CENTRUM VOOR ETHIEK RADBOUDUNIVERSITEIT NIJMEGEN
MORELE VORMING OP SCHOOL EEN TERUGBLIK OP DE CONFERENTIE ‘VOORTREFFELIJK ONDERWIJS’ Wouter Sanderse Een conferentie over het belang van morele vorming in het onderwijs. Op 2 februari kwamen daar zo’n honderd lerarenopleiders, schoolleiders uit het voortgezet onderwijs en andere geïnteresseerden op af. Op de campus van de Fontys Lerarenopleiding Tilburg – even ‘helemaal weg’ uit de dagelijkse hectiek van het klaslokaal – was er alle tijd om stil te staan bij de dingen die er in het onderwijs echt toe doen. ‘Inspirerend’ vonden velen het. En tegelijkertijd leefde de vraag: ‘hoe nu verder?’. Vorming in het onderwijs Het is wellicht niet evident dat morele vorming een plaats in het onderwijs heeft, laat staan verdient. Daarom eerst kort iets over het belang van vorming in het onderwijs, voordat we terugblikken op de lezingen en workshops die tijdens de conferentie werden gegeven. Zeker, het voortgezet onderwijs bereid leerlingen voor op een bepaalde functie in de samenleving. Zonder schoonmakers, advocaten, boeren en politieagenten zou de maatschappij slecht functioneren. Toch worden kinderen op school niet alleen opgeleid. Ze worden ook gevormd – een enigszins oubollig woord voor wat Engelsen met education en Duitsers met Bildung aanduiden. In Nederland wordt de vormende taak van de school ook wel de ‘pedagogische opdracht’ genoemd. Hoewel alle activiteiten op school wel op een of andere manier nut hebben, bestaat de vormende waarde van die vakken er nu juist in dat ze worden gedaan om zichzelf, dat wil zeggen omdat ze constitutief zijn voor een bepaald soort persoon. De pedagogische opdracht van de school omvat allerlei soorten vorming, van esthetische en intellectuele vorming tot historische en morele vorming. Tijdens de conferentie ‘Voortreffelijk Onderwijs’ stond morele vorming centraal. De precieze betekenis van morele vorming werd voor het voetlicht gebracht door drie korte lezingen van deskundigen uit de wereld van wetenschap en onderwijs. Daarna volgden workshops
Ethische Perspectieven 20 (2), 208-212, doi: 10.2143/EPN.20.2.2050505 © 2010 by Ethische Perspectieven. All rights reserved.
93577_Eth_Persp_06.indd 208
30-06-2010 10:58:09
CENTRUM VOOR ETHIEK
waarin schoolleiders instrumenten aangereikt kregen om met morele vorming in hun eigen school aan de slag te gaan. Onderwijs met morele kwaliteit Paul van Tongeren, hoogleraar wijsgerige ethiek aan de RU Nijmegen, trapte af met een lezing over ‘Kwaliteitszorg en morele vorming. Een deugdethische benadering’, waarin hij enerzijds uitlegde dat de vraag wat voortreffelijk onderwijs is vaak verkeerd wordt benaderd, en waarin hij anderzijds een suggestie deed over kwaliteit in het onderwijs moet worden opgevat. Op de vraag wat kwaliteit is, stelde Van Tongeren, geven mensen vaak een ontwijkend antwoord. Ze zeggen dat kwaliteit inherent aan goed onderwijs is, dat kwaliteit efficiënt of economisch georganiseerd onderwijs inhoudt, of dat onderwijs kwaliteit heeft als leerlingen en ouders tevreden zijn. Met tautologieën, een technisch vocabulaire of een relativistische houding wordt verhuld dat men eigenlijk niet weet wat kwaliteit nu precies inhoudt. Volgens Van Tongeren heeft onderwijs kwaliteit als het gericht is op het bevorderen van iets dat intrinsieke waarde heeft; iets dat we niet om het nut doen, maar omwille van zichzelf. Dat doel waar het leraren in het onderwijs, net als dokters in de zorg, uiteindelijk om te doen is, duidde hij vervolgens aan met een ‘goed leven’. Dat inzicht blijft niet zonder gevolgen. Zodra we inzien dat onderwijs kwaliteit heeft als leraren leerlingen helpen een goed leven te leiden, dan treedt behalve de vakinhoud ook opeens iets anders op de voorgrond. Allerlei kleine en grote beslissingen die leraren dag in dag uit nemen, blijken van invloed op de vorming van leerlingen tot een goed mens. Uit hoe de leraar straft en beloont, leiden leerlingen bijvoorbeeld af wat de leraar onder rechtvaardigheid bestaat, en uit hoe hij in de klas met een achterblijver omgaat, blijkt hoeveel geduld hij heeft. ‘Rechtvaardigheid’ en ‘geduld’ zijn typische deugden, prijzenswaardige karaktertrekken, die leerlingen in staat stellen om een goed leven te leiden. Leraren hebben in dit opzicht een belangrijke voorbeeldfunctie. In de masterclass die Van Tongeren later op de middag verzorgde, deed hij met zo’n veertig schoolleiders een oefening om hen bewuster te laten worden van hun voorbeeldfunctie. Is de docent moreel competent? De tweede lezing werd verzorgd door dr. Pieter Vos, universitair docent ethiek aan de Protestantse Theologische Universiteit en lector aan de Gereformeerde Hogeschool Zwolle. Zijn lezing was getiteld ‘Is de docent moreel competent?’, daarmee Ethische Perspectieven 20 (2010)2, p. 209
93577_Eth_Persp_06.indd 209
30-06-2010 10:58:09
CENTRUM VOOR ETHIEK
verwijzend naar een verkennend onderzoek dat zijn lectoraat verrichte onder 35 docenten uit het voortgezet onderwijs. Uit dat onderzoek kwam naar voren dat docenten zondermeer hun moreelvormende taak onderschrijven, maar dat ze die taak heel beperkt opvatten, namelijk als het overdragen van morele overtuigingen of het reguleren van gedrag. Verder werken docenten hoofdzakelijk intuïtief aan morele vorming, waardoor ze zich beperkt bewust zijn van hun eigen houding en doel waarnaar ze streven. Ze ervaren bovendien weinig gezamenlijkheid tussen collega’s en missen steun vanuit het management. Tenslotte zouden ze meer tijd en aandacht aan hun leerlingen willen besteden, maar vinden ze het soms moeilijk om een brug naar hun leefwereld te slaan. Vos presenteerde niet alleen de resultaten van empirisch onderzoek, maar ging ook in op de vraag hoe de morele competenties van leraren vervolgens verbeterd kunnen worden. Hij vertelde uit eigen ervaring over de cursus ‘Moreel Competent’ die voornamelijk uit socratische gesprekken en deugdethische oefeningen bestond. De cursisten bleken zo succesvol in het toepassen van de opgedane kennis en inzichten, dat hun lesideeën later zijn verzameld in een praktijkboek morele vorming. De gezagscrisis in de school Als derde en laatste spreker wees Sjoerd Slagter, voorzitter van de VO-raad, de Nederlandse sectororganisatie voor het voortgezet onderwijs, op een aantal maatschappelijke redenen waarom moraal hoog op de onderwijsagenda moet staan. Tegelijkertijd waarschuwde hij voor een aantal factoren dat deze taak bemoeilijken. Hoewel Slagter vanaf het begin duidelijk maakte dat geklaag over moreel verval van alle tijden is, signaleerde hij wel enkele serieuze problemen met de ‘jeugd van tegenwoordig’. Hij haalde het recente rapport van onderzoeksbureau Motivaction aan, dat rept van een nieuwe ‘grenzeloze generatie’, een groep hedonistische, materialistische individuen die zich bezighoudt met uiterlijk, status en kicks. De instantie waar velen hun hoop op hebben gevestigd om deze generatie moreel te vormen, is de school, vooral omdat verenigingen, de kerk en het gezin hun opvoedende rol verloren hebben. Complicerende factor daarbij is dat leraren maar moeilijk hun gezag kunnen handhaven. Slagter gaf het voorbeeld van een leerling die een propje op de grond gooit. Als de docent dan zegt ‘gooi dat in de prullenbak’, dan antwoordt de leerling ‘waarom, er zijn toch schoonmakers waar mijn ouders voor betalen?’ De leraar krijgt de leerling vast uiteindelijk zo ver om het propje op te ruimen, maar hun gezag is niet meer
Ethische Perspectieven 20 (2010)2, p. 210
93577_Eth_Persp_06.indd 210
30-06-2010 10:58:09
CENTRUM VOOR ETHIEK
vanzelfsprekend. Ze moeten het constant legitimeren. Slagter pleitte daarom voor wat hij ‘moreel leiderschap’ noemt, wat niet alleen inhoudt dat docenten weten waarvoor ze staan, maar dat ze daarnaar ook durven te handelen. Een essentiële maar moeilijke taak De sprekers wezen alle drie op het belang van morele vorming in het onderwijs, zij het vanuit andere invalshoeken. Vos en Van Tongeren doelen vooral op de invloed die leraren, ongeacht het vak dat ze geven, middels hun voorbeeldfunctie op hun leerlingen hebben. Leraren stimuleren leerlingen een bepaald soort mens te worden, en die vorming is, mits goed uitgevoerd, een doel op zich. De notie van een ‘goed mens’ werkten zij vervolgens uit in termen van deugden als rechtvaardigheid, trouw, eerlijkheid, moed of geduld. Slagter ontkende deze vormende taak niet, maar wees meer op het maatschappelijke belang van gevormde leerlingen. Wanneer leraren hun moreelvormende taak serieus nemen, dan is dat niet alleen goed voor het karakter van de leerlingen, maar ook voor de samenleving in zijn geheel. Verder identificeerden de sprekers een aantal obstakels dat eerst uit de weg moet worden geruimd voordat morele vorming de aandacht kan krijgen die ze verdient. Van Tongeren noemde de moeite die er bestaat om inhoudelijk met elkaar te spreken over wat morele kwaliteit is, waardoor het begrip oningevuld blijft. Ook Vos signaleerde dat probleem: er weinig tijd om met collega’s over wezenlijke dingen te praten, en als er al initiatieven in die richting zijn, dan ontbreekt vaak de steun vanuit het bestuur. Morele vorming in het onderwijs lijkt daarom vooral te slagen wanneer docenten en schoolleiders de mogelijkheid hebben om hun eigen morele opvattingen te uiten, wanneer ze open staan voor de opvattingen van anderen, bereid zijn om ideeën tegen elkaar af te wegen, en tot een gezamenlijke visie te komen, die door het bestuur gedragen wordt. Slagter wees er verder terecht op dat een school er met een gedeelde visie nog niet is. Uiteindelijk is het de bedoeling dat de morele vorming bij de leerlingen terecht komt. Dat is geen gemakkelijke opgave in een tijd waarin het gezag van opvoeders ter discussie staat. Leraren moeten niet alleen weten wat hun opvattingen zijn en die kunnen afstemmen met collega’s; ze moeten ook het leiderschap kunnen tonen om morele aspecten in de klas te benoemen. Of, zoals Slagter het in een interview met dagblad Trouw (29 januari) formuleerde: ‘leraren zullen de zeepkist op moeten klimmen’. En daarvoor is niet alleen inzicht, maar ook moed nodig.
Ethische Perspectieven 20 (2010)2, p. 211
93577_Eth_Persp_06.indd 211
30-06-2010 10:58:09
CENTRUM VOOR ETHIEK
Hoe nu verder? De evaluaties van de conferentie waren ronduit lovend. Meerdere deelnemers noemden de middag ‘inspirerend’. Maar tegelijkertijd bleef de vraag knagen: ‘hoe nu verder?’. De drie workshops, waarin onder andere twee groepen van twaalf schoolleiders een socratisch gesprek voerden over de vraag wat een ‘moreel competente docent’ inhoudt, gaven weliswaar een eerste indruk van de manier waarop morele vorming op de schoolagenda kan worden gezet, maar er was onder schoolleiders duidelijk de behoefte naar meer. Enkele scholen hebben ondertussen een vervolgtraject bij het Nijmeegse Centrum voor Ethiek ingezet, waarin de schooldirectie bijvoorbeeld wordt geholpen om zich te herbezinnen op de vraag wat de pedagogische taak van de school is. Ook worden er trainingen ‘Morele vorming in het onderwijs’ verzorgd aan groepen docenten. Deze training is ontwikkeld door prof. dr. Paul van Tongeren, en heeft als doel om docenten en schoolleiders zich bewust te laten worden van hun moreelvormende taak, en hen vervolgens te trainen in de daarvoor vereiste competenties. Een standaardtraining bestaat ten minste uit: een inleidend college, waardoor de deelnemers zich een ethisch begrippenkader eigen maken, plus een introductie over de basisprincipes van het socratisch gesprek; een drietal socratische gesprekken waarin de deelnemers vanuit de eigen ervaring met elkaar op zoek gaan naar hun kernwaarden, overtuigingen en principes; deugdethische oefeningen, waarbij de deelnemers lastige praktijksituaties naspelen, terwijl ze zich bijvoorbeeld bewust worden van hun emoties, en zich afvragen wat een voorbeeldfiguur zou doen; en een afsluiting, waarbij de opgedane ideeën en gemaakte plannen worden verzameld en gestructureerd, om de maximale doorwerking van de training in de school te garanderen. Voor schoolleiders die na de conferentie overtuigd zijn geraakt van het belang van morele vorming op school, kan een docententraining een eerste stap zijn op weg naar een geleidelijke verandering van de schoolgemeenschap. Tenslotte nog dit. De conferentie vond niet zonder reden plaats aan de lerarenopleiding van de Fontys Hogeschool te Tilburg. Hoewel we in moreel opzicht nooit ‘af’ zijn, is een training morele vorming voor ervaren docenten in zekere zin mosterd na de maaltijd. Eigenlijk zou er in de lerarenopleiding al zoveel aandacht aan de vormende aspecten van het leraarschap zijn besteed, dat nieuwe leraren zich al bewust zijn van hun vormende functie, en bovendien ook al de kwaliteiten in huis hebben om die functie verder te ontwikkelen. Uit de prominente aanwezigheid van lerarenopleiders kan hopelijk worden afgeleid dat ook de lerarenopleidingen hun moreelvormende taak in toenemende mate serieus nemen. Ethische Perspectieven 20 (2010)2, p. 212
93577_Eth_Persp_06.indd 212
30-06-2010 10:58:09
