Chronische pijn en de behandeling met TENS Een literatuurstudie naar de toepassing van instelparameters
Beroepsopdracht van Hanke van der Borg & Sandra Sluijter Amsterdamse Hogeschool voor Paramedische Opleidingen Instituut Fysiotherapie Amsterdam, februari 2005
Inhoudsopgave Voorwoord
3
Samenvatting
4
Inleiding
4
Methode
5
Resultaten
6
Discussie
9
Conclusie
10
Dankbetuiging
10
Literatuurlijst
11
Bijlage 1:
Achtergrond TENS
13
Bijlage 2:
Vraagstelling
14
Bijlage 3:
Tabellen
15
Bijlage 4:
Afkortingen
21
2
Voorwoord De opdrachtgever van de beroepsopdracht betreft de fysiotherapeut Michel Kraima werkzaam in het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis (OLVG). In het OLVG zijn op de afdeling Fysiotherapie vier fysiotherapeuten die met Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation (TENS) werken. De patiëntengroep die met TENS behandeld wordt, is poliklinisch onder behandeling van de Anesthesioloog voor chronische pijn. Op de afdeling fysiotherapie van het OLVG bestaat onduidelijkheid over de toe te passen parameters van TENS bij de behandeling van patiënten met chronische pijn. Het OLVG heeft in 2000 op Cochrane een systematic review gevonden waarin de effecten van TENS bij chronische pijn beschreven werden. In dit artikel werd geen eenduidige conclusie getrokken over de optimale parameters en het effect van TENS bij chronische pijn. Naar aanleiding hiervan heeft het OLVG de opdracht opgesteld om via een literatuurstudie te achterhalen of optimale parameters in de literatuur beschreven zijn. Er is in verschillende databases gezocht naar artikelen die tussen 2000 en 2004 gepubliceerd zijn. Uit de artikelen zijn de vermelde parameters geëxtraheerd en overzichtelijk weergegeven. Het doel van het onderzoek is het vervaardigen van een overzichtsartikel aan de hand van een literatuurstudie, waarin de verschillende instelparameters van TENS per chronisch pijnsyndroom overzichtelijk worden weergegeven.
3
De behandeling van chronische pijnsyndromen met TENS: een overzicht van instelparameters Borg H.A.A. van der, Sluijter S.M.C.
Samenvatting Inleiding Naar aanleiding van de review van Carroll et al blijkt dat niet bekend is wat de optimale parameters van Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation zijn bij de behandeling van chronische pijnpatiënten. Er is besloten om de meest recente literatuur te bestuderen. Gezocht is naar publicaties tussen 2000 en 2004. Het doel is de meest effectieve op evidentie gebaseerde parameters voor de behandeling met TENS bij patiënten met chronische pijn te beschrijven. Methode Alleen Randomised Controlled Trials, systematic reviews en meta-analyses zijn opgenomen in de literatuurstudie. De onderzoekspopulatie moest uit chronische pijnpatiënten bestaan. Er is gezocht in Cochrane, Pubmed (MEDline), PEDro en Cinahl naar artikelen die gepubliceerd zijn tussen 2000 en 2004. Er is onder andere gezocht op de trefwoorden TENS, chronic pain, musculoskeletal disease en termen gerelateerd aan deze trefwoorden. Twee onderzoekers hebben afzonderlijk 19 artikelen gelezen en beoordeeld aan de hand van checklists. Tien artikelen zijn geïncludeerd. Van deze artikelen is de mate van evidentie bepaald en zijn de belangrijkste parameters overzichtelijk weergegeven in dit artikel. Resultaten Geïncludeerd zijn zes RCT’s, één systematic review en drie meta-analyses. Meerdere vormen van TENS zijn beschreven in de verschillende artikelen. De instelparameters pulsduur en frequentie varieerden niet ten opzichte van elkaar. De behandelduur vertoonde een grote variatie.Tevens komen de onderzoeken tot tegenstrijdige resultaten wat betreft de effecten van TENS. Conclusie Er worden overwegend positieve klinische effecten van TENS beschreven. De frequentie in de artikelen kan worden ingedeeld in hoog (100 Hz) en laag (5 Hz). De pulsbreedte is over het algemeen rond de 200 µs. De behandelduur met TENS is zeer variabel en dient nader onderzocht te worden. Trefwoorden TENS; chronische pijn; literatuurstudie
Inleiding Onduidelijkheid bestaat over de toe te passen parameters van TENS1 bij de behandeling van patiënten met chronische pijn. In 2000 is in Cochrane Library een systematic review verschenen waarin de effecten van TENS bij chronische pijn beschreven werden. In deze review werd geen eenduidige conclusie getrokken over de instelparameters en het effect van TENS bij chronische pijn. Naar aanleiding hiervan is de opdracht geformuleerd om via een literatuurstudie te achterhalen of sinds die tijd meer informatie is gegeven over instelparameters. Het doel van het onderzoek is het vervaardigen van een overzichtsartikel aan de hand van een literatuurstudie, waarin de verschillende instelparameters van TENS per chronisch pijnsyndroom overzichtelijk worden weergegeven.
Borg H. A. A. van der, Sluijter S. M. C. Derdejaars studenten Fysiotherapie aan de Amsterdamse Hogeschool voor Paramedische Opleidingen, instituut Fysiotherapie
1
Voor een overzicht van de achtergrond van TENS wordt verwezen naar ‘Bijlage 1’
4
Correspondentie:
[email protected],
[email protected]
Methode Criteria voor het selecteren van studies Alleen Engelse en Nederlandse artikelen zijn opgenomen. Er is gezocht naar artikelen die tussen 2000 en 2004 gepubliceerd zijn. Systematic reviews en meta-analyses bestaande uit RCT’s en afzonderlijke gerandomiseerde onderzoeken zijn ingesloten in het onderzoek. Artikelen zijn geïncludeerd wanneer de onderzoekspopulatie bestond uit chronische pijnpatiënten. Tevens zijn artikelen ingesloten als de onderzoeksgroep patiënten betreft met een pathologie die onder chonische pijn valt. Er is geen voorkeur gegeven aan een bepaalde TENS-vorm, alle vormen van TENS zijn toegestaan. Wanneer TENS is gecombineerd met een andere (fysiotherapeutische) behandeling of wanneer onderzoeken uitgevoerd zijn op dieren zijn de artikelen geëxcludeerd. De controlegroep moest bestaan uit een placebo-behandeling of een niet fysiotherapeutische behandeling. Artikelen zijn ook ingesloten wanneer een vergelijking van verschillende vormen van TENS is beschreven. De outcome moest een pijnmeting betreffen. Zoekstrategie Om de studies te traceren is gezocht in Cochrane, Pubmed (MEDline), PEDro en Cinahl. De volgende zoektermen zijn gebruikt: TENS Chronic pain Arthritis Musculoskeletal disease Low back pain Neck Headache Migraine Myofascial pain
Cancer Back pain Cervical Thoracal Stomach pain Osteoporosis Shoulder pain Dystrophy CRPS
Phantom pain Vascular disease Rheumatoid Rheumatic Fibromyalgia Chronic headache Osteoarthritis Chronic pain low back Rheumatoid arthritis
Selectieprocedure Vanuit de zoekstrategie zijn titels en abstracts beoordeeld door de auteurs. Twintig abstracts konden relevant zijn voor het onderzoek. De artikelen uit de Cochrane Library zijn op de Hogeschool van Amsterdam instituut Fysiotherapie uitgeprint. Eén artikel is besteld in de bibliotheek van het OLVG. Van de overige abstracts kon het volledige artikel verkregen worden in de bibliotheek van het Academisch Medisch Centrum te Amsterdam. In totaal is van 19 abstracts het volledige artikel verkregen. Van één abstract is het volledige artikel niet verkregen. De volledige artikelen zijn afzonderlijk door de auteurs gelezen en beoordeeld. De beoordeling van de methodologische kwaliteit heeft plaatsgevonden aan de hand van reeds bestaande checklists, verkregen bij de Cochrane Collaboration2. Twee checklists zijn gebruikt, één voor de RCT’s en één voor de systematic reviews. De meta-analyses zijn tevens aan de hand van de checklist voor systematic reviews beoordeeld. De auteurs hebben de methodologische kwaliteit afzonderlijk beoordeeld. De resultaten van de twee onderzoekers verkregen aan de hand van de checklists zijn vergeleken. Op enkele inhoudelijke verschillen na is er sprake geweest van consensus. Bij verschil in beoordeling is overleg gepleegd om vervolgens tot overeenstemming te komen.
2
Internetbron 3
5
Na de beoordeling is besloten om tien artikelen te includeren. De inclusie is gebaseerd op de criteria voor het selecteren van studies en de methodologische kwaliteit van de artikelen. Bij het beoordelen van de RCT’s is veel waarde gehecht aan de randomisatie en de blindering van het onderzoek. De kwaliteit van de systematic review en de meta-analyses is in belangrijke mate bepaald door de selectieprocedure, de kwaliteitsbeoordeling, de dataextractie en de omgang met heterogeniteit. Van de artikelen is de mate van evidentie3 bepaald. Vervolgens is de data-extractie uitgevoerd. Indien aanwezig zijn de volgende gegevens geëxtraheerd: Interventie, Controlegroep, Patiëntenpopulatie, Follow-up, Drop-out, Outcome, Conclusie. Ook uit de meta-analyses en systematic review zijn data geëxtraheerd. De resultaten van de verschillende RCT’s zijn overgenomen. De data-extractie is overzichtelijk 4 weergegeven in tabellen . Mate van evidentie Voor het bepalen van de mate van evidentie is gebruik gemaakt van de indeling, opgesteld door het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO (Tabel 1). De mate van evidentie is beschreven in de tabellen van de tien geïncludeerde artikelen5. Tabel 1
A1 A2 B
C D
Systemische reviews die tenminste enkele onderzoeken van A2-niveau betreffen, waarbij de resultaten van afzonderlijke onderzoeken consistent zijn. Gerandomiseerd vergelijkend klinisch onderzoek van goede kwaliteit (gerandomiseerde, dubbelblind, gecontroleerde trials) van voldoende omvang en consistentie. Gerandomiseerde klinische trials van matige kwaliteit of onvoldoende omvang of ander vergelijkend onderzoek (niet-gerandomiseerd, vergelijkend cohortonderzoek, patiënt-controle-onderzoek). Niet vergelijkend onderzoek Mening van deskundigen, bijvoorbeeld de werkgroepleden.
Indeling van literatuur naar de mate van bewijskracht volgens het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO (internetbron 4)
Resultaten Van de 19 volledige artikelen hebben tien aan de inclusiecriteria voldaan. Van de uitgesloten artikelen staat in tabel 2 de reden voor exclusie beschreven. Zeven artikelen zijn uitgesloten op basis van de in- en exclusiecriteria. Van twee artikelen is de methodologische kwaliteit onvoldoende gebleken (Bloodworth, 2004; Breit, 2004). Bloodworth et al beschreef een onderzoek dat niet valide en toepasbaar was. In dit onderzoek werden meerdere testen op één dag uitgevoerd (Bloodworth, 2004). De resultaten van dit onderzoek zijn niet generaliseerbaar voor een behandelvoorstel bij de behandeling van patiënten met chronische pijn. Breit et al beschreef de randomisatieprocedure niet adequaat (Breit, 2004). Aldus zijn deze artikelen geëxcludeerd. De overige artikelen zijn van voldoende kwaliteit.
3
Zie ‘Mate van evidentie’ Zie Bijlage 3 5 Zie Bijlage 3 4
6
Tabel 2 Artikel Bjordal 2003
Reden voor exclusie Patiëntenpopulatie omvat patiënten met postoperatieve pijn (de eerste 3 dagen na operatie) Bloodworth 2004 Kwaliteit van het onderzoek is onvoldoende Meerdere testen zijn op dezelfde patiënt op één dag uitgevoerd Kwaliteit van het onderzoek is onvoldoende Breit 2004 Gegevens van VAS ontbreken, tegelijkertijd wordt er wel een conclusie getrokken over pijnvermindering Er worden geen parameters van TENS beschreven Bronfort 2004 De interventie betreft een combinatietherapie Update van het artikel uit Cochrane Library 2000, de aanleiding voor dit onderzoek Carrol 2004 Hou 2002 De interventie betreft een combinatietherapie Pelland 2004 Pijn wordt niet als outcome beschreven Pengel 2002 Patiëntenpopulatie omvat patiënten met subacute pijn De interventie betreft een combinatietherapie Price 2004 Deze systematic review is sinds 1999 niet bijgewerkt Geëxcludeerde artikelen met reden voor exclusie VAS Visual Analoge Scale; TENS Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation
De tien artikelen kunnen worden onderverdeeld in zes RCT’s, één systematic review en drie meta-analyses. Van de zes geïncludeerde RCT’s is er één double blind en gerandomiseerd (Al-smadi, 2003), vier zijn er single blind en gerandomiseerd (Cheing, 2003; Koke, 2004; Ng, 2003; Tsukayama, 2002) en één RCT is niet geblindeerd, maar wel gerandomiseerd (Yokoyama, 2004). Eén RCT beschrijft twee soorten TENS, namelijk 4 Hz-200 µs en 110 Hz-200 µs (Al-smadi, 2003). Cheing et al beschrijft TENS van 100 Hz-200 µs met 20, 40 en 60 minuten behandelduur (Cheing, 2003). De derde RCT vergelijkt High frequency, low intensity TENS (80 Hz-80 µs) met High frequency, high intensity TENS (80 Hz-250 µs) (Koke, 2004). Ng et al vergelijkt elektro-acupunctuur met Low frequency TENS van 2 Hz-200 µs (Ng, 2003). Ook Tsukayama et al vergelijkt EA met TENS met een frequentie van 1 Hz en een behandeltijd van 15 minuten (Tsukayama, 2002). De laatste RCT beschrijft TENS van 4–30 Hz als controlegroep (Yokoyama, 2004). De enige systematic review van dit onderzoek beschrijft verschillende vormen van AL-TENS en C-TENS (Brosseau, 2004). Twee meta-analyses beschrijven verschillende soorten TENS, zoals Conventional TENS, AlTENS, New-Wave mode TENS en NMES (Milne, 2004; Brosseau, 2002). Osiri et al beschrijft Strong burst mode TENS, AL-TENS en High frequency TENS (Osiri, 2004). In vijf artikelen zijn patiënten met lage rugpijn als patiëntenpopulatie beschreven (Al-smadi, 2003; Brosseau, 2002; Milne, 2004; Tsukayama, 2002; Yokoyama, 2004). Drie artikelen beschrijven Osteoarthritis in de knie als diagnose (Cheing, 2003; Ng, 2003; Osiri, 2004). Koke et al beschrijft chronische pijnpatiënten als populatie (Koke, 2004). Rheumatoïde arthritis is in één onderzoek beschreven (Brosseau, 2004). Zowel artikelen die een positief als artikelen die geen effect beschrijven zijn geïncludeerd. In tabel 3 is samenvattend het effect van TENS op pijnvermindering weergegeven. Voor een uitgebreide beschrijving wordt verwezen naar ‘Bijlage 3’. Per artikel zijn de genoemde parameters van elke TENS-vorm geëxtraheerd en overzichtelijk weergegeven. In de tabel wordt niet vermeld welke andere behandelingen zijn toegepast in de artikelen. Indien de parameters niet vermeld zijn in het artikel is deze TENS-vorm niet in de tabel opgenomen.
7
Tabel 3 Auteur Al-smadi 2003 Cheing 2003
Koke 2004
Ng 2003
Soort TENS TENS 1 TENS 2 TENS 20 min TENS 40 min TENS 60 min Continuous mode HFT HIT
Low frequency TENS Constant mode TENS
Tsukayama 2002 Yokoyama TENS 2004 Brosseau 2004 AL-TENS C-TENS C-TENS Brosseau 2002 AL-TENS C-TENS C-TENS Milne 2004 C-TENS TENS TENS C-TENS
Frequentie 4 Hz 110Hz 100 Hz 100 Hz 100 Hz
Parameters Pulsbreedte Behandelduur 200 μs 3x/week 45 min 200 μs 3x/week 45 min 5 dgn/week, 2 wkn 200 μs 5 dgn/week, 2 wkn 200 μs 5 dgn/week, 2 wkn 200 μs
80 Hz 80 Hz
80 μs 250 μs
2 Hz
Effect TENS
± +
200 μs
4-6x/dag, 1 uur 4-6x/dag, 30 min 2x periode van 2 wkn + 2 wkn wash-out 8x 20 min in 2 wkn
+
1 Hz
NV
2x 15 min/week in 2 wkn
+
4-30 Hz
NV
2x20 min/week, 8 wkn
+
70 Hz 100 Hz 70 Hz 5 Hz 100 Hz 100 Hz 80-100 Hz 5 Hz 100 Hz 100 Hz
NV 200 µs 200 µs NV NV NV NV NV 125 ms 100 ms
15 min eenmalig 20 min 5 min/dag, 15 dgn 1x/week, 3 wkn 2x/week, 10 wkn 5 uur/dag, 2 dgn 3x/dag 45 min, 4 wkn 10 sessies van 20 min, 3 wkn 2x/week 20 min, 10 wkn 5 uur/dag, 2 dgn met 2 dgn rust 2x/dag 30 min, 6 wkn
±
±
-
125 ms 4 Hz + Burst: 200 Hz eenmalig 30 min NV C-TENS High rate 80 Hz eenmalig 30 min NV 3 Hz Strong burst Burst: 80 Hz mode 3x 30-60 min/dag, 3 wkn 100 μs 70 Hz 8x 20 min in 4 wkn 80 μs TENS 32-50 Hz TENS 20 min/dag, 5 dgn/week, 1000 μs Conventional 4 Hz 2 wkn mode AL-TENS Overzicht van de belangrijkste vermelde parameters van de TENS-vorm per artikel TENS Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation; Hz Hertz; μs microseconde; min minuten; dgn dagen; wkn weken; HFT High Frequency low intensity TENS; HIT High frequency high Intensity TENS; NV Niet Vermeld; AL-TENS Acupuncture Like TENS; C-TENS Conventional TENS; ms miliseconde Osiri 2004
Burst-TENS
Al-smadi et al vermeldt dat TENS effectiever is dan placebo-TENS, maar dat het verschil niet statistisch significant is (Al-smadi, 2003). Cheing et al beschrijft dat 40 minuten TENS een significant lagere score van VAS geeft t.o.v. 20 en 60 minuten TENS (Cheing, 2003). In het artikel van Koke et al zijn geen significante verschillen in effect gevonden tussen drie TENS-vormen. Na follow-up is de pijnreductie in de groep patiënten die nog steeds TENS gebruikte significant groter dan bij de groep patiënten die geen TENS meer toepaste. Er kan echter geen uitspraak worden gedaan over de effectiviteit van TENS, aangezien bij de controlegroep ook TENS werd toegepast (Koke, 2004). De artikelen van Ng et al en Tsukayama et al laten een significante pijnvermindering zien bij de behandeling met TENS (Ng, 2003; Tsukayama, 2002). Yokoyama et al concludeert dat de VAS-score na 8 weken TENS vergeleken met de baseline significant verlaagt (Yokoyama, 2004). De enige geïncludeerde systematic review vermeldt dat AL-TENS een klinisch en statistisch positief effect op pijn heeft, terwijl C-TENS geen klinisch voordeel heeft op pijn t.o.v. een placebobehandeling (Brosseau, 2004). Twee artikelen beschrijven dat TENS niet effectief is bij pijnvermindering (Brosseau, 2002; Milne, 2004). Osiri et al concludeert dat zowel high
8
frequency als strong burst mode TENS een significante positieve verbetering hebben op pijnvermindering. AL-TENS is o.a. effectief bij pijnvermindering (Osiri, 2004).
Discussie Het onderzoek heeft zich gericht op de patiëntengroep chronische pijnpatiënten. Tijdens de oriëntatie op beschikbare literatuur is geconstateerd dat slechts enkele artikelen de term chronische pijn als diagnose beschreven. In overleg met de opdrachtgever is besloten om specifieker in te gaan op de ziektebeelden die onder chronische pijn vallen. Per ziektebeeld is naar de effectiviteit van TENS gezocht. Het gevolg was dat slechts enkele ziektebeelden en in zeer beperkte mate belicht zijn. Onzeker is of de parameters beschreven in de artikelen generaliseerbaar zijn voor de diagnose chronische pijn. Bij de beschrijving van de achtergrond van het overzichtsartikel zijn verschillende bronnen gebruikt. Deze bronnen beschreven echter verschillende standaard instellingen bij eenzelfde TENS-vorm. Het is voor de auteurs moeilijk gebleken een eenduidige conclusie te trekken met betrekking tot de instelparameters per TENS-vorm. Uiteindelijk is besloten om één bron als leidraad te nemen (Koel, 2000). Bij de beschrijving van de achtergrond van het overzichtsartikel is tevens geconstateerd dat Acupuncture-Like TENS (AL-TENS) niet hetzelfde beschreven is. In Koel wordt vermeld dat AL-TENS overeenkomsten heeft met Burst-TENS, terwijl in Van Zutphen wordt beschreven dat AL-TENS vergelijkbaar is met Low Frequency TENS (Koel, 2000; Van Zutphen, 2001). Uit de parameters van AL-TENS die beschreven worden in de artikelen is in de huidige studie besloten dat AL-TENS meer overeenkomsten heeft met Low-Frequency TENS. In dit overzichtsartikel zijn drie meta-analyses en één systematic review opgenomen (Brosseau, 2002; Brosseau, 2004; Milne, 2004; Osiri, 2004). Deze artikelen bestaan uit meerdere RCT’s die voor 2000 gepubliceerd zijn. De vraag was of deze onderzoeken geïncludeerd hadden moeten worden. Naar aanleiding van het onderzoek van Carroll et al is namelijk door de opdrachtgever besloten alleen artikelen tussen 2000 en 2004 te includeren (Carroll, 2000). Er is bekeken of er overlap was in gebruikte RCT’s tussen Carroll et al en de meta-analyses en de systematic review. Er is enige overlap geconstateerd, echter in de systematic review en meta-analyses zijn ook RCT’s opgenomen die niet in het artikel van Carroll et al voorkomen. Om deze reden is besloten de artikelen in te sluiten (Brosseau, 2002; Brosseau, 2004; Carroll, 2000; Milne, 2004; Osiri, 2004). Bij het lezen en analyseren van de artikelen is opgemerkt dat de artikelen de TENS-vormen niet overeenkomstig vermelden. Zo is in Milne et al een pulsbreedte van 100 ms bij het gebruik van Conventional TENS vermeld, terwijl Brosseau et al een pulsbreedte van 200 µs beschrijft (Milne, 2004; Brosseau, 2004). In de artikelen van Milne et al en Brosseau et al wordt geschreven over de New-wave mode respectievelijk de Nu-wave form (Milne, 2004; Brosseau, 2002). Deze TENS-vorm wordt in de artikelen niet verduidelijkt en onbekend is wat de auteurs van deze onderzoeken hiermee bedoelen. Om deze reden kan geen uitspraak worden gedaan over deze TENS-vorm. Twee meta-analyses zijn gebaseerd op dezelfde onderzoeken (Milne, 2004; Brosseau, 2002). Opmerkelijk is dat de parameters en het aantal patiënten niet overeenkomstig zijn beschreven. In de artikelen zijn verschillende instrumenten voor pijnmeting gebruikt, wat resulteert in een nog grotere heterogeniteit in de outcome. In het merendeel van de artikelen is gebruik gemaakt van VAS voor pijnvermindering, in enkele artikelen wordt echter gebruik gemaakt van andere meetinstrumenten, zoals de Numerical Rating Scale (Ng, 2003) en de McGill Pain Questionnaire (Al-smadi, 2003; Milne, 2004). Een advies voor het bevorderen van de homogeniteit is in een volgend onderzoek het gebruikte meetinstrument vast te stellen als inclusiecriterium.
9
In vijf artikelen is de VAS-score significant verlaagd. Er is echter niet gekeken wanneer een score significant werd genoemd. Om deze reden staat de klinische relevantie ter discussie.
Conclusie Er kan geconcludeerd worden dat alle geïncludeerde artikelen van voldoende methodologische kwaliteit zijn. Wat betreft het effect van TENS op chronische pijn is voor zowel een positief effect als geen effect evidentie gevonden. Er zijn echter meer artikelen die een positief effect van TENS beschrijven. Er zijn aanwijzingen dat TENS een overwegend positief effect bewerkstelligt bij de behandeling van chronische pijn. In deze literatuurstudie is evidentie voor TENS bij de behandeling van osteoarthritis (OA). Drie artikelen laten een significant positief effect zien, het verschil in behandelduur is echter te groot om een aanbeveling te doen met betrekking tot deze parameter van TENS bij OA (Cheing, 2003; Ng, 2003; Osiri, 2004). De in te stellen frequentie kan globaal ingedeeld worden in twee groepen: een groep van rond de 100 Hz met een spreiding van 70 Hz tot 110 Hz en een groep van ongeveer 5 Hz met een spreiding van 1 Hz tot 30 Hz. De pulsbreedte wordt overwegend rond de 200 µs ingesteld met een spreiding van 80 µs en 250 µs. De variatie in behandelduur is groot en wordt op diverse manieren beschreven. Verder onderzoek naar de behandelduur met TENS bij patiënten met chronische pijn dient plaats te vinden.
Dankbetuiging Dank gaat ten eerste uit naar Michel Kraima voor het beschikbaar stellen van de beroepsopdracht en zijn kritische blik ten aanzien van de opdracht. De auteurs willen tevens Kiek van der Putte bedanken voor haar inzet en haar adviezen, Martin van der Esch voor zijn taak als inhoudsdeskundige en Raymond Ostelo voor zijn adviezen ten aanzien van de zoekstrategie.
10
Literatuurlijst Artikelen Al-Smadi J, Warke K, Wilson I, Cramp AF, Noble G, Walsh DM, Lowe-Strong AS, (2003), A pilot investigation of the hypoalgesic effects of transcutaneous electrical nerve stimulation upon low back pain in people with multiple sclerosis, Clin Rehabil. Nov;17(7):742-9. Bjordal JM, Johnson MI, Ljunggreen AE, (2003), Transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) can reduce postoperative analgesic consumption. A meta-analysis with assessment of optimal treatment parameters for postoperative pain, Eur J Pain;7(2):181-8. Bloodworth DM, Nguyen BN, Garver W, Moss F, Pedroza C, Tran T, Chiou-Tan FY, (2004), Comparison of stochastic vs. conventional transcutaneous electrical stimulation for pain modulation in patients with electromyographically documented radiculopathy, Am J Phys Med Rehabil. Aug;83(8):584-91. Breit R, Van der Wall H, (2004), Transcutaneous electrical nerve stimulation for postoperative pain relief after total knee arthroplasty, J Arthroplasty. Jan;19(1):45-8. Bronfort G, Nilsson N, Haas M, Evans R, Goldsmith CH, Assendelft WJJ, Bouter LM, (2004), Non-invasive physical treatments for chronic/recurrent headache (Cochrane Review) The Cochrane Library, Issue 4 Brosseau L., Milne S., Robinson V., Marchand S., Shea B., Wells G., Tugwell P., (2002), Efficacy of the transcutaneous electrical nerve stimulation for the treatment of chronic low back pain: a meta-analysis, Spine Mar 15;27(6):596-603 Brosseau L, Yonge KA, Robinson V, Marchand S, Judd M, Wells G, Tugwell P, (2004), Transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) for the treatment of rheumatoid arthritis in the hand (Cochrane Review), The Cochrane Library, Issue 4 Carroll D., Moore R.A., McQuay H.J., Fairman F., Tramèr M., Leijon G., (2004), Transcutaneus electrical nerve stimulation (TENS) for chronic pain (Cochrane review), The Cochrane Library, Issue 3, 2004 Cheing GL, Tsui AY, Lo SK, Hui-Chan CW, (2003), Optimal stimulation duration of tens in the management of osteoarthritic knee pain, J Rehabil Med. Mar;35(2):62-8 Hou CR, Tsai LC, Cheng KF, Chung KC, Hong CZ, (2002), Immediate effects of various physical therapeutic modalities on cervical myofascial pain and trigger-point sensitivity, Archives of Physical Medicine & Rehabilitation Oct; 83(10): 1406-14 Johnson MI, (2000), The clinical effects of TENS in pain management, Crit Rev Phys Rehabil Med; 12(2): 131-49 Koke AJ, Schouten JS, Lamerichs-Geelen MJ, Lipsch JS, Waltje EM, van Kleef M, Patijn J., (2004), Pain reducing effect of three types of transcutaneous electrical nerve stimulation in patients with chronic pain: a randomized crossover trial, Pain Mar;108(1-2):36-42 Milne S., Welch V., Brosseau L., Saginur M., Shea B., Tugwell P., Wells G., (2004), Transcutaneus electrical nerve stimulation (TENS) for chronic low-back pain (Cochrane review), The Cochrane Library, Issue 3, 2004 Ng MM, Leung MC, Poon DM, (2003), The effects of electro-acupuncture and transcutaneous electrical nerve stimulation on patients with painful osteoarthritic knees: a randomized controlled trial with follow-up evaluation, J Altern Complement Med. 2003 Oct;9(5):641-9
11
Osiri M, Welch V, Brosseau L, Shea B, McGowan J, Tugwell P, Wells G, (2004), Transcutaneous electrical nerve stimulation for knee osteoarthritis (Cochrane Review), The Cochrane Library, Issue 4 Pelland Lucie, Brosseau Lucie, Casimiro Lynn, Robinson Vivian, Tugwell Peter, Wells George, (2004), Electrical stimulation for the treatment of rheumatoid arthritis (Cochrane Review) The Cochrane Library, Issue 4 Pengel HM, Maher CG, Refshauge KM, (2002), Systematic review of conservative interventions for subacute low back pain, Clinical Rehabilitation. Vol 16(8) (pp 811-820) Price CIM, Pandyan AD, (2004), Electrical stimulation for preventing and treating post-stroke shoulder pain (Cochrane Review), The Cochrane Library, Issue 4 Tsukayama H, Yamashita H, Amagai H, Tanno Y, (2002), Randomised controlled trial comparing the effectiveness of electroacupuncture and TENS for low back pain: a preliminary study for a pragmatic trial, Acupuncture in Medicine Dec; 20(4):175-80 Yokoyama M, Sun X, Oku S, Taga N, Sato K, Mizobuchi S, Takahashi T, Morita K., (2004), Comparison of percutaneous electrical nerve stimulation with transcutaneous electrical nerve stimulation for long-term pain relief in patients with chronic low back pain, Anesth Analg. Jun;98(6):1552-6, table of contents Boeken Cranenburgh B. van, (2002), Pijn vanuit een neurowetenschappelijk perspectief, Maarssen Kleef M. van, Weber W.E.J., Winter F., Zuurmond W.W.A., (2000), Handboek pijnbestrijding, Leusden Koel G., (2000),Transcutane Elektro Neuro Stimulatie, Hengelo Oosterhof J., Anderegg Q., Kersten H., Crul B., (2003), TENS bij chronische pijn, Bussum Ostelo R.W.J.G., Verhagen A.P., Vet H.C.W. de, (2002), Onderwijs in wetenschap, lesbrieven voor de fysiotherapeut, Houten/Diegem Zutphen H. van, (2001), Nederlands leerboek der fysische therapie in engere zin deel 1, Maarssen Internet 1. www.spreekuurthuis.nl 2. www.cibliga.com/a_m_pijndossier.html 3. www.Cochrane.nl 4. www.CBO.nl
12
Bijlage 1: Achtergrond TENS De ontwikkeling en het gebruik van Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation (TENS) is gebaseerd op de poorttheorie ofwel Gate-control theorie van Melzack en Wall (1982). De theorie beschrijft het principe van ‘poorten’ die door summatie en inhibitie ‘geopend’ of ‘gesloten’ kunnen worden. Zowel in het ruggenmerg als in de hersenen vindt filtratie, selectie en modulatie van informatie plaats (van Kleef, 2000). Door middel van prikkeling van dikke gemyeliniseerde afferentie vezels is het mogelijk een remming uit te oefenen op de nocisensorische transmissie via achterhoornneuronen. De inhibitie is maximaal in die ruggenmergssegmenten die corresponderen met het gestimuleerde lichaamsgebied, m.a.w. het effect is locatiespecifiek (van Cranenburgh, 2002). Door middel van TENS worden oppervlakkig gelegen zenuwvezels geprikkeld, wat leidt tot sensorische en motorische effecten. De pulsvormen die bij TENS gebruikt worden zijn de monofasische en de bifasische pulsvorm. De bifasische pulsvorm wordt het meest toegepast aangezien hiermee de kans op huidirritatie tot een minimum beperkt wordt. De TENSapparatuur levert elektrische pulsen via twee stroomkabeltjes aan de elektrodes die op de huid zijn geplakt. Het is mogelijk de behandeling thuis toe te passen en lange behandeltijden te hanteren. De verschillende vormen van TENS worden hieronder besproken. Conventional TENS/High Frequency TENS (van Zutphen, 2001; Koel, 2000) Conventional TENS (C-TENS) is de TENS-vorm die het eerst beschreven is. C-TENS bestaat uit pulsen van 10-75 µs. De frequentie is hoog (50-200 Hz) en de intensiteit is zo laag dat hij net voelbaar is. C-TENS is geschikt om selectief dikke zenuwvezels te stimuleren. Het werkingsmechanisme van deze vorm wordt verklaard via stimulatie van aan de 'pijnlijke' structuur gerelateerde segmentale dikvezelige afferenten (Gate-control theorie). Nadeel kan zijn dat er snel adaptatie optreedt, waardoor effectiviteit van de elektrische prikkel vermindert. Dit kan voorkomen worden door gebruik te maken van modulatie van zowel impulsduur en impulsfrequentie. Deze is apart instelbaar bij de meeste apparaten. Low Frequency TENS/Acupuncture-Like TENS (van Zutphen, 2001; Oosterhof, 2003) In 1966 werden naalden in acupunctuurpunten gezet en werd daar een laagfrequente stroom overheen gezet (0.5 tot 5 Hz) met een pulstijd van 0.25 ms. De stroom moest zo sterk zijn dat contracties rond de elektroden zichtbaar werden. Later werd met oppervlakkige huidelektroden gewerkt, dit wordt tegenwoordig AcupunctureLike TENS (AL-TENS) genoemd. Deze vorm van TENS wordt gekenmerkt door een lange impulsduur (100-300 µs) en een korte impulsfrequentie (1-5 Hz). De intensiteit wordt verhoogd totdat er zichtbare spiercontracties ontstaan of tot aan de tolerantiegrens. Het veronderstelde werkingsmechanisme berust op het vrijkomen van endorfines. Burst TENS (Koel, 2000; Oosterhof, 2003) Naar aanleiding van de C-TENS is de Burst TENS ontwikkeld, waarbij de interne frequentie hoog is (ongeveer 100 Hz), maar waarbij er per minuut 2 series (bursts) van 70 ms toegediend wordt. Dat houdt in dat er per burst 5 tot 7 pulsen gegeven worden. De pulstijd bedraagt 100-300 µs.
13
Bijlage 2: Vraagstelling Wat zijn de meest effectieve evidence based behandelparameters voor de behandeling met TENS bij poliklinische patiënten met chronische pijn? ‘Evidence based practice’ is een methode voor het ondersteunen van de keuzen door ze te onderbouwen met bewijsmateriaal (‘evidence’) uit goed wetenschappelijk onderzoek. (Ostelo, 2002) De behandelparameters slaan op de behandeling met TENS. De verschillende parameters zijn de frequentie, de intensiteit, de pulsduur en de behandeltijd. Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation (TENS) is een vorm van elektrotherapie voor de behandeling van pijn. Chronische pijn wordt volgens de International Association for the Study of Pain gedefinieerd als een langer bestaande pijn (3-6 maanden, ofwel langer dan op grond van de hersteltijd van de oorspronkelijke weefselschade mag worden verwacht) zonder duidelijk (meer) aantoonbaar anatomisch substraat of pijn die niet in verhouding staat tot de feitelijke somatische aandoening. Pijn is een onplezierige sensorische en emotionele ervaring die gepaard gaat met feitelijke of mogelijke weefselbeschadiging en/of beschreven wordt in termen van een dergelijke weefselbeschadiging. (Oosterhof, 2003) Onder chronische pijn vallen de volgende aandoeningen6: Hoofdpijn (o.a. migraine, trigeminusneuralgie, myofasciale pijn, aangezichtspijn) Chronische pijn t.g.v. kanker Rugpijn Chronische pijn in de buik Pijn bij osteoporose Nek- en schouderpijn CRP-syndromen (o.a. causalgie, posttraumatische dystrofie) Neuropathische pijn (o.a.fantoompijn) Pijn bij vaatlijden Pijn in het houdings-en bewegingsapparaat (o.a. rheumatoïde arthritis) Pijnklachten over het gehele lichaam zonder duidelijke oorzaak (o.a.fibromyalgie)
6
Bron: www.spreekuurthuis.nl
14
Bijlage 3: Tabellen Tabel 4 Al Smadi et al, 2003 Mate van Interventie Controle Patiënten Follow- Outcome Conclusie evidentie up PlaceboN = 15 N = 14 McGill Pain MPQ: TENS 1 geeft een verlaging van score, er treedt A2 TENS 1: 4 Hz, TENS Lage rugpijn bij patiënten met klinisch 4 weken Questionnaire (MPQ), pijnvermindering op. Bij TENS 2 en placebo is geen 200 μs gediagnosticeerd Multiple sclerosis VAS verandering in score. TENS 2: 110 VAS: TENS 1 en TENS 2 zijn effectiever dan PlaceboHz, 200 μs TENS, er is echter geen statistisch significant verschil. 6 wkn, 3x/week 45 min Overzicht van de belangrijkste parameters uit de RCT: ‘ A pilot investigation of the hypoalgesic effects of transcutaneous electrical nerve stimulation upon low back pain in people with multiple sclerosis’. TENS Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation; Hz Hertz; μs Microseconde; wkn weken; min minuten; N aantal; VAS Visual Analoge Scale Tabel 5 Cheing et al, 2003 Mate van Interventie evidentie A2/B 20/40/60 min TENS 100 Hz, 200 μs continuous mode 2 wkn, 5 dagen/week
Controle
Patiënten
PlaceboTENS
N= 38 OA in de knie, ten minste graad II
Followup 2 weken
Outcome Conclusie VAS
Na behandeling geven TENS 40 en TENS 60 een significant lagere VAS dan TENS 20. Bij follow-up geeft TENS 40 een significant lagere score dan TENS 20 en TENS 60.
Overzicht van de belangrijkste parameters uit de RCT: ‘Optimal stimulation duration of TENS in the management of osteoarthritic knee pain’. TENS Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation; Hz Hertz; μs Microseconde; wkn weken; N aantal; OA Osteoarthritis; VAS Visual Analoge Scale
15
Tabel 6 Köke et al, 2004 Mate van Interventie Controle Patiënten FollowOutcome Conclusie evidentie up A2/B High frequency, low intensity N= 149 VAS Geen significante verschillen in effect tussen HFT, HIT en N = 180 Control-TENS (COT) TENS (HFT): 80 Hz, 80 μs, 4Dropout = 9 6 COT. = 30 Hz, 250 μs 6x/dag 1 uur maanden Na follow-up is de pijnreductie in de groep patiënten die nog Patiënten mogen zelf Chronische High frequency, high intensity pijnpatiënten steeds TENS gebruikt significant groter dan bij de groep intensiteit en duur TENS (HIT): 80 Hz, 250 μs, 4patiënten die geen TENS meer toepast. instellen 6x/dag 30 min Er kan geen uitspraak worden gedaan over de effectiviteit van 2x een periode van 2 weken TENS, aangezien er geen controlegroep aanwezig was. dagelijks TENS, washout periode van 2 weken Overzicht van de belangrijkste parameters uit de RCT: ‘ Pain reducing effect of three types of transcutaneous electrical nerve stimulation in patients with chronic pain: a randomized crossover trial’ TENS Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation; Hz Hertz; μs Microseconde; min minuten; N aantal; VAS Visual Analoge Scale Tabel 7 Ng et al, 2003 Mate van Interventie Controle Patiënten Follow- Outcome Conclusie evidentie up A2/B Elektro-acupuncture (EA): 2 Educatie over de N = 24 2 weken Numerical Zowel EA als TENS laten een Hz verzorging van OA in de Pijn in de knie of Rating Scale significante pijnvermindering zien. Low Frequency TENS: 2 Hz, knie gediagnosticeerd OA in de knie 200 μs constant mode 8x 20 min in 2 weken Overzicht van de belangrijkste parameters uit de RCT : ‘The effects of electro-acupuncture and transcutaneous electrical nerve stimulation on patients with painful osteoarthritic knees: a randomized controlled trial with follow-up evaluation’. TENS Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation; Hz Hertz; μs microseconde; min minuten; OA Osteoarthritis; N aantal Tabel 8 Tsukayama et al, 2002 Mate van Interventie Controle Patiënten Follow-up Outcome Conclusie evidentie A2/B Elektro-acupuncture TENS: 1 Hz N = 20 NV VAS Zowel EA als TENS laten een significante pijnvermindering zien. (EA): 1 Hz 2x 15 min/week in 2 Drop-out = 1 JOA-score EA geeft een grotere verandering in pijnvermindering 2x 15 min/week in 2 wkn wkn Lage rugpijn Overzicht van de belangrijkste parameters uit de RCT : ‘Randomised controlled trial comparing the effectiveness of electroacupuncture and TENS for low back
pain: a preliminary study for a pragmatic trial’ EA Elektro-acupuncture; Hz Hz; min minuten; wkn weken; TENS Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation; N aantal; NV niet vermeld; VAS Visual Analoge Scale; JOA-score Back Pain Profile recommended by Japanese Orthopaedic Association
16
Tabel 9 Yokoyama et al, 2004 Mate van Interventie Controle Patiënten Follow-up Outcome Conclusie evidentie B PENS: 4-30 Hz TENS: 4-30 Hz N = 60 N = 53 VAS PENS is effectiever dan TENS. PENS+TENS:eerste 4 wkn PENS, 2x 20 min/week, 8 Dropout = 7 1 en 2 De VAS-score is na 8 weken TENS vergeleken met daarna 4 wkn TENS weken Lage rugpijn langer maanden de baseline significant verlaagd. 2x 20 min/week, 8 weken dan 6 mnd Overzicht van de belangrijkste parameters uit de RCT :’Comparison of percutaneous electrical nerve stimulation with transcutaneous electrical nerve stimulation for long-term pain relief in patients with chronic low back pain’. PENS Percutaneous Electrical Nerve Stimulation; Hz Hertz;TENS Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation; wkn weken; min minuten; N aantal; mnd maanden; VAS Viual Analoge Scale Tabel 10 Brosseau et al, Mate van Auteur evidentie A1 Abelson 1983 Langley 1984
Manheimer 1978
2004 Interventie Acupuncture-like TENS (ALTENS): 15 min van 70 Hz Conventional TENS (C-TENS): 100 Hz, continuous square wave pulses van 0.2 ms, 20 minuten, eenmalig Al-TENS: geen gegevens beschikbaar C-TENS: 70 Hz, 0.2 ms, 0-120 V 5 min/dag, 15 dagen
Controle
Patiënten
Placebo-TENS
N = 26 VAS Rheumatoïde arthritis in de pols N = 33 VAS Rheumatoïde arthritis in de hand
Placebo-TENS
Outcome
Conclusie AL-TENS heeft een klinisch en statistisch positief effect op pijn t.o.v. placebo. C-TENS heeft geen klinisch voordeel op pijn t.o.v. placebo. De methodologische kwaliteit van de onderzoeken was echter te laag om een goede conclusie te kunnen trekken.
Vergeleken met AL-TENS (zeer N = 19 Verbetering lage intensiteit, slechts een Rheumatoïde arthritis ziektebeeld lichte vibratie, wordt beschouwd met pijn in de pols en als placebo) vingers Overzicht van de belangrijkste parameters uit de systematic review: ‘Transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) for the treatment of rheumatoid arthritis in the hand’. TENS Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation; min minuten; Hz Hertz; N aantal; VAS Visual Analoge Scale; ms miliseconde; V Volt
17
Tabel 11 Brosseau et al, 2002 Mate van Auteur Interventie evidentie A1 Deyo 1990 Conventional TENS AL-TENS TENS en oefentherapie Placebo-TENS en stretch 3x/dag, 2 weken Gemignani AL-TENS: low frequency 5 Hz 1991 1x/week, 3 weken Jarzem 1997
Marchand 1993
Moore 1997
Conventional TENS AL-TENS Nu-Waveform TENS 4 weken Conventional TENS: high frequency 100 Hz 2x/week, 10 wkn
Controle
Patiënten
Outcome Conclusie
Sham-TENS
N = 145 (follow-up: 12 weken) Chronische lage rugpijn > 3 mnd
VAS
PlaceboTENS
N = 20 Chronische lage rugpijn > 1 mnd N = 324 Chronische lage rugpijn > 6 jaar
VAS
N = 48 (follow-up 12 en 26 weken) Chronische lage rugpijn > 6 mnd N = 28 Chronische lage rugpijn > 6 mnd
VAS
Sham-TENS
PlaceboTENS Waiting lists control
TENS heeft geen belangrijke, klinische, positieve invloed op pijn bij patiënten met chronische lage rugpijn. Literatuur ondersteunt het gebruik noch het niet gebruiken van alleen TENS als behandeling.
NV
NMES Sham-TENS NV Conventional TENS: 100 Hz + NMES Conventional TENS: high frequency 100 Hz 5 uur/dag, 2 dagen Overzicht van de belangrijkste parameters uit de meta-analyse: ’Efficacy of the transcutaneous electrical nerve stimulation for the treatment of chronic low back pain: a metaanalysis’. TENS Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation; AL-TENS Acupuncture-like TENS; N aantal; mnd maanden; VAS Visual Analoge Scale; Hz Hertz; wnk weken; NV Niet vermeld; NMES Neuromuscular Electrical Stimulation
18
Tabel 12 Milne et al, 2004 Mate van Auteur Interventie Controle evidentie Sham-TENS A1 Deyo 1990 Conventional TENS: amplitude 30, 80-100 Hz, Acupuncture like TENS: ampliitude 100, 24 Hz 4 weken, 3 x/dag, 45 min. Met of zonder oefentherapie Gemignani TENS: 5 Hz, 3 wkn 10 sessies van 20 Placebo-TENS 1991 min
Patiënten
Outcome
Conclusie
N = 125 (follow-up: 3 en 6 mnd) > 3 mnd lage rugpijn
Pijn
TENS is niet effectief bij pijnvermindering bij chronische lage rugpijn. Er is weinig evidentie om TENS alleen als interventie bij chronische lage rugpijn toe te passen.
N = 20 Lumbale pijn en stijfheid > 1 mnd N = 324 Lage rugpijn
Pijn
McGill Sham-TENS Jarzem 1997 TENS, Conventional mode Activity TENS, Acupuncture mode McGill Work TENS, New-wave mode 28 dagen Geen N = 42 Pijn Marchand TENS: 100 Hz, 125 ms, lage behandeling (follow-up: 6 mnd) intensiteit 1993 amplitude chronische pijn > 6 Pijnbeleving Placebo-TENS 10 wkn, 2x/week, 20 min mnd Moore 1997 TENS: conventional, 100 Hz, 100 ms, Placebo-TENS N = 28 VAS-R amplitude 0-60 (dropout: 4) pijnverlichting NMES: 5 sec aan, 15 sec uit, 200 ms, Lage rugpijn > 6 mnd 70 Hz, amplitude 0-100 mA 5 uur/dag 2 dagen met 2 dagen geen behandeling Overzicht van de belangrijkste parameters uit de meta-analyse: ‘ Transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) for chronic low-back pain’. TENS Transcutaneous Electrical Nerve Stimualtion; Hz Hertz, min minuten; N aantal; mnd maanden; wkn weken; ms miliseconde; sec seconde; mA mili-ampère; NMES Neuromuscular Electrical Stimulation; VAS-R Visual Analoge Scale for Pain Relief
19
Tabel 13 Osiri et al, 2004 Mate van Auteur Interventie evidentie A1 Fargas– TENS: puls frequentie 4 Hz, Babjak 1989 burst frequentie 200 Hz voor 125 ms 2x/dag, 30 min, 6 wkn
Grimmer 1992
Lewis B 1994
Controle
Placebo-TENS N = 56 met frequentie 0.2 (dropout: 19, Hz follow-up: 3 mnd) Pijnlijke osteoarthritis (OA) in heup en knie > 6 mnd Conventional High Rate TENS: Placebo-TENS N = 60 80 Hz (geen dropouts, Strong Burst mode TENS: 3 follow-up: direct na behandeliing) Hz, reeksen van zeven 80 Hz Pijn in de knie door OA > pulsen 6 mnd 1 behandeling van 30 min TENS (+medicatie placebo): Placebo-TENS N = 36 100 μs, 70 Hz (dropout: 10) 3x 30-60 min/dag, 3 wkn OA in de knie > 6 mnd
Lewis D 1984
TENS: parameters niet vermeld 3x 30-60 min/dag, 3 wkn
Placebo-TENS
Smith 1983
TENS: 32-50 Hz, 80 μs, conventional mode 8x 20 min in 4 wkn
Placebo-TENS
Taylor 1981
TENS: spanning, amplitude en pulsbreedte mogen de patiënten bepalen 30-60 min, meerdere keren/dag, 2 wkn AL-TENS: 4 Hz, 1000 μs, 0.42.5 V 1 x 20 min/dag, 5 dagen/week, 2 wkn
Placebo-TENS
Yurtkuran 1999
Patiënten
N = 30 (dropout: 2) OA met chronische pijn in de knie > 12 mnd N = 32 (dropout: 2, follow-up: 4 en 8 wkn) OA in de knie N = 12 (dropout: 2, follow-up: 1 jaar) OA in de knie
Outcome
Conclusie
VAS West Haven Yale Scale of pain
Zowel high frequency als strong burst mode TENS hebben een significante positieve verbetering op pijnvermindering. AL-TENS is o.a. effectief bij pijnvermindering. Behandeling met TENS moet ten minste 4 weken duren om een significante verbetering te bewerkstelliigen.
VAS
VAS Pain Index for the Knee (PIK) Piper pain intensity scale (PPS) VAS Pain index
Significant pain relief (eigen definitie geformuleerd) Subjective pain Pain score
Placebo-TENS
N = 100 Present pain (dropout: 0, intensity follow-up: direct na behandeling) OA met pijn in knie > 6 mnd Overzicht van de belangrijkste parameters uit de meta-analyse: ‘Transcutaneous electrical nerve stimulation for knee osteoarthritis’. TENS Transcutaneous Electrcal Nerve Stimulation; Hz Hertz; ms miliseconde; min minuten; wkn weken; N aantal; mnd maanden; VAS Visual Analoge Scale; µs microseconde; AL-TENS Acupuncture-like TENS; V Volt
20
Bijlage 4: Afkortingen AL-TENS AMC COT CRPS C-TENS dgn EA HFT HIT HvA Hz JOA-score mA min mnd MPQ ms µs N NMES NV OA OLVG PENS PIK PPI RCT sec TENS VAS VAS-R V wkn
Acupuncture-like TENS Academisch Medisch Centrum Control TENS Complex Regionaal Pijn Syndroom Conventional TENS Dagen Elekro-Acupuncture High Frequency, low intensity TENS High Frequency, high intensity TENS Hogeschool van Amsterdam Hertz Back Pain Profile recommended by Japanese Orthopaedic Association
mili-ampère minuten maanden McGill Pain Questionnaire miliseconde microseconde aantal Neuromuscular Electrical Stimulation Niet vermeld Osteoarthritis Onze Lieve Vrouwe Gasthuis Percutaneous Electrical Nerve Stimulation Pain Index for the Knee Piper Pain Intensity scale Randomised Controlled Trial seconde Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation Visual Analogue Scale Visual Analogue Scale for pain relief Volt weken
21
