha

A.F.Scheefhals

34 jaar

1872 - 1877

Sint-Agatha

J.Verbeck

32 jaar

1866- 1877

Sint-Agatha

Enkele kruisheren bleven jarenlang aan dit college verbonden. Henricus Kuipers, een van de drie pioniers uit 1845, was een van hen. In 1851 werd hij priester gewijd. Een jaar later werd hij naar Diest gezonden en bleef er de rest van zijn leven. Jarenlang was hij er studieprefect en ,,surveillant"'. Na zijn overlijden schreef Polydore Daniels op 24 juli 1889 in de Gazette van Diest: ,,Zijn uitmuntende kieschheid en zijne bij uitstek deftige opvoeding wonnen hem de hoogere klassen, terwijl zijne goedaardige verduldigheid en zijn ongekunstelde goedheid de arme menschen bekoorden en hem hun eenen vriend maakten. God weet hoeveel uren hij sleet in de armste

huizen der stad} met tranen en honger te stillen, vrede en eendracht te stichten, geld en kleeren uit te deelen die hij zoo eenvoudig en

zoo meeslepend ging bedelen bij de rijke burgers'1.42

42 P. Daniels, De ZeerEerw.H.Kuypers. in: Gazette van Diest, 24 juli 1889


23

Om de geestelijke vorming bij de leerlingen te ontwikkelen en een

grotere godsvrucht te kweken, werd op 8 november 1857 een Mariacongregatie opgericht, die de generaal van de Jezuieten, Petrus Beckx (1853-1884) op 2 februari 1858 bij de Prima Primaria in Rome aan-

sloot, onder de titel van O.-L.-Vrouw Onbevlekt Ontvangen en onder de bescherming van de heilige Aloysius van Gonzaga43. Op 13 fe bruari 1858 werd dezelfde congregatie ook opgericht in het College van het H.-Kruis in Maaseik. Prior Van der Weijst sprak van de oprichting van een andere congregatie, in 1847, van Maria Onbevlekt ontvangen. Ze werd opgericht voor jongens uit de stad Diest44. Of deze congregatie met die van de leerlingen in 1857 samengesmolten werd, kunnen we niet meer achterhalen. Maar toen het college in 1885 ophield te bestaan en daarmee ook de Mariacongregatie van de leerlingen, ging H.Kuipers met die andere congregatie door45. Uit de bedevaarten van de congreganisten naar Scherpenheuvel ontstond rond 1888 de grote jaarlijkse bedevaart van Diest onder leiding van de Kruisheren. In 1913 vierde ze haar 25-jarig bestaan en in 1924 hield ze op te bestaan46.

Het College van het H.-Kruis van Diest, waaraan een lagere school verbonden was, die in 1879 een honderdtal leerlingen telde, kreeg door de wet Van Humbeeck van 1879 een flinke knak. Want naast het onderwijzend personeel, dat door de Kruisheren moest betaald worden, was men ook verplicht om vele leerlingen gratis op te nemen, omdat ze anders zouden overlopen naar de anti-katholieke gemeenteschool47. Zoals hierboven werd aangegeven, studeerden ook op het college verschillende leerlingen gratis. Om de onkosten enigs43 De Mariacongregaties werden in 1563 door de Jezuieten opgericht voor de leerlingen van

hun colleges, doch weldra raakten ze over heel Europa verspreid. Omdat men echter niet overal dezelfde regels volgde, besloot de Generaal, Claudius Aquiviva (1581-1615) er meer eenheid in te brengen door ze allemaal met die van Rome te verenigen. Door de bulle Omnipotentia Dei van 5 december 1584 kreeg deze laatste daarom de naam van Prima Primaria . In 1587 stelde Generaal Aquiviva de algemene regels op, die in 1855 door Generaal Petrus Beckx en in 1910 door Generaal Franciscus Xaverius Wernz werden herzien en gewijzigd. Algemeene regelen der Mariacongregaties, bij de Prima Primaria aangesloten. Brugge, 1927, passim. 44 Arch.Diest, 06.1.38, Kroniekprior G. Van der Weijst, p.35. Directeur van deze congre gatie was Henricus Kuypers.

45 Na de dood van Kuipers nam Van den Broek de leiding van de congregatie over. Op

zijn beurt werd hij opgevolgd door Christiaan Janssen.

46 W. Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheeren te Diest 1845-1945, pp. 61-62, noot 110, 142-143

47 Uit het Rekeningenboek der studenten kunnen wij opmaken dat gedurende het schooljaar 1882-1883 van de 108 leerlingen van de lagere school er 60 gratis onderwijs genoten, terwijl verschillende anderen tegen verminderd tarief hun studies maakten.

24


zins te bestrijden had kruisheer Modeste de Bie, met enkele oudleerlingen, in 1877 de Bond van oud-leerlingen van het College van het H.-Kruis gesticht, om het godsdienst en wetenschappelijk onderricht op het college te bevorderen met als kernspreuk: Non minus pietati quam litterisA\ In 1879 telde deze bond 151 leden en Het 22 leerlingen gratis studeren.

Hoe goed bedoeld, toch was deze bond niet in staat om ook na de wet op het lager onderwijs van 1879 van afdoende betekenis te zijn, toen het aantal studenten, dat gratis studeerde, meer dan de helft bedroeg. In overleg met de oud-leerlingen bond kloeg prior van Giersbergen in 1877 zijn nood aan de aartsbisschop. In zeven punten

schetste hij de problemen van het college:

1. Wij hebben het college begonnen in 1852, toen de gemeenteraad liberaal werden het bisschoppelijk college supprimeerde om een liberaal college op te

richten.

2. Inde roe: van toen afkregen wij den gemeenteraad tot vijand die ons tegenwerkt als de kans is.

3. Om ons college op te richten en te doen bloeyen hebben wij veel kosten moeten doen, en ons personeel moeten vermeerderen, en ons veel opofferingen moeten getwosten.

4. Die onkosten zijn nog vermeerderd daardoor dat wij sedert vele jaren eenen normalist hebben moeten nemen met salaire van 1000 fr. om het spoedig over-

lijden van eenen der confraters die professor was. 5. Erzijn in die 25 jaren zeer veelgoede eleven afgeleverdvoorseminarie en universiteit, en met genoegen kunnen wij zeggen dat in het algemeen alle die eenige jaren in ons college geweest zijn, zeer wel tot staat en goed ten rechten zijn

gekomen.

6. Om te kunnen concurreren en de kinderen van brave ouders uit het bederfte

houden hebben wij er altijd veel gratis moeten aannemen of tegen halfgeld, zoodat de schoolgelden nog niet toereikend zijn om de onkosten te dekken, zon48 In een rondschrijven maakte het bestuur van deze oud-leerlingenbond zijn doelstellin-

genbekend: „(...) Wij hebben te Diest een gesticht, bestuurd door de E.E.Kruisheeren, dat

geen centiem aan de openbare schatkist kost. Ofhet onderwijs aldaar gegeven goed is, volt niet

te betwijfelen; men kent immers den boom aan zijn vruchten. Het groot getal oud-studenten,

die eervolle plaatsen bekleden in alle standen der samenleving, spreekt er borg voor. Dit gesticht voor de kinderen van iedere burger toegankelijk te maken is ons doel.

De E.EKruisheeren hebben zich reeds 25 jaren al te groote opofferingen moeten getroosten, om al de leerlingen, die het onderwijs gratis wenschten te ontvangen, te kunnen aannemen Hiennnu zal onze Bond voorzien. De bijdragen der leden zullen dienen om kleine beurzen te sttchten voor leerltngen, die anders noodzakelijk van het onderwijs, zooals wij het verlangen, zouden verstoken blijven ". Diest, 14 december 1877, Fr.Uten, L.Di Martinelli A Verstappen, F.Hermans, K.Smits. W. Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheeren %te Diest 1845-1945, pp. 144-145


25

der nog iets te hebben voor den arbeid en de zorg van acht professoren die zich daaraan uitsluitend toewijden, en die goed zouden te pas komen in ons colle ge te Maeseyk hetgeen door het Diocese van Luik wordt ondersteund. 7. Wij hebben alle jaren 1000 fr. ontvangen van het moederhuis het klooster te S.Agatha, dock dit huis zal ook niet meer kunnen bijdragen dewijl het Hollandsch goevemement alle denzelfs goederen heeft aangeslagen en publiek zal verkoopen.

Dit een en ander overwegende vreezen wij, dat wij eindelijk het besluit zullen moeten nemen van het college te sluiten, en te moeten zien dat de liberalen op hunne overhand zullen roemen en victorie zingen ' *49

Van Giersbergen vroeg de aartsbisschop om een subsidie. Hoeveel hij vroeg, wordt niet verduidelijkt. De kardinaal weigerde echter het gevraagde toe te staan50. 2.4. Kaduke financiele situatie

In hun boekhouding noteerden de Kruisheren van Diest behoorlijke verliezen:

49 Arch.Diest, 08.1.7 en 08.1.17; W. Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheeren te

Diest 1845-1945, p.67

50 W. Sangers & G. Van der Linden, De Kruisheeren te Diest 1845-1945, p.68

26


Jaar

INKOMSTEN

OVERSCHOT

UITGAVEN

TEKORT VAN

VAN 1858

9 061,96 BF

10 963,61

1 841,65 BF (51)

BF

1859

8 565,00 BF

1860

8 246,87 BF

1861

9 650,00 BF

9 433,90 BF

868,90 BF (52)

9 477,00 BF

1 230,23 BF (53)

11483,00

1 512,00 BF (54)

BF

1862

9 898,00 BF

1 351,00 BF (55)

11 249,00 BF

1863

10 172,01 BF

122,35 BF (56)

10 294,36 BF

1864

9 560,50 BF

10 678,00 BF

1865

10 707,20 BF

10 055,18

1 117,50 BF (57)

-

652,02 BF

(58)

607,61 BF

(59)

187,71 BF

(60)

BF

1866

11 416,90 BF

10 809,29 BF

1867

12 257,58 BF

12 069,87 BF

1868

12 643,20 BF

12 821,19

177,99 BF (61)

BF

1869

7 869,00 BF

8 146,52 BF

455,41 BF (62)

De uitgaven werden niet altijd op dezelfde manier gerubriceerd. Een eenvormig overzicht wordt ons geboden voor de jaren 1862 tot 1867:

51 52 53 54 55

Arch.Generalaat, 0014.2.1 Arch.Generalaat, 0014.2.2 Arch.Generalaat, 0014.2.3 Arch.Generalaat, 0014.2.4 Arch.Diest, 06.11.2; Arch.Generalaat, 0014.2.5

56 Arch.Diest, 06.11.3

57 Arch.Diest, 06.11.4; Arch.Generalaat, 0014.2.6 58 Arch.Diest, 06.11.5 59 Arch.Diest, 06.11.6

60 Arch.Diest, 06.11.7; Arch.Generalaat, 0014.2.7 61 Arch.Diest, 06.11.8; Arch.Generalaat, 0014.2.8 62 Arch.Diest, 06.11.8; Arch.Generalaat, 0014.2.8


UTTGAVIN (in BF)

liefdegiften. aibeuliiooa,

1862

1863

1864

1865

1866

1867

27

totul, 1862-

•/. van d* loult

1867

nltgavtn

826

489.43

210

389.25

609.95

709.43

3 234.08

4.91 %

1633

969.47

1983

1513,50

1269,28

2446,68

9 814.93

14,92 %

280

331.69

bridbapicr

oadeifaoud van fee* en klooster

bniVwL fotoet, ipothekcr

brood en lantoppden

bota; ekiea, nxik

vises en vis

koflBe. tbtc. tuiker

290

381.88

317,46

36933

1 97036

2^9%

1125

1084.22

1106

697.58

920.06

954.69

5 887.55

8.95 %

989

1091,2]

1228

1228.50

1142,93

1173,12

6 852,76

10.42 %

1611

1323.48

1467

1560.17

170832

2000,02

9 669.99

14.70 %

3S1

363.04

312

344.68

349,07

361,84

2 081,63

3,16 %

vuureoUcht

442

563.84

501

573.21

591,02

509,91

3 180,98

4,83 %

"Uocatoticn"

1714

1123.06

993

961.21

894,95

1084,96

6 77*1.18

10.29 %

220

224.65

263

272.25

27235

350,40

1 602,65

2.43%

bio; wijn, tabak, rauif

1895

1914,65

1543

1635,55

1646,90

1360,40

boeken, papier kranfen.

363

315.60

382

197.40

787,00

449.09

2 494.09

3.79 %

400

500,00

400

300,00

300,00

300,00

2 200.00

334%

was, »q>, enz.

9 995,5

15,2%

prijzen

Kskosteo

In de jaren 1862 - 1867 werd 65.755,70 BF gespendeerd. Met 15,2 % vormde de rubriek ,,bier, wijn, tabak en snuif" ( = nr.l op de grafische weergave ) de hoogste uitgavenpost, gevolgd door ,,onderhoud van kerk en klooster ,,met 14,92 % ( = nr.2 ) en de uitgaven voor vlees en vis met 14,70 % ( = nr.3) . Boter, eieren en melk wa-

ren goed voor 10,42 % ( = nrA). De kleding slorpte 10,29 % ( = nr.5) van de uitgaven op, terwijl 8,95 % ( = nr.6) van het budget besteed werd aan brood en aardappelen. De overige uitgaven waren heel wat geringer. Aalmoezen, ar-

beidsloon en verzendingen reikten niet hoger van 4,91 % ( = nr. 7) van de uitgaven. Ze werden onmiddellijk gevolgd door ,,vuur en licht" : 4,83 % ( = nr.8). Boeken, papier, kranten en prijzen voor

het college namen 3,79 % (= nr.9) van de uitgaven voor hun rekening, terwijl de reiskosten op 3,34 % ( = nr.10) bleven steken. Ook

de uitgaven voor koffie, thee en suiker waren niet omvangrijk: 3,16

% ( = nr.ll) . De dokter-en apothekersrekeningen beliepen 2,99 % ( = nr.12) van de uitgaven. Tenslotte waren er de onkosten van huis-

was en van zeep: 2, 43 % ( = nr.13).

28


Een armoedig bestaan leidden de Kruisheren geenszins: drank en tabak, vlees en vis, boter, eieren en melk waren goed voor 40,32 % van alle uitgaven! De analyse van de voedingsbestedingen leert ons dat de Kruisheren 43,14% besteedden aan vlees en vis, 30,4 % aan bo ter, eieren en melk en 26,27 % aan brood en aardappelen. Daarmee volgden zij de trend die de rijke burgerij in de eerste helft van de negentiende eeuw volgde. In die periode at de bourgeoisie massale hoeveelheden voedsel. Maar na 1850-1860 schakelde zij over op een meer gesofisticeerde, afwisselende voeding63. Opvallend zijn tenslotte de geringe uitgaven voor het college en voor de armenzorg, ofschoon deze laatste dienst ooit een van de voornaamste vormen van apostolaat van de Kruisheren was geweest!

^

™0n0ffi%0flW%M%^^

««»««^

10

12

14

16

63 De bourgeoisie gaf tussen 1845 en 1855 gemiddeld 10 tot 14 % van het totale voedings-

budget uit aan wijn en bier. De uitgaven van drank klommen sensationeel in 1855 toen niet alleen de kost voor bier, maar vooral voor wijn de hoogte inging. Vijf jaar later was de uitgave voor bier gedaald, die van wijn echter niet. Een sprekend voorbeeld van het hoge wijnverbruik is te vinden bij de Waalse mijnbaron Warocque. Hij kocht wijn voor gemiddeld 6900F per jaar tussen 1836 en 1861. In 1859 gaf hij zelfs 26.118F uit, toen zijn zoon huwde. P. Scholliers, Arm en rijk aan tafel. Tweehonderdjaar eetcultuur in Belgie. EPO,Berchem, 1993, pp.60-63


29

Voor dezelfde periode kunnen wij de inkomsten voor slechts enkele jaren specifieren:

arisen

1838

18S9

1860

1861 (65)

1862

1864

3 800,00

3 875,00

4 312.50

4 375,00

4 675.00

4 312,50

6 250,00

772.00

910,00

1 300,00

1 250,00

1 886.00

1 853.04

2 650,00

1867

1869

(66) tnisteoties (gewoae)

anisfeaties

(64) 100.00

(bahcngewane) KerkgcM (na ichul ea ttoc-

1 089.96

1 180,00

1 134.37

1 241,00

1 237,00

1 294,96

3 300.00

2 400,00

1500,00

2 100.00

2100,00

2 100,00

len) college

1800,00

1800.00

renten

intresten opbreagft van pacbt of hnar

verkochte nacbtea

20,00

giften

72,00

kostgeld vm de oovicen toclsge ait hct srsriam

500,00

BESLUIT

In het bovenstaande plaatsten wij enkele kanttekeningen bij het leven van de Kruisheren van Diest in de jaren 1856 tot 1869. Leonardus Luyben, de tweede overste van het jonge convent, beleefde geen gemakkelijk prioraat. Om dit duidelijk te maken zouden wij eigenlijk

de geschiedenis van het convent van Diest moeten laten corresponderen met die van de andere conventen en van de orde tout court. In dit korte bestek konden wij dat niet doen. Daarom hebben wij ons beperkt tot enkele 'topics1. 64 Naast de gewone assistenties (340 BF), waren er de assistentie in O.-L.-Vrouw (280 BF),

Cortenaken (295 BF) en Loxbergen (195 BF). Arch. Generalaat, 0014.2.2 65 Het huiskapittel van Diest vroeg op 5 September 1862 aan het generaal bestuur: 1. een bedrag van 1800,00 BF tot aanzuivering van het deficiet van het voorbije jaar. 2. een bedrag van ongeveer 5000,00 BF om de gevel van de kerk te restaureren. 3. een bedrag van 500,00 of 600,00 BF om de vensters van de kerk te herstellen.

Arch. Generalaat, 0014.2.4

66 Dit bedrag kwam overeen met de honoraria van tien priesters. Arch. Generalaat,

0014.2.4.

30


Allereerst was er de schaduw van de eerste prior, Godefridus Van der Weijst, die nog geruime tijd over het convent bleef hangen. Van der Weijst verliet Diest op het ogenblik dat het klooster na amper een decade bestaan te hebben, opgeheven dreigde te worden. Als visitator en gezaghebbende theoloog vermaande hij zijn confraters van Diest geregeld het observante kloosterleven te onderhouden. Vervolgens waren er de pogingen om een min of meer hechte kloostergemeenschap te vormen. Tijdens de aanvangsjaren van het prioraat van Luyben beleefde het convent van Diest een ernstige inzinking, maar na 1860 groeide de kloosterbevolking gestaag. Diverse kruisheren verlieten Diest voor een ander klooster van de orde, maar er waren ook conventualen die lange tijd in Diest bleven en er een 'in-group' vormden. De pogingen om de doe-spiritualiteit van de congregaties te verzoenen met de spiritualiteit van de reguliere kanunniken slaagden niet. Inzake ontplooide activiteiten overvleugelde Diest in de loop van de jaren vijftig wel het convent van Uden, waaruit het in 1845 gesticht werd. Vooral het college, dat steeds meer energie opslorpte, lag aan de tijdelijke groei van het convent ten grondslag. Deze groei verliep echter niet gelijkopgaand met de spirituele verankering. De financiele leefbaarheid vormde weer een ander paar mouwen. Het klooster was niet rendabel. Ook het college bezat niet de vereiste middelen. Niettemin leidden de Kruisheren van Diest geen armoedig bestaan. Prior Leonardus Luyben slaagde er met veel moeite in zijn klooster van de ondergang te behoeden. De hamvraag luidde echter of zijn opvolger(s) het wankele evenwicht zouden kunnen bewaren. Vijfentwintig jaar na de stichting van het klooster was de toekomst ervan inderdaad nog steeds niet gevrijwaard! Roger Janssen o.s.c.


31

RESUME

L'annee 1995 a ete pour Diest le 150e anniversaire du couvent des Croisiers (1845-1995). Le texte ci-dessus s'arrete un moment au priorat de Leonardus Luyben. (1856-1869). Pour bien illustrer cette periode, nous devrions comparer l'histoire du couvent de Diest avec les autres maisons. Nous ne pouvons pas le faire dans ce bref compte-rendu. Nous nous en tenons seulement a quelques faits caracteristiques. En tout premier lieu il y a 1'ombre du premier prieur Godfroid Van der Weijst, qui plane encore longtemps sur la vie du couvent. Van der Weijst quitta Diest juste au moment ou, apres une decade d'existence, la maison menagait d'etre supprimee. Apres son depart, il a regulierement admoneste ses confreres pour 1'observance de la vie religieuse, en tant que visiteur canonique et theologien. En consequence il y eut des efforts pour edifier une vie conventuelle plus ou moins solide. Durant les premieres annees du priorat de Luyben, le couvent connut une grave depression, mais apres I860 sa population grandit constamment. Quelques Croisiers quitterent Diest pour un autre couvent de l'Ordre, mais d'autres formerent un noyau solide dans la communaute.

Les efforts pour faire coincider la spiritualite des congregations actives avec celle des chanoines reg^uliers ne reussirent pas. Les activites deployees a Diest dans le courant des annees cinquante edipserent le couvent de Uden dont il etait issu. Le college surtout, qui absorbait toujours plus d'energie, etait a la base du developpement temporel du couvent. Mais l'ancrage spirituel n'allait pas de pair avec cette croissance. Quant aux possibilites financieres c'etait un autre probleme. Le couvent n'etait pas renta ble et le college ne disposait pas des moyens necessaires. Malgre cet etat de choses, les Croi siers de Diest ne connurent pas la misere. Avec pas mal de diffkultes, le prieur Luyben reussit a sauver son couvent de la mine. La question capitale evidemment restait de savoir si ses successeurs pourraient maintenir l'equi-

libre chancelant. Vingt-cinq ans apres sa fondation, l'avenir du couvent n'etait toujours pas garanti.

ZUSAMMENFASSUNG

Im obigen Artikel macht Drs. R. Janssen einige beilauflge Bemerkungen zum Leben der Kreuz-

herren von Diest/Belgien in den Jahren 1856-1869. Leonardus Luyben, der zweite Prior des jungen Konvents, hatte keine leichte Aufgabe. Um dies zu verdeutlichen, miifite eigentlich die Geschichte des Diester Konventes mit der Geschichte der anderen Konvente und des Gesamtordens verglichen werden. Dies ist jedoch im kurzgestreckten Rahmen dieses Artikels unmoglich. Deshalb beschrankt der Verfasser sich auf einige Punkte. Zunachst lag der Schatten des ersten Diester Priors, Godefridus van der Weijst, noch lange auf dem Konvent. Als Visitator und einflufireicher Theologe hat dieser seine Mitbriider im Konvent regelmafiig angemahnt, nach der klosterlichen Observanz zu leben. Weiter gab es Versuche, eine mehr oder weniger feste Klostergemeinschaft zu bilden. Im

Anfang der Amtszeit des zweiten Priors erlebte das Kloster einen Niedergang, aber seit I860 wuchs die Anzahl der Mitbriider standig. Mehrere Konventualen wurden in ein anderes Haus des Ordens versetzt, aber es gab auch Konventualen, die sich langere Zeit in Diest aufhielten, und so eine gewisse Kerngruppe bildeten.

Die Versuche, die ,,tatige" Spiritualitat der modernen Kongregationen mit der Spiritualitat der Regularkanoniker zu versdhnen, mifilungen. Was die entfalteten Aktivitaten betrifft, iibertraf Diest in den funfziger Jahren den Konvent von Uden, von dem aus Diest 1845 gegriindet war.

Vor allem das Kolleg, das immer mehr Krafte forderte, lag dem zeitlichen Wachstum des Konvents zugrunde. Dieses Wachstum aber hielt nicht gleichen Schritt mit der spirituellen Vertiefung.

Die finanzielle Lage war wiederum ein anderes Problem. Das Ganze war nicht rentabel. Auch das Kolleg brachte nicht die benotigten Einnahmen. Dennoch lebten die Kreuzherren in Diest damals nicht in Armut.

32


Es gelang Prior Leonardus Luyben, sein Kloster mit knapper Not vor dem Untergang zu behiiten. Die Kernfrage war jedoch, ob sein(e) Nachfolger das labile Gleichgewicht bewahren konnte(n). Fiinfundzwanzig Jahre nach der Griindung des Klosters war seine Zukunft noch im-

mer nicht gesichert.

SUMMARY

Above we wrote some notes about the life of the Crosiers of Diest during the years 1856 till 1869. Leonardus Luyben, the second prior of the young community, did not experience an easy term of office. To clarify this we should actually without doubt have to compare the history of the monastery of Diest with those of the other monasteries and the Order. In this brief space we are unable to do so. Therefore we restrict ourselves to some 'topics'. First of all there was the shadow of the first prior, Godefridus Van der Weijst, which hovered for quite some time yet over the community. Van der Weijst left Diest at the time that mo nastery after hardly a decade of existence, was threatened to be suppressed. As a visitator and a noted theologian he regularly admonished the confreres of Diest to observe the strict monastic life.

Furthermore there were attempts to form a more or less solid community. During the first years of Prior Luyben the community of Diest experienced a serious relapse, but after I860 the number of members of the community steadily increased. A number of Crosiers left Diest for another monastery in the Order, but there were also members who stayed for a long time in Diest and they formed the ,,in-group".

The efforts to reconcile the ,, do-spirituality'' of the congregations with the spirituality of the Canons Regular did not succeed. Regarding activities which were put forth Diest surpas sed during the years 1850-1860 those of the community of Uden from which it was founded in 1845. Especially the college, which demanded more and more energy, was at the base of the temporary growth of the monastery. This growth however did not run parallel with the spiritual depth.

Prior Leonardus Luyben succeeded with much effort to prevent the closing of his monastery. The real question remained however whether his successor(s) would be able to maintain the unstable equilibrium. Twenty five years after founding the monastery the future was still not yet secured!

IN MEMORIAM JAN SCHEERDER O.S.C.

Op 9 oktober 1994 is in de gezegende ouderdom van 92 jaar in het kruisherenklooster te Uden (Noord-Brabant) overleden Johannes Josephus Antonius Scheerder. Hij was een actief lid van de historische kring ,, Clairlieu ''. Dit,, In memoriam '' wil een dankbare geste van erkenning zijn van zijn verdiensten voor de geschiedenis van de Orde van het Heilig Kruis. Levensbericht Jan Scheerder werd op 30 januari 1902 te Rotterdam geboren als

oudste zoon van een gezin van elf kinderen. Vader was van beroep fijnmecanicien en hoofd van de te-

kenkamer op de scheepswerf Gusto te Rotterdam. In zijn vrije tijd volgde hij nog lessen aan de Academie van Beeldende Kunsten en

Technische

Wetenschappen,

waaraan hij later als docent ver-

bonden was. Uit dit diep religieuze gezin zouden vier kinderen in het klooster treden: een meisje en

drie jongens (Jan, Theo en Ge rard), die alle drie voor de Kruisheren kozen.

Op advies van zijn pastoor werd Jan in 1915 aangemeld bij het ,, vrije" college van de Kruisheren in Uden. Hier was het vooral de persoon van prior A.G. van Mil, tevens directeur van het college, die

34


een blijvende indruk op hem maakte en zijn keuze om zelf Kruisheer te worden, sterk heeft bei'nvloed. In 1920 begon hij zijn noviciaat in St. Agatha bij Cuyk aan de Maas, waar hij magister-generaal Henricus Hollmann, een indrukwekkende persoonlijkheid, van nabij leerde kennen. In 1926 werd Jan priester gewijd.

Na het beeindigen van zijn theologische studies ontving hij in 1928 zijn benoeming tot leraar aan het college van het Heilig Kruis te Uden, dat sinds kort in een groot, modern gebouw met ongeveer 250 leerlingen gehuisvest was. Hier heeft Jan de beste jaren van zijn leven doorgebracht.

Hij werd er opvolger van zijn leermeester Herman Linnebank o.s.c, die in 1927 was overleden. Over Linnebank is opgemerkt, dat hij meer werkte ,, aan de opbouw van persoonlijkheden dan aan het vullen van hoofden met onverwerkte examenstof" 1. Jan was een andere persoonlijkheid, voorzichtiger, lijkt me, en minder spontaan. Hoewel misschien meer dan Linnebank geneigd zich aan handboeken te houden, had hij toch een uitgesproken literaire voorkeur. Zelf mocht ik hem in de dertiger jaren meemaken als mijn leraar Engels en Nederlandse letterkunde. Mij is vooral de lectuur bijgebleven van William Shakespeare, Charles Dickens, John Henry Newman en Gilbert Keith Chesterton. Hij bezat een fijne neus voor literaire kwaliteit en zocht tegelijkertijd naar schrijvers die levensbeschouwelijk iets mee te geven hadden aan jonge mensen. Bij Nederlands ging zijn voorkeur uit naar de toenmalige moderne literatuur, waarbinnen de Katholieke Jongeren zich duidelijk profileerden en van wie Anton van Duinkerken de exponent was. In de door Linnebank opgerichte en door Scheerder voortgezette Academie stimuleerde hij de creativiteit van talentvolle leerlingen, hield hen op de hoogte van de jongste gebeurtenissen in de wereld van de literatuur, o.a. door voor te lezen uit het weekblad ,,De Nieuwe Eeuw". Voor ons leerlingen was Jan Scheerder, hoewel autodidact, een van de beste leraren. Al had hij iets ongenaakbaars over zich en boezemde hij de meeste leerlingen eerbiedige vrees in wegens zijn snel opkomende toorn, hij gold als een integere persoon die aller respect verdiende.

1 D. Snijders, Herman Linnebank 1875-1927. Zijn werk als criticus en Vlamingenvriend,

Antwerpen 1952, 7-8.


35

Nadat het Udens College in 1957 door de Nederlandse Staat officieel als Gymnasium erkend was, trok zich Jan in alle bescheidenheid terug; hij had immers geen erkende bevoegdheid als leraar. De leiding van de Orde vond hem echter te waardevol om al aan de kantlijn te gaan staan en benoemde hem tot docent Kerkgeschiedenis aan het Philosophicum te Zoeterwoude bij Leiden, later ook aan dat te Achel in Belgie. Hij kreeg gelegenheid zich in de Kerkgeschiedenis te bekwamen en volgde o.a. de colleges van Hubert Jedin in Bonn. Jans aandachtsveld was de Kerkgeschiedenis van de Moderne Tijd. In die zestiger jaren — hij was intussen lid geworden van de historische kring ,, Clairlieu" — moet bij hem het plan gerijpt zijn om een bijdrage te leveren aan de historiografie van de Orde, waarbij zijn voorkeur uitging naar het genre van de biografie. Zo ontstonden, respectievelijk in 1965 en 1967 de levensbeschrijvingen van Hoogwaardig Heer Henricus Hollmann en van Prior Antonius Gerardus van Mil.

Bij de opheffing van het klooster van Zoeterwoude in 1967 werd Jan naar het Kruisherenklooster te Amersfoort overgeplaatst. Naast zijn werk aan de bibliotheek en het verzorgen van preekbeurten, wijdde hij zich met hart en ziel aan de studie van de Ordesgeschie-

denis. Hij schrok niet terug voor geduldig speurwerk in archieven en bibliotheken. Na uitgebreide voorstudie voltooide hij in 1976 zijn standaardwerk over Henricus van den Wijmelenberg, de tweede stichter van de Orde. Deze studie had hem gedwongen zich grondig in te werken in de wederwaardigheden en problemen van de Orde in de negentiende eeuw. Door deze kennis en de verworven inzichten bemoedigd had hij, zo vertelde hij mij, het plan opgevat om van de overige magisters-generaal van de negentiende en twintigste eeuw eveneens een levensschets te schrijven en op deze wijze hun betekenis voor het nageslacht vast te leggen. Kort na elkaar pubiceerde hij de biografieen van de magisters-generaal Wilhelmus Smits (1881-1889) en Martinus Manders (1889-1899)2, terwijl hij in die jaren ook nog Lambertus Honhon, een hoogstaand en begaafd medewerker van magister-generaal Hollmann, in een uitvoerige levensbeschrijving tot

zijn recht liet komen3. 2 Clairlieu 1979, 3-87, resp. Clairlieu 1981, 29-72. 3 Clairlieu 1977, 3-88.

36


De reeks biografieen werd in 1986 afgesloten met die van Hoogwaardig Heer Wilhelmus van Dinter (1927-1940), wiens generalaat hij van het begin tot het einde had meegemaakt. Dit was zijn laatste grote bijdrage aan de geschiedschrijving van de Orde. Intussen was Jan zich blijven interesseren voor de verdere ontwikkelingen in de theologie en binnen de Orde, getuige zijn artikelen in het Bulletin van de Nederlandse province der Kruisheren. Hij had bovendien zijn belangstelling verbreed door zijn contacten met en zijn actieve deelname aan de internationale Oecumenische Gemeenschap. Vooral dat wat er gaande was in de Anglicaanse geloofsgemeenschap werd door hem nauwlettend gevolgd. Omstreeks 1985 ging zijn gezondheid achteruit. Verplaatsing naar het Udense klooster, waar betere verpleging mogelijk was, werd overwogen. In 1986 keerde Jan naar Uden terug waar hij zulke actieve en vruchtbare jaren beleefd had. Op 9 oktober 1994 is hij er gestorven. De geschiedschrijver

,,Met vier candidaten", zo vertelt Jan in het interview dat Flip Sal man hem in 1987 afnam, ,,vertrokken we in 1920 naar het noviciaat te St. Agatha"4. Het is een gelukstreffer te noemen, dat drie van de vier candidaten zich later zeer intensief met de geschiedenis van de Orde hebben bezig gehouden5. Maar hoe verschillend lag hun interesse en hun benaderingswijze van de geschiedenis: Henri van Rooijen (1902-1987) was sinds de voorstudie van zijn boek over Theodorus van Celles6, vooral gefascineerd door de oorsprongsgeschiedenis van de Orde7. Zijn laatste werk, postuum in Engelse bewerking door Michael Cotone uitgegeven8, is eveneens geheel aan

dit onderwerp gewijd. Met behulp van wisselende hypothesen heeft hij het eigenlijke begin van de Orde en de oorspronkelijke inspiratie, waaromtrent weinig met zekerheid bekend is, gepoogd te reconstrueren.

4 Nederlands Bulletin 1987, 75-81. 5 Ook dc vierde candidaat, Johan Buse, heeft: zich later als oeconomus generalis en als mis-

sieprocurator voor de Orde zeer verdienstelijk gemaakt.

6 H. van Rooijen, Theodorus van Celles. Een tijds- en levensbeeld, Cuyk 1936.

7 H. van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren, Clairlieu

1961, 5-240.

8 H. van Rooijen, The Church of the Holy Cross de claro loco and the true origins of the Crosiers. A spiritual drama. Translated and edited by M. Cotone, Rome 1994.


37

Antoon van de Pasch (1902-1978), zijn tweede klasgenoot, had bij zijn studie van de ordesgeschiedenis een duidelijk omschreven doel voor ogen: met behulp van de officiele documenten van de Orde haar karakter en spiritualiteit nader te bepalen. Hiertoe bestudeerde

hij de oudste constituties van de Orde uit 1248, vergeleek ze met de statuten van de Dominicanen in de redactie van Raymundus van Pen-

nafort, waaraan ze grotendeels ontleend zijn, en bezorgde een tekstcritische uitgave9. Daarna begon hij met groot geduld en doorzettingsvermogen een moeizaam werk: het verzamelen en vergelijken van de Definities van de Generale Kapittels, vanaf de hervorming van de Orde in 1410 tot aan de Franse Revolutie, uit de nog bestaande handschriften. Na kritisch onderzoek was het resultaat het lijvige boekwerk: ,, Definities der Generale Kapittels van de Orde van het Heilig Kruis 1410-1786" 10. Hierbij ging het hem erom, uit deze bepalingen de geest, de spiritualiteit af te leiden, waardoor zij gedragen werden. Zijn vele artikelen in het tijdschrift ,,Clairlieu" laten eveneens zien, dat dit zijn diepste streven was.

In zekere zin vulde Jan Scheerder chronologisch aan, wat zijn beide klasgenoten niet in hun onderzoek betrokken: de ordesgeschiedenis van de Nieuwste Tijd, te beginnen met de heropleving van de Or de in 1840. Maar zijn benadering was anders: hij deed het in de vorm van biografieen. Dit hing samen met een persoonlijke karaktertrek, door hemzelf genoemd: zijn voorkeur voor het concrete u. Het concrete leven van mensen trok hem meer dan het abstracte. ,,Geschiedenis wordt tenslotte door mensen gemaakt", schreef hij in .zijn inleiding op de levensschets van prior van Mil12. Zijn kennis van de Kerkgeschiedenis verschafte hem het historische kader waarbinnen hij zijn personen plaatsen kon. De volgorde van zijn levensbeschrijvingen laat zich gemakkelijk verklaren. Zijn eerste biografie handelde over Hoogwaardig Heer Hollmann (1899-1927 )13. Persoonlijke herinnering heeft deze keuze bepaald. Tijdens zijn vormingsjaren in het klooster te St. Agatha had 9 A. van de Pasch, De tekst van de constituties van de Kruisheren van 1248, Brussel 1952. 10 A. van de Pasch, Definities der Generale Kapittels van de Orde van het Heilig Kruis

1410-1786, Brussel 1969.

11 Nederlands Bulletin 1987, 76. 12 J. Scheerder, Prior A.G. van Mil, Diest 1967. 13 J. Scheerder, Henricus Martinus Franciscus Hollmann. Tweeenvijftigste Magister Generaal der Orde van het H. Kruis 1853-1927, Clairlieu 1965-1966, 5-246.

38


hij Mgr. Hollmann kunnen gadeslaan en had hij de verheffende invloed van diens persoonlijkheid ondervonden. Zijn statige verschijning, zijn minzaam maar beslist optreden, zijn stipte naleving van Regel en Constituties dwongen bij iedereen respect af. Door zijn vooruitstrevende en energieke leiding wist deze bestuurder de impasse te doorbreken waarin de Orde na de dood van Henricus van den Wijmelenberg geraakt was. Het nieuwe elan, door Hollmann opgewekt, heeft Jan Scheerder in zijn biografie uitstekend tot uitdrukking gebracht. Ook de sfeer in het klooster van St. Agatha komt in zijn schildering trefzeker tot leven. Pikante bijzonderheden in dit werk zijn de beschrijvingen van de priorkeuze in St. Agatha in 1901 en van die in Hannut in 1915-1916. Zijn rake typering van de betrokken personen maakt het verslag van deze gebeurtenissen bijzonder lezenswaardig. Aan het slot van de levensbeschrijving van Mgr. Hollmann geeft de auteur aan, wat hem tot het schrijven ervan bewogen heeft: ,,De Orde van het Heilig Kruis is aan haar tweeenvijftigste magistergeneraal onnoemelijk veel verschuldigd. In dit besef en uit de behoefte om daaraan een bescheiden uiting te geven, werd deze levensschets beproefd. Als steeds tijdens zijn leven, zal hij ook hier de goede wil en de oprechte genegenheid en dankbaarheid weten te waarderen. Hij zij ons een voorbeeld van apostolische ijver in Gods Kerk en van onvermoeibaar dienende liefde voor zijn Orde'*14. Nog altijd vind ik zijn mooiste levensbeschrijving die van prior van Mil (1866-1931), die eveneens in de zestiger jaren tot stand kwam. In deze fijngevoelig geschreven biografie voel ik iets van dankbare sympathie voor de man, die de auteur stilzwijgend.tot intreden in de Orde bewogen had. De Udense dorpsgemeenschap omstreeks de eeuwwisseling is er levendig geschilderd, misschien iets gei'dealiseerd. De auteur kon putten uit eigen ervaringen, in zijn kosthuis in Uden in de jaren 1915-1920 opgedaan. Meer dan een Kruisheer, die hij als leerling op het college gekend en later als confrater en collega-leraar van nabij had meegemaakt, is door hem naar het leven getekend. Met deze biografie heeft hij voor prior van Mil een ,, monumen-

tum aere perennius" opgericht.

14 A.w., p. 216.

IN MEMORIAM JAN SCHEERDER O. S.C.

39

Na het gunstige onthaal van zijn boeken over Hoogwaardig Heer Hollmann en prior van Mil nam Jan Scheerder de taak op zich om het leven van Henricus van den Wijmelenberg grondig te bestuderen. Tijdens zijn navorsingen voor de levensbeschrijving van Mgr.

Hollmann was het hem steeds duidelijker geworden, welke een beslissende rol Van den Wijmelenberg gespeeld had in de kritieke situatie van de Orde in de negentiende eeuw. Bij dit onderwerp kon Jan Scheerder echter niet meer teruggrijpen op persoonlijke herinneringen of op getuigenissen van nog levende personen. Hij was aangewezen op schriftelijke bronnen zoals archiefstukken, kloosterkronieken, re-

licten van visitaties en kapittels en gevoerde briefwisseling. De door hem geraadpleegde bronnen heeft: hij in zijn Inleiding op de biografie van Van den Wijmelenberg opgesomd15. We missen in dit werk de persoonlijke bewogenheid, die in de boeken over Hollmann en Van Mil voelbaar is. Niettemin is dit boek over de tweede stichter van de Orde een goed gedocumenteerde en knap geschreven studie. De integriteit en objectiviteit van de schrijver zijn onmiskenbaar, wanneer hij kritiek uit op de manier waarop Van den Wijmelenberg de ,, communitas bonorum et personarum'' heeft ingevoerd en zichzelf tot prior van St. Agatha benoemd heeft. Ondanks zijn hoogachting voor Van den Wijmelenberg bewaart de auteur kritische distantie. Het proces over de kloostergoederen van St. Agatha wordt tot in de finesses uitgesponnen. Het is uiteraard goed dat deze kwestie eenmaal gedetailleerd beschreven is; binnen het raam van deze levens beschrijving had het beknopter mogen zijn. Vergeleken met de andere hoofdstukken is de lectuur ervan vrij taai. De ondertitel van het boek, ,,Een religieus emancipator in OostBrabant" lijkt mij te hoog gegrepen. De betekenis van Van den Wij melenberg heeft m.i. toch vooral binnen de Orde gelegen. Al met al echter blijft dit boek het wetenschappelijk best verantwoorde werk van Jan Scheerder. In zijn Verantwoording schrijft hij: ,,Stellen de Kruisheren zich thans (d.i. 1976), zoals zoveel andere oudere Ordes, de vraag of hun religieuze gemeenschap nog voldoende reden van bestaan heeft, dan zullen de volgende bladzijden proberen daarop een bevestigend antwoord te geven. Zij dragen daardoor, als men wil, wel enigszins het karakter van een persoonlijk getuigenis" 16. 15 J. Scheerder, Henricus van den Wijmelenberg. Een religieus emancipator in OostBrabant 1800-1881, Tilburg 1976, XXVII + 311, bedoeld p. XV-XXII.

16 A.w., p. XIII.

40


De laatste levensbeschrijving van Jans hand belicht Hoogwaardig Heer Wilhelmus van Dinter (1927-1940)17. Hij beschouwde dit generalaat als de afsluiting van een eeuw in de Ordesgeschiedenis na de opleving sinds 184018. Voor de beschrijving van deze Magister Generaal werden nog niet alle archiefstukken vrijgegeven; er leefden

echter nog vele medebroeders die hem waardevolle inlichtingen konden verschaffen.

Bij het lezen van deze biografie valt onmiddellijk op, dat de ho rizon van de Orde zich verbreed heeft: zij is internationaal geworden. Dat kwam vooral door de gelukkige uitbreiding van de Orde in de Verenigde Staten en de spreiding van de Orde over drie missiegebieden: Belgisch Congo (Zaire) in Afrika, Java (Bandung en omgeving) in Indonesia en Belem (Para) in Brazilie. Ook in Nederland en Belgie groeide de Orde gestadig. Het is interessant om de statistische gegevens bij het begin en aan het einde van dit generalaat te vergelijken19. In 1927 telde de Orde 195 leden (146 clerici en 49 broeders). Aan het einde in 1940: 434 leden (343 clerici en 91 broeders). Tijdens het generalaat van Mgr. van Dinter had het ledenaantal zich dus meer dan verdubbeld. Deze verheugende, gunstige ontwikkeling was echter ook een bron van grote zorgen voor Hoogwaardig Heer van Dinter. Hij moest namelijk met het oog op al deze jonge mensen het werkterrein van de Orde vergroten. Daarnaast was er het financiele probleem: hoe dit alles te bekostigen ? Door de grote bouwactiviteit van Mgr. Hollmann zat de Orde bij diens dood bovendien met een zeer grote schuldenlast. Maar van Dinter was een praktisch en zuinig man. Met de hulp van Johan Buse, zijn econoom en missieprocurator, is het hem gelukt de schuld van de Orde — in een moeilijke tijd, het waren de „ crisisjaren " — binnen redelijke grenzen te houden. De ervaring die van Dinter als stichter van de Amerikaanse ,,missie" had opgedaan, ook als bouwheer van het klooster te Onamia, had zijn blik verruimd; hij was tot een goede overste en bekwaam organisator uitgegroeid. Op het gebied van missionering bestond er in de Orde nog weinig traditie. Dit bemoeilijkte in het begin de missiearbeid, vooral op Java en in Brazilie. Daar kwamen nog andere problemen bij, die 17 J. Scheerder, Wilhelmus Antonius van Dinter. Drieenvijftigste Magister Generaal der Or

de van het H. Kruis (1927-1940), Clairlieu 1986, 5-268. 18 A.w., p. 8. 19 A.w., p. 260.


41

langdurige visitatiereizen noodzakelijk maakten. Gelukkig mocht Magister Generaal van Dinter nog beleven dat Bondo in de Belgische Congo tot apostolisch vicariaat en Bandung tot apostolische praefectuur verheven werden. Dit alles heeft Jan Scheerder in zijn boek over Hoogwaardig Heer van Dinter met veel verve beschreven. De lezer krijgt werkelijk het gevoel: de Orde heeft haar vleugels uitgeslagen, haar denken wordt steeds meer mondiaal. Uit deze biografie spreekt het jeugdig elan van een Orde die zich van haar krachten bewust wordt. Tevens tekent Jan Scheerder heel treffend de eenvoud en mensenkennis van ,, de gemoedelijke Brabander'', die Hoogwaardig Heer van Dinter gebleven

is. Mij ontroert steeds opnieuw het grafschrift (chronicon) van Mgr. van Dinter in de pandhof van het klooster te St. Agatha: ,,In amore cordis sui labore invincibilis laetus obtulit universa" 20. Dit opschrift typeert ten diepste leven en inzet van deze missiegeneraal. Het behoort tot 's mensen lot dat hij na zijn dood snel vergeten wordt. Met zijn biografieen echter van de magisters-generaal Henricus van den Wijmelenberg, Henricus Hollmann en Wilhelmus van Din ter alsook van prior van Mil heeft Jan Scheerder hen aan de vergetelheid onttrokken en blijven zij als lichtend voorbeeld voor de Orde voortleven.

Wat de auteur zelf betreft, Jan Scheerder, die met zoveel toewijding vele jaren aan deze levensbeschrijvingen gewerkt heeft: zij blij ven een sprekend getuigenis van zijn diepe, warme liefde voor de Or de en haar geschiedenis en een levend bewijs van zijn diep religieuze, hoogstaande persoonlijkheid21. Dr. Gerard Q. Reijners o.s.c.

20 In dit chronicon is de wapenspreuk van Hoogwaardig Heer van Dinter: ,, amore et labo

re" verwerkt. De tekst is ook een zinspeling op 1 Kron 29,17.

21 Bewust heb ik mij tot deze vier biografieen beperkt. Een volledige lijst van de publicaties

van Jan Scheerder volgt, samengesteld door Drs. Roger Janssen o.s.c. (Maaseik). Mijn bijzondere dank geldt Drs. L. van Belkom o.s.c. (Amersfoort), voor zijn waardevolle opmerkingen en correcties.

42


BIBLIOGRAFIEVANJ. SCHEERDER

In Memoriam Sub-prior J.v.d. Braak, in: Udensebe Klanken, Contactorgaan van de kring Oud-studenten van het Kruisheren-college te Uden, afl. 18, juni 1946, pp. 140-141.

Henricus Hollmann, 52e Magister-generaal der Orde van het H.Kruis 1853-1927, in: Clairlieu, jg. 23-24, 1965-1966, 246 p. Prior A. G. van Mil 1866-1931. Diest, 1967, 188 p.

Het lerarenkorps te Uden in de jaren 1915-1920, in: Udensche Klanken. Con tactorgaan van de kring Oud-studenten van het Kruisheren-college te Uden, afl. 120, 1967, pp. 1263-1267.

R.R. Post, The Modern Devotion. Confrontation with Humanism and Refor mation (Leiden, 1969). Recensie in: Clairlieu, jg. 27, 1969, pp. 72-75. De Kruisheren van Sint-Agatha en Uden in de jaren 1800-1940, in: Clairlieu, jg. 31, 1973, alf. 1-2, pp. 3-54. C.F.J. Brakke, De Theologische Hogeschool van Huisseling. Recensie in: Clair lieu, jg. 32, 1974, pp. 113-115.

De wezenlijke zin van de religieuze gehoorzaamheid, in: Bulletin van de Nederlandse Kruisherenprovincie, 1974, pp. 179-182. De Familie DiMartinelli en de Kruisheren te Diest, in: Clairlieu, jg. 33, 1975, pp. 79-118.

De onderhandelingen over terugkeer van de Kruisheren naar Venlo, in: Clair lieu, jg. 34, 1976, pp. 11-64.

Dagboek van mijn Amerikaanse rets, in: Bulletin van de Nederlandse Kruishe renprovincie, 1976, pp. 152-156, 161-167, 173-177, 181-184; 1977, pp. 4-6, 14-18; IDEM in: Cellesiana, 1976, pp. 136-139, 144-149, 155-158; 1977, pp. 8-10, 40-42. Henricus van den Wijmelenberg: een religieus emancipator in Oost-Brabant 1800-1881. De nieuwe lente in de Orde van het H.Kruis. Tilburg, Bijdragen tot de geschiedenis van het zuiden van Nederland, dl. 35, 1976, 311 p.

KruisheerL.G.J. Honhon (1858-1942), in: Clairlieu, jg. 35, 1977, pp. 3-88.

Wilhelmus Franciscus Aloysius Smits (1824-1889) vijftigste magister generaal der Orde van het H.Kruis, in: Clairlieu, jg. 37, 1979, pp. 3-88. Indrukken over het Generaal Kapittel, in: Bulletin van de Nederlandse Provin-

cie van de Kruisheren, 1979, pp. 78-79. Martinus Manders (1819-1899), eenenvijftigste generaal der orde van het H.Kruis, in: Clairlieu, jg. 39, 1981, pp. 29-72. Missionarissendag te St.Agatha 2.8.1982, in: Bulletin van de Nederlandse Provincie van de Kruisheren, 1982, pp. 76-78.


43

Geert Grote Herdenking, in: Bulletin van de Nederlandse Provincie van de Kruisheren, 1984, pp. 74-77.

De spiritualiteit van de Reguliere Kanunniken volgens de Regel van Augustinus, in: Bulletin van de Nederlandse Provincie van de Kruisheren, 1984, pp. 83-84.

Richtlijnen van de Generate Overste der Jezuieten voor de Provinciaals van Zuid-Amerika, in: Bulletin van de Nederlandse Provincie van de Kruishe ren, 1984, pp. 86-87.

Bevrijdingstheologie en Onderscheiding der Geesten, in: Bulletin van de Ne derlandse Provincie van de Kruisheren, 1984, pp. 61-63. Aemilius Fontaine en de onderhandelingen over Hoei, in: Clairlieu, jg. 43, 1985, pp. 37-62.

Vrouwen en het Priesterschap, in: Bulletin van de Nederlandse Provincie van de Kruisheren, 1985, pp. 77-80.

De behoefte aan een Afrikaans Christendom, in: Bulletin van de Nederland se Provincie van de Kruisheren, 1985, pp. 29-30.

Wilhelmus Antonius van Dinter. Drieenvijftigste magister generaal der orde van hetH.Kruis 1927-1940, in: Clairlieu, jg. 44, 1986, 268 p.

Honderd jaar Udens college. De geschiedenis van het college van het H.Kruis en wat daaraan voorafging. Uden, 1986, 127 p. Roger JANSSEN o.s.c.

44


RESUME

Notre collaborateur, le Pere Jan Scheerder, est ne a Rotterdam le 30 Janvier 1902. Entre au

noviciat de Sint-Agatha en 1920, il fit ses etudes de philosophic et de theologie aux Pays-Bas et fut ordonne pretre en 1926.

^ II fut nomme professeur au College, Petit Seminaire, des Croisiers a Uden pour enseigner 1'anglais et le neerlandais. Apres une carriere de 30 annees, il fut nomme aux Etudes Superieures des Croisiers aux Pays-Bas et en Belgique. II enseigna l'Histoire de l'Eglise et de son Ordre aux jeunes candidats Croisiers. Bientot se manifesta sa predilection pour Thistoire contem-

poraine chez les Croisiers.

Entre 1966 et 1986 il a publie les biographies de tous les Maitres Generaux depuis le reveil

de 1840 jusqu'a 1940, et de quelques figures marquantes parmi les Croisiers. Ces oeuvres temoignent de recherches approfondies et scientifiques et sont ecrites dans une langue claire et agreable a lire. Sources precieuses pour l'histoire contemporaine de l'Ordre. Le Pere Scheerder est decede a Uden le 9 octobre 1994. II avait 92 ans.

C. BRASSEUR OSC

ZUSAMMENFASSUNG

Jan Scheerder wurde am 30. Januar 1902 in Rotterdam geboren. Nach seinem Eintritt in das Noviziat der Kreuzherren in St. Agatha (1920) folgte dort seine philosophische und theologische Ausbildung und 1926 die Priesterweihe. Im Jahr 1928 erhielt er eine Ernennung zum Niederlandisch- und Englischlehrer am ordenseigenen Gymnasium in Uden. Nach fast 30-jahriger Lehrtatigkeit wurde er 1957 zum Dozent Kirchen- und Ordensgeschichte an den Priesterseminaren des Ordens in den Niederlanden und in Belgien ernannt. Seit der Zeit zeigte sich seine Vorliebe fur die Ordensgeschichte der Neueren Zeit. Zwischen 1966 und 1986 veroffentlichte er die Lebensbeschreibungen aller Generalmagister seit der Wiederauflebung des Ordens 1840 bis 1940 und die Biographien einiger markanter Personlichkeiten im Orden. Seine Lebensbeschreibungen zeugen von ernsthafter, wisschenschaftlicher Forschung, und sind in fliissiger Sprache verfafit. Fur die Ordensgeschichte der Neueren Zeit sind sie eine wichtige Quelle.

Jan Scheerder verstarb am 9. Oktober 1994 im Alter von 92 Jahren in Uden.

G. REIJNERS OSC

SUMMARY

Crosier Father Jan Scheerder was born in Rotterdam on January 30, 1902. After entrance in to the noviciate of the Crosiers in Sint Agatha/Cuijk (the Netherlands) in 1920 he continu ed his philosophical and theological formation and was ordained a priest in 1926. In 1928 he was appointed for the minor seminary in Uden (the Netherlands) as language teacher of Dutch and English. After teaching there for 30 years he was in 1957 appointed pro fessor of Church- and Order-history in the major seminaries of the Crosiers in the Netherlands and Belgium. He showed a special liking for the more present history of the Order. Between 1966 and 1986 he published biographies of all Master Generals since the resurgence

of the Order in 1840 till 1940 and biographies of certain prominent persons in the Order. These publications give evidence of serious and scholarly, research and they are written in a very readable manner. For the present day history of the Order his writings are very valuable. Father Jan Scheerder passed away on October 9, 1994 in Uden at the age of 92.

J. Remmerswaal osc

DE KRUISSEQUENTIE

'HONOR CRUCIS DILATETUR'

In de catalogus In Cruce Salus: de Orde van het Heilig Kruis in de loop der eeuwen van de Zomertentoonstelling 1991 in Museum Klooster Ter Apel staan bij nr. 43 (Graduale van Johannes van Deventer o.s.c., geschreven ca. 1500-1529) onder literatuur een reeks sequenties vermeld uit de Analecta Hymnica Medii Aevi (AH, Leipzig 1886-1922) van G. Dreves en Cl. Blume. Op een van deze sequen-

ties, de kruissequentie Honor Cruets dilatetur, AH dl. 8, nr. 18 (p. 23-24), gezongen op 14 September infesto Exaltationis S. Cruets, willen we in deze bijdrage wat nader ingaan. Het feit alleen dat in de Analecta Hymnica uitsluitend kruisherenhandschriften als bronvermelding voorkomen, is nog geen bewijs dat het auteurschap ook berust bij een kruisbroeder. Toch behoort dit niet tot de onmogelijkheden. In ieder geval staat het vast dat deze sequentie meer dan vier eeuwen in het centrum van de eigen Iiturgie

der kruisbroeders heeft gestaan. Elk jaar werd zij op het Hoogfeest

van Kruisverheffing tijdens de Conventsmis gezongen. Tekst en me-

lodie hebben meegewerkt om de eigen spiritualiteit bewust te bele-

ven. Vooral dit laatste heeft ons ertoe gebracht de tekst van deze se quentie nauwkeurig te beschouwen.

Over de oorsprong van het feest van Kruisverheffing bestaan verschillende opvattingen. Aanleiding tot het vieren van dit feest was enerzijds het vinden van het heilig Kruis door keizerin Helena op 14 September 320 \ anderzijds de wijding van de kerk van het H.Graf Onze hartelijke dank gaat uit naar Dr. G. Reijners o.s.c. te Bonn voor zijn kritische opmer-

kingen bij een eerdere versie van dit artikel.

1 Uitgangspunt hierbij is het Chronicon Paschale (Zie LThK VI, 1961 2de dr., kl. 614 en II, kl. 1186). Aldus bijvoorbeeld Pius Parsch, Het jaar des Heren. Dl. 3, Utrecht 1941 (3de

46

DE KRUISSEQUENTIE 'HONOR CRUCIS DILATETUR'

in het jaar 335. Later werden deze twee gebeurtenissen blijkbaar tegelijk herdacht. Geleidelijk aan kwam bij deze vieringen het accent te liggen op het tonen, het laten zien van het heilig Kruis, op de exaltatio of verheffing ervan om de gelovigen in de gelegenheid te stellen het heilig Kruis te vereren. Nadat de twee in het Oosten ontstane feesten ook in de liturgie van het Westen waren ingeburgerd — Kruisvinding in mei van de 6de en Kruisverheffing in September van de 7de eeuw — werd in de 9de eeuw tenslotte aan het laatste feest, Kruisverheffing, de herdenking gekoppeld van het terugwinnen van het Kruis van Christus op de Perzen door Heraclius in het jaar 628. Dit historische feit werd vooral wegens de lezingen in later tijden als de enige aanleiding tot viering van het feest van Kruisver heffing ervaren2.

In het derde deel van Het jaar des Heren maakt Pius Parsch duidelijk onderscheid tussen de aanleiding en de idee van het feest, de laatste door hem omschreven als 'de verheerlijking van het kruis als teken van de verlossing'. De kruissequentie Honor Cruets dilatetur gaat geheel voorbij aan de aanleiding, de ontstaansgeschiedenis van het feest. Het cruciale punt in deze sequentie is de idee van de 'exaltatio*, die veel pregnanter is dan de algemene bewoordingen waarmee Parsch het feest karakteriseert3. De auteur van de kruisse quentie heeft volstrekt niet het letterlijk tonen van het Kruis of van een relikwie ervan aan het volk te Jerusalem voor ogen gestaan, maar

eerder de symbolische verheffing van Christus. Het beeld immers dat uit de tekst oprijst, is dat van de overwinnende koning. Verscheidene woorden of woordgroepen roepen bij de lezer dit beeld op. In strofe 6 is dat 'vitam et imperium', dat de opperheerschappij van de koning aanduidt: zijn levenskracht is sterker dan het ondermijnende en verderfelijke geweld van de tegenstander. Strofe 13 noemt Christus zelfs rechtstreeks koning: Christum regem gloriae. Het aspect van het overwinnen dat hiermee samenhangt, krijgt relief dr.) p. 592. Het jaar 320 wordt echter aangevochten. B. Luykx o.praem. noemt zonder aarzelen het jaar 324 (LWB kl. 916), maar A. van der Kar o.s.b. drukt in hetzelfde naslagwerk (kl. 1416) zich voorzichtiger uit: tussen 335 - 347, 335 het jaar van de wijding van de kerk

van het H.Graf en 347 het jaar waarin, door Cyrillus van Jerusalem, voor het eerst melding ge-

maakt wordt van relieken van het Kruis van Christus. 2 Op 3 mei 630 overhandigde Heraclius het H.Kruis aan de patriarch van Jerusalem. Op 14 September werd aanvankelijk Kruisvinding herdacht. Het feest van 3 mei kreeg echter de verwarrende naam Kruisvinding, hoewel Kruis-herwinning beter zou geweest zijn. Aldus de suggestie van de benedictijnen van Affligem in hun Volksmisboek en Vesperale, 1929 , p- 1128. 3 De vermelding van Constantijn en Heraclius is ondergeschikt aan de idee (zie: Opbouw).


47

in strofe 4 met 'coronavit' dat doet denken aan de met een krans gelauwerde overwinnaar, hoewel er o.i. tegelijkertijd de gedachte van * kronen tot koning' in ligt opgesloten. Strofe 14 bevat de woorden 'lignum victoriae', het kruishout dat teken van overwinning is geworden. Met 'Christus triumphavit, mortem superavit' wijst strofe 15 op de zegevierende Heer die sterker was dan de dood en de duivel. Tenslotte voegt zich hierbij het 'spoliavit' van strofe 16, dat de ko ning afschildert als de triomfator die zijn op de vijand veroverde buit met zich meevoert.

Deze woorden liggen allemaal in hetzelfde betekenisveld, namelijk: het koningschap. De koning draagt het uiterlijke kenteken van zijn macht, aan hem komt de heerschappij toe, hij is de man van de overwinning zoals zijn rijke buit overtuigend aantoont. De term exaltatio, verheffing, wijst eveneens op het koningschap, want de door lijden en dood heengegane Heer is verrezen en binnengegaan in Zijn rijk om daar als 'rex gloriae' de koninklijke heerlijkheid te ontvangen. Deze heerlijkheid is de glorie, de uitstraling van God zelf, de alles overtreffende majesteit en heiligheid van de Vader die in vol-

heid in Christus aanwezig is en bij de wederkomst luisterrijk geopenbaard zal worden (vgl. Me. 8,38). Dan zal Christus hen die Hij 'ontrukt heeft aan het rijk der duisternis' (Kol. 1,13) 'herscheppen en hen gelijkvormig maken aan zijn verheerlijkt lichaam (hos secum glorificans) met dezelfde kracht die Hem in staat stelt het heelal aan zich te onderwerpen' (Fil. 3,21). Het gaat in deze sequentie dus om meer dan de 'verheerlijking' of de lof van het kruishout als zodanig. De idee is: de verheffing van de gekruisigde Christus tot Koning der heerlijkheid, tot Koning van het mensdom. Misschien mogen we, op grond van bovenstaande en andere teksten (Ef. 1,10; Kol. 1,20) eraan toevoegen wat in deze heerlijk heid ligt opgesloten: koning van het heelal. 'Tegenstelling'

Met de constatering dat de door lijden en dood heengegane Heer is verrezen, komen we bij een tweede kenmerk van deze sequentie: de aandacht van de schrijver voor de onbegrijpelijke manier waarop

deze koning zijn overwinning behaald heeft. Dit heeft hij al in de beginwoorden tot uitdrukking gebracht: honor crucis. Honor is de eer die verbonden is aan een hoog ambt. Een dergelijk ambt wordt

48


ook gehonoreerd met een 'honorarium'. In de Schrift komt het woord 'honor' veelvuldig voor in combinatie met 'gloria'. Het zijn twee onafscheidelijke begrippen die steeds in een adem genoemd worden. Gloria et honore coronasti eum, zegt psalm 8,6 over de mens, woorden die in Hebr. 2,9 worden hernomen om Jezus' heerlijkheid aan te duiden, een goddelijke heerlijkheid. Immers: soli Deo

honor et gloria (1 Tim. 1,17), en: sedenti in throno et Agno benedictio et honor et gloria et potestas (Apoc. 5,3). Honor et gloria komen toe aan God en aan de mensgeworden Zoon. Het is de luister van het koninschap ook: et dedit et potestatem et honorem et regnura (Dan. 7,14). Met dezelfde woorden wordt door de apostelen

naar het hemelse geluk verwezen dat een ieder wacht die 'de goede strijd gestreden heeft'. Dan zullen zij delen in de lof en de heerlijk heid (1 Petr. 1,7 en Rom. 2,7 en 10).

Honor en gloria zijn niet los van elkaar te denken, ze vullen elkaar aan en de lezer van de Schrift heeft geleerd ze in samenhang te ver-

staan. Des te opvallender zijn hierom de beginwoorden van de sequentie, die aldus nergens in de Schrift bijeen staan en naar hun betekenis niet met elkaar te verenigen zijn. De woordgroep 'honor Crucis' is een oxymoron, een stijlfiguur waarbij twee aan elkaar tegengestelde termen of begrippen met elkaar worden verbonden4. Vaak wordt zo'n scherpe tegenstelling aangewend om een dwaasheid te poneren. Het maakt enorm veel uit of deze woorden worden gebruikt door iemand die gelooft of iemand die niet gelooft. In de mond van een ongelovige krijgen ze een spottend karakter: een mooie koning die op zo'n troon zetelt!5 Een gelovig mens daarentegen zal wijzen op de paradoxie van dit gebeuren, op de schijnbare tegenstelling tus-

sen deze gruwelijke dood en het koningschap van deze gekruisigde. Hij heeft geleerd door de uiterlijke omstandigheden heen te zien en het oog gericht te houden op de innerlijke grootheid van Christus. Het is beslist niet uitgesloten dat de gelovige hierbij uit het oog ver-

liest, hoe volstrekt onmenselijk de werkelijkheid van de kruisiging is geweest. Het gevolg hiervan is, dat hij ook niet openstaat voor de intens doorleefde verbijstering over de geestesgesteldheid van Jezus, die dit lijden vrijwillig op Zich nam en Zijn Vader om vergeving vroeg voor de schuldigen: want ze weten niet wat ze doen. 4 C. Buddingh', Lexicon derpo'ezie. Amsterdam 1968, p. 110. 5 Vgl. Me. 15,32.


49

De eerste christenen hebben met de vraag geworsteld waarom

Christus toch deze oneervolle dood moest sterven. Het was 20 'n ontzettende vernedering, een straf alleen toegepast op hen die de allerergste misdaden hadden gedaan, slechts toegediend aan slaven, nook op vrije Romeinse burgers. De realistische beschrijving die Flavius Jo-

sephus heeft nagelaten van de gebeurtenissen in het jaar 70 bij de belegering van Jerusalem door de Romeinse generaal Titus, is zelfs nu nog maar moeilijk te verwerken6. Geleidelijk aan is bij de christe

nen het gevoel van afkeer voor het smadelijke Kruis verdwenen. Het besef van de ondoorgrondelijke liefde waarmee Christus Zich aan de mensen had toegewijd, zelfs toen zij Hem verwierpen, is bij hen gaan overheersen en is de oorsprong geworden van de verering van het Kruis7. Voor hen was het kruis als martelwerktuig onlosmakelijk verbonden met de persoon van Christus; zij vereenzelvigen het met

Zijn levensoffer, met Zijn liefde, met Zijn verheerlijking die volgens de evangelist Johannes (8,28 en 12,32) al op het Kruis zichtbaar werd8. Binnen een bepaalde context kan soms een van de genoemde aanduidingen domineren, wat vanzelfsprekend consequenties heeft voor de vertaling van 'Crux'. In zulk een geval hebben we immers te maken met beeldspraak: de metonymia. Hierbij wordt in plaats van een voorwerp een ander voorwerp genoemd, niet — zoals bij de metafoor — op grond van een bepaalde overeenkomst, maar op grond van een andere werkelijk bestaande betrekking tussen beide voorwerpen, bijvoorbeeld: deel-geheel, geheel-deel, voorwerpinhoud, maker-maaksel, voorwerp-materiaal. Soms staat het kruis metonymisch in de plaats van a/het lijden van Christus. In ander verband kan het Kruis fungeren ter aanduiding van de zich offerende Christus. Ze zijn verwisselbaar, omdat van een werkelijke relatie tus sen beide sprake is. De metonymia, in het dagelijks leven meer dan eens voorkomend, brengt menig gelovige in de Liturgie op een dwaalspoor, wanneer namelijk aan het Kruishout een werking en vruchtbaarheid lijken te worden toegekend die alleen maar van de persoon van Christus kunnen uitgaan. De betekenis van de Latijnse 6 Flavius Josephus, De Bellojudaico V, 449-451, aangehaald in: H.R. Weber, Die vrijdag-

middag; meditaties onder het kruis. Hilversum 1979, p. 71. 7 St.-Paulus kende de keerzijde van het schandelijke kruis van Christus: de verrezen Heer was aan hem verschenen en had hem Zijn totale liefde geopenbaard. Gods kracht en wijsheid liggen voor hem voortaan in de dwaasheid en ergernis van Christus' kruis. 8 Pastoraal Bijbels Woordenboek. Roermond 1968, onder kruis, kl. 498.

50


tekst zal ongetwijfeld beter tot haar recht komen, als de metonymia in de vertaling toegelicht wordt. Eenheid In de literatuur dient herhaling van motieven ter versterking van de structuur van een gedicht of een verhaal. De auteur komt in deze sequentie steeds terug op beide aspecten van het kruisoffer van Christus — de reele gruwelijkheid van Zijn dood en Zijn allesoverwinnende toewijding aan Zijn Vader en aan de mensen —, wat een hoge mate van eenheid bewerkstelligt. Hij schuift op deze wijze tegelijkertijd twee tradities harmonieus in elkaar: de oudere van voor de twaalfde eeuw waarin de vroomheid zich hoofdzakelijk richtte op de triomferende Christus, en de jongere die voornamelijk oog had voor het menselijk lijden van de Heer. De tegenstelling van de twee beginwoorden, waarmee in een keer de thematiek is neergezet, werkt hij in het verloop van de sequentie uit door haar te concretiseren. Met name doet hij dit in: in Cruce gloriatur (2,2), Crucem consecravit (3,1), coronavit corona spinea (4, 2-3), Crucis mysterium (5,1) en: cuius improperium (6,1). Een korte toelichting volgt hieronder. 'In Cruce glorietur Christiana natio' zal waarschijnlijk, evenals de woorden van de Introi'tus 'Nos autem gloriari oportet in Cruce Do mini', veelal vertaald worden met 'laat het christenvolk roemen op het Kruis'. Dit is een weinigzeggende vertaling, omdat zij niet precies weergeeft wat de gelovige christen bij het aanschouwen van het Kruis beleeft. In de schande en de pijn van het Kruis die Christus door de mensen werd aangedaan breekt, wegens Zijn liefdevolle aanvaarding, Zijn niet te doorgronden Wezen door, d.w.z. de boven ons

uitstijgende werkelijkheid van deze mens Die de Zoon van God is. De auteur wil zijn diep ontzag voor de Gekruisigde uitdrukken en heeft dus uit de traditie en de liturgie die woorden gekozen die zicht geven op deze absolute, goddelijke werkelijkheid. Vandaar dat hij met diepe overtuiging kan zeggen: Crucem Christus consecravit. 'Sa-

cer' betekent 'heilig' of 'heer. Dit houdt in dat Christus aan Zijn

kruis een wereldomvattende betekenis heeft verbonden, zodat het Kruis het middelpunt van de werkelijkheid is geworden. Hierop sluit strofe 5 aan, de meest opmerkelijke en belangrijkste: Crucis per mysterium caritatis serium Christus demonstravit. — Christus heeft ons de ernst van de ware liefde getoond. De combi-


51

natie 'Crucis mysterium' gaat vermoedelijk terug op de tweede regel van Vexilla regisprodeunt van Venantius Fortunatus (ca. 535 - Poi tiers na 600): fidget Crucis mysterium, maar de opvallende woorden

'caritatis serium' zijn waarschijnlijk een eigen vondst van de auteur

geweest. Het Griekse mysterion (in het Latijn met sacramentum

weergegeven) hangt samen met het werkwoord munein: zich inleven in een bepaalde werkelijkheid. Een mysterion vereist inwijding. Voor hen die het uit ervaring kennen, is het Kruis een ergernis en een dwaasheid. Om de diepere dimensie hiervan te kunnen doorgronden is het nodig ingewijd te worden door de Enige die hiertoe in staat is: de Christus. Hij is het die de gelovigen d.i. hen die zich aan Hem toevertrouwen, onderricht geeft: Hij voert hen de wereld van de Heilige binnen, de werkelijkheid van de alles overwinnende liefde die God is. Dit doet Hij door duidelijk te maken met welk een absolute liefde Hijzelf het lijden heeft ondergaan. Bij Hem leert de gelovige hoe 'ernstig', dus hoezeer de totale persoon omvattend, de ware lief de, Zijn liefde is9. Tijdens Zijn aardse leven al heeft Christus getracht de apostelen hiermee vertrouwd te maken, zoals Marcus zegt in het achtste, negende en tiende hoofdstuk van zijn evangelic Het

joeg hen toen alleen maar angst aan. Pas na de verrijzenis konden zij lijden en verheerlijking in hun samenhang zien, het lijden als paradoxale openbaring van Christus' heerlijkheid.

Bronnen

De oorspronkelijkheid van de auteur hangt niet samen met het feit dat hij als eerste deze gedachten over het Kruis heeft ontwikkeld. Wat dit aangaat staat hij in een traditie die teruggaat op de Schrift zelf. Verschillende teksten uit het Johannesevangelie vormen de inspiratiebron voor zijn beeld van de overwinnende Christus. Hij die zo gezegd aan het Kruis omhoog wordt geheven, is tegelijkertijd Degene die overwint en alien laat delen in Zijn triomf10. Het proces

van Pilatus heeft zich bovendien voornamelijk om het koningschap van de Christus geconcentreerd11.

9 Vgl.Joh. 15,13. 10 Joh. 3,13-17. Ook Fil. 2,6-11. 11 Me. 15,2 en Joh. 18,33-37.

52


Het is vooral de liturgie van het feest die de auteur het materiaal heeft aangereikt, waarmee hij zijn sequentie heeft opgebouwd als uiting van, ook persoonlijk verwerkt, gelovig inzicht. 2o bevat de Introi-

tus van Exaltatio de overbekende woorden van Gal. 6,14: gloriari oportet in Cruce (strofe 2). Van het Kruis zegt de Oratio: cuius mysterium in terra cognoscimus (strofe 5). De Postcommunio bidt: quos sanctae Crucis laetari facis honore, ejus quoque perpetuis defen-

de subsidiis, waarin de beginwoorden van de sequentie opgesloten

liggen12.

In deze liturgie is vervolgens de invloed van de hymne Vexilla regis prodeunt merkbaar. Hiervoor kwam al het fulget Crucis mysterium uit de eerste strofe van deze hymne ter sprake. De derde strofe belijdt: regnavit a ligno Deus, terwijl de zevende strofe spreekt van Crucis victoriam. Ook de hymne Pange, lingua, gloriosi lauream certaminis van de hand van dezelfde dichter, de hymne van de Metten, heeft een stempel op de sequentie gedrukt. Er komen ook elementen van de lezingen uit het vroegere brevier van de kruisbroeders in voor. We noemen als voorbeeld: Tu (Crux) cura egrotas medicans (vgl. strofe 8) en: o Crux admirabilis per te infernus spoliatur (vgl. strofe 16 )13. Tenslotte dient hier nog een andere bron vermeld te worden in verband met de strofen 10, 11 en 12. De tekst van de sequentie is weinig mededeelzaam over Constantijn en Heraclius en gaat uit van een zekere voorkennis die zeker bij de lezer van onze tijd niet altijd meer aanwezig is14. Filium Cosdroe prostravit, staat er. De noodzakelijke toelichting bij deze strofen wordt gegeven door Jacobus a Voragine in zijn Legenda aureal\ In 615 na Chr. bracht Cosdroe, de koning der Perzen, 'omnia regna terrarum' onder zijn gezag, waaron12 Deze oratie staat ook in het brevier van de kruisheren van 1512. Uden B 112 (met dank

aan A. van den Elsen o.s.c.).

13 Lectio IV, V en VI van de tweede Nocturn (over Chosroas Persarum) en VII, VIII en EX

(Homilie van paus Leo) ontbreken in het brevier van 1512. 14 De sequenties Laetabundus exultet fidelis coetus crucis signum (AH VIII, p. 27, nr. 23) en Salve, crux, arbor vitaepraeclara (AH LTV\ p. 192-193, nr. 121) laten Constantijn zijn tegenstanders verslaan bij de Donau (iuxta Danubium). Daar zou het 'in hoc signo vinces'visioen hebben plaats gevonden. Uit de tekst van Jacobus a Voragine leiden we af, dat dit geen persoonlijke vergissing is van de auteurs maar dat dit teruggaat op een andere traditie, die afwijkt van de 'historia ecclesiastica'. Zie Th. Gt^tsst.Jacobi a Voragine Legenda aurea; vulgo

historia lombardica dicta. Vratislaviae 18903, cap. CXXXVII (De inventione S.Crucis) p.

303-311, i.h.b. p. 305. Ook de verschillen bij het verhaal over Heraclius tussen de sequenties en het Romeins Brevier na Trente zijn hieruit te verklaren. Zie Graesse o.c, p. 605-611. 15 Th. Graesse, o.c. p. 605-611.


53

der Jerusalem. Op zijn terugweg nam hij een deel van het H.Kruis dat keizerin Helena daar had achtergelaten, met zich mee. Het bestuur van het rijk liet hij over aan een van zijn zonen. Zelf noemde hij zich, op zijn troon gezeten, God de Vader, met het Kruis van de Heer rechts van zich ter aanduiding van de Zoon en een haan links van hem ter aanduiding van de H.Geest. Keizer Heraclius ging tot de tegenaanval over16. ,,Tunc Eraclius imperator exercitum copiosum collegit et contra fllium Cosdroe juxta Danubium dimicaturus advenit". De twee veldheren, Heraclius en de zoon van Cosdroe, besloten het conflict persoonlijk op de brug te beslechten. Heracli us 'totum se Deo obtulit et sanctae Cruci devotione, qua potuit, commendavit'. De Heer schonk Heraclius de overwinning: het leger gaf zich over en het hele volk onderwierp zich en nam het christelijke geloof aan. Maar vader Cosdroe nam geen genoegen met de uitslag van de strijd. Daarop stelde Heraclius een ultimatum: als Cosdroe het

doopsel en het geloof in Christus zou aanvaarden, zou hij in leven blijven en zijn rijk behouden; zo niet, dan zou Heraclius hem ter plekke het hoofd afslaan. ,,Cum igitur ille acquiescere nollet, extracto gladio eum penitus decollavit, et quia rex fuerat, sepelire praecepit, fllium vero suum X annorum, quern cum eo reperit, baptizare fecit et de sacro fonte ipsum suscipiens regnum paternum ei dimisit"17. Opbouw De verdienste van de auteur van Honor Cruets dilatetur is gelegen in de wijze waarop hij het in de traditie voorhanden zijnde materiaal tot een nieuw geheel heeft opgebouwd. Hij geeft bovendien blijk van een zekere persoonlijke betrokkenheid, met name in strofe 5, waarin hij op 'de ernst van de liefde' van Christus wijst. Aan de opbouw is door de auteur de uiterste zorg besteed. Het eerste deel loopt tot strofe 10. De eerste twee strofen hiervan zijn een oproep tot blijde eerbetuiging aan de Christus die zich offerde op het

16 Heraclius was Byzantijns keizer van 610 tot 641. Hij begon zijn campagne tegen Cosdroe

in 622. Kath. Enc. 19522, Dl. 13, kl. 154.

17 'Filium suum': klaarblijkelijk is 'ejus' bedoeld. ,,Toen Cosdroe zich hierbij niet wilde

neerleggen, trok Heraclius het zwaard en onthoofde hem, en omdat hij koning was geweest, beval hij hem te begraven, maar zijn zoon van 10 jaar, die hij bij hem aantrof, liet hij dopen en hij nam hem uit de heilige bron op en liet aan hem het rijk van zijn vader over".

54


Kruis. De strofen 3-8 zijn een uitwerking van de tegenstelling die in de beginwoorden al ligt opgesloten en strofe 5 functioneert als keerpunt. Ze belichten het menselijke lijden en de goddelijke diepte van het offer van Christus en noemen de heilzame werking ervan voor het mensdom en de individuele gelovige. Dit eerste deel wordt in stro fe 9 besloten met een samenvattende condusie: lofprijzing is op zijn plaats, het Kruisoffer was niet alleen smadelijk, het heeft heil gebracht. De lyrische ontboezeming o Crux, een retorische stijlfiguur, markeert de grens tussen de twee delen.

Het tweede deel begint bij strofe 10 en belicht verscheidene facetten van de overwinnende koning, in wiens Naam aardse vorsten de overwinning hebben behaald. De strofen 10, 11 en 12 verwijzen naar twee van zulke historische gebeurtenissen. Zij dienen ter inleiding op de volgende strofen, die de onoverwinnelijke kracht van Christus bezingen. Deze politiek-historische feiten uit het verleden zijn voor de christengelovigen een overduidelijk bewijs van de krachtdadige wer king van het Kruis. Strofe 13 is hierop weer de lyrische reactie. Na het beeld van de triomferende koning die zijn 'buit' meevoert, bevatten de laatste vier strofen de aansporing: Christus als gids en leidsman te kiezen op de levensweg.

Het metrische patroon van deze sequentie is een viervoetige tro chee : Honor Crucis dilatetur. De eerste twee regels echter van stro fe 17 en 18 vallen buiten dit metrisch schema: een trochee, gevolgd door twee dactyli (Laudes ergo dominico). De derde regel van deze strofen bestaat uit twee trocheeen: voce laeta, non consueta.

Latijnse tekst

Uitgangspunt is de transcriptie door A. van de Pasch o.s.c. in: De drie gradualia van St. Agatha, Diest 1949. 1. Honor crucis dilatetur

et devote celebretur ipsius laudatio,

2. totus mundus iucundetur 18

et in cruce glorietur Christiana natio.

18 iucundetur: in Graduale van Johannes van Deventer (JvD) iocundetur.

DE KRUISSEQUENTIE 'HONOR CRUCIS DILATETUR1

3. Crucem Chrisms consecravit19,

4. clavos in hac toleravit

nos cruore suo lavit

sputa, fel et coronavit

perforatus lancea,

Hunc corona spinea.

5. Crucis per mysterium

6. cuius improperium

caritatis serium

vitam et imperium

Christus demonstravit,

mundo reparavit.

7. Crux character spiritalis20, virtus est sacramentalis,

8. medicina corporalis

renatorum gloria, 9- O crux, benedictum lignum,

christianis et mentalis crucis est memoria. 10. Constantinus per hoc signum

omni nempe laude dignum,

fugat hostes et malignum

salus es credentium.

superat Maxentium.

11. Adiuvit Heradium,

dum in ponte filium Cosdroe prostravit21. 13. Ave lignum pretiosum,

12. Hostem hunc fidelium

occidit et filium parvum baptizavit. 14. Quod despectum et probrosum

fructum portans gratiosum,

fuit olim et poenosum

Christum regem gloriae.

lignum fit victoriae.

15. In hoc Christus triumphavit, morte mortem superavit

16. hoc infernum spoliavit quos ibidem captivavit,

mortuos vivificans;

17. Laudes ergo dominico

ligno demus cum cantico voce laeta,

19. Hinc patronam atque ducem23

secum hos glorificans. 18. tactu cuius vivifko signa fiunt in publico

non consueta22. 20. ut post mortem carnis trucem

habeamus Christi crucem

valeamus veram lucem

in valle miseriae,

adipisci gloriae.

24

19 AH VIII, nr. 18 geeft: ,,Cruce Christus consecravit nos," maar de komma na 'nos' is een fout die samenhangt met de lezing 'cruce', die gezien de opbouw (metrum, rijm) van de strofe o.i. foutief is. 20 JvD: caracter. 21 AH VIII, nr. 18: Chosroe. 22 'non consueta' komt metrisch overeen met 'voce laeta' in 17,3, als we de u in 'consue ta' als w uitspreken.

23 AH en JvD hebben 'hie' (hier) d.w.z. 'in valle miseriae', dat een tegenstelling vormt met 'post mortem' in strofe 20. Wegens het causale verband dat al in strofe 17 inzet, menen

we 'hinc' (daarom) te moeten lezen.

24 JvD geeft 'crucem' i.p.v. 'trucem', waardoor de zin onvertaalbaar wordt.

56

DE KRUISSEQUENTIE 'HONOR CRUCIS DHATETUR'

Vertaling

1. Laat het koningschap van de gekruisigde Christus 2ich over de hele wereld verbreiden en laat deze lofprijzing op Zijn kruisoffer met overgave gevierd worden 2\

2. laat heel het mensdom zich verheugen en laat het christenvolk in het kruisoffer de hemelse heerlijkheid beleven. 3. De Godsgezalfde heeft Zijn kruisiging geheiligd. Hij heeft ons mensen met Zijn bloed van schuld gereinigd, toen Hij werd doorboord met een lans26; 4. hierbij heeft hij spijkers doorstaan, spuug en gal, en een doornenkrans heeft Hem (tot koning) gekroond27.

5. Door zich aan de kruisiging te onderwerpen heeft de Christus ons de ernst van de ware liefde getoond, 6. want de smaad van de kruisiging heeft voor het mensdom de oppermacht van Zijn leven hersteld 28.

2* Honor cruets. Dit kan gelezen worden als een genitivus obiectivus (de eer die aan het kruis gebracht moet worden) en als een gen. subiectivus (de eer die met het kruis verbonden

is).

- ipsius laudatio: het kruis als zodanig kan bezwaarlijk worden bejubeld, wel de gekruisigde

Christus.

26 Christus: we verstaan dit woord hier zoals het oorspronkelijk is bedoeld, als equivalent

van de Messias-koning, de Gezalfde van God (vgl. Luc. 4,16-22 en Hand. 10,38). Vgl Pasto-

raalBijbels WB onder Messias, kl. 597.

- nos cruore suo lavit: lavare (wassen) is een woord ter aanduiding van de vergeving van de zonden door deel te geven aan het leven van de Christus. Vgl. Apoc. 22,14: Beati qui lavant stolas suas in sanguine Agni, ut sit potestas eorum in ligno vitae... ". De derde strofe is redengevend verbonden met de tweede (want).

27 Vgl. strofe 7 van Pange, lingua van Venantius Fortunatus

- coronavit corona spinea: opnieuw worden er twee onverenigbare begrippen samengebracht. Het Latijnse 'in hac' wijst terug naar 'crucem' in strofe 3. Gezien de vertaling — kruisiging

- vertalen we het door 'hierbij'.

28 Deze strofe is redengevend verbonden met de vijfde. - cuius (et eius): van het kruis; het slaat dus ook op Christus. - reparavit: lett. heeft opnieuw gekocht.

- vitam et imperium: een hendiadys, dus: de heerschappij van het leven (van Christus) tegenover de heerschappij van de dood, van de duivel. Vgl. Hebr. 2,14: ut per mortem destrueret eum qui habebat mortis imperium, id est diabolum". De apostel Paulus weet zichzelf in dienst van het 'imperium Dei salvatoris nostri' (1 Tim. 1,1; zie ook Col. 3,3).

DE KRUISSEQUENTIE 'HONOR CRUCIS DHATETUR'

57

7. Het Kruis is een geestesmerkteken29, het is een sacramentele kracht, het is de goddelijke leefwereld van de (door het water en de geest) herborenen;

8. het gedenken van Christus' kruisoffer is voor de christenen een middel ter genezing van lichaam en geest30.

9. O Kruis, hoogheilig hout31, waaraan wij stellig alle lof verschuldigd zijn, het Kruis is het heil van alien die geloven (in de Christus). 10. Constantijn heeft zijn vijanden door de kracht van dit kruisteken op de vlucht gedreven en de kwaadaardige Maxentius

overwonnen 32. 11. Het (Kruis) heeft Heraclius geholpen,

toen hij op de brug de zoon van Cosdroe neersloeg.

29 Character spiritalis: [...] 'character hangt samen met het Griekse charazein: krassen, stempelen. 'Geestelijk merkteken' roept de kmisvormige zalving bij het Doopsel en Vormsel in herinnering, waarmee erkend wordt dat wij alles van Christus ontvangen, ook de kracht om het lijden met liefde te dragen, wat zo tekenend is voor de geestesgesteldheid van Christus. - virtus sacramentalis: Pius Parsch (III, 596) attendees erop, dat aan het kruisteken soms sa cramentele kracht werd toegekend. We kunnen het ook zo verstaan: van de zich op het kruis offerende Christus gaat een heiligende, heel-makende kracht uit, waardoor de mens weer met God wordt verbonden door middel van de sacramenten (Doopsel, Eucharistie). - gloria renatorum: 'gloria' is het woord voor het nieuwe, goddelijke leven dat Christus door zijn kruisoffer voor ons toegankelijk maakt.

30 crucis memoria; het woord 'gedenken' bevat de betekenis 'overdenken' (bemediteren), maar laat tegelijk ruimte om te denken aan de memoria crucis bij uitstek: het heilig Misoffer. - medicina: dit woord duidt op het berstel van de oorspronkelijke toestand of onschuld. Opmerkelijk is 'corporalis': ook het lichamelijke welzijn van de gelovige wordt bevorderd. Dit leert St.Thomas: ,,Et licet corpus non sit immediatum subjectum gratiae, ex anima tamen redundat effectus gratiae ad corpus, dum in praesenti 'membra nostra exhibemus arma justitiae Deo' ut habetur Rom. 6,13; et in futuro corpus nostrum sortietur incorruptionem et gloriam animae" (S.Th. Ill, q. 79, art. I ad tertium; in q. 74, art. I verwijst Thomas naar Ambrosius). 31 benedictum: gezegend of gebenedijd (Guido Gezelle), er kunnen alleen maar goede dingen worden gezegd over het kruisoffer van Christus. 'Geprezen' geeft de betekenis goed weer, maar zou een verdubbeling betekenen van de inhoud van de tweede zin van de strofe (omni nempe laude dignum). Vandaar: hoogheilig. - dignum: meestal vertaald met 'waardig', wat te zwak is. Vgl. het Griekse axios: opwegend tegen, verdiend of verschuldigd. - es: lett. jij bent. In het Nederlands klinkt het directe aanspreken van een ding echter gekunsteld. 32 De verwijzing naar Constantijn en Heraclius komt in verschillende sequenties voor, o.a. in het bekende Laudes crucis attollamus, door N. Weisbein met waarschijnlijkheid toegeschre-

ven aan Meester Hugo van Orleans, de primaat genoemd (geboren ca. 1086). J. Szoverffy, Hymns of the Holy Cross. Leyden 1976, p. 55-66.

58


12. Hij (Heraclius) doodde deze vijand van de christenen en doopte diens kleine zoon. 13. Gegroet, kostbaar kruishout,

dragend als last een schone vrucht, namelijk de gezalfde koning van

de hemelse heerlijkheid33. 14. Het hout, dat vroeger veracht en smadelijk was en diende tot straf, wordt nu het hout van de overwinning (op de dood)34. 15. Aan dit Kruis heeft Christus de overwinning behaald: Hij heeft met Zijn (lichamelijke) dood de (geestelijke) dood overwonnen, waardoor Hij de (geestelijk) doden tot leven bracht35;

16. dit kruishout heeft: de onderwereld beroofd door hen te verheerlijken die Hij daar ook heeft buitgemaakt36. 17. Laten we derhalve Christus' Kruis loven met gezang en blijde stem 3\

18. want door Zijn tot leven wekkende aanraking gebeuren er publiekelijk buitengewone wonderen38.

33 - pretiosum: kostbaar, want met het kruis, d.i. Zijn leven offerend, heeft Jesus 'betaald'

om ons te verzoenen met God.

- fructum gratiosum: Christus; in Hem is alle 'gratia'. Deze omschrijving verwijst naar de levensboom van het paradijs: pulchrum oculis, aspectuque delectabile (Gen. 3,6). Door de vrucht van de levensboom te eten, d.i. zich het leven geheel toe te eigenen, negeerde de eerste mens zijn afhankelijkheidsrelatie met God. Aan de nieuwe levensboom hangt wederom een vrucht: Hij die als de Zoon van God zeggenschap heeft over het goddelijke leven. 34 despectum: zie Inleiding. - lignum victoriae: het kruis krijgt hier het karakter van 'standaard'.

35 Deze strofe speelt met de paradox dood-leven. Mortuos vivificans: vgl. Joh. 5,21 (Sic et

Filius quos vult vivificat) en 1 Cor. 15,54-57.

36 infernum: het dodenrijk, in de sequentie Dulce lignum collaudamus aangeduid als

'acheruntis atria': het huis zonder vreugde.

- captivavit: Christus maakt als overwinnende koning gevangenen om hen als buit in triomf

mee te voeren. Rom. 8,30: illos et glorificavit. Op deze wijze wordt de universaliteit van de verlossing door Christus tot uitdrukking gebracht.

37 cum cantico voce laeta: hendiadys — met de blijde stem van onze zang. 38 Dit kan o.a. slaan op de wonderen bij de vinding van het ware kruishout. In 630 gebeurden er eveneens vele wonderen: antiqua miracula renovantur (Th. Graesse o.c, p. 607).


59

19. Laten wij daarom Christus aan het Kruis tot gids en beschermheer nemen in het dal van bittere ellende39, 20. om na de grimmige dood van het vlees het echte licht der

heerlijkheid te kunnen verkrijgen40.

Drs. L. van Belkom o.s.c. H.F. Reijnders Dr. Lit. class.

39 crucem Christi: het kruis zelf is geen beschermer, wel de Christus. - in valle miseriae: opvallend woordgebruik. Ps. 83,7 spreekt van 'in valle lacrimarum'. Zo

wordt uitgedrukt dat slechts de verbondenheid met God vreugde schenkt.

40 veram lucem gloriae: vgl. Apoc. 21,23 (Civitas non eget sole (...) nam claritas Dei il-

luminat earn, et lucerna eius est Agnus). Het ware licht is het inzicht in de hemelse werke lijkheid, het vermogen om de voile luister van de hemelse werkelijkheid bewust te worden (vgl. Ef. I, 7b - 8). - adipisci: vgl. Eccl. 46,3: quoniam gloriam adeptus est.

60

It I »


-m-

3-

-o-

crtj-ch oli-ld-te -*tt/r etcte-M>-\

X*To-to$ Hiato-dijs m-cun^-de-tot*, e>t //? cry-cs

ce-te -Are-tor }/o~si-os /au-cla-ti-o 3. glo -h}~ e. ~ tor cht-tsti-3 -hd. /?d- tf~ 6 t.

tfs

■

' «

'

■

ce*r>

!%■

T+ *

/- /be - t~}

c/e-

do

7.

fie-pa-

m-

» » * ^=p^ W

>


61

I - n./s eb men- td-f/'s, en/ -c/sest /ne -

. O

Conjt&fj-'t/ -fius fier hoc S}a/iarr> fo-

hi

*5=^

fietn-pe lau-de. d/jbos -ies et t

nr

m

es

m

' r- . *r*

m

.

•

' ♦

»

■

dam } oc- c't-c/i6 et f/-//-am par-fon?

*=^

-

ic b

■

.

- ii:

-«—=—•-

/9 (p/fftt

—-—m o — /t'/r>

■

t /b

•—" sa et

fioe.-ft0


62

c

•

.

Chris, turn

n ejtd~hi-Je /5[hhocChr/dus, ir)

V/C - to -/»/-*4. X. Hoc //? - fe

-r>(jtn

-m—m-

m

m

/f7

t?a

„—m-

m

csn-tf-ca

fcu-lh -co

cc»

JcLu-cem

ut post mor-tetn cdMs -tn>-cetr>

*

t ■ hous

(9 fl

*—s—M-

(r* ■

1

T|^

-de. .

II

He.


63

RESUME

Les Analecta Hymnica (AH t.8, n. 18) indiquent comme l'unique source de la sequence 'Honor Crucis dilatetur' des manuscrits provenant des croisiers. Bien que cela n'implique nullement que l'auteur de la sequence ait ete un frere croisier, il parait justifie de regarder ce texte de plus pres.

En effet, pendant plus de quatre siecles cette sequence fiit chantee au sein de l'Ordre lors de la grande fete de 1'exaltation de la Sainte Croix pour exprimer et ranimer la spiritualite de la Croix. Plusieurs mots et groupes de mots evoquent 1'image du ,,roi vainqueur". Le contraste remarquable (oxymoron) implique dans les paroles initiales ,,honor crucis" est developpe de maniere concrete plus loin dans le texte. Le croyant n'y voit plus qu'un contraste apparent ou paradoxe, parce que la royaute s'efTectue sur le plan spirituel: l'amour. Le mot ,,crux" renvoie souvent a la personne du Christ et au sacrifice de Sa vie; il fait done fonction de metonymie. Cette valeur se degage de la traduction. Quoique les paroles et les images aient ete empruntees a la tradition, cette sequence est devenue une nouvelle unite ou 1'engagement

personnel ne manque pas.

J.A.M. VAN DER HEIDEN

ZUSAMMENFASSUNG

Die Sequenz Honor Crucis dilatetur kommt nach Angabe in Analecta Hymnica (AH Teil 8, Nr. 18) nur in Kreuzherrenhandschriften vor. Obwohl dies noch nicht bedeutet dass deren Verfasser ein Kreuzbruder war, scheint eine nahere Betrachtung dieses Textes dennoch berechtigt zu sein. Wurde die Sequenz ja mehr als vier Jahrhunderte lang innerhalb des Ordens am hohen Fest der Kreuzerhohung zum Ausdruck und zur Neubelebung der Kreuzspiritualitat gesungen. Mehrere Worte und Wortgruppen beschworen das Bild ,,des siegreichen Konigs" herauf. Der sonderbare Gegensatz (oxymoron) der in den Anfangsworten ,, honor crucis'' eingeschlossen liegt, wird im weiteren Verlauf der Sequenz konkret ausgearbeitet. Der Glaubige sieht hier nur einen scheinbaren Gegensatz oder Paradox, weil das Konigtum sich abspielt auf geistiger Ebene: der Iiebe. Das Wort ,,crux" deutet meistens auf die Gestalt Christi und sein Leben-

sopfer hin und funktioniert somit als Bildersprache (Metonymie). In der Obersetzung klingt diese Bedeutung durch. Obschon Worte und Bilder der Tradition entnommen sind, ist diese Sequenz dennoch ein neues Ganzes geworden, dem ein personliches Engagement nicht fehlt.

P. Verhoeven

SUMMARY

The sequence Honor Crucis Dilatetur appears according to the information of Analecta Hymica (8,18) only in Crosier manuscripts. Although this does not yet prove that the author has been a Croisier-member, nevertheless a more thorough investigation of this text seems to be justified. For during more than four centuries in the Crosier Order said sequence has been sung on the Feast of the Exaltation of the Cross as an expression and enlivement of the Holy Cross spirituali ty. Several words designate the image of ,,the victorious King". The typical contrast (ox ymoron ), which is implied in the initial words ,, honor Crucis'' has concretely been elaborated in the gradual advance of the sequence. Here the faithful person discerns only a seeming con tradictory statement or paradox, as the Kingship occurs on the spiritual level, viz. on love. The

word ,,crux" often points to the very personality of Christ and to the sacrifice of His life, thus it functions as metaphorical language (metonymia). This meaning resounds in the translation

of the Latin. Altough words and figures have been derived from tradition, this sequence has become a complete new entity just the same, in which personal involvement is not wanting.

H. SCHOLTENS O.S.C.

THE CRUTCHED FRIARS REVISITED

The Crosier archivist Father P. Winkelmolen, o.s.c. passed along to me his transcription of a document from the papers of the late Crosier historian Fr. Henry van Rooijen who died in 1987. It is for tunate that Fr. Winkelmolen, found the document because it was written faintly in pencil and he is familiar with Fr. Van Rooijen's handwriting.

Fr. Van Rooijen's document was his record of the ordinations of members of the London monastery of the Crutched Friars between 1363 and 1528. His source of information was the ordination registers of the Bishop of London found in the Guildhall Library in London. Since it will be useful for historians of the Canons Regular of the Order of the Holy Cross (Crosiers), and their former English branch — the Crutched Friars, to have all the relevant material in one place, I have combined Fr. Van Rooijen's material with the appendix of my 1989 article ,,The Crutched Friars in England", to produce the list that follows.l At the end of the list I present a revision of the con clusion of the 1989 article that takes into the information added by Fr. Van Rooijen's work. In the list that follows unmarked entries are from the Crosier General Chapter records.2 These meetings took place at the head quarters of the Order in Huy, Belgium. They were held in May and recorded deaths and other matters from the preceding year. I have us ed the year of the chapter meeting in the list, though the deaths could well have been in the preceding year. The other sources are in dicated by the abbreviations indicated below.

1 Clairlieu, XLVII(1989), 163-72. 2 A. van de Pasch, O.S.C, ed., Definities der Generate Kapittels van de Orde van het

H.Kruis, 1410-1786 (Brussels, 1969).


65

In all the records used difficulties are created by a very free and varying rendering of names. This is particularly true of the chapter records since the Crosiers in the Low Countries were not familiar with English surnames. I have translated the Christian names of the English Crutched Friars from Latin, but have left the others in Latin.

Abbreviation

Source

Barham Beck

Pembroke College, Cambridge, Barham MS V 9 E. Beck, ,,The Order of the Holy Cross (Crutched Friars) in England'', Transactions ofthe Royal Historical Society,

B.L.

British Library, MS n. LA. 55480

Bulloch

J. Bulloch ,,The Crutched Friars", Records of the Scottish Church History Society, X, pt. 2 (1950), 89-106. Calendar of Papal Letters Calendar of Close Rolls. Calendar ofPatent Rolls. Eight Report of the Deputy Keeper ofPublic Records (Lon don, 1847). C.R. Hermans, O.S.C., ed. Annales Canonicorum Regularium S. Augustini Ordinis S. Crucis... ('s Hertogenbosch, 1858). Letters and Papers of Henry VIII. Kathleen Major, ,, An Unknown House of Crutched Friars at Whaplode", Architectural Societies ofLincoln and Nort hampton. Reports and Papers, XLI (1935), pt. 2, pp.

3rd ser., VII (1913), 191-208.

Cal. P.L.

Close Rolls CPR

8th Report Hermans

L & P HVIII

Major

149-54. ORL

Ordination Registers of the Bishops of London (Guildhall Library)

Power

Sharpe

VCH

1234

Eileen Power, Medieval People (London, 1963). R.R. Sharpe, ed. Calendar of Wills Proved and Enrolled in the Court of Husting, London, A.D. 1258 - A.D. 1688 (London, 1889). Victoria County History for relevant county

Fr. Geoffrey (O.S.C. ?) of Ospringe granted surplus of corn by King (Close Rolls).

1235

John, prior of the hospital of the Holy Cross (O.S.C. ?) received a grant of land (VCH).

66


1246

Thomas de Cressi, prior of Whaplode (Major).

1256

Brother Peter prior of the Brethren of the Holy Cross in England (Beck).

1260 1269

Peter prior provincial of Order of Holy Cross in England (Major). Brother Peter provincial prior of the Brethren of the Holy Cross in England (Major).

1275

Br. Henry of the chapel of St. Thomas of Little Welnetham (CPR).

1298

Adam prior of London (may be confused with Reigate) (VCH). William Sebem (Sabernes), Ralph Hosier, two London citizens and benefactors of order took habit under prior Adam (may be confused with Reigate) (VCH, Beck).

1308

Death ofJames (Jacobus Anglus) (05/02). He came from England as an adolescent to study in Paris, joined the Crosiers there, was pro curator of the Paris monastery, then provincial of England, elected Master General, evidently in 1304 (Hermans).

1319

Prior Adam (VCH).

1346

Br. Richard Heyne of Convent of Bergham (Barham) ordained deacon (Barham).

1347

Br. Alexander Cressenes of Kelyngham of priory of Bergham ordain ed subdeacon (Barham).

1348

Alexander Cressenes, Barham, has leave to be ordained deacon by any bishop (Barham).

1350

Thomas [de Castro?], prior of Oxford or London (Cal. P.L.).

1350

Elias Belhomme, proctor and messenger of London prior and con vent (see 1360), collecting alms in England for costly work of Virgin Mary begun in priory (CPR).

1351

John de Chastonte from London had papal grant to return to Lon don house which he had left without permission (Bulloch).

1352

John Lumbardand John de Stoke Neylond, from London house,

vagabonds in secular habit, permission given to arrest (CPR). 1352

Simon Veal (called of Cornwall), prior of Oxford excommunicated (VCH).

1360

Ellis Belhomme, London (see 1350), going to ,,divers parts" of realm to collect alms from the faithful (CPR).


1363

67

Philip de Sporles (Sporler, Spurle), London, ordained acolyte (25/02), subdeacon (18/03), deacon (27/05), priest (23/09) (ORL).

John Atte Churche, London (see 1365, 1366), ordained acolyte (01/04) (ORL).

1364

Henry de Wyngham, London (see 1365), ordained subdeacon (21/09, deacon (21/12) (ORL).

1365

John Atte Church, London (see 1363, 1366), ordained subdeacon (ORL).

Robert Balle, London, ordained acolyte (08/03) (ORL). Henry de Wyngham, London (see 1364), ordained p/iest (08/03) (ORL).

1366

John Atte Church, London (see 1363, 1365), ordained priest (ORL).

John de Lenne, London, ordained deacon (28/02) (ORL). 1368

John Bristowe, London (see 1370), ordained acolyte (23/09) (ORL).

William Floreye (Flory), London (see 1369, 1370), ordained acolyte (23/09) (ORL).

Thomas Forneaux (Furnewes, Furneaux), London (see 1369, 1370), ordained acolyte (03/06) (ORL). John Seggebill, London, ordained acolyte (03/06) (ORL).

1369

Thomas Clerk, London, ordained acolyte (24/02), subdeacon (17/03), deacon (26/05), priest (22/09) (ORL). William Floreye, London (see 1368, 1370), ordained subdeacon (24/02) (ORL).

Thomas Deyull, London, ordained priest (22/09) (ORL). Thomas Forneaux, London (see 1368, 1370), ordained subdeacon (17/03), deacon (26/05) (ORL). 1370

John Bristowe, London (see 1368), ordained deacon (09/03), priest (13/04) (ORL).

William Floreye, London (see 1368, 1369), ordained deacon (08/06) (ORL).

Thomas Forneaux, London (see 1368, 1369), ordained priest (08/06) (ORL).

John Quyntyn, London, ordained acolyte and subdeacon (09/03), deacon (30/03), priest (13/04) (ORL).

1371

John prior of London and Thomas Peytevyn, a former Crutched Friar, accused of taking part in attack on a manor (Close Rolls).

68


1372

Simon Bachiler (Bacheller), London, son of William, left silver, etc. by his father (Sharpe); ordained priest (18/12) (ORL). William Whithby, London, ordained priest (18/12) (ORL).

1379

John Bures prior of London house (see 1380, 1391) (VCH).

1380

John Bures prior of London house (see 1379, 1391) (Sharpe).

1381

RichardFrowyk, London, ordained priest (22/03) (ORL). Richard Stapilford, London (see 1385), ordained deacon (March) (ORL).

1382

William Charteseye, London, ordained priest (31/05) (ORL). Thomas (Peter?) Gylmyn, London, ordained deacon (31/05), priest (20/09) (ORL).

1384

John Lynoth, prior (VCH).

1385

Richard Stapilford, London (see 1381), ordained priest (25/02) (ORL).

1386

James Damman, London, ordained deacon (17/03), priest (22/09) (ORL).

1387

Thomas Savage, London, ordained priest (02/03) (ORL). John Westwode, London (see 1406), ordained priest (02/03) (ORL).

1390

Gilbert, prior of St. Thomas Welnetham and br. John Lynot of that order given permission to travel abroad (Close Rolls).

1391

John Bures prior, London (see 1379, 1380) (VCH). Joins with others in attack on house of Bishop of Bath and Wells (CPR). William Graunfeld (Graunfbide), London (see 1404), ordained subdeacon (23/09) (ORL).

William Tebaud, London, ordained priest (18/02) (ORL). James Waddesworth, London, ordained acolyte (23/09) (ORL). 1395

Ralph Clopton, London (see 1396), ordained acolyte (18/12) (ORL).

Thomas Lambe, London (see 1396), ordained acolyte (18/12) (ORL).

Geoffrey Reppes, London (see 1396), ordained subdeacon (06/03) (ORL).

Lionel Weston, London (see 1399, 1401), received tonsure (06/03) (ORL).


1396

69

Peter Bisshop, London (see 1399, 1400, 1440), ordained acolyte (26/02) (ORL). Ralph Clopton, London (see 1395), ordained subdeacon (26/02), deacon (23/09), priest (23/12) (ORL). Thomas Lambe, London (see 1395), ordained subdeacon (26/02), deacon (23/09), priest (23/12) (ORL). Geoffrey Reppes, London (see 1395), ordained deacon (26/02) (ORL).

John Tracy (Gracy), London (see 1397), ordained acolyte (26/02), subdeacon (23/09) (ORL). 1397

William Powuscret, London, ordained acolyte (17/03) (ORL). John Tracy, London (see 1396), ordained priest (19/03) (ORL).

1398

Roger Fylyngley, London (see 1399), ordained deacon (01/06) (ORL).

1399

Peter Bisshop, London (see 1396, 1400, 1440), ordained subdeacon (24/05), deacon (20/09) (ORL). Roger Fylyngley, London (see 1398), ordained priest (22/02) (ORL).

Thomas Gloucestre, London (see 1400), ordained acolyte (24/05),

subdeacon (20/09) (ORL). William Say, London, ordained acolyte (24/05) (ORL). Richard Ward, London (see 1400), ordained acolyte (22/02),

subdeacon (24/05), deacon (20/09) (ORL). Richard Westende, London, ordained deacon (22/02), priest (20/09) (ORL).

Lionel Weston, London (see 1395, 1401), ordained subdeacon (20/09) (ORL).

1400

Peter Bisshop, London (see 1396, 1399, 1440), ordained priest (17/04) (ORL).

Thomas Gloucestre, London (see 1399), ordained deacon (13/03), priest (17/04) (ORL).

Richard Ward, London (see 1399), ordained priest (03/03) (ORL). 1401

Lionel Weston, London (see 1395, 1399), ordained priest (30/03) (ORL).

1404

William Graunfelde prior of Donnington receives indult from Pope Boniface IX (see 1391) (VCH).

1406

John Westwode, London (see 1387), curate of Linton (Barham). John Asschwell(Asshewelle), London (see 1407, 1432, 1438), or dained subdeacon (18/12) (ORL).

70


John Bette, London, ordained deacon (ORL). John Clerk, London (see 1407, 1435), ordained subdeacon (18/12) (ORL).

1407

John Asschwell, London (see 1406, 1432, 1438), ordained deacon (19/02) (ORL).

John Clerk, London (see 1406, 1435), ordained deacon (19/02) (ORL).

1409

Thomas Clifford, London, ordained acolyte and subdeacon (02/03), deacon (20/09), priest (01/04) (ORL). Walter Gate (Atte Gate), London (see 1410), ordained acolyte (18/03) (ORL).

William Stoke (Stokes), London, ordained deacon (06/04), priest (21/12) (ORL).

1410

Thomas Bemerys (Beaumarys), London (see 1412), ordained acolyte (17/05) (ORL).

Walter Gate, London (see 1409), ordained subdeacon (17/05),

deacon (20/09), priest (?/12) (ORL). Walter Gowda (Gouda, Gonda), London (see 1411), ordained acolyte (17/05), subdeacon (20/09), deacon (?/12) (ORL). 1411

..

Roger Boxstede (Buxstede), London, ordained subdeacon (06/06), deacon (19/09) (ORL). John Bylesham (Haylesham), London (see 1412), ordained acolyte (19/09) (ORL).

Walter Gowda, London (see 1410), ordained priest (09/03) (ORL).

1412

Thomas Bemerys, London (see 1410), ordained subdeacon (02/04), deacon (24/09) (ORL).

John Bylesham, London (see 1411), ordained deacon (02/04), priest (28/05) (ORL).

William Rolf London, ordained acolyte (28/05), subdeacon (24/09) (ORL).

1417

John Bolton, London (see 1420, 1421), ordained acolyte (05/06) (ORL).

Thomas Londen (Houden), London, ordained deacon (27/03), priest (10/04) (ORL).

John Lune, London, ordained subdeacon (10/04), deacon (05/06) (ORL).

Peter Stonesdale, London, ordained priest (27/03) (ORL). Geoffrey Wepston, London, ordained priest (27/03) (ORL).


1420

71

John Bolton, London (see 1417, 1421), ordained deacon (21/12) (ORL).

1421

John Bolton, London (see 1417, 1420), ordained priest (22/03) (ORL).

1422

John Adryan, London, ordained priest (06/06) (ORL).

1424

William Michell, London, ordained deacon (2 3 / 09) (ORL).

1426

Death of William ,, domus Londoniensis''.

1428

First record of an official visit to English houses — Fr. Conradus de Anderbach of Cologne and Fr. Hermanus Piddel of Venlo with 2 others ,,visitabunt Angliam cum priore Hoyensi, qui dictos seu alios in loco eorumdem possit assumere secundum suam voluntatem''. Thomas Litham, London, ordained priest (19/02) (ORL). Nicolas Lynden, London (see 1429, 1430), ordained acolyte (?/09) (ORL).

1429

Nicolas Lynden, London (see 1428, 1430), ordained subdeacon (28/09) (ORL).

1430

William Bardell (Barden), London, ordained acolyte (10/06) (ORL).

Peter Bloys, London (see 1432), ordained acolyte (10/06) (ORL). Nicolas Lynden, London (see 1428, 1429), ordained deacon (12/03) (ORL).

Ralph Mertsman, London, ordained acolyte (10/06) (ORL).

1431

Fr. Rolandus ,,conventus Londoniensis stabit in conventu Leodiensi". (see 1441).

1432

John Asshewelle, prior of London house (see 1406, 1407, 1432), ac cused of sorcery (Close Rolls).

1433

Herbardus

Zaligen

(Zeligen),

London,

ordained

subdeacon

(28/03), priest (18/09) (ORL).

1435

Death of fratres Gerhardus Eer and Johannes Cleer (probably John Clerk [see 1406, 1407]), ,,presbyteri conventus Lundonensis".

1436

Fr. Rudolphus, London., ,,stabit in conventu S. Agathe".

1438

Death of prior of London (probably John Asshewelle [see 1432 ]).

1439

John Coventre, London, ordained acolyte (28/02) (ORL). John Staunton (Staynton), London, ordained acolyte (28/02), subdeacon (21/03), deacon (19/09), priest (19/12) (ORL).

72

1440


Peter Bisshop, prior of London (see 1396, 1399, 1400). Thomas Haseley, clerk of crown, referred to as brother of London chapter.

1441

Fr. Rolandus, priest, London (see 1431) to stay for year in Namur ,, in poenitentia''.

Fr. Nicholas de Ma/sen, priest, London ,,stabit in domo Asperensis in poentitentia''.

Fr. Theodoricus ,,conversus Nigrepaludis stabit per annum in

Watenis."

1442

Death ofJohn Bartholomew, ivory turner and donor of stained glass window for Crutched Friars, also brother of order (letter to author).

1444

John Hayton (Hynton), London (see 1446), ordained acolyte

1445

James Oldewater, London, ordained acolyte (20/02), subdeacon

(06/06) (ORL).

(13/03), deacon (27/03), priest (22/05) (ORL).

John Patryk, London, ordained subdeacon (13/03), deacon (27/03), priest (18/12) (ORL).

1446

John Hayton (Hynton), London (see 1444), ordained deacon

1447

RichardHebson (Hepson), London (see 1448), ordained subdeacon

1448

Richard Hebson, London (see 1447), ordained deacon (14/02)

1454

Death of Hugo ,, Londoniensis presbyter''.

1455

Br. John Beverley of Order of the Holy Cross near Linton (Barham)

1456

Fr. Lubbertus priest of London house to stay at Barham ,,in

(02/04) (ORL).

(23/09) (ORL).

(ORL).

ordained priest at Ely (Barham). poenitentia".

Guilhelmus de Zutphania made vicar General with full authority for

England. Sent with him: Lucas de Helmont of Huy (priest) Cristianum montis Orientis (priest)

Johannes Unkel Altinemoris (priest) Guilhelmus, subdeacon of Bentlackensis 1457

Death of Fr. Lubbertus (probably at Barham).

1460

Death of prior of London.


1462 1463

73

Wilhelmus from Tongris ,,stabit in aliquo conventu Anglie in poenitentia gravioris culpe ad dictamen vicarii anglie''. Death of Wilhelmus Anglicus Londoniensis. Fr. Georgius ,,conventus Loenensis" to stay for a year ,,in conventu Londonensis''.

1465

Death of Petrus Bloes, prior ,, in Doneton''.

1467

Death ofJohannes Stancor prior of London. Fr. Johannes Remack Yvodiensis in London house for year as con ventual.

1469

Death of Thomas Lincoln] Londoniensis.

1472

Death of prior and three brothers from London house, (see 1501).

1473

Death ofJames ,, conventus Londoniensis [ supprior in Varenis ?" ].

1475

Death of William, prior of London.

1480

Death of fr. Rolandus de Cononio conventus Londoniensis.

1488

Deaths of 3 English priests and one cleric: Johannes Pyers Symon Clementis Johannes Ternen Rudolphus Stephanus (clericus).

1489

,,Ordinamus discretum fratrem Goswinum Noviomagii priorem in Waten, plena auctoritate nostra et procuratorem nostrem et conventuum regnorum et terrarum Anglie, Scotie, Hibernie et Walagie, et

dilectum fr. Johannem Essendie [van Essen] [from Marie Pacis, author of Latin dictionary] informatorem in disciplina regulari quam in artibus conventus et fratrum ordinis nostri in Lundonia us que ad nostram revocationem ".

Roger Church, London, ordained priest (19/09) (ORL). 1490

Death of fr. Johannes ,, presbyter in Londonie et cocus ibidem''. Thomas Blyet, London, ordained acolyte (18/09) (ORL). John Bradford, London, ordained acolyte (18/12) (ORL).

John Clerk (Clarck), London (see 1491, 1510), ordained acolyte (18/12) (ORL).

John Dryver, London (see 1494, 1505, 1528, 1532), ordained acolyte (18/09) (ORL).

William Frank, London, ordained acolyte (18/12) (ORL). William Reedy (Reeds), London, ordained acolyte (18/09) (ORL).

74


Simon Theyne, London, ordained acolyte (18/09) (ORL). Richard Wenham, London (see 1491), ordained subdeacon (18/09), deacon (18/12) (ORL).

1491

William Bower (Bowring), London (see 1494, 1497), ordained acolyte (17/12) (ORL).

John Clerk (Clarck), London (see 1490, 1510), ordained subdeacon (24/09), deacon (17/12) (ORL).

Walter Edward, London (see 1494, 1496), ordained acolyte (28/05) (ORL).

John Fraunces (Frannces), London (see 1492, 1502), ordained acolyte (28/05), subdeacon (24/09), deacon (17/12) (ORL). RogerJaffe (Geffe, Jef), London (see 1492, 1494), ordained acolyte (17/12) (ORL).

Thomas Owen, London (see 1492), ordained subdeacon (28/05), deacon (24/09) (ORL).

Henry Richmane, London, ordained acolyte (28/05) (ORL). John Saunder, London (see 1492), ordained acolyte (28/03), subdeacon (24/09), deacon (17/12) (ORL). Phillip Upton, London (see 1492), ordained acolyte (17/12) (ORL).

Richard Wenham, London (see 1490), ordained priest (26/02) (ORL).

1492

Christianus Coloniensis prior of London (Def. 1482, ftnt.)

John Fraunces, London (see 1491, 1502), ordained priest (17/03) (ORL).

RogerJaffe (Geffe, Jef), London (see 1491, 1491), ordained deacon (07/04) (ORL).

Thomas Myn, London, ordained priest (17/03) (ORL). Thomas Owen, London (see 1491), ordained priest (17/03) (ORL). John Saunder, London (see 1491), ordained priest (17/03) (ORL). 1494

Death of ft. Johannes Verden Londoniensis, presbyteri. William Bower (Bowring), London (see 1491, 1497), ordained subdeacon (10/03) (ORL). John Dryver, London (see 1490, 1505, 1528, 1532), ordained subdeacon (22/02), deacon (10/03) (ORL). Walter Edward, London (see 1491, 1496), ordained subdeacon (22/02), deacon (10/03) (ORL). John Goodwyn, London, ordained subdeacon (22/02), deacon (10/03) (ORL).

Br. William Frank, Order of the Holy Cross, of Barham ordained subdeaon (Barham).


75

Roger Jaffe (Geffe, Jef), London (see 1491, 1492), ordained priest (22/02) (ORL).

1495

Br. Wm. Frank, Barham, ordained deacon (Barham). Sosfredus ,,donatus Hornensis" to be sent to London as cook (1497 told to stay there as cook until general chapter called him back (see alsoDef., 1496). Fr. Baltazar conventus Hoyensis fr. Johannes (van Leerdam) Trajectensis fr. Nocolaus Namurcensis fr. Hinricus Quaet St. Agathe all four ,,stabunt in conventu nostro Lundonie usque ad revocacionem" by master general ,,ut conventuales''. The four plus Sosfredus ,, et erunt astricti in virtute obedientie et in remissionem omnium peccatorum suorum comparere in conventu nostro Gossensi in profesto Penecostes et ibi providebitur eis et respondebitur eis de cunctis eis necessariis ad profocisendum Lundonia''.

1496

Br. John Bredford, Canon of the Holy Cross of Bergham ordained deacon at Downham (Barham).

Walter Edward, London (see 1491, 1494), ordained priest (24/09) (ORL).

1497

William Bower (Bowring), London (see 1491, 1494), ordained deacon (17/12) (ORL).

Bt.John Bredford(Barham) ordained priest (Barham). William Brett (Brit, Bret), London (see 1498, 1500), ordained acolyte (23/12) (ORL). Death of Johannes Sander, priest of London. ,,Hoc anno visitabunt [but did they?] prior Alnetensis [Lannoy] cum socio assumendo conventus Warenensem, Londoniensem, Donniutensem, Verbaen, et Sti Thome in Anglia". 1498

William Brett, London (see 1497, 1500), ordained subdeacon (10/03), deacon (21/09) (ORL).

1499

John Duzen, London (see 1500), ordained deacon (21/12) (ORL).

1500

Death of Fr. Wylhelmus Pryntes conventus Colsestris Fr. Johannes Turnoa conventual of Asperen at this time in London house, to return to own convent.

William Brett, London (see 1497, 1498), ordained priest (19/12) (ORL).

John Duzen, London (see 1499), ordained priest (14/03) (ORL).

76

1501


Deaths: Prior Luke, London;

Fr. Johannes Leydamens, supprior Londoniensis Fr. Johannes Hulst, priest London Fr. Albert, subdeacon London Fr. Thomas, cleric London Fr. Robert, cleric London.

Augustine de Casleso (Casleto), London (see 1504), ordained acolyte (27/03), subdeacon (10/04), deacon (05/06) (OKI). Nichus Cronyngan (Gronigen, Groninghem), London (see 1503, 1518), ordained acolyte (27/03), subdeacon (18/04), deacon (05/06) (ORL).

1502

Death ofJohn Francis, London (see 1491, 1492). Fr. Thomas ,,stabit in Donaton" [Donnington]. Fr. Jacobus Leodiensis ,,stabit in Donaton". Petrus Novi fundi (Nieuland, prov. Zeeland) ,,stabit in conventu... Londoniensis" (1503 to Colchester). First visitation of English houses by English Crutched Friars: priors of Donnington and London.

Nichus de lnsulis, London (see 1503), ordained deacon (17/12) (ORL).

Richard Shynnet (Shynet), London (see 1503), ordained deacon (17/12) (ORL).

1503

Petrus Novi fundi to Colchester.

Fr. Johannes Millendonck (conventual of Brandenburg) to stay in London until father general calls him back [ 1509 to Welnetham, 1510 to Donnington].

Fr. Nicolaus ,,junior Londoniensis stabit in Donaton" until father general calls him back.

Death of Fr. Andreas ,,supprior in Donaton". Fr. Nicolaus ,,conventus Londoniensis in priorem conventus nostri Tholosani''.

Cornelius de Garflith, London, ordained priest (23/12) (ORL). Petrus de Haerlem, London, ordained deacon (23/12) (ORL). Nichus de lnsulis, London (see 1502), ordained priest (11/03) (ORL).

Richard Shynnet, London (see 1502), ordained priest (11/03) (ORL).

1504

fr. Petrus Novi fondi [Nieuwland] ,,stabit in conventu nostro Londoniense''.

Priors of Donnington and London visit throughout England.


77

John Coloniensis and prior of Donnington visit London.

Augustine de Casleso, London (see 1501), ordained priest (26/03) (ORL).

1505

John Barker, London, ordained priest (20/09) (ORL). Thomas Bradman, London (see 1507), ordained subdeacon (20/12) (ORL).

William Bray, London, ordained priest (20/09) (ORL). John DraywtiDryvet?), London (see 1490, 1494, 1528, 1532), or

dained priest (20/09) (ORL). Peter Harlow, London, ordained priest (20/09) (ORL). William Lonkin, London, ordained subdeacon (20/09) (ORL).

? Mersbyn, London (see 1506, 1515), ordained subdeacon (20/09) (ORL).

William Palmer, London, ordained deacon (20/09), priest (20/12) (ORL).

1506

Fr. Cornelius Geyr Londoniensis et fr. Franciscus Venlensis ,,revertantur ad conventum suum nativum''.

Jasper Ogerthey, London, ordained deacon (18/12) (ORL).

Johannes de Roterdammes (Roterdamys, Rotterdamme), London (see 1507, 1509), ordained subdeacon (18/12) (ORL). John Thompson (Tomson), London (see 1507, 1508), ordained subdeacon (18/12) (ORL).

1506

Death of fr. Richardus Utruam London. Fr. Leonardus Venlensis ,,stabit in conventu Colsistrensi''. Fr. Johannes Venlo conventus Worckensis, priest to stay at Donn ington.

Fr. Alardus Schedamensis to stay in London.

Thomas Bradman, London (see 1505), ordained priest (18/09) (ORL).

JasperMeerson, London (see 1503, 1517), ordained priest (18/09) (ORL).

Johannes de Roterdammes, London (see 1506, 1509), ordained deacon (18/09) (ORL).

John Smyth, London (see 1538, 1539), ordained deacon (18/09) (ORL). John Thompson,

London (see 1506,

1508), ordained deacon

(29/05) (ORL).

1508

Fr. Johannes de Bree (of London house) removed as subprior London.

Fr. Gotfridus Aquensis (see 1509) until now risiding in Scedamensi

78


made subprior London to increase regular discipline and obedience. John Thompson (Tomson), London (see 1506, 1507), ordained priest (18/03) (ORL).

1509

Death of fr. Goitfridus Aquensis ,,supprior Londoniarum" (see 1508).

Fr. Johannes Millendonck to St. Thomas [Welnetham] (see 1503). Jacobus Dulcensis ,, stabit in conventu nostro Londonensis''. Johannes de Roterdammes, London (see 1506, 1507), ordained priest (03/03) (ORL).

1510

Deaths of Fr. Johannes Clarck,

,,diaconus Londoniensis" (see

1490, 1491) Fr. Wilhelmus Wesalie ,, clericus Londoniensis".

Fr. Johannes Millendonck to Donnington (see 1503, 1509)/ Fr. Johannes Kress Dionensis ,,stabit in capella Sancti Thome regni Anglie" [Welnetham].

1511

Fr. Leonardus Venlensis to London until father general calls him back.

1512

William Bowry, prior London (see 1527, 1528) (VCH). Fr. Hieronymus Leodiensis to stay in London house as subprior for better discipline; present subprior removed. Gisbertus Hoyensis ,, stabit in Londoniis ut predicator ''. Death of Thomas West quondam prior Londoniarum. Henricus Gelrie ,, Londoniense stabit in Colcestria''. Johannes Metzmecher returns from Colchester to own house (Coloniensis).

1513

William Crochun (Crochyn, Crothun), London (see 1514, 1532), ordained subdeacon (24/09), deacon (17/12) (ORL).

1514

Death of fr. Cornelius Londoniensis, clericus.

William Crochun, London (see 1513, 1532), ordained priest (10/03) (ORL).

1515

Deaths oijasperus Mecrey, London, priest (see 1505, 1507) Johannes Cantabrige, London, priest

Johannes Letterdiensis (Ms C Londoniensis) Jacobus de Dordrace, London, deacon Henricus (only Ms C says London).

Andreas Henrici, London, ordained priest (03/03) (ORL). Raphael Turmer, London (see 1527, 1528, 1538), ordained priest (03/03) (ORL).


1517

Wilhelmus Adriani (Hadriani),

London,

79

ordained subdeacon

(07/03), deacon (28/03), priest (11/04) (ORL). Jasper de Asper, London, ordained priest (07/03) (ORL). Henry Becke, London (see 1519), ordained subdeacon (07/03), deacon (28/03) (ORL).

Nicholas Crull, London, ordained subdeacon (07/03), deacon (28/03) (ORL).

1518

Death of Augustinus London, priest

Johannes London, priest Nicolaus Antwerpen, deacon, London (see 1501, 1503) Death of Thomas Paycocke, cloth merchant brother of the Crutched Friars of Colchester (Power). John Hykkes (Hyx), London (see 1519, 1538), ordained subdeacon (18/09) (ORL).

Mathias Venloo (Venloe), London (see 1519), ordained acolyte (18/12) (ORL).

1519

Deaths of Fr. Henricus ,,supprior Londoniorum'', priest

Fr. Petrus Endovi, London, priest Fr. Schillenus, London, deacon Fr. Wilhelmus Hatert, London. Henry Becke, London (see 1517), ordained priest (24/09) (ORL). William Chaterley, London, ordained priest (19/03) (ORL). Johannes de Erpe, London (see 1520), ordained subdeacon

(24/09), deacon (17/12) (ORL). John Hykkes, London (see 1518, 1538), ordained deacon (19/03) (ORL).

Mathias Venloo, London (see 1518), ordained subdeacon (19/03), deacon (09/04), priest (23/04) (ORL). 1520

Theodoricus Cornelij, London (see 1521), ordained subdeacon (24/03) (ORL).

1521

Deaths ofJohannes Colonienses ,,prior Colcestrie", priest; Walter ,,Anglicus supprior Colcestrie", priest. Theodoricus Cornelij (Cornelius), London (see 1520, 1524), ordain ed deacon (23/02) (ORL).

Ludewicus Harbenett (Herbener), London (see 1524, 1535), or dained subdeacon (21/09) (ORL). Roger Hayton, London (see 1538?), ordained deacon (21/09) (ORL).

EdmundStretcham (Streatham), London (see 1528, 1534), ordain ed subdeacon (21/09)

80

1522


John Bybe prior of Bergham (Barham) (still so in 1531 and 1532 but succeeded by Henry Reynoldes before end (VCH). Deaths of Fr. Philippus Londoniorum, priest Fr. Wilhelmus Setternen, ,,bacularius theologie Londoniensis"

1523

John Stanford(Sandeford), London (see 1524), ordained deacon (28/02) (ORL).

Prior of London vicar and provincial (still true in 1529). Henricus Wezalii (Wezaly), London, ordained deacon (28/02), priest (20/03) (ORL).

1524

Theodoricus Cornelius, London (see 1520), ordained priest (20/02) (ORL).

William Flygge (Fig), London (see 1528), ordained subdeacon (20/02), deacon (12/03) (ORL).

Ludovicus Herbenett, London (see 1521, 1535) ordained priest (20/02) (ORL).

John Stanford, London (see 1523), ordained priest (20/02) (ORL). Gerardus Venlowe, London, ordained priest (17/12) (ORL). 1527

Death of Fr. Sibertus Novimagii ,, jubilarus Ste. Agathe quondam prior Londoniensis et provincialis Anglie. " Death of unnamed London novice. William Bowry prior, London (see 1512, 1528) (VCH). Egidius, subprior, London (see 1528, 1530) Raphell Turnir, sacristan London (see 1515, 1528, 1538) (B.L.)

1528

Death of Fr. Dominicanus ,, jubilarius Londonensis''. Prior of London William Boury (see 1512, 1527) Subprior Egidius (see 1527, 1530) Seniores\JoesDuyner (John Dryver [see 1490, 1494, 1505, 1532]), Ricardus Lewen (see 1535) Sacristan RaphaelImrimur (B.L.) [Turner], see 1527, 1538). William Fig, London (see 1524), ordained priest (06/06) (ORL).

Johannes Lybe, London, ordained subdeacon (06/13), deacon (06/06) (ORL).

Edmundes Stretham, London (see 1521, 1534), ordained priest (06/06) (ORL).

1530

Sebastian Ruremundenam made subprior London to augment regular discipline.

Fr. Egidius Heib Aquensis (see 1527, 1528) ,,stabit in conventu Londoniensis''.


81

Deaths of fr. Wilhelmus [Boury] prior of London (see 1528) Fr. Egidius de Endovia former subprior London Fr. Jacobus London, priest.

1531

Sebastian Ruremundensem again made subprior of London, replac ing person named by local prior. Deaths of fr. Hinricum Wesalie, London, priest fr. Johannes Francfordie London, priest Henricus Hueth [Henry White], prior of Donnington (see 1538, 1539) made vicar and provincial; visits first year with help of prior Novi fundi, afterwards with prior of Colchester to 1534.

1532

Death of Fr. Symon Stere cleric of Donnington.

Death of Dominus Hermannus Vinck [Ms B: Tynk] ,,miles et consiliarius regis Anglie et civis Colonie, Margareta Strins [B: Skuyss] uxor ejus". [evidently benefactors of the order] John Dryver, prior, London (see 1490, 1494, 1505, 1528) (VCH, L &PHVIII).

William Crochun, B.D., friar, London (see 1513, 1514), (L & P HVIII).

Robert Ball, friar (see 1535) (L & P H VIII). 1533

Death of Richardus Londoniensis.

1534

EdmundStreatam prior of London (see 1521, 1528) (VCH) Last recorded visitation.

1535

1536

Robert Ball prior London (see 1532) (VCH). Fr. Lodowicus Herbener ,,conventus Londoniensis stabit in conventu Gossensi" [Goes, Zeeland] (see 1521, 1524). Death of Fr. Richardus Lewellis London, priest (see 1528). George Rowland, priest (O.S.C. ?), London, working for old faith (L&P HVIII).

1538

Raphael Tornar, London, not styling self prior, and five others sur render house (L&P HVIII). Members of London house at surrender (8th Report): Raphaelem Turnar (see 1515, 1527, 1528) Godfridu Borkyn John Smyth (see 1507, 1539) Rogeru Hoptun (see 1521 ?)

Johem Hyx (see 1518, 1519) Petru Damas

82


Surrender of Donnington (8th Report):

Henry Whete, prior (see 1531, 1539) Richard Ungull, priest 1539

Deaths of Crutched Friars:

Ricardus Huth, Cadomensis (see 1531, 1538) Johannes Smyth, Maria pacis (see 1507, 1538) 1569

Deaths of possible Crutched Friars: Matheus de Stock, priest Buzancais Johannes Comber, priest, Calneacensis Simon Felix, priest, Warenenesis

Sebastian Moretz, priest, Warenensis Johannes Hulst, priest Snekensis Albertus, priest Snekensis Arnoldus Berch, priest Domus Lapide ?

Deaths listed without dates by Hermans: Richard of London Simon Bex, originally from Roermond house Henry, originally from Roermond house Thomas Bontzom, founder of Colchester house.

The additions of the names from the ordination registers makes it possible to modify the conclusion of my 1989 article in the follow ing manner.

Even though the history of the Crutched Friars is still a jigsaw puz zle with most of the pieces missing, a pattern seems to emerge from what is known. The first Crutched Friars arrived in England from the Low Countries perhaps as early as 1230 and at least by 1244. Some of the earliest Crutched Friars may have been involved in the runn ing of hospitals, either for the sick or the poor. If so, this activity seems to have ceased by at least the early fifteenth century. The reorganization of the order on the continent in the 1240s evidently lead to a more formal organization in England. In 1256, 1260 and 1269 Brother Peter is recorded as provincial of England. Presumably, this was one person whose term of office most probably extended beyond those fourteen years. Between 1298 and 1319, and quite possibly for a longer period, Brother Adam, if he was prior of London, may have been the most important Crutched Friar. There was an expansion plan underway in the first half of the four teenth century which included a house of studies at Oxford and


83

perhaps the establishment of schools. The ordination records indicate that the expansion may date back to the turn of the century. The Black Death and lack of funds brought an end to these efforts at mid century.

In the second half of the fourteenth century there was an effort to establish a special devotion to the Blessed Virgin. The process of ac quiring land continued. Connections with the community around the London house grew, leading to associate memberships and to some strange exploits on the part of some priors. The ordination records in dicate growth in the London house, particularly at the end of the fourteenth century.

The reform of the international order which began in 1410 had definite repercussions in England. Beginning in 1428 there were many visitations of the English houses by Crosiers from the continent. In the 1450s and 60s there were vicars general appointed from the continent. In the early sixteenth century Englishmen took over the task of visitation and the position of vicar general and provincial. There was also a significant amount of transferring of Crutched Friars to dif ferent houses, including continental houses, and of the transfer of continental Crosiers to English houses. In both cases this was sometimes for the sake of penance and sometimes for the sake of en couraging reform in the house to which the transfer was made. This process began in the mid fifteenth century and, as the ordination records indicate, it was still in effect up to the time of suppression. In the 1530s the Crutched Friars were still small in number but seemingly faithfully following their rule. A number of them resisted the changes instituted by Henry VIII and the order had to be forc ed out of existence.

There are approximately two hundred Crutched Friars identified in the above list which contains clerics almost exclusively, not lay brothers. There are no means available to arrive at a firm estimate of the number of Crutched Friars alive at any one time or the total membership over the 300 year existence of the Order in England. A guess would be that the total approached one thousand. The number of Crutched Friars alive at the time of the suppression

of the monasteries is not known. Ordination records indicate growth in London in the late fifteenth and early sixteenth centuries. In 1514 the number of Crutched Friars in London was said to have recently

84


doubled and the ordination records support that. The members of London community could have reached as many as forty at this point. There were at least twenty-four deaths between 1514 and 1535. The ordination records suggest that five English clerics and eight from the continent were added to the London house during these years. If so, the total at suppression would have been twenty-nine. Only eight Crutched Friars were present at the official suppression. Most pro bably the non English Crutched Friars had returned to the continent by this time.

The other Crutched Friar monasteries had always been small. At the end, the four left outside London probably had no more than ten members among them.

What about the spirituality of the Crutched Friars ? It is known that they were involved in something special connected with the Blessed Virgin in the mid fourteenth century. The wills that have been consulted so far seem to indicate that the London Crutched Friars were like their confreres in Paris in forming close connections with the lay community around them and in adopting the popular piety of the day. At least two wills mention that the testator wished to be buried in the Crutched Friar Church in London next to the Scala Caeli — the Stairs of Heaven, whatever that might have been. One final note is in order concerning spirituality. The Crutched Friars seem to have referred to themselves almost exclusively as brethren of the Holy Cross. The only record to come to light that is different is a reference in 1496 to the ordination as a deacon of brother John Bredford, canon of the Holy Cross of the house at Barham3. J. Michael Hayden

University of Saskatchewan

3 Letters and Papers ofHenry VIII, III, 1324, I. Darlington, ed., London Consistory Court Wills, 1492-1547, (London, 1967), p. 54. Pembroke College, MS V 9.


85

SAMENVATTING

De Kruisheren waren gedurende ongeveer 300 jaar in Engeland. Van de ongeveer 1000 Engelse Ordesleden kunnen er omtrent 200 geidentificeerd worden. De eerste Kruisheren (Crutched Friars) kwamen al rond 1230 naar Engeland en sommigen van hen hebben er waarschijnlijk de zorg gehad voor hospitalen. Als dit zo was, dan zijn.ze toch in het begin van de 15e eeuw opgehouden met dit werk. De re-organisatie van de Orde op het continent in 1248 leidt tot een meer formele organisatie in Engeland. Men was bezig met een expansieplan in de eerste helft van de I4e eeuw, dat ook een studiehuis op het oog had in Oxford. De ,, Zwarte Dood'' en geldgebrek brachten deze pogingen tot stilstand rond het midden van die eeuw. De internationale hervorming van de Orde beginnend in 1410 had haar weerslag in Enge land. Er waren vele visitaties van de Engelse kloosters door Kruisheren van het continent.

In de jaren 1450 en 1460 werden vicarissen-generaal benoemd die van het vasteland kwamen. In het begin van de zestiende eeuw werden deze taken overgenomen door Hngelsen. In de jaren 1530 waren de Kruisheren nog steeds klein in aantal, maar naar het schijnt getrouw in hun levenswijze. De Orde (in Engeland) werd gedwongen zich op te heffen in... 1535. ZUSAMMENFASSUNG

Die Kreuzbriider sind dreijahrhunderte (c. 1230 - c. 1535) in England ansassig gewesen. Von den schatzungsweise 1000 Ordensmitgliedern in England konnten bislang an die 200 identifiziert werden. Die ersten Kreuzbriider kamen um 1230 nach England. Sie wurden ,,Crutched Friars" genannt. Anfangs haben einige von ihnen Hospitaler betreut. Diese Apostolatsform wurde jedenfalls im Anfang des 15. Jhs. aufgegeben. Die Neuordnung des Ordens auf dem Festland Europas im Jahr 1248 fiihrte auch in Eng land zu einer besseren Organisation. In der ersten Halfte des 14. Jhs. plante der Orden weitere Niederlassungen, u.a. ein Studienhaus in Oxford; durch den ,,Schwarzen Tod" wie auch aus Geldmangel gerieten diese Plane in der Mitte dieses Jahrhunderts ins Stocken.

Die Ordensreform von 1410 wirkte sich allmahlich auch in England aus. Visitatoren vom Festland besuchten des ofteren die englischen Hauser. Im 16. Jh. wurde diese Aufgabe von englischen Ordensbriidern ubernommen.

Im ersten Viertel dieses Jahrhunderts waren die Kreuzbriider zahlenmafiig immer noch gering, jedoch in ihrer Lebensweise den Ordensregeln getreu, wie wir aus den sparlichen Angaben in den Dokumenten schlieflen konnen. Von Heinrich VIII wurde der Orden in England um 1535 aufgelost. RESUME

Les Croisiers sont restes environ 300 ans en Angeleterre. Des quelque 1000 membres, on a

pu en identifier presque 200.

Les premiers Croisiers (Crutched Friars... Freres marques d'une Croix) sont deja arrives aux environs de 1230 en Angleterre et certains ont probablement eu en charge des hopitaux. Si ce fut le cas, ils ont quand meme cesse cette activite au debut du 15e siecle. La reorganisation de l'Ordre sur le continent en 1248 a conduit a une organisation plus rigoureuse en Angleterre. II y eut des plans d'expansion dans la Ire moitie du I4e siecle, on a meme eu en vue une maison d'etude a Oxford.

La ,,Peste noire" et le manque de finance ont stoppe ces entreprises au milieu de ce siecle. La reforme internationale de l'Ordre, entamee en 1410, a fait sentir ses effets en Angleterre. II y eut beaucoup de Visites canoniques dans les couvents anglais par des Croisiers du continent. Dans les annees 1450 et 1460 on a nomine des Vicaires generaux venant du continent. Au debut du I6e siecle ces taches ont ete reprises par des Anglais. Dans les annees 1530, le nombre des Croisiers etait toujours minime... mais il apparait qu'ils

etaient fideles a leur vocation.

Dans ce pays l'Ordre a ete supprime par la force... en 1535.

LA RENAISSANCE DU PRIEURE SAINTE-CROIX

DE BU2ANCAIS

Sinds 1985 is het stadje Buzangais in Midden-Frankrijk plots in de belangstelling gekomen van onze Ordesgeschiedenis. Daar staat namelijk een Kruisheren-kerk, een laat-gotisch gebouw, van rond 1500 vermoedelijk.

In Clairlieu 1989 (pp. 101-146) verscheen een eerste bericht over de lotgevallen van klooster en kerk van de hand van onze eminente medewerkers dhr. Bochin van Buzangais en kruisheer Theo van den Elsen. De ,, Groupe d'Histoire et d'Archeologie de Buzangais'' stichtte in 1985 een Vereniging met rechtspersoonlijkheid,, Sauvegarde du Prieure Sainte-Croix de Buzangais'' en kocht deze kerk... Op die manier werdze voor afbraak behoed. Vanaf die datum is de grote zorg van Voorzitter Bochin: de restauratie van het kostbare gebouw. Zoeken naar de nodige jondsen, plannen maken, bestekken opzetten, kiezen van materialen en competente aannemers... en de eerste werken opstarten. lntussen uitzien naar een toekomstige bestemming, want een gebouw zonder functie kan geen stand houden. In de zomer van 1993 kwamen uit Belgie vier Kruisheren met ei-

gen ogen het verhaal van Buzangais bewonderen... de cfrs. Boly, Collin, Kuypers en Brasseur. lntussen zijn de werken door een eerste fase keen. Kostprijs in Belg. jr. ongeveer 6.000.000 ...In het hier volgend artikel maakt de Heer Bochin een eerste evaluatie en kijkt vooruit naar de komende onkosten... Kostprijs nog ongeveer: 27.000.000 Belg. jr.

Bijgaande joto's tonen hoe de zwaar verminkte jagade van 1985, in 1993-94 van aanschijn veranderd is. Ook Clairlieu 1993 pp. 189-190 en 1994 pp. 241-252 braehten injormatie over Buzangais. C. Brasseur

LA RENAISSANCE DU PRIEURE SAINTE-CROIX DE BUZANCAIS

87

PATRIMOINE, HISTOIRE ET SAUVEGARDE DU PRIEURE SAINTE-CROIX

La ville de Buzangais n'est certainement pas assez riche pour se permettre de negliger son patrimoine historique. S'il n'est pas rare

d'entendre dire que, sur le plan touristique, il n'y a rien d'ancien a voir a Buzangais, cette affligeante opinion, fondee sur les destructions successives du donjon, du vieux chateau, des eglises Saint-Etienne, Notre-Dame du Verger et Saint-Pierre d'Habilly, sur la disparition plus recente du chateau neuf et de l'eglise Saint-Honore, peut et doit etre combattue grace aux monuments qui subsistent tels que la chapelle Saint-Lazare (Xlle), le prieure Sainte-Croix (XVe), le Pavilion des Dues (XVIe), l'Hotel-Dieu ou hopital Saint-Roch (XVIIe et XVIIIe) sans compter diverses demeures particulieres dont l'interet est loin d'etre negligeable. Non! le vieux Buzangais n'est pas mort et peut devenir plus vivant que jamais. La preuve evidente en est faite par l'oeuvre entreprise en 1985 par les associations locales ,,Groupe d'Histoire et d'Archeologie de

Buzangais" et ,,Sauvegarde du Prieure Sainte-Croix de Buzangais". En effet, le Prieure Sainte-Croix a ete debarrasse du grand echafaudage qui masquait sa fagade depuis le 3 juin 1993. La decouverte de ce monument renove exterieurement ne laisse aucun passant indiffe rent. Les temoignages favorables sont franchement unanimes, meme lorsque certains s'imaginent que ce qu'ils ont toujours connu comme usine de confection a ete transforme en eglise, alors qu'il s'agit de Tinverse!

Bien sur, il ne faut pas s'y tromper: le Prieure Sainte-Croix, foride en Janvier 1418 — l'annee ou Jeanne d'Arc feta son sixieme anniversaire — par Jean de Prie, seigneur de Buzangais, est age de 577 ans, plus d'un demi-millenaire. La viemonastique, celle des chanoines reguliers de Saint Augustin, Ordre des Croisiers (et non pas des Croi-

ses), s'y est maintenue pendant 365 annees jusqu'au deces du der nier religieux en septembre 1783.

Le couvent, declare ,,bien national" en 1790, fut acquis le 5 mars 1791 par la municipalite qui y installa la premiere mairie de Buzangais, vocation dont le souvenir est entretenu de nos jours par la rue

88


qui aboutit face au Prieure et porte le nom de ,,rue de l'Ancienne Mairie". En 1793, la municipality sollicitait du Directoire du departement de l'lndre Tautorisation de transformer le Prieure en une Chambre de Conseil pour les audiences de police correctionnelle et en maison d'arret. Ce projet n'aboutit pas car, en 1794, la Societe Populaire de Buzangais — jacobins convaincus ou... opportunistes — fit de l'eglise prieurale la salle de ses seances et le ,,temple decadaire" ou Ton celebra le ,,vrai cuke de la Raison" avec un succes tres relatif et de courte duree. Puis l'eglise devint la ,,halle au bled" x ainsi que Tindique le premier cadastre de Buzangais dans son ,,etat de sections" (vers 1825). Le meme cadastre precise la mutation, en 1836, au benefice de Stanislas POURNIN, maltre de poste, auquel succede Edouard RATIER-POURNIN en 1883. Six ans plus tard, Gabriel Marie Victor Leroy-Sinet etait acquereur et fondait un atelier de confection de lingerie. Celui-ci etait achete en decembre 1913, pour le prix de

29000 francs, par Jean Marie CHAREL et Jeanne Leroy, son epouse. A la mort de Mme CHAREL, en octobre 1954, ses neveux en recueillaient la succession et le vendirent pour 90 000 francs en fevrier 1964 a la societe ,,Creations Fischer" qui flit mise en liquidation de biens le 21 novembre 1983.

Ce sont deux professionnels de rimmobilier en region parisienne, adjudicataires le 28 fevrier 1985 au Palais de Justice de Paris, qui cederent le Prieure a 1' association de Sauvegarde le 31 mai 1985. Vassociation, presidee par Andre Bochin, dut d'abord recueillir des prets sans interets aupres de divers amis, ainsi que des cotisations et des dons, pour payer le prix d'achat des lieux, puis pour rembourser les emprunts. En 1988 et 1989, au mois de mai, 1'association fit fabriquer deux gateaux geants ,, saint-honore'', hommage a un homonyme du saint patron de la ville, dont les parts furent vendues au profit du Prieure Sainte-Croix. En 1988 egalement, eut lieu le pre mier concert de musique classique, manifestation artistique devenue une institution puisque le quatorzieme concert a eu lieu le 3 juin 1995.

1 Le terme ,,bleds" recouvre les diverses varietes de cereales cultivees a l'epoque.


25 avril 1994

90

LA RENAISSANCE DU PRIEURE SAINTE-CROK DE BUZANCAIS

En 1992, les ressources de l'association lui permirent d'effectuer la refection de la toiture du pavilion jouxtant Teglise prieurale pour pres de 64 000 F, et d'acquerir une tribune neogothique pour 45 000 F, En 1993, une deuxieme tranche de travaux, evaluee a 520 000 F, commengait au debut de juin en beneficiant: - d'un financement regional de 223 600 F - d'un financement municipal de 200 000 F - de la participation associative pour 96 400 F.

En 1994-1995, la deuxieme tranche de travaux faisait l'objet d'une extension, appelee troisieme tranche, financee comme suit: - Conseil Regional - Conseil Municipal - fonds propres de l'Association

173.800,00 F 100.000,00 F 73.725,65 F soit

347.525,65 F.

Au 30 avril 1995, l'ensemble des investissements effectivement payes s'etablissait ainsi:

- acquisition des immeubles en 1985, frais inclus .... 86.901,78 F - travaux et equipement (lere tranche) (- reparations 64.641,19 F)

(- achat d'une tribune .... 45.000,00 F) - travaux (2eme tranche) - travaux (3eme tranche)

109.641,19 F 520.276,07 F 347.525,65 F

soit Les participations ont ete les suivantes: - Conseil Regional

1.064.344,69 F.

soit

1.064.344,69 F.

444.546,00 F - Conseil Municipal de Buzangais 300.000,00 F - Association de Sauvegarde du Prieure Sainte-Croix 319.798,69 F

*

#

DEFINITION DU PROJET DE REHABILITATION DU PRIEURE (tel qu'il a ete presente en 1991 au Conseil Regional siegeant a Orleans)

1. Observations sur le contexte du projet 2. Esquisse du projet


91

1. Observations sur le contexte du projet L'histoire de la ville de Buzangais est riche en evenements. Cependant, elle ne lui a pas legue de monuments prestigieux susceptibles d'attirer le grand tourisme: c'est une excellente raison pour que Buzangais tire le meilleur parti de son patrimoine, car il est loin d'etre negligeable. Certes, sa mise en valeur necessite: - inspiration creatrice, - imagination, - perseverance et opiniatrete.

Peuplee de pres de 5 000 habitants, la ville de Buzangais et son canton comprenant des communes importantes, telles que Villedieusur-Indre, Vendoeuvres ou Saint-Genou, ne sont pas demunis de for ces vives. Toutefois, la population cantonale peut legitimement aspirer a une animation culturelle plus intense. Sur ce plan, deux associations ont apporte et apportent une con tribution feconde: a. Le GROUPE D'HISTOIRE ET D'ARCHEOLOGIE DE BUZAN

CAIS (,,G.H.A.B. ") compte actuellement pres de 300 membres et organismes abonnes. Son action comporte des activites regulie-

res (conferences, bulletin annuel), moins frequentes (chantiers de fouilles archeologiques, expositions, colloques, visites guidees, etc.) ou exceptionnelles (spectacles ,,son et lumiere"). II a deja 22 annees d'experience2. b. La SAUVEGARDE DU PRIEURE SAINTE-CROIX DE BUZAN

CAIS a delivre 177 cartes d'adherents en 19903. Fondee en 1985 par le Conseil d'Administration du G.H.A.B. dans un but spe-

cifique, elle lui demeure tres liee, les memes personnes etant

investies de la presidence et de la vice-presidence. On doit a 1'asso ciation : - Tacquisition effective des principaux locaux de l'ancien prieure (fonde au debut du XVe siecle),

2 Et, par consequent, 26 annees en 1995. 3 Le nombre d'adherents a atteint 211 en 1994.

92


8 mai 1995


93

- deux manifestations populaires (fabrication de gateau geant partage au profit de 1'association), - quatre concerts de musique classique (un en 1988 et 1989, deux en 1990 )4.

Au moment ou T opinion publique semble parfois et superficiellement craindre que la prochaine deviation routiere ne mette Buzangais a Tecart des courants de circulation, il est necessaire d'utiliser et de multiplier les atouts de la cite pour qu'elle devienne un meilleur pole detraction profitable a elle-meme et a Tensemble du canton. Dans cette perspective, la SAUVEGARDE DU PRIEURE SAINTECROIX peut apporter une contribution originale. 2. Esquisse du projet

Sur pres de vingt couvents dependant des chanoines reguliers de TOrdre de Sainte-Croix (ou ,,Croisiers"), eteint en France a la veille de la Revolution, celui de Buzangais semble bien constituer Tunique temoin de quelque importance. Le Prieure Sainte-Croix de Buzangais presente done un interet qui deborde tres largement le cadre local. Pour preuve, la revue historique internationale ,, Clairlieu ", publiee en Belgique par l'Ordre qui a survecu et s'est revivifie a l'etranger, a consacre une cinquantaine de pages de sa livraison de 1989 a Buzangais avec une presentation en neerlandais, en anglais et en allemand.

Le projet comprend deux objectifs principaux, dissociables dans le temps, mais complementaires au terme de leur realisation.

a. Objectif a court terme: creation d'un lieu culturel a vocation diversifiee. Ceci impose:

- la reparation, la restauration et Tamenagement des batiments deja acquis; - le retablissement du caractere religieux de Teglise prieurale dans son architecture et sa decoration, par fidelite a la vocation initiale de T institution; 4 Le quinzieme concert a eu lieu au 3C trimestre 1995. L'ensemble des quinze concerts a

reuni 2.300 auditeurs.

94


- T adaptation de cette eglise a de multiples fonctions — regulieres ou exceptionnelles — telles que: . salle de concerts de musique dassique, profane ou religieuse, . salle de conferences, . lieu d' expositions temporaires,

. lieu de reunions religieuses occasionnelles, dans un esprit oecumenique, . lieu de receptions publiques ou privees, . salle de cours d'orgue et de repetition de chant choral; - T adaptation de Textremite septentrionale du logement ancien des moines en bureau d'accueil (au rez-de-chaussee) et en salle de documentation (bibliotheque et archives du G.H.A.B. et de la Sauvegarde du Prieure Sainte-Croix) au premier etage mansarde; - Tadaptation de Tancien atelier industriel des presses en: . entrepot des objets recueillis au cours des fouilles archeologiques parle G.H.A.B.,

. lieu d'exposition permanente des dits objets les plus significatifs, . atelier de reconstitution periodique de ceramique archeologique; - la construction de locaux annexes (sous-sol et rez-de-chaussee) dans la partie de la cour de 1' ancien doitre, qui appartient a T asso ciation ;

- la reconstruction de la fleche qui surmontait l'eglise prieurale et son adaptation a recevoir un petit carillon, de fagon a redonner son caractere specifique a l'edifice, a embellir la vue cavaliere de la ville et a apporter une note pittoresque sonore au centre-ville; - en temps opportun, la fouille archeologique du sol de l'eglise, souhaitee par la Direction Regionale des Antiquites Historiques.

b. Objectif a moyen ou long terme: - Reconstitution plus complete de Tancien Prieure Sainte-Croix.

- Creation d'un ensemble culturel documentaire et museographique. Dans le temps, ce projet serait independant mais constituerait le complement logique de l'objectif a court terme decrit ci-dessus. C'est pourquoi il est essentiel de le definir.

Vu son importance et son interet, il ne serait pas conduit necessairement par l'association „ Sauvegarde du Prieure Sainte-Croix de

LA RENAISSANCE DU PRIEURE SAINTE-CROIX DE BU2ANCAIS

19 mai 1991

95

96


Buzangais'' mais plutot par un syndicat intercommunal ou par une autre entite juridique a determiner.

II serait congu de fagon que sa realisation profite non seulement a la ville de Buzangais, mais aussi a toutes les communes du canton. Ce projet comporterait:

- T acquisition de la propriete limitrophe (appartenant a Mme ARROYO qui, actuellement, ne desire pas vendre bien que les lieux soient inoccupes depuis plusieurs annees et laisses dans un etat de relatif abandon, facteur de depreciation certaine); cette propriete comprend: . la plus grande partie de la cour de linden cloltre, . l'extremite meridionale du logement ancien des moines, . la maison ,, de maitre'' (debut XIXe siecle) construite dans la cour de Tancien cloltre, . les dependances et la cour qui completent la propriete entre la maison ,, de maitre'' et la rue Saint-Jean; - l'amenagement de cette propriete (par reparation, transformation et construction complementaire) pour y creer: . revocation aussi juste que possible de la configuration du Prieure Sainte-Croix au XVe siecle, . un centre de documentation et d'etudes historiques sur l'Ordre de Sainte-Croix en France du Xllle au XVIIIe siecles, ainsi que sur les institutions monastiques, conventuelles, capitulaires et paroissiales du canton du Buzangais et des environs, . un centre de documentation et de recherches sur l'histoire civile, militaire et sociale du canton de Buzangais et de scs environs, . un musee d'art religieux et de traditions religieuses concernant le departement de l'lndre, . un musee cantonal des arts et traditions populaires (artisanat, agriculture et viticulture, habillement...), des institutions locales (grenier a sel, prison...), des evenements importants de l'histoire locale (,,Vendee de Palluau", emeutes de 1847, maquis de 1944...), etc. . un bureau de tourisme, . un logement de gardien.


97

EFFETS ATTENDUS

Si les effets attendus de la realisation du projet ne peuvent se mesurer comme ceux de la creation d'un commerce ou d'une industrie, ils n'en sont pas moins importants:

1. Le Prieure Sainte-Croix de Buzangais deviendra un pole d'attraction et contribuera ainsi au renom de la ville et du canton. L'alliance d'un haut lieu historique religieux et d'une salle de concert constituera Tun des meilleurs exemples ruraux du departement de l'lndre. 2. Le Prieure Sainte-Croix de Buzangais est d'ores et deja une etape majeure des visites organisees de la ville historique, une ou plu-

sieurs fois par an, a la demande d'associations ou groupements de l'exterieur. L'experience prouve que ces groupes de visiteurs, se deplagant generalement en autocar special, font etape dans un res taurant de Buzangais. Cet effet indirect, mais non moins evident, sera amplifie par la realisation effective du projet. 3. Le Prieure Sainte-Croix apportera a la population cantonale la possibilite d'acceder plus facilement a la culture musicale, favorisant ainsi Tedosion de vocations individuelles ou collectives pour la musique instrumentale ou le chant choral.

4. Le Prieure Sainte-Croix suscitera une emulation au benevolat individuel ou associatif, qu'il s'agisse des artistes appeles a se produire dans les concerts ou des personnes qui procederont a T organisa tion materielle des diverses activites du Prieure. 5. Le Prieure Sainte-Croix sera un lieu de rencontre et d'etude des historiens locaux, d'initiation scolaire a Thistoire locale. A cet effet, il se mettra a la disposition des institutions d'enseignement publiques et privees, et il entretiendra d'etroites relations avec la bibliotheque municipale qui vient d'ouvrir a Buzangais.

6. Le Prieure Sainte-Croix sera Tun des points caracteristiques de la peripherie du pare regional de la Brenne qui sera ainsi enrichi

dans la diversite de ses annexes. 7. Le Prieure Sainte-Croix sera un objectif de visite pour les Croisiers de l'etranger.

98


25 avril 1994


99

RECAPITULATION DES DEVIS ESTIMATIFS

ler LOT.

Montant

Montant

Montant

hors T.V.A.

T.V.A.

total

1 321 530,00

245 804,58

1 567 334,58

1 790 203,80

332 977,90

2 123 181,70

29 606,12

5 506,73

35 112,85

36 450,00

6 779,70

43 229,70

25 600,00

4 761,60

30 361,60

195 000,00

36 270,00

231 270,00

237 725,00

44 216,85

281 941,85

31 635,00

5 884,11

37 519,11

134 370,00

24 992,82

159 362,82

32 221,50

5 993,20

38 214,70

MACONNERIE, PIERRE DE TAILLE VIANO Aristide et Cie

Devis du 12 fevrier 1991 2e LOT.

CHARPENTE, COUVERTURE, ZINGUERIE

S.A.R.L. VIOVI

Devis du 25 fevrier 1991

3e LOT.

PARATONNERRE ET ACCESSOIRES

Cie Internationale d'Electricite

Devis du 25 mars 1991 4e LOT.

MENUISERIE METALLIQUE Andre CHAMPAGNE

Devis du 2 avril 1991 5e LOT.

ELECTRICITE

Entreprise GOND S.A.R.L.

Devis du 6 mai 1991 6e LOT.

CHAUFFAGE Entreprise GOND S.A.R.L.


PLOMBERIE SANITAIRE

Entreprise GOND S.A.R.L.


MENUISERIE BOIS

Bernard PINARDON

Devis du 17 aoiit 1991 9e LOT.

MIROITERIE

Ste de Miroiterie et Vitrerie du Berry

Devis du 4 septembre 1991 .PEINTURE, VITRERIE

Travaux peu importants, pour memoire

TOTAL

3 834 341,42

713 187,49

4 547 528,91

100


Les travaux effectues en 1993 en 1994 ont permis de reparer partiellement la charpente majestueuse dont les intemperies seculaires avaient deteriore les pieces inferieures, de refaire cent metres carres environ de couverture en ardoises (label ,,Monuments Historiques'') clouees au cuivre, de boucher les ouvertures disgracieuses pratiquees au XIXe siecle, de rouvrir la grande baie ogivale du XVe siecle, de reconstruire la pointe du pignon de la fagade en tenant compte des 2lssiscs medievales retrouvees au cours des travaux, d'amenager la porte laterale d'entree, de redonner a la fagade un enduit ,,a pierres vues" du meilleur effet, etc.

La qualite du travail execute permet de juger de la valeur professionnelle et de 1'habilete manuelle des ouvriers, artisans et entrepre neurs qui ont voulu que le Prieure constitue desormais une sorte de vitrine de leur savoir-faire. Ainsi, Tassociation de sauvegarde est-elle parfaitement consciente d'avoir a la fois enrichi le patrimoine archi tectural de la ville de Buzangais, mis en valeur la competence des ouvriers et des artisans d'art, et favorise de toute evidence l'emploi de la main-d'oeuvre du batiment. Andre Bochin*

Ce textc a paru dans le Bulletin du Groupe d'Histoire et d'Archeologie de Buzangais ,,L'Indre et son passe", n° 25, annee 1993, pp. 151-155. II est publie ci-dessus sans modi fications essentielles, avec l'accord de l'auteur. Toutefois, a la fin du premier chapitre, le texte initial a ete actualise avec l'indication du cout total des investissements realises jusqu'en 1995. Les photographies illustrant le present article sont de l'auteur.


101

SUMMARY

Since 1985 the little city of Buzangais in the center of France has suddenly received much attention in our Order's history. There is namely a Crosier church, a late-Gothic building, which people presume, is from around the year 1500. In the issue of ,,Clairlieu 1989" (pp. 101-146) the first news about the ups and downs of the monastery and the church appeared in an article written by two of our eminent contribu tors: mister Bochin from Buzangais and Crosier Father Theo van den Elsen. The ,,Groupe d'Histoire et d'Archeologie de Buzangais" founded in 1985 an Association under the title: ,,Sauvegarde du Prieure Sainte-Croix de Buzangais" and it bought this church. Thus the church was saved from demolition. From that date on the great concern of chairman Bochin has been: the restauration of this precious building. And that meant and means: sear ching for the necessary funds, making plans, figuring estimates, choosing materials and com petent contractors and beginning the first restauration activities. In the meantime the Asso ciation is looking for a future destination, because a building without a function is difficult to maintain. In the summer of 1993 four Belgian Crosiers came to take a look at the 'story of Buzangais', namely cfrs. Boly, Collin, Kuypers and Brasseur. By now the first phase of the activities had been finished. The expenses in Belgian franks are around 6.000.000. In the above article mister Bochin makes his first evaluation and looks ahead to the remaining expenses for the future: still around 27.000.000 Belgian franks. The pictures show how the very mutilated fagade of 1985 has changed after works done in 1993-1994. Also the issue of ,,Clairlieu 1993" on pages 189-190 and ,,Clairlieu 1994" on pages 241-252 provided information about Buzangais. J. Remmerswaal o.s.c.

ZUSAMMENFASSUNG

Das Kloster der Kreuzherren in Buzangais in Frankreich (Dep. de l'lndre) hat seit 1985 das besondere Interesse der Ordensgeschichtler geweckt. Da befindet sich namlich noch, zwar umgebaut, eine spatgotische Klosterkirche, vermutlich aus etwa 1500. Ein erster Bericht uber das Schicksal des Klosters und der Kirche wurde von A. Bochin und Th. van den Elsen in Clairlieu 1989 (S. 101-146) veroffentlicht. Weitere Angaben folgten in Clairlieu 1993 (S. 189f) und 1994 (S. 241-252).

Der Geschichtskreis ,,Groupe d'Histoire et d'Archeologie de Buzangais" griindete 1985 einen rechtsfahigen Verein ,,Sauvegarde du Prieure sainte-Croix de Buzangais" und kaufte das ehemalige Kirchengebaude, das somit vor Abbruch bewahrt wurde. Seitdem ist es die Sorge des Vereins, besonders des Vorsitzenden, Herrn A. Bochin, die Kir che in fruhere Schonheit wiederherzustellen. Dazu wurden Umbauplane und ein Kostenvoranschlag gemacht sowie geeignete Unternehmer gesucht. Noch wird iiberlegt, was die genaue Bestimmung des Gebaudes sein wird.

Das Anfangsstadium der Bauarbeiten ist schon vorbei. Die Gesamtkosten werden auf DM.

1.35O.OOO geschatzt.

In diesem Beitrag zieht Hr. Bochin eine erste Bilanz und schaut sorgensvoll, dennoch zuver-

sichtlich in die Zukunft. Beigegebene Bilder zeigen uns, wie die schwer beschadigte Fassade der Klosterkirche in den Jahren 1993-1994 verwandelt ist.

Die Patres J. Boly, Cl. Brasseur, V. Collin und J. Kuypers besuchten im Sommer 1993 Buzangais, um an Ort und Stelle einen besseren Eindruck zu gewinnen. G. Reijners o.s.c.

IN MEMORIAM THEO VAN DEN ELSEN

Op 29 oct. 1994 verloor onze Kring Clairlieu een zeer gewaardeerde medewerker in de persoon van Kruisheer Theo van den Elsen.

Zelf was hij een zeer competente assistent van onze Redactie. Hij werd geboren te Uden op 3 aug. 1916, geprofest op 28 aug. 1938 en priester gewijd op 10 aug. 1944. Na zijn gewone theologie, studeerde hij Bijbelwetenschappen in Nijmegen, Rome en Jerusalem.

Als licenciaat exegese gaf hij in Sint-Agatha schriftuur aan de jonge fraters.

Cfr. Jan Coenen zegt in de homilie van zijn begrafenis: ,,2ijn leerlingen denken met respect en plezier terug aan de wijze, waarop hij hun op het spoor zette om de bijbel goed te lezen, zonder dat hij tot apodictische uitspraken kwam. Zij wisten het: hij wist er teveel van om absoluut zeker te zijn''. Een bijzondere voorliefde had hij voor de Ordesgeschiedenis. Voor

Clairlieu mogen we wel zeggen: hij las al onze publikaties, zeer minutieus... dikwijls vooraf en altijd nog achteraf. In zijn eigen exemplaren vinden we een onnoemelijk aantal aanvullingen en correcties.

Massa's aantekeningen op fiches in zijn nalatenschap... altijd met bronvermelding...

IN MEMORIAM THEO VAN DEN ELSEN

103

Zijn uiterste nauwgezetheid en bescheidenheid verklaren wel waarom hijzelf bijna niet gepubliceerd heeft. Grasduinend in onze jaargangen vinden we maar heel weinig teksten, door hem ondertekend.

Zijn nalatenschap werd door onze archivaris P. Winkelmolen zorgvuldig gei'nventariseerd en zal worden bewaard in de archieven. In hem verliezen wij een van de competentste kenners van de Ordesgeschiedenis. Wij blijven hem zeer dankbaar.

Bibliografie - Clairlieu 1979 p. 121-127: Maaseik en Kolen (Bij een art. van L. Heere)

- Clairlieu schriften - Clairlieu - Clairlieu - Clairlieu

1987 pp. 101-102: Bespreking Vennebusch deel 3 (Handin Keulen) 1988 pp. 119-121: Bespreking Vennebusch deel 4 1989 pp. 130-142: Lijst van Kruisheren te Buzangais 1989 p. 197: Briiggen & St.Agatha (Historisch Zilver

1600-1800)

- Clairlieu 1989 pp. 215-217: St.Agatha & Uden (Bespr. v. ,,Waer een Paradis ")

- Clairlieu 90-91 p. 146: Bespr. Vennebusch deel 5. C. BRASSEUR o.s.c.

KRONIEK

JAARVERGADERING KRING CLAIRLIEU 1995

De voor woensdag 5 April 1995 geplande jaarvergadering van de kring ^lairlieu '' moest wegens de plotselinge dood van de prior van Maaseik op 4 April verdaagd worden en kon eerst op woensdag 31 Mei doorgang vinden. Aanwezig: Clem Brasseur, voorzitter, en de leden: K. Cools, H. Douma, R. Janssen, G. Reijners en P. Winkelmolen.

Afwezig met verontschuldiging: L. van Belkom, J. Corstjens en W. Slangen. Opening: De voorzitter opende de vergadering in het gastvrije klooster van

Maaseik om 14.30, heette de aanwezige leden welkom en legde de agenda ter goedkeuring aan de leden voor. Herdenking: Daarna herdacht hij in treffende woorden twee medewerkers van de kring, die ons in 1994 kort na elkaar door de dood ontvallen zijn:

JAN SCHEERDER, sinds 1964 lid van de kring. Hij heeft meerdere biografieen van Kruisheren, o.a. van vijf Magisters-Generaal na de heropleving van de Orde in 1840 op zijn naam staan, en meerdere bijdragen aan de kroniek van Clair-

lieu. Hij heeft zo een belangrijke bijdrage geleverd aan de geschiedenis van de Orde in de Nieuwste Tijd. Hij was ook, zolang zijn gezondheid dit toeliet, een trouw bezoeker van de jaarvergadering van de kring. In jaargang 1995 is hem een ,,in memoriam" gewijd. De tweede overledene, THEO VAN DEN ELSEN, was geen lid van de kring, maar kan met recht als een ijverig medewerker beschouwd worden. Velen — in en buiten de kring Clairlieu — hebben hem inzake Ordesgeschiedenis geraadpleegd. Zijn accuratesse en critische opmerkingen werden zeer gewaardeerd. Hij was namelijk een uitstekend kenner van de Ordegeschiedenis en als bibliothecaris van St. Agatha heeft hij vele be-

zoekers de kostbare handschriften van de bibliotheek laten zien. Ook hij ver-

dient het ten voile in het tijdschrift Clairlieu herdacht te worden. Piet Winkelmolen heeft de historische nalatenschap van Theo v.d. Elsen geordend en beschreven. Deze berust nu in het archief van Clairlieu in Maaseik. De historische nalatenschap van Jan Scheerder bevindt zich nu in het bezit

van Gerard Scheerder in het klooster in Amersfoort.

KRONIEK

105

Verslag jaarvergadering 1994: dit is al in jaargang 1994 gepubliceerd, nadat het vooraf aan de leden ter goedkeuring was toegezonden. Financieel verslag over het boekjaar 1994 \ Dit was de leden voor de vergadering toegestuurd en werd door de penningmeester Piet Winkelmolen ter vergadering toegelicht. Mede dank subsidies van het Generalaat en de provincies: Nederland, Belgie, U.S.A. en Brazilie en een grote bijdrage in de drukkosten van zijn dissertatie kon het proefschrift van James Hentges op een voortreffelijke wijze in de jaargang 1994 van Clairlieu uitgegeven worden. De voorzitter dankt de penningmeester voor het gewetensvol beheer van de gelden en voor zijn nauwgezette boekhouding. De vergadering dechargeert hem.

Op verzoek van de penningmeester zal bij de jaargang 1995 een lijst van de nog voorradige boeken over Ordesgeschiedenis worden bijgevoegd. Door enkele abonnees zijn opmerkingen gemaakt over het ,,vele Engels" in

de laatste jaargangen van Clairlieu. De redactie is van mening dat zij enerzijds bedacht moet zijn op afwisseling, ook in de taal der artikelen, maar anderzijds ook onder ogen moet zien dat het tijdschrift Clairlieu in de toekomst een steeds sterker internationaal karakter zal krijgen, hetgeen ook de ontwikkelingstrend binnen de Orde weerspiegelt.

Jaargang 1995: Voor de jaargang 1995 staan ter beschikking: - Een ,,in memoriam" Jan Scheerder met bibliografie. - Een herdenking van Theo van den Elsen.

- Een artikel van J.M. Hayden over de Kruisheren in Engeland. Het is vooral

een aanvulling van de naamlijsten der Kruisheren.

- Een bijdrage van L. van Belkom over de kruishymne ,, Honor Crucis dilate-

tur" met muzieknotatie.

- Een aantal gegevens over de restauratie van de gotische kerk van het Kruisherenklooster in Buzangais in het Departement de l'lndre, verzameld door A. Bochin.

- Een zestal bijdragen voor de Kroniek.

De voorzitter zal zich moeite geven, dat de kopie nog voor de grote vacan-

tie bij de drukker is.

Recentepublicaties in verbandmet Ordesgeschiedenis'. ,,Bezetting en bevrijding". Kruisheren in Nederland en Indonesia (tijdens de

Tweede Wereldoorlog), een speciale uitgave van het Nederlandse Bulletin van de Kruisheren, in het herdenkingsjaar 1995 door de redactie van het Bulletin

uitgegeven (verkrijgbaar bij het provincialaat der Kruisheren in Nijmegen). Voor verdere publicaties verwijzen we naar de kroniek van deze jaargang 1995. Studies-. In voorbereiding zijn volgende publicaties: - L. Samosir (Bonn): De beginperiode der Kruisherenmissie op Java.

106

KRONIEK

- El. Hemford (Diisseldorf): Miniaturen en randversieringen in liturgische handschriften van de Kruisheren. - Roger Janssen (Maaseik): de mentaliteit en de spiritualiteit in de Orde in de tijd van voor de Franse Revolutie tot 1940.

- H. Douma wil zijn beschrijving van het archief van het klooster St. Agatha vanaf 1887 voortzetten. Tentoonstelling'. In het klooster-museum ,,Ter Apel (Nederland)" zijn apostelbeelden van het doxaal van de vroegere kloosterkerk van Bentlage (Rheine) van Mei tot September uitgesteld.

Archief\ De rijksarchivaris in Belgie, de heer E. Persoons, heeft in een brief aan de voorzitter van onze kring er op gewezen dat kloosterarchieven van voor 1796

met zorg bewaard dienen te worden. Religieuze Ordes kunnen desgewenst hun archieven kosteloos deponeren: - In Nederland bij het documentatiecentrum in Nijmegen - In Belgie bij Kadoc in Leuven Ter vergadering werd nog opgemerkt dat de historische nalatenschap van Dr. A. van Asseldonk o.s.c. in het archief van Clairlieu is ondergebracht. Datum kringvergadering 1996: De voorzitter stelde met goedkeuring der leden als datum voor de volgende vergadering vast: woensdag 10 April 1996 om 14.30 wederom in het gastvrije klooster van Maaseik. Daarna werd de vergade ring om 17.15 gesloten. Gerard Reijners o.s.c.

AMICI ISRAEL - In 1992 verscheen bij de Paulist Press (997 Macarthur Boule vard, Mahwah, New Jersey 07430): Johannes Cardinal Willebrands, Church and Jewish people; new considerations. Dit boek van VI + 280 pp. bevat een selectie uit de toespraken en artikelen waarmee kardinaal Willebrands vanaf 1975 tot 1990 in de openbaarheid is getreden. Het valt uiteen in zes hoofdstukken. Het eerste zet de reflecties bijeen over het document Nostra Aetate van 1965, het tweede handelt over kardinaal Bea en zijn betrekkingen met de joden, het derde spreekt over de huidige paus in dezen, het vierde bestaat uit een verzameling thematisch bijeenhorende essays, het vijfde wordt gevormd door drie

uiteenzettingen over The Shoah-Auschwitz. In het zesde hoofdstuk ten slotte zijn toespraken bijeengezet die niet bij een van de vorige hoofdstukken onder te brengen waren. De bruikbaarheid van het boek wordt vergroot door bijlagen, o.a. met de officiele teksten van het Tweede Vaticaans Concilie over de joden en het judai'sme, en sluit af met bibliografische gegevens en aanwijzingen van gebruikte bijbelplaatsen.

KRONIEK

107

Niemand die zich voor dit onderwerp interesseert, mag dit boek ongelezen

laten. In dit tijdschrift echter is dit werk slechts vermeldenswaard wegens de

bladzijden die de schri)*er in het vierde hoofdstuk onder de titel The Church

and Modern Antisemitism wijdt aan de Amici Israel (p. 128-129). Hierover werd al uitvoerig geschreven door A. Ramaekers o.s.c. in zijn In Memoriam

Doctor Anton van Asseldonk O.S. Cruets 1892-1973 (Clairlieu 36 (1978) p. 5-46, i.h.b. p. 14-35). Maar het intrigeert uiteraard wanneer de man die zich zijn hele leven met de verhouding christenen en joden tot op het hoogste niveau heeft bezig gehouden en binnen de Kerk grote invloed heeft uitgeoefend, zijn mening geeft over deze kwestie, die in de twintiger jaren de gemoederen in bepaalde kringen danig heeft bezig gehouden. Amici Israel was een beweging die in het voorjaar van 1926 in katholieke kring op gang kwam en waarvan pater Anton van Asseldonk o.s.c. de grote promotor was. Het doel: de zending van Christus voor ,,de verloren schapen van het huis Israel" voort te zetten. Het programma van de vereniging, dat in het tijdschriftje Pax superIsrael'werd ontvouwd, behelsde onder meer: 1. wijziging van het gebed Pro perfidis Judaeis op Goede Vrijdag; 2. verwerping van de beschuldiging van Godsmoord door de joden; 3. opheffing van de liturgische vie-

ringen ,,related to legends of ritual murders" (Willebrands p. 128). In korte tijd wist dit streven de sympathie te verwerven van vele vooraanstaande geestelijken. Willebrands vermeldt als lid: 19 kardinalen, indusief 5 consultoren van het H. Officie en Merry del Val, de Staatssecretaris van Paus Pius X, 278 bisschoppen en 3000 priesters (vgl Ramaekers, p. 17-18). Toch stuitte deze vereniging binnen de kerk op zo'n grote weerstand, dat zij in 1928 door het H. Officie werd opgeheven. Dit gebeurde op 25 maart van dat jaar, op Goede Vrijdag, een omstandigheid die aan dit Decreet m.i. een onnodig maar onmiskenbaar wrang accent meegaf: alsof op deze wijze het verwijt van de ,,Godsmoord" werd herhaald en onderstreept. In drie punten vat Willebrands het Decreet samen en wie ze leest moet haast wel conduderen dat de punten 1 en 3 met elkaar in tegenspraak lijken en het geheel in een waas van onbegrijpelijkheid hullen. Het Decreet verklaart namelijk:

1. ,,that the original profound spirit of the society was laudabile (praise worthy);

2. that in this spirit the apostolic see condemns antisemitism; but

3. nevertheless the evolution of the sodety ,, Amici Israel" does not correspond with the church's sentiments or the teaching of the fathers or with sacred liturgy, so it must be abolished". (Willebrands 128).

Willebrands haalt een anoniem commentaar aan dat opheldering beoogt te geven over dit decreet. Het bewuste artikel besluit met een paragraaf over het

gevaar van judaisme (het joodse traditionalisme bij de joden-christenen); maar Willebrands constateert nuchter dat het geschreven is ,, in terms which are not helpful to our reflections, and reveal in fact the persistence of prejudices against the Jews" (129).

108

KRONIEK

Na de uitspraken van het Tweede Vaticaans Concilie tracht W. tot een evenwichtige beoordeling van het decreet van 1928 te komen. Letterlijk zegt hij: ,, 1. It was a positive step to affirm that the Christian love for Israel is the reason for the condemnation of antisemitism; such condemnation in fact in subsequent years encouraged many Christian writers in their defense of Jews against antisemitic attacks.

2. The rejection of the program of ,,Pax super Israel", particularly of the above quoted points (which were later adopted during and after the pontificate ofJohn XXIII) can be explained both historically and theologically: historically, because in regard to the Jews, economic, social, political and religious conside rations continued to be confused; theologically, in that the absence of positive reflections on the values of Judaisme — as developed only after the Second Vatican Council and Nostra aetate — was the obstacle to eliminating and repu diating the basic elements of the 'teaching of contempt' present in the church", (p. 129)

V66r 1939 zijn de christenen er niet in geslaagd 'any rational systematic analy sis of the non-religious components of antisemitism' te ontwikkelen en liet de katholieke theologie voUedig verstek gaan om de verhouding joden-christenen positief te benaderen. W. geeft toe dat er veel anti-joodse vooroordelen actief waren die teruggrepen op het middeleeuwse 'teaching of contempt' (p. 134). We kunnen hieraan toevoegen, dat ook op het Tweede Vaticaans Concilie de inzichten nog niet eensluidend bleken te zijn en dat de oorspronkelijke verklaring over de joden veel tegenwerking ondervond (vgl. Xavier Rynne, Brieven uit Vaticaanstad'3, p. 40-43, 397-403). Uit Lumen Gentium nr. 16 echter condudeert Mgr. G. Philips met anderen, dat antisemitisme geen enkele godsdienstige grondslag heeft {De dogmatische Constitutie over de kerk ,, Lumen Gentium ", I, p. 217). Ook kardinaal Willebrands, die onderscheid maakt tussen de historische en geestelijke (goddelijke) dimensie van de kerk, beklemtoont dat antisemitisme geen grondelement is van het Christendom. Ramaekers eindigt zijn beschouwing over de Amid Israel met de vraag: ,,2ou, zonder intriges, een zaak als die van de Amici Israel met met een waarschuwing afgehandeld kunnen zijn, zonder daarom een veelbelovende beweging van gebed, zelfheiliging en bescheiden aktie te likwideren?" En hij laat erop volgen dat volgens sommigen Van Asseldonk te vroeg is geweest en zijn tijd vooruit was (p. 32). Dat laatste kunnen we nu gemakkelijk beamen. En van onze tijd uit gezien had het H. Officie, na eerst de geest van de Amid Israel lofwaardig genoemd te hebben, kunnen volstaan met een aanmaning tot voorzichtigheid i.v.m. het gevaar van judaisme; en zij had kunnen aansporen tot verdere studie, omdat het niet duidelijk was hoe de inzichten van de Amid

in overeenstemming waren te brengen met de ,,teaching of the Fathers". Historici mogen in het jaar 2028 in de archieven van het Vaticaan proberen te achterhalen welke de tegenwerkende krachten waren die tot het decreet van 1928 hebben geleid. Aan pater Van Asseldonk o.s.c. komt hoe dan ook de eer toe destijds reeds helder te hebben ingezien, dat antisemitisme geen godsdien-

KRONIEK

109

stige grondslag had. Het Tweede Vaticaans Concilie heeft hem volkomen in het gelijk gesteld. Zijn nederige ,,blinde gehoorzaamheid " aan het decreet maakt hem in mijn ogen alleen maar groter: deze man zocht absoluut niet zichzelf. Tot besluit van zijn korte beschouwing over de Amici Israel verwijst Willebrands naar een artikel van Dr. Gerhart M. Riegner in de Theologische Literatur Zeitung, februari 1989, 89 (Verpasste Chancen zu einem Christlich Jitdischen Dialog vor der Shoah). Dezelfde auteur schreef het voorwoord tot dit boek. LOEK VAN BELKOM O.S.C.

BENTLAGE - TER APEL. Op 29 april 1995 vond in het Museum Klooster Ter

Apel de opening plaats van de tentoonstelling, getiteld: „ Beelden op hun plaats; Doxaalbeelden uit Bentlage in Ter Apel". De opening geschiedde door mevr. Dr. M. Beilmann, directeur van het Falkenhof Museum in Rheine en Drs. E.O. van der Werff, conservator van het Museum Klooster Ter Apel. Al geruime tijd bestaat er een levendig kontakt tussen de Stichting Museum Klooster Ter Apel en het Klooster-Schlosz Bentlage en het Falkenhof Museum in Rheine.

In een zeer goed verzorgde catalogus verhaalt Truus Brandsma de geschiedenis van doxalen: hun betekenis en hun functie. E. van der Werff vertelt over het doxaal van Ter Apel. Het doxaal van de voormalige kloosterkerk van Bent lage wordt behandeld door R. Breuing, terwijl Geza Jaszei een goede beschrijving geeft van Heinrich Brabender, de maker van de doxaalbeelden van Bent lage. Het werk van Brabender in Bentlage is vermoedelijk ontstaan rond 1500 na de bouw van de kloosterkerk in 1484. Brabender vervaardigde de ca. 68 cm hoge beelden uit Baumberger kalkzandsteen. Het klooster Bentlage werd in het jaar 1830 opgeheven en veranderd in de residentie van de hertogen Looz-Corswarem. In 1822 werd de voormalige sacristie met ingebruikneming van een aantal voorwerpen uit de kloosterkerk als slotkapel ingericht. Nadat inmiddels delen van het gewelf van de kerk als gevolg van brand waren ingestort, begon men in 1828 met de algehele afbraak van de kloosterkerk. In die tijd moet ook het doxaal verwoest zijn. Gelukkig werd daar bij het grootste gedeelte van de daarbij behorende beeldencyclus gespaard. Vier onbeschadigde beelden kwamen via onbekende wegen terecht in de kapel van het in 1851 gestichte Matthias-hospitaal in Rheine van waaruit zij kort na 1896 naar de Dionysiuskirche in Rheine werden overgebracht. Een beeld van de H. Joannes, waarvan de handen verloren waren gegaan, bleef in het bezit van de pastoor, die het als beloning aan zijn werkster gaf; het beeld van de apostel Philippus kwam in 1983 uit het huis van een kunstschilder naar het Landesmuseum in Miinster. Het restant bleef in de slotkapel van het klooster Bentlage. De figuren uit het middenstuk van het doxaal gingen verloren: het Christusbeeld en de beelden van Joannes de Doper, Petrus en Andreas. Na afloop van de tentoonstelling verhuizen de beelden weer naar Rheine om in 1996 een plaats te krijgen in een vleugel van het gerestaureerde Kloster-

110

KRONIEK

Schlosz Bentlage waar een van de drie vleugels zal worden ingericht voor de geschiedenis van de Kmisherenorde. De elf tentoongestelde beelden zijn in de catalogus afgedrukt.

Wij zijn zeer blij met de samenwerking tussen Bentlage en Ter Apel die in de toekomst zeker nog hechter zal worden. Een welgemeende felicitatie aan de organisatoren van deze tentoonstelling die een bezoek aan Ter Apel ten voile waard is. P.W.

FALKENHAGEN - Zum sechsten Mai machte der Interessentenkreis fur die Geschichte des Kreuzherrenordens seinen jahrlichen Ausflug. Diesmal war das Ziel: die ehemalige Kirche und das Kloster der Kreuzherren in Falkenhagen. Seit ca. 1600 sind Kloster und Kirche im Besitz der Lippischen Landeskirche. Die Pfarrer von Falkenhagen haben sich lobenswerter Weise dafiir eingesetzt,

dafi die Kirche und was vom alten Klosterbau noch iibrig war, restauriert und teilweise im urspriinglichen Zustand wiederhergestellt wurde. Besonders Pfar rer Jiirgen Wieggrebe sind wir zu Dank verpflichtet. Die wunderschonen Chorfenster leuchten wieder in alter Klarheit.

Am Freitagabend, dem 30. September traf sich der Interessentenkreis im Hotel ,,Zur Post" in Hummersen zu einem gemeinsamen Essen. Nach der iippigen Mahlzeit fiihrte uns Dr. Hans-Ulrich Weifi, Bochum, in die Geschichte des Klosters Falkenhagen ein. Darauf folgte ein reges Gesprach, das in einem gemutlichen Beisammensein seinen Abschlufi fand. Am Samstag, dem 01. Oktober gab Herr Willy Gerking, Niese, uns eine ausgezeichnete Fiihrung durch Kirche und Kloster. Anschliefiend fiihren wir nach Liigde. Da besuchten wir zunachst unter Fiihrung von Herrn Hermann Spiehs, dem stellvertretenden Biirgermeister, die Kilianskirche und machten dann eine Wanderung durch den historischen Stadtkern. Mit einem gemeinsamen Mittagessen endete dieser interessante, lehrreiche Ausflug. Unser besonderer Dank gilt Hern Gerhard Schmidtmeyer, der fur uns an Ort und Stelle alles auf hervorragende Weise organisiert und uns die ganze Zeit begleitet hat. Dr. Ger. Q. Reijners o.s.c. GLINDFELD - Ende Mai 1994 had die Stadt Medebach ihr 850-jahriges Jubi-

laum gefeiert (Ersterwahnung in einer Urkunde des Kolner Erzbischofs Arnold I von Wied aus dem Jahr 1144). Dieses Jubilaum war Anlafi zu verschiedenartigen Festveranstaltungen, u.a. zu einem historischen Aufzug, woran sich auch ,, Glindfelder Kreuzherren'' beteiligten.

Auch wurde eine Festschrift ,, Geschichte von Stadt undAmt Medebach" im Auftrag der Stadt Medebach von Prof. Dr. Harm Klueting (Koln) beim Ver-

KRONIEK

HI

lag Aschendorff in Miinster 1994 herausgegeben. Dieses Werk (mehr als 700 Seiten) ist das Ergebnis umfangreicher, wissenschaftlicher Forschungen von 25 Autoren: Historikern, Archivaren sowie Fachleuten aus anderen Bereichen, u.a. Kommunalverwaltung und Forstwesen.

In mehreren Beitragen dieser Festschrift ist von den Glindfelder Kreuzherren die Rede. Die ist um so verstandlicher, da das Kloster Glindfeld seit 1630 fur die Seelsorge im Dekanat Medebach zustandig und der Prior des Klosters seit 1683 in Personalunion Dechant des Dekanates Medebach war. ,,Das Kloster Glindfeld", soj. Schindler \ ,,bildete (im 17. und 18. Jahrhundert) das Zentrum des geistigen und geistlichen Lebens in der Region''.

Dr. H.U.-Weifi hat den Beitrag ^Kloster Glindfeld11 (S. 593-617) verfafit. Im Vergleich zu seiner Studie iiber Glindfeld in der Zeitschrift ,,Clairlieu" 2 bedeutet dieser Beitrag eine Erweiterung und Bereicherung. Er hat hier namlich auch die Vorgeschichte des Klosters geschildert (S. 593-600), die zum besseren Verstandnis der spateren Entwicklung wichtig ist. Ein Kloster von ,,Augustinerinnen", das um 1177 in Kiistelberg (bei Medebach) gegriindet war, wurde 1297 nach Glindfeld verlegt. Es war der Mutter Gottes (vallis B.M.V.) und dem hi. Laurentius geweiht. Dieses Patrozinium haben die Kreuz herren ubernommen, obwohl das Haus gewohnlich als ,,Kloster Glindfeld" bezeichnet wurde. Seit 1342 hat das Kloster das Patronatsrecht iiber die Medebacher Pfarrkirche. Als die Kreuzherren 1499 das Kloster von den Schwestern iibernahmen, gingen auch die Rechte und der Grundbesitz der Augustinerinnen in die Hande der Kreuzherren iiber. Die eigentliche Geschichte des Kreuzherrenklosters (1499-1804) hat Dr.

Weifi auf gemeinverstandliche Weise mit hoher Anerkennung fiir die Verdienste der Patres fur die Erhaltung des katholischen Glaubens und die Durchwirkung der katholischen Reform im Dekanat Medebach erzahlt. Der Verfasser hat auch eine Bestandsaufnahme der Klosterbibliothek nach Auflosung des Klosters hinzugefiigt. Von den 935 Titeln konnten 400 Werke ermittelt werden; die wichtigsten davon hat Dr. Weifi namentlich aufgefiihrt (S. 612-614). Auch hat der Autor einige Notizen iiber den Grundbesitz des Klosters gemacht (S. 614-616). Der Glindfelder Grundbesitz erstreckte sich im 17. Jh. weit iiber die Grenzen des damaligen Amtes Medebach aus, vor allem der Waldbesitz war sehr ausgedehnt. Obwohl die letzten Jahre des Klosters — zeitbedingt — nicht die besten

waren, konnen wir mit grofier Achtung auf das Kloster Glindfeld und seine Geschichte zuriickblicken. Dies hat Dr. Weifi in seinem Beitrag den Medebachern und den Kreuzherren zuliebe auch fur die Zukunft schriftlich festgehalten. Dr. Ger. Q. Reijners o.s.c.

1 In seinem Beitrag: ,,Die katholische Kirche in Medebach vom Ende der Truchsessischen Wirren (1584) bis zur Gegenwart", in „Geschichte von Stadt und Amt Medebach", S. 503. 2 Clairlieu 1962-1963, S. 177-191.

112

KRONIEK

HELENENBERG — In ,,Eiflia sacra", Studien zu einer Klosterlandschaft (Band 70 der Quellen und Abhandlungen zur Mittelrheinischen Kirchengeschichte, herausgegeben von Johannes Motscher und Martin Schoebel), Mainz 1994, hat Eduard Iichter die Geschichte der ,,Kreuzherren von Helenenberg"

(S. 257-272) beschrieben. Es ist ein historisch gut dokumentierter Aufsatz, grofitenteils seiner bekannten Studie in ,,500 Jahre Helenenberg" (1988) entnommen (vgl. Clairlieu 1989, S. 201-204).

Wir freuen uns, dafi so die Geschichte des Kreuzherrenklosters Helenenberg bei Trier einem weiteren Kreis von Interessenten zuganglich geworden ist. G.R.

KERNIEL — In Leodium van juli-dec. 1994, (pp. 72-75) signaleert ereconservator dhr. R. Forgeur (Conservateur honoraire des Manuscrits de l'Univ. de Liege) ons het bestaan van een Koor-antiphonarium dat misschien uit Coolen-Kerniel afkomstig is. Antiekhandel ,, V Molenhof\ uit Dormaal nabij Sint-Truiden, is in bezit van dit unieke handschrift. Het is een koorboek van perkament-bladen, 30 op 40 cm., met talloze sierletters en miniaturen, 120 folio's, in leder ingebonden. De heiligen-feesten zijn niet precies gedateerd, dat was toen de gewoonte. Ze zijn in de gebruikelijke volgorde gerangschikt beginnend met Andreas (30 nov.) tot Maria Presentatie (21 nov. van het volgend jaar). De feesten van Augustinus, Helena, Quiriacus en Odilia... de suffragia

van het H. Kruis en... het rood-witte kruisje in een van de miniaturen... doen dhr. Forgeur veronderstellen dat het om een koorboek gaat uit een kruisherenklooster. De initiaal van Maria Lichtmis is gedateerd: 1503. De aanwezigheid van het feest van Sint Lambertus doet vermoeden dat het gaat om een klooster uit het Bisdom Luik. De auteur onderzocht de titelfeesten van de 17 Kruisherenkloosters in het diocees en speciaal de manier waarop de titelfeesten in het handschrift werden voorzien van sierletters en miniaturen. Hij meent uiteindelijk te mogen besluiten dat het waarschijnlijk een koorboek van Kerniel zou zijn.

Enkele maanden geleden was ik in de gelegenheid om het persoonlijk in te zien... De vraagprijs was toen: 1.800.000 Fr. C. BRASSEUR O.S.C.

MARIENFREDE - HJ. STENKAMP, Die Aufhebung des Klosters Marienfrede, Jahrbuch des Kreises Wesel, 15 (1994), S. 119-129. Dieser Aufsatz ist eine willkommene Erganzung zu den Angaben von Dr. R. Haafi, der uns in seiner Studie iiber ,,Die Kreuzherren in den Rheinlanden" nur ganz allgemein iiber die Aufhebung des Klosters Marienfrede unterrichtet hatte1. 1 Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn 1932, S. 132-147, bes. S. 146-147.

KRONIEK

113

Herr Stenkamp hat in seinem Artikel die betreffende Bestandsaufnahme der Aufhebungskommission (die Herren Westermann und Duden aus Wesel) in Auszugen wortlich wiedergegeben. Da in den Protokollen aufier dem Inventar auch Angaben iiber Baubestand und Raumordnung zur Zeit der Aufhebung sowie iiber die dort noch anwesenden Ordensmitglieder gemacht wurden2, scheint es mir angebracht, einiges daraus in ,,Clairlieu" schriftlich festzuhalten. Dazu kommt noch, daft von Kirche und Kloster heutzutage praktisch nichts mehr zu sehen ist. Blofi eine Anhohe im Gelande erinnert noch daran, daft hier von 1444 bis zur Aufhebung (1804) ein bedeutendes Kreuzbruderkloster gestanden hat.

Es gibt nur eine Klevische Katasterkarte aus 1733 3, weiter keine Abbildun-

gen des Klosters.

Dem Protokoll der Kommissionsakten ist folgendes zu entnehmen: Kloster und Kirche bildeten eine Vierflugelanlage, die innen im Erdgeschofi einen Kreuzgang hatte.

Die Kirche bildete den Nordfliigel und war orientiert. Sie war ein richtiger ,, Altbau" noch aus dem 15. Jh. WeihbischofJohannes von Miinster hatte sie am 15. Oktober 1464 konsekriert4. In den siebzigerjahren des 15. Jhs. wurde in der Kirche ein Gewolbe angebracht. Laut Protokoll der Aufhebungskommission war 1804 ihr Mauerwerk ,,zerrissen und hat man zur Halterung unter dem Gewolbe eiserne Stangen ange bracht". Sie hatte wenigstens drei Altare. Eigens erwahnt wurde im Protokoll eine ,,kleine, hubsche vor nicht vielen Jahren neugebaute Orgel". Die drei Flugel des Klosters sind am Ende des 17. Jhs. und im 18. Jh. nacheinander erneuert und teilweise umgebaut: Der Sudflugel 1698, der Westflugel 1741, der Ostfliigel 1788. Diese Baumafinahmen deuten schon auf eine gunstige Wirtschaftslage des Kloster hin. Urn 1750 gait Marienfrede als eines der begiitertsten Hauser des Ordens 5.

Was die Raumordnung betrifft, konnen wir dem Protokoll folgende Einzel-

heiten entnehmen:

- Der Sudflugel — der Kirche gegenuber — bildete die Vorderfront des Klos ters. Er hat drei Eingangsturen mit Treppen davor, die mittelste war der Haupteingang. Die totale Lange des Sudflugels wird mit 148 Fufi (etwa 45 M) angegeben. Im Erdgeschoft hat er 10, im Obergeschofi 13 Fenster. Im Erdgeschofie befanden sich von Ost nach West: drei zum Priorat geho-

rende Zimmer, ein Sprechzimmer, ein grofier Empfangsaal, ein kleines Sprechzimmer, die Kiiche sowie das Biiro des Prokurators des Klosters. - Der Ostfliigel war 191 Fufi lang (etwa 58 M.) und hat je neun Fenster im

Unter- und Obergeschofi. Hier erwahnt Herr Stenkamp im Erdgeschofi nur ein 2 Staatsarchiv Diisseldorf, Kleve Kammer 3532, bes. S. 13-22 (Inventar).

3 Staatsarchiv Dusseldorf, Kleve Kataster VHIb, Nr. 31, Blatt 5 4 R. Haafi, a.a.O., S. 137. 5 R. Haafi, a.a.O., S. 143.

114

KRONIEK

Krankenzimmer mit Nebenstube. Meines Erachtens sind diesem langgestxeckten Fliigel noch zuzuordnen, wie iiblich in unseren alten Klostern (u.a. Bentlage, Ter Apel und St. Agatha): die Sakristei, angrenzend am Chor der Kirche, und wahrscheinlich auch der Kapitelsaal und ein Rekreationsraum (Calefactorium), die nirgendwo aufgefiihrt werden. - Beim Westfliigel werden keine Mafie angegeben. Man diirfte voraussetzen, dafi er die gleiche Lange wie der Ostfliigel hatte. Im Erdgeschofi waren 8, im Obergeschofi 9 Fenster. In diesem Fliigel befanden sich der Sommer- und Winterremter (refectorium) und einige Abstellraume. - Im Obergeschofi war im Ostfliigel an die Kirche angrenzend eine Kapelle mit Altar fur die Kranken, dann folgten die Zimmer fur die Patres, in der Mitte war ein langgestreckter Flur. Jeder Pater hatte zwei Zimmer gegeniiber einander. Weiter befanden sich im Obergeschofi: die Bibliothek mit Buchbinderei, die Schneiderei, Zimmer fiir die Briider und Bediensteten (Domestiquen) und zwei Gastezimmer. Die genaue Aufteilung der Raume ist aus dem Protokoll nkht ersichtlich.

Das ganze Haus war unterkellert und hatte einen Speicher, wo u.a. Korn aufbewahrt wurde. Auf dem Gelande des Klosters gab es aufierdem mehrere Nebengebaude:

- Siidwest vom Kloster: ein Holzschuppen und eine Remise (15 x 9 M.). - Nebenan im Siiden: das Brau- und Backhaus (14 x 8 M.) mit in der Mitte eine Durchfahrt (iiber die kleine Issel) zum Wirtschaftshof. Auf diesem Wirtschaftshof befanden sich: - Eine grofie imjahr 1775 neu erbaute Scheune (30 x 15 M.) - Ein Gebaude fur die Unterkunft der Bediensteten, auch Frauenhaus genannt, aus dem Jahr 1767 (15 x 9 M.), das auch als Waschhaus diente. - Das Torgebaude, 1751 neugebaut, an der aufieren Holzbriicke (30 x 9 M.) mit einer Wassermiihle. Wie der Katasterkarte zu entnehmen ist, sah die Klosteranlage wie eine Wasserburg aus, von Graben umzogen6. H. Eskes riihmt in seine ,,Historie van het land van Cleve" Marienfrede als ,,een schoon Kruysheerenklooster " 7. Eine Notiz im Protokoll vom 3. Juni 1806 deutet an, dafi das Leben im Klos ter nach dem Besuch der Aufhebungskommission 1804 zunachst wieder seinen gewohnten Lauf genommen hatte. Aufgrund eines erneuten Aufhebungsbeschlusses durch Joachim Murat, den Schwager Napoleons, der 1806 Grofiherzog von Berg geworden war, wurde noch im selben Jahr ein zweites, umfangreiches Inventar-Protokoll erstellt8. Darin sind auch die Kreuzherren namentlich verzeichnet. Es werden noch 12

Ordensleute aufgefiihrt:

6 Bruder Edgard Claes o.s.c. (Diest/Belgien) hat einen Entwurf von Kirche und Kloster gezeichnet, den wir dem Text beilegen (vgl. Clairlieu 1988, S. 42). 7 Geldern 1789, S. 21. Zitat bei R. Haafl, a.a.O. S. 143. 8 Staatsarchiv Diisselforf, Grofiherzogtum Berg 986 I + II, bes. II, S. 27.

KRONIEK

y

• / ' r

\ .

115

V

s ~*

Reconstructie door Edgard Claes osc.

- Prior Martinus Janssen aus Maastricht, ehemaliger Prior von Venlo (75).

- Gerhard Mertens, ehemaliger Prior von Marienfrede und 1767 und 1773 Definitor des Ordens, aus Erkelenz (72). - Arnold Meyer aus Bentheim (84). - Carl David Busch aus Dingden (68). - Dominikus Baudoin aus Maastricht (61). - Ruttger Clerck aus Wesel (61). - Johann C. Riihle aus Meppen (56). - Wilhelm Kiippers aus Erkelenz (43). - Peter Jopen aus Erkelenz (37). - Franz Hermes aus Erkelenz, Prokurator (36).

- Josef Thomassen aus Briiggen (36). - Theodor Dumyhei, Bruder, keine weiteren Angaben.

116

KRONIEK

Bemerkenswert ist, dafi 4 von den 12 Bewohnern aus Erkelenz stammen. Ob hier der Einflufi von Prior und Definitor Gerhard Mertens eine Rolle gespielt hat? In dieser Iiste sind auch die Namen von mehreren ,,jungen Patres" aufgefuhrt. Daraus zeigt sich, dafi die Anziehungskraft von Marienfrede auch am Ende des 18. Jhs. nicht nachtgelassen hatte. Die Zahl der Bediensteten des Klosters (Knechte und Magde) wird mit 14 angegeben. ,,Da aber nun (1806) die Eigenwirtschaft aufgegeben werden mufi, soil das Personal demnach um die Halfte ireduziert werden''. Im Herbst 1806 kommt es zur offentlichen Versteigerung des Klostersinventars. Wenn man meinen wurde, die Ordensleute wiirden nun umgehend das Kloster verlassen, dann hat man sich getauscht. Im Oktober 1806 reichten 6 Patres ein Bittschreiben ein, in dem sie um Erlaubnis baten, in ihrem Zimmer wohnen zu bleiben. Sie hatten noch keine passende Wohnung finden konnen; aufterdem blieben so die Gebaude weiterhin beaufsichtigt und gepflegt und wiirde dem Diebstahl vorgebeugt. Sie erhielten die erbetene Erlaubnis. Im selben Jahr noch wurde aber der Gottesdienst in der ,,ruinosen" Kirche verboten. Auch das Gelaute sollte aufhoren. Im November 1806 wurden dann die drei Glocken und die Turmuhr sowie die schone kleine Orgel verkauft. Im Marz 1808 wurde die Kirche offentlich zum Abbruch versteigert9. Die Mauern und Giebel zum Kreuzgang soilten stehen bleiben, damit die Trakte nicht zerstort wurden.

Auf Dekret Napoleons vom 28. Marz 1812 wurde schliefilich der ganze Besitz verkauft. Erst dann verliefien die letzten Patres das Kloster... Die wertvollen Handschriften aus dem Kloster Marienfrede werden jetzt in der Handschriftenabteilung der Bibliothek der Universitat Diisseldorf sorgfaltig verwahrt. Urkunden und andere Akten des Klosters, die immer sicher in Archiv-Truhen aufbewahrt waren, befinden sich nun im Staatsarchiv Diissel dorf. Eine griindliche Untersuchung dieser Dokumente diirfte eine lohnende Aufgabe sein. Wir Kreuzherren sind Herrn Stenkamp zu Dank verpflichtet, weil er unsere Kenntnisse vom Kloster Marienfrede in der Zeit der Auflosung durch seine Veroffentlichung um bedeutende Einzelheiten erweitert hat. Dr. Ger. Q. Reijners o.s.c.

9 Staatsarchiv Diisselforf, Grofiherzogtum Berg 987.

KRONIEK

117

OSTERBERG - WESTFALISCHES KLOSTERBUCH. Lexikon der vor 1815 errichteten Stifte und Kloster von ihrer Griindung bis zur Aufhebung. Zweiter Teil. Herausgegeben von Karl HENGST, Aschendorff Miinster 1994.

Im Friihjarh 1994 ist der zweite Teil des Westfalischen Klosterbuches (Miins ter - Zwillbrock) erschienen. Uber die Zusammenstellung dieses Lexikons und den Aufbau der einzelnen Artikel habe ich ausfiihrlich in der Chronik von

Clairlieu 1993, S. 186-188 berichtet. Deshalb kann ich mich hier beschranken auf den Artikel uber das Kreuzherrenkloster Osterberg bei Osnabiick (s. 172-175). Er ist wiederum von der Hand von Dr. H.-U. Weifl, der in sein Buch ,,Die Kreuzherren in Westfalen" (Clairlieu 1962-1963) eine Studie uber Oster berg aufgenommen hatte. Sein Artikel im Westfalischen Lexikon ist gewissermafien das Gerippe seiner Studie in Clairlieu: eine Fiille von Kurzinformationen. Wir vermissen die einfuhlsame, lebendige Darstellung, die seinen Aufsatz in Clairlieu auszeichnete. Schuld daran ist nicht der Verfasser, sondern das straffe, analytische Gliederungsschema dieses Lexikons. Eine Ausnahme bildet Absatz 1.3: ein Abrifl der Geschichte des Klosters. Es scheint mir angebracht, das Wesentliche daraus hier zu erwahnen, und zwar aus zwei Griinden: Das Kloster Osterberg gehorte im ersten Jahrhundert seines Daseins zu den ftihrenden Hausern des Ordens und zweitens die Geschichte dieses Hauses ist relativ unbekannt. Und dies findet wiederum seinen Grund darin, dafi das Archiv des Klosters verlorengegangen ist, wahrscheinlich im Dreifiigjahrigen Krieg beim Brand im Kloster Bentlage (1647), wohin der Konvent von Osterberg 1636 vor den Schweden gefliichtet war. Wir sind also fiir die Geschichte von Osterberg angewiesen auf andere Archive, vor allem auf die Staatsarchive im Miinster und Osnabriick, sowie auf die Bestimmungen der Generalkapitel vom Orden vom HI. Kreuz 1410-1786, die uns erhalten sind. Das Gut Osterberg wurde den Kreuzbriidern 1427 von den befreundeten Briidern des gemeinsamen Lebens geschenkt, um dort eine Niederlassung zu griinden. Der Kolner Prior Johannes ter Borch samt seinem Konvent wurde mit der Ubernahme beauftragt. Graf Otto von Tecklenburg, in dessen Gebiet das Gut Osterberg gelegen war, gab seine Genehmigung und sicherte den Kreuz briidern seinen Schutz zu. Papst Eugen IV bestatigte 1431 die Griindung. Osterberg war somit eines der ersten Hauser, die nach der Ordensreform von 1410 gegriindet wurden. Bis zur Reformation war die Observanz im Kloster ausgezeichnet dank einer Reihe tiichtiger Prioren: Theoderich von Warburg

(1445-1469), Johann von Beckem (1487-1509), Hermann Herde (1511-1526), Henricus von Deventer (1532-1538), der im Jahr 1538 zum Ordensgeneral gewahlt wurde. Viele dieser genannten Prioren waren mehrmals Definitoren und Visitatoren im Orden. Im Jahr 1478 zahlte der Konvent neben dem Prior 18 Capitulares.

Der Konvent Osterberg hat mafigeblich beigetragen zur Griindung der Hau ser Hoorn und Sneek in den Niederlanden sowie Hohnscheid und Glindfeld in Deutschland.

118

KRONIEK

Die Lage anderte sich einschneidend, als Graf Konrad von Bentheim und Tecklenburg (1524-1557) auf Treiben von Philip von Hessen zur Reformation iibertrat. Zunachst verbot er die Zelebration der hi. Messe; kurz danach vertrieb er die Kreuzbriider, eignete sich die Klostergebaude widerrechtlich zu und liefi sie teilweise abreifien. Der Orden legte Einspruch ein, Kaiser Karl V zwang den Grafen 1552 zur Rikkgabe. Nach dem Augsburger Frieden (1555) verschlechterte sich das gespannte Verhaltnis zwischen Grafen und Kloster merklich (cuius regio, eius et religio). Durch diese religiosen und politischen Verwicklungen in der zweiten Halfte des 16. Jhs. hatten auch Zucht und Ordnung im Kloster spiirbar nachgelassen. Eine zweite Aufhebung folgte 1618, die endgiiltige Auflosung 1633, als die Kreuzbriider vor den Schweden nach Bentlage fluchteten. Die Leitung des Ordens wollte jedoch diese Auflosung nicht anerkennen und ernannte bis in die zweite Halfte des 18. Jhs. Titular-Prioren von Osterberg. Der Name hat sich in der heutigen Bauernschaft ,,Osterberg" erhalten. Dr. Ger. Q. Reijners o.s.c.

UDEN - In 1994 doctoreerde aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam Marc Wingens op het proefschrift ,,Over de grens, de bedevaart van katholieke Nederlanders in de zeventiende en achttiende eeuw". De Schr. behandelt in zijn proefschrift voornamelijk de bedevaartplaatsen Handel, Kevelaer en Uden, terwijl terloops ook andere o.a. Scherpenheuvel aan bod komen. Het proef schrift is ingedeeld in zes hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk geeft een overzicht van de sacrale dynamiek in de Nederlanden en het Nederrijngebied. Vervolgens wordt het handelen belicht dat tot de kerkelijke ordening van de sacrale plaatsen heeft geleid. Hierna worden de middelen behandeld die ten behoeve van de spiritualisering werden ingezet: biecht, communie en de verering van het H. Sacrament. In het vierde hoofdstuk gaat de aandacht uit naar de omvang van de nederlandse bedevaarten naar Handel, Kevelaer en Uden en naar de reikwijdte van hun uitstraling in de Republiek en wordt tevens naar een verklaring gezocht voor de nederlandse keuze naar deze drie plaatsen. Vervolgens wordt onderzoek gedaan naar de benadering van het heilige aan de hand van de al dan niet uitgegeven wonderverslagen. Het laatste hoofdstuk bespreekt het handelen van de nederlandse pelgrims tijdens hun bedevaartstochten en in hun plaatsen van herkomst. Uitvoerig komen hier ook de diverse broederschappen ter sprake.

Voor de Kruisheren is vanzelf van belang de geschiedenis van de bedevaar ten naar en de verering van O.L.Vrouw ter Linde te Uden (bl. 92-130). Jam

mer dat de auteur hier niet even is ingegaan op de geschiedenis van het oor-

spronkelijke beeldje van O.L.Vrouw dat indertijd gestaan heeft in de lindeboom naast de oude Mariakapel. Het tegenwoordige Mariabeeldje dat nu vereerd wordt in de kapel te Uden is van latere tijd dan het oorspronkelijke. Dit laatste wordt thans bewaard in de kluis van het klooster te Uden. Bij de bouw van de tegenwoordige kapel verhuisde het oorspronkelijke beeldje na een omweg bij

KRONIEK

119

de familie Heesters. Een aantal jaren geleden kwam het weer in het bezit van de Kruisheren. In 1674 kreeg de toenmalige prior van het Udense klooster, Nicolaus Cremers, offkieel de zorg toegewezen voor de bediening van de kapel. Zeer veel steun ondervonden de Kruisheren van de keurvorst van de Palts toen zij de strijd moesten aangaan met een zekere rector Vos die in 1694 de cultusleiding van de kapel zelf ter hand wilde nemen. Het proefschrift is verlucht met een groot aantal landkaarten en foto's en besluit met een uitgebreide lijst van geraadpleegde archieven, een literatuurlijst en een register. Het is buitengewoon verzorgd uitgegeven in de serie SUNMemoria te Nijmegen en telt 304 bladzijden. Marc Wingens heeft bij zijn onderzoek werkelijk geen bron onbenut gelaten en verdient alle lof voor dit uiterst gedegen werk. Wij zijn hem dankbaar omdat hiermee de geschiedenis van de verering van O.L.Vrouw ter Linde te Uden weer een stuk rijker is geworden. P.W. OSC

WICKRATH - Thomas WOLF, Prioren des Kreuzherrenklosters Wickrath von 1691-1794. Erlauterungen zu funf Portraitaufnahmen im Stadtarchiv Monchengladbach, in ,, Mitteilungen aus dem Stadtarchiv Monchengladbach" Nr 11/1994. Wie Cl. Brasseur schon in der Chronik von Clairlieu 1990-1991, S. 152-154 erwahnt hatte, hingen im Pfarrsaal des Pfarrhauses in Wickrath funf Gemalde von Wickrather Prioren, die leider beim Bombenangriff am 26. Februar 1945 verlorengingen. Glucklicherweise wurden aber vor einigen Jahren im Privatbesitz Fotoaufnahmen (Schwarz-weifi) dieser Gemalde entdeckt. Seitdem befinden sich Ablichtungen im Bildarchiv der Stadt Monchengladbach, in die Wickrath nun eingemeindet ist. Thomas Wolf gibt in seinem Artikel in den ,, Mitteilungen " in knapper Form die wichtigsten Lebensdaten der funf dargestellten Prioren, die gleichzeitig auch Pfarrer in Wickrath waren:

Matthias Neesen (1691-1720), vor allem bekannt durch seine grofie Bautatigkeit fur Kirche und Kloster. Sein Wahlspruch: ,, Nisi Dominus aedificaverit domum, in vanum laboraverunt, qui aedificant earn" (Ps 127,1) deutet schon darauf hin, wen er als den eigentlichen Bauherrn erkannte. Er eiferte auch fur die Klosterdisziplin und die Weiterbildung seiner Mitbriider. Henrich Sylvester Golt (1720-1741) War ein guter Seelsorger. Er wurde dreimal vom Generalkapitel des Ordens zum Definitor gewahlt (1727-1733-1739) und besafi im Orden eine grofie Autoritat (vgl. Def. 1749).

Adolf Winand (1741-1774) Wahrend seiner Amtszeit flammten die Streitigkeiten mit den protestantischen Freiherren von Quadt (den Landsherren) wieder auf, die die katholiken Einwohner von Wickrath bei ihren traditionellen Frommigkeitspraktiken belastigten.

120

KRONIEK

Anton Rheimbach (1774-1784) Dieser war leider seit 1782 durch einen Beinwunde an das Bett gefesselt und erlag 1784 den Folgen seiner Krankheit. Conrad Ohoven (1784-1794) Er war schon ab 1768 Prokurator des Klosters und wurde 1784 zum Prior gewahlt. Im Jahr 1794 ubernahm er das Priorat im benachbarten Kloster ,, Hohenbusch " bei Erkelenz.

Allesamt waren es tuchtige Prioren und Seelsorger, die auch im Orden sehr geschatzt wurden: Neesen und Golt waren vicarius generalis (Bevollmachtigter des Generalmagisters) der Maasprovinz, Thissen und Rheimbach vicarius generalis

fur die Rheinprovinz.

Fur die Erhaltung des katholischen Glaubens in Wickrath in der Zeit der

,, Aufklarung " waren sie von grofier Bedeutungl.

Ger. Q. Reijners o.s.c.

1 Diese ,, Mitteilungen aus dcm Stadtarchiv Monchengladbach'' erhielt ich dankenswerter-

weise durch Vermittlung von Martin Otten aus Wickrath.

,,CLAIRLIEU"

Tijdi

nis van de Kruisheren. 100 biz.

or bun tekst.

/.'r

irlteu

!\ Till\ In 'T&TlkiQ

71) JUT i'Vf.

■

■rsfoort

VAN I'!

Dn. I. 10, ML i'roj.

,'is - France

ik - B, C. BR;

P. Wlh l :,.,.,.

JO, ML - '

r - Amenjauri

CLAIRLIEU JAARGANG. TijDSCHRIFT GEWIJD AAN DE. ;l Friars revjshed. 53stc. L)c van Diest onder bet Hnor.iai van L. Luybcn

Recommend Documents