BRUXELLES À L HEURE ALLEMANDE BRUSSEL TIKT DUITS EXPO >

Pedagogisch dossier voor de leerkrachten

14-18 BRUXELLES À L’HEURE ALLEMANDE BRUSSEL TIKT DUITS EXPO > 21.08.2014 - 03.05.2015 Musée de la Ville de Bruxelles / Museum van de Stad Brussel Grand-Place, 1000 Bruxelles / Grote Markt, 1000 Brussel – Info + 32 2 279 43 50 www.museedelavilledebruxelles.be / www.museumvandestadbrussel.be

E.R.: Anne Vandenbulcke, Rue du Poivre 1 Grand-Place, 1000 Bruxelles / V.U. : Anne Vandenbulcke, Peperstraat 1 Grote Markt, 1000 Brussel – Graphisme / Grafisch werk : Casier / Fieuws – Photo / Foto : Mirjam Devriendt

Waarschuwing

Dit pedagogisch dossier werd in 2005 samen gesteld door de Université Libre de Bruxelles in het kader van de tentoonstelling Brussel 14-18. Een stad in oorlog, dag na dag, georganiseerd in samenwerking met het Archief van de Stad Brussel. Met de toestemming van de Université Libre de Bruxelles en de auteurs wilden we het opnieuw ter beschikking stellen van leerkrachten van het secundair onderwijs in het kader van de nieuwe tentoonstelling van het Museum en het Archief van de Stad Brussel, 14-18 Brussel tikt Duits. De voorgestelde werkbladen werden aangepast aan de huidige tentoonstelling. Onze hartelijke dank gaat uit naar Anne Bauwelinckx, Denis De Vleeschouwer, Serge Jaumain, Valérie Piette en Marie-Christine Pollet. Onder de Hoge Bescherming van Hunne Majesteiten de Koning en de Koningin, werd de tentoonstelling 14-18 Brussel tikt Duits verwezenlijkt met steun van het Federale Organisatiecomité ter Herdenking van de Eerste Wereldoorlog, van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, van de Vlaamse Gemeenschapscommissie, van de Fédération WallonieBruxelles, van de Stad Brussel en de Nationale Loterij. Het Goethe Institut, het Deutsches historisches Museum (Duits Historisch Museum, Berlijn), het Staatsarchiv Hamburg (Rijksarchief van Hamburg), het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis, het Archief van het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn van de Stad Brussel, de vereniging Bruxelles nous appartient – Brussel behoort ons toe, het C.I.D.E.P., en de VRT hebben daarbij hun waardevolle medewerking verleend.

Inleiding

Dit dossier voor de lesgever is bedoeld om in de klas verder te borduren op de historische beschouwingen en kennis verworven tijdens het bezoek aan de tentoonstelling Brussel tikt Duits. Het biedt een reeks pistes voor opdrachten waarmee de leerlingen de thema’s en concepten die in de tentoonstelling aan bod komen verder kunnen uitdiepen. De taken zijn in de eerste plaats afgestemd op leerlingen van het secundair onderwijs en kaderen voornamelijk binnen de zogenaamde ‘humane wetenschappen’: geschiedenis uiteraard, gelet op het onderwerp van de tentoonstelling, maar ook Nederlands, filosofie, economie, … Een aantal oefeningen zijn echter ook geschikt voor andere leeftijden en kunnen worden aangeboden aan leerlingen van het basisonderwijs. Bovendien worden onderaan de fiches telkens enkele suggesties geopperd om het bezoek verder uit te diepen in het kader van uiteenlopende vakken, gaande van Nederlands en biologie over aardrijkskunde of tekenen. Het document bestaat uit twee grote delen. Het eerste bevat een reeks factsheets die telkens in het teken staan van een bepaalde opdracht. Elke fiche bevat uiteenlopende informatie voor het betrokken doelpubliek en het gerelateerde vak of verwijst naar documenten om te gebruiken en vermeldt welke aanwijzingen de leerlingen moeten krijgen. In de meeste fiches wordt ook gewezen op de conceptuele instrumenten en inhoud die in de oefening aan bod komen en die beantwoorden aan het leerprogramma voor geschiedenis. Het tweede deel is uitsluitend aan archiefstukken gewijd. Het betreft overwegend kopies van stukken uit de tentoonstelling om het geheugen van de leerlingen op te frissen; zij zijn nuttig bij het uitvoeren van bepaalde opdrachten. De leerkracht kan deze documentenbundel naar believen aanwenden, naargelang de taken die hij zijn leerlingen wil laten uitvoeren of de thema’s die hij met hen wenst aan te snijden.

Pedagogische fiches

Inleiding ..........................................................................................................................................................................................................3 11 –Schendingen van de mensenrechten in oorlogstijd herkennen ..........................................................................................5 12 –Een synthese schrijven over de gevolgen van de bezetting .................................................................................................6 13 –De sociale klassen benoemen en beschrijven ..........................................................................................................................7 14 –De gemoedstoestand van de Brusselaars benoemen en beschrijven ...............................................................................8 15 –De levensomstandigheden tijdens de bezetting aan de kaak stellen / idealiseren ......................................................9 16 –Informatie zoeken en doorgeven over gedrag in oorlogstijd ............................................................................................10 17 –Een ‘oorlogsvoorwerp’ in een context plaatsen .....................................................................................................................11 18 –Vertellen over de oorlog in Brussel ............................................................................................................................................12 19 –Informatie verstrekken over de oorlog in Brussel ................................................................................................................13 10 –Beelden laten spreken ....................................................................................................................................................................14 11 –Eten zoals in 14-18 ...........................................................................................................................................................................15 12 –Berichten over het dagelijks leven in Brussel ........................................................................................................................16 13 –Een gedicht schrijven met de oorlog als inspiratie ...............................................................................................................17 14 –Op zoek gaan naar ‘oorlogskunstenaars’ en ze voorstellen ..............................................................................................18 15 –Een dossier samenstellen over rantsoenering, met een korte samenvatting ..............................................................19 Enkele andere pistes ................................................................................................................................................................................21

Pedagogisch dossier 14-18 Brussel tikt Duits

4

1

PEDAGOGISCHE FICHE

Schendingen van de mensenrechten in oorlogstijd herkennen Beoogde vakken en leraren: geschiedenis – lessen filosofie Publiek: leerlingen van het vierde jaar Trefwoorden: democratie / totalitair systeem Inhoud: autoritair systeem / parlementarisme WERKWIJZE • Na een vergelijking van uittreksels uit de Bill of Rights van 1689, de Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger van 1789 en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van 1948 vestig je de aandacht op verschillende schendingen van de mensenrechten waarvan de burgers het slachtoffer waren tijdens de oorlog en die we in de tentoonstelling hebben opgemerkt. DOCUMENTEN TE VERSTREKKEN AAN DE LEERLINGEN • Uittreksels uit de 3 genoemde verklaringen • De lesgever kan de leerlingen ook enkele persartikels aanbieden waarin sprake is van de levensomstandigheden van mensen die onder ‘vergelijkbare’ beproevingen te lijden hadden of nog steeds te lijden hebben (bijvoorbeeld Sarajevo). METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN • De eerste opdracht, die bestaat uit een vergelijking van de verschillende verklaringen, zal de leerlingen een mentaliteitsverandering doen ontdekken. Aan de hand van deze vergelijking stellen zij vast dat het begrip ‘fundamentele rechten’ tot steeds meer domeinen werd uitgebreid en zij kunnen dat ook aantonen. • De lesgever kan de leerlingen ook aansporen om een parallel te trekken met recentere oorlogstragedies, zoals Sarajevo bijvoorbeeld, teneinde de vragen en begrippen die in deze oefening aan bod komen op de actualiteit te betrekken. • De oefening kan worden afgesloten met het opstellen van een “Verklaring van de ‘rechten’ van de Brusselaars tussen 14 en 18” op basis van het model van de geanalyseerde verklaringen. Deze redactionele oefening maakt de ingrijpende veranderingen in zowel het dagelijks leven als de politiek-economische situatie in Brussel tijdens de oorlog duidelijk.


5

2

PEDAGOGISCHE FICHE

Een synthese schrijven over de gevolgen van de bezetting Beoogde vakken en leraren: geschiedenis – economie – Nederlands Publiek: leerlingen van het vierde jaar Trefwoorden: het imperialisme Inhoud: uitbuiting WERKWIJZE • Op basis van de documenten die in de tentoonstelling te zien waren, beschrijf je in een synthese de economische, sociale en regelgevende gevolgen van de bezetting voor de Brusselaars. • Deze samenvattende tekst moet logisch en gestructureerd zijn. De belangrijkste gevolgen van de bezetting voor de Brusselse bevolking op economisch, sociaal en regelgevend vlak komen er in aan bod. DOCUMENTEN TE VERSTREKKEN AAN DE LEERLINGEN • Aangezien de leerlingen de tentoonstelling bezocht hebben, kunnen hun herinneringen en aantekeningen volstaan om deze oefening te maken. • De lesgever kan de leerlingen evenwel enkele documenten aanreiken om hun ideeën op te frissen en/of om een bepaald aspect van de gevolgen van de bezetting voor de Brusselse bevolking onder de aandacht te brengen. Onder meer documenten met betrekking tot de werkloosheid, de vorderingen, de schaarste, de prijsstijgingen, het controleren van de inwoners (identiteitsbewijzen en doorgangsbewijzen) zijn geschikt. METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN • Bij het bestuderen van de uitbuiting kunnen veel parallellen worden getrokken met de actualiteit. Bijvoorbeeld de uitbuiting van de lokale arbeidsmarkt in oorlogvoerende landen (Liberia, het Grote Meren-gebied in Tanzania, enz.) • Aan de hand van deze oefening ontwikkelen de leerlingen hun analytisch, kritisch en samenvattend denkvermogen. • Voor deze taak kan er worden samengewerkt met de leerkracht Nederlands, aangezien de schriftelijke vaardigheden aan bod komen evenals de mechanismen voor het uitwerken en structureren van een samenvattende tekst


6

3

PEDAGOGISCHE FICHE

De sociale klassen identificeren en beschrijven Beoogde vakken en leraren: geschiedenis Publiek: leerlingen van het eerste, tweede en vijfde jaar Trefwoorden: sociale lagen en ongelijkheden Inhoud: de sociale klassen WERKWIJZE Voor de leerlingen van het eerste en tweede jaar: • Aan de hand van de documenten op de tentoonstelling benoem je de verschillende sociale klassen in de Brusselse bevolking en beschrijf je hun levensomstandigheden. Voor de leerlingen van het vijfde jaar: • Aan de hand van de documenten op de tentoonstelling benoem je de verschillende sociale klassen in de Brusselse bevolking en beschrijf je hun levensomstandigheden. Je geeft de grote economische, sociale en juridische verschillen aan tussen de sociale klassen DOCUMENTEN TE VERSTREKKEN AAN DE LEERLINGEN • Aangezien de leerlingen de tentoonstelling bezocht hebben, kunnen hun herinneringen en aantekeningen volstaan om deze oefening te maken. • De lesgever kan de leerlingen evenwel enkele documenten aanreiken, bijvoorbeeld twee illustraties waaruit het verschil blijkt tussen de ‘volkssoep’ en de ‘Brusselsche Spijshuizen (Restaurants Bruxellois), of ook nog karikaturen waarop boeren te zien zijn die zich verrijken door de oorlog. METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN • De eisen en instructies moeten uiteraard worden aangepast aan de leeftijd van het publiek. Een mogelijke variant voor de leerlingen van het eerste en tweede jaar is: kruip in de huid van een persoon die in 1916 in Brussel leefde door een dagboekuittreksel te schrijven, uiteraard met de nodige aandacht voor de omstandigheden waarin die persoon moest leven. • In dat geval wordt de opdracht vakoverschrijdend en kan ze worden gecombineerd met de lessen Nederlands, aangezien ook de schrijfvaardigheden aan bod komen.


7

4

PEDAGOGISCHE FICHE

De gemoedstoestand van de Brusselaars benoemen en beschrijven Beoogde vakken en leraren: geschiedenis – Nederlands – tekenen Publiek: leerlingen van het eerste en tweede jaar Trefwoorden: imperialisme / nationalisme Inhoud: de botsing tussen de imperialisten en nationalisten in Europa en in de wereld WERKWIJZE • Aan de hand van de verschillende karikaturen die we in de tentoonstelling zagen, beschrijf je hoe de Brusselaars dachten over de Duitsers. Beschrijf ook de gemoedstoestand waarin de tekenaars van die spotprenten volgens jou verkeerden, en met welke bedoeling(en) zij ze verspreidden. DOCUMENTEN TE VERSTREKKEN AAN DE LEERLINGEN • Het tweede deel ‘documenten’ van dit dossier bevat enkele spotprenten die aan de leerlingen kunnen worden getoond voor het uitvoeren van deze opdracht. METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN • In deze interdisciplinaire oefening komen zowel de schrijfvaardigheid als het analytisch vermogen aan bod. De spotprenten zijn ideaal om het kritisch denken en analytisch vermogen van de leerlingen te ontwikkelen. • Voor dit soort opdrachten kan een belangrijke bijdrage worden geleverd in de tekenlessen. Het wijzen op de mechanismen, aangewend bij de realisatie van een karikatuur, is immers essentieel voor een goed begrip van deze kunstvorm. • De opdracht kan ook omgekeerd worden uitgevoerd: aan de leerlingen wordt gevraagd om op basis van een tekst zelf een spotprent te maken, met aandacht voor de ideologie die in het document doorschemert. De grote troef van dit alternatief is het ludieke aspect, maar het biedt tevens inzicht in het al dan niet begrijpen van de mechanismen die aan de basis liggen van de karikatuur.


8

5

PEDAGOGISCHE FICHE

De levensomstandigheden tijdens de bezetting aan de kaak stellen / idealiseren Beoogde vakken en leraren: geschiedenis – Nederlands Publiek: leerlingen van het vijfde of zesde jaar Trefwoorden: democratie / autoritair systeem Inhoud: het totalitarisme – de media: informatie, desinformatie WERKWIJZE • je werkt een propagandadocument uit over het dagelijks leven onder de bezetting in Brussel, zoals de Duitse bezetters het hadden kunnen maken voor een Duits lezerspubliek; of: je maakt een document waarin je de dagelijkse leefomstandigheden onder de bezetting in Brussel aanklaagt, zoals een Belgische patriot dat zou hebben gedaan voor een Belgisch lezerspubliek. DOCUMENTEN TE VERSTREKKEN AAN DE LEERLINGEN • De lesgever kan de leerlingen een overzicht geven van de belangrijkste wervingsmechanismen en de voornaamste principes voor het overdragen en manipuleren van informatie. Uiteraard is de oefening nuttiger voor leerlingen die reeds in een andere context vertrouwd zijn gemaakt met deze thema’s. METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN • Dit is een uitstekende samenvattende oefening rond de begrippen informatie, propaganda, reconstructie van feiten in de media, werving en manipulatie. • Voor deze opdracht kunnen de leerlingen aan de slag gaan met teksten, foto’s, tekeningen, films, … • Om praktische redenen en om tijd te winnen kan de opdracht in twee delen worden uitgevoerd: een eerste deel van de opdracht kan individueel worden gemaakt, waarna de leerlingen in een tweede fase in groepjes worden ingedeeld volgens de aangesneden thema’s. Tot slot kan het eindresultaat van elke groep aan de hele klas worden voorgesteld en toegelicht. • Variant: de leerlingen worden ingedeeld in twee groepen – de ene groep werkt een propagandadocument uit, de andere een aanklacht. Tot slot worden de ingenomen standpunten en de overgedragen informatie eventueel vergeleken.


9

6

PEDAGOGISCHE FICHE

Informatie zoeken en doorgeven over handelwijzen in oorlogstijd Beoogde vakken en leraren: geschiedenis – Nederlands – lessen filosofie Publiek: leerlingen van het vijfde jaar Trefwoorden: democratie / autoritair systeem Inhoud: het totalitarisme WERKWIJZE • Na het bezoek aan de tentoonstelling zoek je in groepjes bijkomende informatie over de volgende onderwerpen: de positie van de vrouw, de zoektocht naar eten, de zoektocht naar werk (of meer algemeen de werkloosheid), de collaboratie, het verzet. Vervolgens zet je je bevindingen mondeling uiteen voor de klas. METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN • Deze opdracht helpt om belangrijke vaardigheden te ontwikkelen die nauwelijks aan bod komen in de lessen geschiedenis: het zoeken naar informatie en erover communiceren. • De zoekopdracht hoeft niet noodzakelijk beperkt te blijven tot Brussel in 14-18. Ook andere steden en andere perioden komen in aanmerking. Indien er nieuwkomers op school zijn, kunnen zij hun ervaringen meedelen aan de andere leerlingen. Het zou ook interessant en motiverend zijn, mochten deze leerlingen een parallel kunnen trekken tussen wat ze op de tentoonstelling hebben gezien en hun eigen ervaringen; eventueel kunnen ze dan over hun indrukken praten in een breder kader dan dat van de eigen school. Het spreekt voor zich dat er in dat geval reeds een vertrouwensrelatie moet bestaan in de klas.


10

7

PEDAGOGISCHE FICHE

Een ‘oorlogsvoorwerp’ in een context plaatsen Beoogde vakken en leraren: geschiedenis – Nederlands Publiek: leerlingen vijfde jaar Trefwoorden: democratie / autoritair systeem Inhoud: het totalitarisme WERKWIJZE • Tijdens het bezoek kies je een bepaald voorwerp uit, bijvoorbeeld een affiche of een uitgestald object. Vervolgens verricht je wat opzoekwerk om het voorwerp in een context te kunnen plaatsen. Tot slot stel je jouw bevindingen voor aan de klas.


11

8

PEDAGOGISCHE FICHE

Vertellen over de oorlog in Brussel

Beoogde vakken en leraren: Nederlands – geschiedenis Publiek: leerlingen van het vierde, vijfde en zesde uit het basisonderwijs en van het eerste, tweede en derde secundair Trefwoorden: imperialisme / nationalisme Inhoud: de eerste wereldoorlog WERKWIJZE • Tijdens je bezoek kies je vijf willekeurige voorwerpen uit. In de klas schrijf je een samenhangend verhaal waarin elk van de gekozen voorwerpen opduikt binnen de context van Brussel tijdens de oorlog. METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN • De eisen en instructies met betrekking tot de taak moeten uiteraard worden aangepast aan het publiek.


12

9

PEDAGOGISCHE FICHE

Informatie samenstellen over de oorlog in Brussel Beoogde vakken en leraren: Nederlands – geschiedenis Publiek: leerlingen van het zesde jaar Trefwoorden: democratie / autoritair regime – rechten en plichten van het volk Inhoud: de media WERKWIJZE • Op basis van thema’s die in de tentoonstelling aan bod kwamen schrijf je een krantenartikel dat de Brusselse bevolking informeert tijdens de oorlog. Er zullen onderlinge afspraken moeten worden gemaakt in verband met ieders individuele themakeuze, de gebruikte illustraties en de lay-out. DOCUMENTEN TE VERSTREKKEN AAN DE LEERLINGEN • Een aantal documenten, die betrekking hebben op de thema’s die in de tentoonstelling aan bod komen, kunnen de leerlingen helpen bij het kiezen van een onderwerp en het uitwerken van hun artikels: documenten in verband met de werkloosheid, de vorderingen, diverse werken, de schaarste en de prijsstijgingen, de distributie en de soepbedeling, de Duitse controle over de bevolking, censuur en patriottisme. METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN • De lesgever kan specificeren tot welke ideologische strekking de krant behoort waarvoor zij een artikel moeten schrijven: een krant van het verzet of van de collaboratie, een krant die de oorlogssituatie in Brussel door buitenlandse ogen laat zien, of ook – weliswaar fictief en enigszins anachronistisch – een linkse of rechtse krant. • De leerkrachten geschiedenis en Nederlands zullen moeten samenwerken om de opdracht tot een goed einde te brengen: in de lessen Nederlands zullen immers de nodige richtlijnen moeten worden gegeven en zullen de beginselen van de journalistieke stijl moeten worden bijgebracht. • Je zou ook kunnen voorstellen om de leerlingen twee artikels over hetzelfde onderwerp te laten schrijven, waarbij het ene bestemd is voor een gecensureerde krant en het andere voor een clandestiene publicatie. • Het kan interessant zijn om vooraf een verslaggever of een hoofdredacteur van de geschreven pers in de klas uit te nodigen. • In verband met het schrijven voor een krant, zie bijvoorbeeld:


13

10

PEDAGOGISCHE FICHE

Beelden laten spreken

Beoogde vakken en leraren: Nederlands – geschiedenis Publiek: leerlingen uit het basis- en secundair onderwijs Inhoud: de media WERKWIJZE • Bedenk tekstballonnen bij de personages in de voorgelegde karikaturen en illustraties. De dialogen moeten uiteraard aansluiten bij de informatie die je kreeg tijdens het bezoek aan de tentoonstelling over het dagelijks leven in Brussel. DOCUMENTEN TE VERSTREKKEN AAN DE LEERLINGEN • Diverse karikaturen of andere illustraties die bijvoorbeeld een rij wachtenden voor de volkssoep uitbeelden of voor een andere stichting die steun verleende aan de bevolking die het slachtoffer was van de oorlog en zijn economische gevolgen. METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN • Dit soort opdracht is geschikt voor leerlingen van het basis- en secundair onderwijs, maar voor een meer geoefend publiek kan er nog een extra dimensie aan worden toegevoegd, voornamelijk voor leerlingen van het zesde die al meer vertrouwd zijn met de media en met schrijfmechanismen.


14

11

PEDAGOGISCHE FICHE

Eten zoals in 14-18

Beoogde vakken en leraren: iedereen (de hele school kan bij deze activiteit worden betrokken) Publiek: alle klassen van het basis- en secundair onderwijs WERKWIJZE • Je bereidt een maaltijd zoals in 14-18 op basis van wat je op de tentoonstelling leerde in verband met rantsoenen, recepten van het ‘Nationaal Hulp- en Voedingskomiteit’, voedingsmiddelen gekocht op de zwarte markt, … • Daarnaast zou je een kleine tentoonstelling kunnen organiseren rond de huidige problematiek van voedseltekorten. DOCUMENTEN TE VERSTREKKEN AAN DE LEERLINGEN • Rantsoenbonnen, recepten, documenten met betrekking tot de zwarte markt … METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN • Om het gegeven te actualiseren kunnen de activiteiten worden georganiseerd in samenwerking met de ‘Young Oxfam Shop’ op school of met de hulp van niet-gouvernementele vrijwilligersorganisaties in de gemeente. • De tentoonstelling zou als titel kunnen dragen: ‘Hoe kun je eten met twee euro per dag?’ Twee miljard mensen vinden dagelijks een oplossing …


15

12

PEDAGOGISCHE FICHE

Verslag geven over het dagelijkse leven in Brussel Beoogde vakken en leraren: Nederlands - geschiedenis – lessen filosofie Publiek: de activiteit kan worden uitgevoerd met alle klassen van het secundair en met de vijfdes en zesdes van de basisschool Trefwoorden: het imperialisme Inhoud: de eerste wereldoorlog WERKWIJZE • Je stelt jezelf in de plaats van een kind dat in Brussel woonde in 1917: een werkloos familielid is gedeporteerd en je correspondeert nu regelmatig met deze persoon. • Als opdracht schrijf je hem/haar een brief waarin je vertelt over een aspect van het dagelijks leven in Brussel. Baseer je daarvoor op wat het meeste indruk op je heeft gemaakt tijdens het bezoek aan de tentoonstelling. Wees zo specifiek mogelijk over de context waarin het gekozen aspect zich afspeelt.


16

13

PEDAGOGISCHE FICHE

Een gedicht schrijven met de oorlog als inspiratie Beoogde vakken en leraren: Nederlands Publiek: leerlingen van het eerste, tweede en derde jaar Trefwoorden: democratie / totalitair systeem WERKWIJZE • Schrijf een gedicht en laat je daarbij inspireren door schilderijen en karikaturen die je zag tijdens je bezoek. DOCUMENTEN TE VERSTREKKEN AAN DE LEERLINGEN • Enkele afbeeldingen van karikaturen en karakteristieke schilderijen die op de tentoonstelling te zien waren. METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN • De lesgever kan deze opdracht ook breder opvatten door de leerlingen te vragen een gedicht te schrijven over een aspect van de tentoonstelling dat hen bijzonder heeft aangegrepen.


17

14

PEDAGOGISCHE FICHE

Op zoek gaan naar ‘oorlogskunstenaars’ en ze voorstellen Beoogde vakken en leraren: geschiedenis – Nederlands Publiek: leerlingen van het vijfde en zesde jaar Trefwoorden: imperialisme / nationalisme Inhoud: de eerste wereldoorlog WERKWIJZE • Je gaat op zoek naar Belgische kunstenaars (schrijvers, schilders, …) die zich lieten inspireren door de ‘Groote Oorlog’. Verzamel enkele biografische gegevens over hen, maar tracht ook uit te zoeken wat hun mening was over de gebeurtenissen in 14-18 en welke invloed de oorlog op hun werk had. • Je stelt je bevindingen voor aan de klas. Je zal je ideeën dus logisch moeten ordenen en ze duidelijk en begrijpelijk moeten overbrengen. Je kan afsluiten met een persoonlijke noot over de indruk die de bestudeerde kunstenaar op jou gemaakt heeft. METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN: • Deze interdisciplinaire oefening helpt vaardigheden ontwikkelen die zowel in het vak Nederlands als geschiedenis onontbeerlijk zijn. De leerlingen moeten immers een analyse maken, kritisch zijn, opzoekwerk verrichten en hun conclusies verbaal communiceren.


18

15

PEDAGOGISCHE FICHE

Een dossier samenstellen over rantsoenering, met een korte samenvatting Beoogde vakken en leraren: nederlands - geschiedenis Publiek: leerlingen van het vijfde en zesde jaar Trefwoorden: imperialisme / nationalisme en totalitarisme Inhoud: rantsoenering WERKWIJZE • Je stelt een dossier samen, met een korte samenvatting, over de rantsoenering tijdens de oorlog van 14-18. • Het dossier, bestemd voor de klassen van het derde en vierde jaar, is bedoeld om leerlingen die jonger zijn dan jij bewust te maken van een aantal minder bekende aspecten van de ‘Groote Oorlog’ en hen aan te tonen dat de burgers het zwaar te verduren hadden in het dagelijks leven. • Stel je dossier samen met de documenten die volgens jou het meest representatief zijn, maar gebruik er ook niet te veel. Verwerk ze op een logische manier en bedenk er een beschrijvend onderschrift bij. • In je samenvatting introduceer je eerst en vooral het thema en stip je de punten aan die jij het belangrijkst vindt. Je besluit met een persoonlijke noot over wat jij zelf ontdekt hebt tijdens het samenstellen. DOCUMENTEN TE VERSTREKKEN AAN DE LEERLINGEN • Foto’s van de volkssoep, voedseldistributie, rantsoenbonnen, controlekaarten, gemeentelijke berichtgevingen, … METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN • Het betreft een typische vakoverschrijdende opdracht waarbij de schrijfvaardigheid aan bod komt, bijvoorbeeld tijdens de lessen Nederlands, maar ook analytische vaardigheden bij het bestuderen van documenten, wat dan weer meer thuishoort in de geschiedenislessen. • Het is een opdracht op lange termijn, maar de lessen geschiedenis en Nederlands hoeven niet de hele tijd te worden gecombineerd. Uiteraard is dat wel nodig op bepaalde cruciale momenten: bij het aanleggen en voltooien van het dossier, maar bijvoorbeeld ook wanneer de leerlingen de documenten hebben gekozen die zij zullen voorstellen – het is de bedoeling dat zij hun keuze mondeling motiveren alvorens met de schriftelijke uiteenzetting te beginnen. • De opdracht zal in beide lessen de verschillende vaardigheden stimuleren die ervoor vereist zijn: voorbeelden voor de lessen Nederlands: - werken rond communicatieve oogmerken, manieren van formuleren en het type ‘dossier’ (voor wie?, waarom?, hoe?) - werken rond schriftelijke beschrijvingen en het type ‘onderschrift’. - werken rond de kenmerken en structuur van een samenvattende tekst. - werken rond de verschillende manieren om persoonlijke opmerkingen in te lassen in een tekst.


19

15

PEDAGOGISCHE FICHE

voorbeelden voor de lessen geschiedenis: - analyseren, kritisch beoordelen, interpreteren en gebruiken van documenten. - een reeks documenten samenvatten.


20

TIPS

PEDAGOGISCHE FICHE

Enkele andere pistes

Onderhavige fiches zijn in de eerste plaats toegespitst op de lessen geschiedenis en Nederlands, en in mindere mate op filosofielessen, gezien de opvatting van de tentoonstelling. We zouden nochtans ook opdrachten kunnen geven met betrekking tot andere vakken. Enkele voorbeelden: NEDERLANDS / FRANS / GESCHIEDENIS • Lezen en werken met teksten geschreven in het Brussels: samenwerking tussen de leerkrachten geschiedenis, Frans en Nederlands. De lesgevers zouden bijvoorbeeld een Brusselaar kunnen uitnodigen om de teksten voor te lezen. • Voorstelling van de Vlaamse beweging: samenwerking tussen de leerkrachten Nederlands en geschiedenis. Het thema kan bijvoorbeeld worden aangekaart met een bezoek aan de IJzertoren. PLASTISCHE OPVOEDING • De vele karikaturen die de leerlingen op de tentoonstelling zagen, kunnen in de tekenles worden geanalyseerd. Hetzelfde geldt voor de foto’s. AARDRIJKSKUNDE • Een opdracht zou kunnen bestaan uit het louter fictief herinrichten van een wijk of een stad op basis van mogelijke tekorten. We kunnen deze oefening maken met betrekking tot Brussel in 14-18 (gebrek aan olie, voedingsmiddelen, …), maar we kunnen ze ook actualiseren: laat de leerlingen bijvoorbeeld nadenken over hoe we de steden kunnen organiseren ‘als we morgen een tekort aan aardolie zouden hebben …’ BIOLOGIE • Na een bezoek aan de tentoonstelling kunnen we in de lessen biologie de voedselrantsoenen en hun kaloriewaarde bestuderen of ook nog het voedingsevenwicht van de oorlogsrecepten.


21

Samenvatting Documenten 11 – De dure voedselprijzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 12 – Schaarste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 13 – Gemeentelijke instanties en voedselhulp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 14 – Huisgezinskaart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 15 – Melkdistributie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 16 – Brooddistributie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 17 / 8 – Boterdistributie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 - 30 19 – Aardappeldistributie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 10 – Huisgezinskaarten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 11 – Les Petites Abeilles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 12 – Verdeling volkssoep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 13 – De burgerkeukens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 14 – De volkssoep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 15 / 16 – Oorlogsrecepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 - 38 17 – Zich kleden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 18 – De kinderbescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 19 / 20 – Lezen van de bestuurlijke aankondigingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41-42 21 – De Duitse vorderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 22 – Vordering van ijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 23 / 24 – De vorderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 - 46 25 / 26 – Vordering van wol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 - 48 27 – De avondklok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 28 – Duitse tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 29 / 30 / 31 – Reizen, zich verplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 - 53 32 / 33 – Cursussen voor werklozen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 - 55 34 / 35 – Deportaties van werklozen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 - 57 36 / 37 – 21 juli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 - 59 38 – De ondergrondse pers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 39 / 40 / 41 – Anti-Duitse karikatuur of spotprent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 - 63 42 / 43 – Activisme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 - 65 44 / 45 – Verhouding tussen stad en platteland. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 - 67 Chronologie 1914-1922 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68


22

1

DOCUMENT – DE DURE VOEDSELPRIJZEN

‘Wij hebben de eer u mee te delen dat de Brouwersvereniging van het arrondissement Brussel, als gevolg van de verhoging van de accijnzen en de voortdurende stijging van de grondstofprijzen, zich genoodzaakt ziet om de prijs van het bier te verhogen met ingang van 1 april: bruin bier: 3 centiemen, oftewel 18 centiemen per liter blond bier: 4 centiemen, oftewel 22 centiemen per liter’ Mededeling van de Brouwersvereniging van het arrondissement Brussel, 25 maart 1916 (Archief van de Stad Brussel (A.S.B.), Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 37)


23

2

DOCUMENT – SCHAARSTE

Koninklijke Juwelier. De etalages in 1917. Een zeer verscheiden aanbod. Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 46/51)


24

3

DOCUMENT – GEMEENTELIJKE INSTANTIES EN VOEDSELHULP

‘GEMEENTE WATERMAAL-BOSVOORDE DISTRIBUTIE VAN ZOUT EN RIJST Huisvrouwen die hun woonplaats hebben in de gemeente kunnen voor de prijs van 6 centiemen een pak zout van 1/2 kilo krijgen en voor 15 centiemen een pak breukrijst van 1/2 kilo, door zich met hun trouwboekje aan te bieden op maandag 30 november, dinsdag 1 en woensdag 2 december, tussen 1 en 4 uur in de namiddag. (…) Gedaan te Watermaal-Bosvoorde, 26 november 1914. De Burgemeester, J.H. DELLEUR’ (A.V.B., Collectie Keym, 70/1)


25

4

DOCUMENT – HUISGEZINSKAART

Huisgezinskaart voor de voedselrantsoenering (A.S.B., Fonds du Comité bruxellois de Secours et d’Alimentation (C.B.S.A.), Brussels Hulp- en Voedingskomiteit (B.H.V.K.), doos 1, map 5)


26

5

DOCUMENT – MELKDISTRIBUTIE

Rantsoenkaart voor de melkdistributie (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 78/3105)


27

6

DOCUMENT – BROODDISTRIBUTIE

Rantsoenbonnen voor de brooddistributie (A.S.B., Fonds du C.B.S.A., Fonds van het B.H.V.K., doos 1, map 3)


28

7

DOCUMENT – BOTERDISTRIBUTIE

Rantsoenkaart voor de boterdistributie (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 78/2515)


29

8

DOCUMENT – BOTERDISTRIBUTIE

Aankondiging met betrekking tot de verkoop van boter (A.S.B., Fonds du C.B.S.A., Fonds van het B.H.V.K, doos 1, map 1)


30

9

DOCUMENT – AARDAPPELDISTRIBUTIE

Rantsoenkaart voor de boterdistributie (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 78/2515)


31

10

DOCUMENT – HUISGEZINSKAARTEN

Een voedingswinkel in oorlogstijd. Uw gezinskaarten AUB. Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 56/3)


32

11

DOCUMENT – LES PETITES ABEILLES

De vereniging Les Petites Abeilles zet zich in voor kinderen en verkoopt liefdadigheidsbonnen die recht geven op een portie soep en brood om mee te nemen. (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 57)


33

12

DOCUMENT – VERDELING VOLKSSOEP

Soepdistributie in de Gierstraat, lokaal nr. 9 (A.S.B., Iconografisch fonds, C 14410)


34

13

DOCUMENT – DE BURGERKEUKENS

Een burgerkeuken (George Rency, La Belgique et la guerre, deel 1, La vie matérielle de la Belgique durant la guerre mondiale, Brussel, 1922, p. 290)


35

14

DOCUMENT – DE VOLKSSOEP

De volkssoep. Middaguur op een schoolplein (George Rency, La Belgique et la guerre, deel 1, La vie matérielle de la Belgique durant la guerre mondiale, Brussel, 1922, p.241)


36

15

DOCUMENT – OORLOGSRECEPTEN

‘De centrale commissie voor de teelt op onontgonnen terrein (Comité central pour la culture des terrains inoccupés) is verheugd over het aanzienlijke succes van haar inspanningen: meer dan 4000 gezinnen bewerken dit jaar een lapje grond in de agglomeratie Brussel. (…) De centrale commissie vindt dat haar taak nog niet voltooid is en dat ze de gebruikers verder moet bijbrengen hoe zij de geteelde producten optimaal kunnen bereiden (…). AARDAPPELEN MET SPEK Snijd het spek in blokjes, kleur het in de pan, voeg er de aardappelen, het laurierblad, de peper en gesnipperde ui bij. Overgiet alles voor ¾ met water en zet het deksel op de pan. Verwijder het laurierblad zodra de aardappelen gaar zijn en schud ze lichtjes tot ze bloemen. AARDAPPELEN “MAÎTRE D’HÔTEL” Kook de aardappelen in de schil; ze moeten een beetje stevig blijven. Snijd ze in plakjes van ½ cm. Overgiet ze voor ¾ met melk. Voeg zout, peper en nootmuskaat toe. Laat alles garen op een zacht vuurtje. Wanneer de melk bijna is ingekookt doet u er een beetje boter bij en het sap van een ½ citroen; strooi er gehakte peterselie over. Schud de kookpan heen en weer om de aardappelen te doen bloemen. Suggestie: u kunt de melk vervangen door bouillon. AARDAPPELSALADE Was en kook de aardappelen, schil ze en snijd ze in plakjes. Meng de warme plakjes in een schotel met een eetlepel azijn en twee eetlepels olijfolie. Voeg een fijn gesnipperde rauwe ui en een teentje knoflook toe, peper, zout en fijngehakte peterselie. Opdienen met verse haring. OMELET MET CHAMPIGNONS (ZONDER CHAMPIGNONS) Snijd de in water gekookte aardappelen in plakjes. Rooster ze en kleur ze aan in de oven of op een grill. Smeer boter in een ovenschaal, bestrooi met peper en zout en leg er de afgekoelde geroosterde aardappelschijfjes op. Klop de eieren en doe er wat gekookte ham onder, in heel kleine blokjes gesneden. Giet de eieren over de aardappelschijfjes in de ovenschotel en laat ze garen in een matig warme oven. Een klein kwartiertje volstaat: de eieren mogen immers niet te hardgekookt. RODEKOOL Snijd de kool in reepjes, laat wat vet smelten, doe er gesnipperde ui bij, de kool, peper, zout, een beetje water, azijn voor de kleur en helemaal op het einde een in stukjes gesneden zure appel en een beetje suiker. 2 tot 3 uur laten stoven. Suggestie: bovenop de kool kunt u een kopje rijst plaatsen; lang laten stoven in een pan met het deksel erop.’ (A.S.B., Collectie Keym, 70/9)


37

16

DOCUMENT – OORLOGSRECEPTEN

De laatste culinaire uitvinding van 1916. Gebakjes zonder meel of zetmeel….. en wat nog? Biefstukken zonder vlees, frietjes zonder patatten, enz! Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 46/17)


38

17

DOCUMENT – ZICH KLEDEN

Verkoop van tweedehandse kledingstukken (A.S.B., Fonds du C.B.S.A., Fonds van het B.H.V.K., doos 1, map 13)


39

18

DOCUMENT – KINDERBESCHERMING

Liefdadigheid voor kleding (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 60/9)


40

19

DOCUMENT – LEZEN VAN DE BESTUURLIJKE AANKONDIGINGEN

‘Wat wij elke dag te zien krijgen en wat wij elke dag doen: de officiële aankondigingen lezen’, in: L’événement illustré, nr. 139, 20 oktober 1917, p. 748


41

20

DOCUMENT – LEZEN VAN DE BESTUURLIJKE AANKONDIGINGEN

Eerste kennismaking. De eerste affiche, ondertekend door de nieuwe gouverneur, werd met veel belangstelling gelezen!… Het lezen van de bestuurlijke aankondigingen van de Duitsers maakt deel uit van het dagelijkse leven van de Brusselaars. Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 104/30)


42

21

DOCUMENT – DE DUITSE VORDERINGEN

De “zentralen” De “Pelgen” moeten onze mooie “avkondigingen” maar slikken, en als dat niet volstaat, is het de schuld van de lokale overheden en hun gebrek aan solidariteit! ... Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 48/8)


43

22

DOCUMENT – VORDERING VAN IJZER

Aankondiging van vorderingen van ijzer (A.S.B., Kabinet van de Burgemeester, 658)


44

23

DOCUMENT – DE VORDERINGEN

‘Art. 1: De hierna vermelde voorwerpen worden in beslag genomen op grond van onderhavig arrest en zij moeten worden ingeleverd. Art. 2: Voorwerpen van koper, tin, nikkel, messing, brons of halfgoud, vast of mobiel, die aanwezig zijn in de huishoudens en ongeacht in welke staat zij zich bevinden: 1. Keukengerei en serviesgoed, allerlei huishoudelijke gebruiksvoorwerpen, met uitzondering van bestek. 2. Wasketels, badkuipen, waterverwarmingstoestellen en andere ketels, tanks en recipiënten. 3. Naamplaten van handelshuizen of naamborden aan de binnen- of buitenkant van huizen; handgrepen, kloppers of belegsel van deuren en huizen, voor zover zij niet voor de afsluiting dienen. 4. Bevestigingsmiddelen, hengsels en accessoires voor het bevestigen van traplopers en soortgelijke tapijten. 5. Gewichten 6. Alle overige huishoudelijke voorwerpen of siervoorwerpen in tin. De voorwerpen opgesomd onder de nummers 1 tot 6 worden in beslag genomen en moeten worden ingeleverd (…)’ “Duits arrest van 31 juli 1917 betreffende de inbeslagname van voorwerpen in koper, tin, nikkel, messing, brons of halfgoud die aanwezig zijn in de huishoudens en de verplichting om deze voorwerpen over te leveren.” (A.S.B., Cabinet du Bourgmestre, 702) (vertaling)


45

24

DOCUMENT – DE VORDERINGEN

‘Te leveren op 20 of 21 augustus: – 18.000 kg brood – 10.000 kg vers vlees – 6.000 kg rijst of groenten (bonen, … – 100 kg rijst mag worden vervangen door 500 kg aardappelen) – 600 kg gebrande koffie – 100 kg zout – 10.000 kg suiker – 72.000 kg haver – 600 kg cacao Leveringen aan het Groendreefstation. Te leveren op 21 augustus: 30.000 kg brood – 5.000 kg gerookt vlees – 17.000 kg levend vee – 10.000 kg rijst of groenten (bonen, …) – 1.400 kg koffie – 1.700 kg zout – 120.000 kg haver – 170 kg thee – 1.700 kg suiker – 700 kg cacao – 10.000 liter wijn Te leveren op 22 augustus: 20.000 kg brood en 20.000 kg meel; dezelfde hoeveelheden als de vorige dagen voor de overige voedingsmiddelen. Te leveren op 23 augustus: 30.000 kg meel; dezelfde hoeveelheden als de vorige dagen voor de overige voedingsmiddelen.’ Lijst van de vorderingen in de wet van 20 augustus 1914 (A.S.B., Fonds du Cabinet du Bourgmestre, 702) (vertaling)


46

25

DOCUMENT – VORDERING VAN WOL

(A.S.B., Collectie Keym, 98/80)


47

26

DOCUMENT – VORDERING VAN WOL

De vordering van wol. Vooruit! Alles voor de vordering! Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 44/15) ‘Alle wollen vulling van matrassen en kussens, ongeacht of zij zuiver is of vermengd met andere materialen (bijvoorbeeld kelp, paardenhaar), wordt in beslag genomen en moet worden ingeleverd (…).’(A.S.B., Kabinet van de Burgemeester, 702)


48

27

DOCUMENT – DE AVONDKLOK

Afkondiging van de avondklok (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 18)


49

28

DOCUMENT – DUITSE TIJD

Tijdsverschillen in 1917! – Podferdeck, het is me toch een bazaar met al die tijden! Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 44/47)


50

29

DOCUMENT – REIZEN, ZICH VERPLAATSEN

‘Voor het gedeelte van het grondgebied waarvoor het bezit van een paspoort verplicht is, is een doorgangsbewijs vereist voor verplaatsingen met de AUTO, TREIN, BUURTSPOORWEGEN, BOOT, FIETS EN RIJTUIG (…) en voor VOETGANGERS (verder dan een straal van 6 km rond hun woonplaats). Om personen te kunnen identificeren die zich buiten de agglomeraties bevinden MOETEN ALLE PARTICULIEREN VAN WELKE NATIONALITEIT OOK en ouder dan 15 jaar altijd een IDENTITEITSBEWIJS bij zich hebben, met vermelding op een formulier dat hier verkrijgbaar is: de naam, woonplaats, geboortedatum en -plaats, leeftijd, beroep en een foto van de drager evenals de handtekening van de verantwoordelijke beambte die het bewijs heeft afgeleverd.’ Kennisgeving van de Duitse Gouverneur-generaal in België, Baron Von Bissing, Brussel, 18 februari 1915 (A.S.B., Kabinet van de Burgemeester, 659)


51

30


Identiteitsbewijs vereist voor het indienen van een aanvraag voor een doorgangsbewijs (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 17)


52

31


De bezetter bepaalt de bewegingsvrijheid. Voor elke verplaatsing moet men een dure “Passierscheine” aanvragen – die met willekeurig wordt uitgereikt (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 17)


53

32

DOCUMENT – CURSUSSEN VOOR WERKLOZEN

‘De Schepenen van Openbaar Onderwijs van de gemeenten van de agglomeratie Brussel hebben meermaals vergaderd om uit te zoeken hoe men de duizenden werklozen die als gevolg van de gebeurtenissen op straat staan, en die vroeg of laat een reëel sociaal gevaar zouden kunnen vormen, het best kan bezighouden. Na overleg heeft de raad van Schepenen beslist om een aantal maatregelen te treffen, waarvan ik de voornaamste in het kort opsom: I°- voor intellectuele vorming, overdag de industriële en beroepsscholen; de academies en tekenscholen; allerlei speciale cursussen; de volksuniversiteiten; de bibliotheken en leeszalen, … openstellen. II°- voor handarbeid, in de mate van het mogelijke het werk trachten te doen hervatten en zelfs kleine en grote werkplaatsen openstellen waarin de werklozen zich met diverse en vooral eenvoudige taken kunnen bezighouden (…)’. Brief van de Schepen voor Openbaar Onderwijs aan de voorzitter van de commissie ‘werkloosheid’, opgesteld in Brussel op 24 november 1914 (Archief van de Stad Brussel, fonds van Openbaar Onderwijs, dossier nr. 2362) (vertaling)


54

33

DOCUMENT – CURSUSSEN VOOR WERKLOZEN

(A.S.B., Fonds voor Openbaar Onderwijs, 2362)


55

34

DOCUMENT – DEPORTATIES VAN WERKLOZEN

‘In een kennisgeving kondigt de Duitse Gouverneur (…) aan dat de Duitse overheid heeft besloten om werkloze arbeiders naar Duitsland te deporteren. Dat bericht maakt grote emoties los bij onze medeburgers. In de ogen van het publiek staat deze deportatie gelijk met de invoering van slavernij in België. U kan zich voorstellen hoeveel verdriet een dergelijke maatregel de talrijke betrokken families berokkent, hoezeer het de liefde voor de individuele vrijheid krenkt, het diepe gevoel van persoonlijke waardigheid ook, dat al eeuwenlang de trots en morele grootsheid van het hele volk uitmaakt. (…) De bezettende macht merkt op dat de ledigheid waartoe zoveel werknemers veroordeeld zijn te betreuren valt. Wie weet dat beter dan wij? Wie weet dat beter dan onze daadkrachtige arbeidersbevolking, die altijd al geroemd werd om haar gedreven en vasthoudende inspanningen? Onze arbeiders willen niets liever dan hun vertrouwde bezigheden weer opnemen. Zijn zij verantwoordelijk voor de hen opgelegde werkloosheid? Is het hun schuld dat de grondstoffen, de machines zijn opgeëist, dat er bijna geen paarden meer zijn, dat het transport wordt belemmerd, dat 800.000 meter rails van de buurtspoorwegen zijn verwijderd? (…) De Belgische bevolking verwacht geen hulp van de bezetter. Is het dan niet gerechtvaardigd dat zij zelf mag bepalen onder welke omstandigheden zij kan en mag werken? Wij kunnen alleen maar het diepste respect betonen voor een werkweigering die louter is ingegeven door nobel patriottisme en vooral het geen hulp willen verlenen aan de vijand. Het lijdt geen twijfel dat het werk dat men onze landgenoten wil opleggen enkel bedoeld is om Duitsland economisch en zelfs militair te versterken. (…)’ Brief van het college van de Burgemeester en Schepenen van de Stad Brussel aan Baron Von Bissing, Gouverneur-generaal in België, opgesteld in Brussel op 17 november 1916 (A.S.B., Kabinet van de Burgemeesteree, 622) (vertaling)


56

35

DOCUMENT – DEPORTATIES VAN WERKLOZEN

‘W I J G A A N N I E T. De Brusselaars zijn overeengekomen dat zij geen gevolg zullen geven aan de oproep van de Duitsers. Zij zullen zich niet als schapen naar de slachtbank laten leiden. (...) Schande over hen die zich uit egoïsme aanbieden, omdat ze een vals attest hebben of omdat zij er zeker van zijn dat zij dan vrij zullen worden gelaten. Allen voor een, een voor allen. Een Belg die voor Duitsland werkt, vecht tegen zijn Vaderland. Dat zij een klopjacht organiseren – wij zullen ons verbergen. NIEMAND ZAL ZICH AANBIEDEN (…) De eer van het vaderland ligt in hun handen. Leve het Vaderland, Leve de Koning. WIJ GAAN NIET.’ Pamflet dat in november 1916 in de brievenbussen werd gestopt. (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 78/948) (vertaling)


57

36

DOCUMENT – 21 JULI

21 juli 1916 Uit het oog, in het hart. Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 65/49)


58

37

DOCUMENT – 21 JULI

‘LANDGENOOT! Een Duits besluit verbiedt om insignes van België of de Geallieerden te dragen, te tonen of weer te geven (…). Tegen bruut geweld kunnen wij niet tegenop. Wij kunnen echter op een andere manier laten zien dat wij Belgen zijn, vandaag nog, door er ons formeel toe te verbinden geen kranten meer te kopen die in ons land verschijnen en die zijn gecensureerd of opgesteld onder Duits beheer. Laat ons op 21 juli, onze nationale feestdag, allemaal het werk neerleggen. Laat ons, ondanks alles, onze verjaardag vieren, niet door onze nationale kleuren uit te hangen, want dat is ons verboden, maar door onze mooiste kleren aan te trekken. Blijf echter kalm. Door onze nationale feestdag te vieren, leveren wij de hele wereld het bewijs van onze niet aflatende gehechtheid aan ons geliefde vaderland, en door kalm en waardig te blijven, volgen wij de instructies van onze geliefde burgemeester Max en geven wij blijk van karaktersterkte ten aanzien van de vijand.’ Pamflet verdeeld in Brussel in juli 1915 (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 10) (vertaling)


59

38

DOCUMENT – DE ONDERGRONDSE PERS

“Er is zopas een nieuwe krant verschenen, ‘Motus (Mondje toe)’! Waarom ‘Motus’? Dat spreekt voor zich, niet? De Brusselse straten zijn bezaaid met flutkranten, hoe patriottischer de naam, hoe minder ze het zijn, zoals ‘Ons België’, ‘Het Vaderland’, ‘De Brusselaar’, om ze niet te vernoemen. Motus ondergaat geen censuur. (…) Wij hebben lak aan censuur – wij schrijven wat wij denken en wat wij weten. Dat is uiteraard een gevaarlijk spel, maar spannend is het wel. Wij weten dat wij de geneugten van een verblijf in de Kommandatur riskeren, maar de moeilijkheid van de taak schrikt ons niet af. Alleen kunnen wij niet zeggen waar, wanneer en hoe wij zullen verschijnen; en mocht men u daarover ondervragen, beste lezer, zeg dan alstublieft: Motus – mondje dicht.” “Aan onze lezers”, Motus! 15 april 1915 (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 4)


60

39

DOCUMENT – ANTI-DUITSE SPOTPRENT

Moffenbegraafplaats. Voor het graf van een broeder. Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 56/53)


61

40


Het stro en de balk! - Je hebt een kleiner kind geschlagen! Hoe kom je erbei dat es mag, gemene jungen?! - Awel ! Heb je sinds 4 augustus 1914 de kranten niet gelezen of zo? Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 120/21)


62

41


– Hé! Lomperik! Hier heb je de Eiffeltoren ... voor 25 centiemen. Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 48/4)


63

42

DOCUMENT – ACTIVISME

‘Aan de Brusselse bevolking!! De Flamingante actievoerders, handlangers van de bezetter, houden een betoging op donderdag 11 juli om 6.30 u. ‘s avonds (Belgische tijd) in het ‘Palais de Glace’ (ijspiste) aan de Warmoesberg. BRUSSELAARS!! Spuug uw verachting in hun gezicht.’ Pamflet dat op de voorgevels werd gekleefd (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 2575) (vertaling)


64

43

DOCUMENT – ACTIVISME

Etiket dat op de gevels werd gekleefd om een bijeenkomst van activisten aan te kondigen (A.S.B., Archief van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, 78/2113)


65

44

DOCUMENT – VERHOUDING TUSSEN STAD EN PLATTELAND

De parvenu’s van het platteland!!! Ja! Marianeke …. !! We moeten goed laten zien aan al die stadmeneren dat we rijk zijn!! Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 44/58)


66

45

DOCUMENT – VERHOUDING TUSSEN STAD EN PLATTELAND

Onze lieve boertjes. Vóór de oorlog. Tijdens de oorlog. Na de oorlog. Karikatuur (A.S.B., Collectie Keym, 144/53)


67

1

BIJLAGE

Chronologie

1914 28 juni . . . . . . . . . . . . . . Moord op Aartshertog Franz-Ferdinand, troonopvolger van Oostenrijk, in Sarajevo 23 juli. . . . . . . . . . . . . . . Oostenrijk-Hongarije stelt Servië voor een ultimatum 28 juli. . . . . . . . . . . . . . . Oostenrijk-Hongarije verklaart de oorlog aan Servië 29 juli. . . . . . . . . . . . . . . Het Belgisch leger wordt gemobiliseerd op ‘versterkte vredesvoet’ 30 juli. . . . . . . . . . . . . . . Algemene mobilisatie in Rusland 30-31 juli . . . . . . . . . . . Bevel tot algemene mobilisatie in Oostenrijk-Hongarije 31 juli. . . . . . . . . . . . . . . Moord op Jean Jaurès in Parijs 1 augustus . . . . . . . . . . Algemene mobilisatie in Duitsland en in Frankrijk; Duitsland verklaart de oorlog aan Rusland 2 augustus . . . . . . . . . . Duitsland stelt België voor een ultimatum 3 augustus . . . . . . . . . . Duitsland verklaart Frankrijk de oorlog 4 augustus . . . . . . . . . . De Duitse troepen vallen België binnen; redevoering van koning Albert in een buitengewone zitting van de Kamers 4 augustus . . . . . . . . . . Het Verenigd Koninkrijk verklaart de oorlog aan Duitsland 20 augustus . . . . . . . . . De Duitse troepen marcheren Brussel binnen 26 augustus . . . . . . . . . Aankomst van de Duitse Gouverneur-generaal Colmar von der Goltz; de avondklok wordt ingesteld op 9 uur 5 september . . . . . . . . Officiële oprichting van de Centrale Hulp en Voedingskomiteit 6-9 september . . . . . . . Slag om de Marne 17 september . . . . . . . Verbod voor de Brusselaars om de nationale kleuren te dragen op de openbare weg 26 september . . . . . . . Arrestatie en gevangenneming van burgemeester Adolphe Max, schepen Maurice Lemonnier vervangt hem 3 oktober . . . . . . . . . . . Invoering van de Reichsmark 29 oktober . . . . . . . . . . Oprichting van het Nationale Hulp en Voedingskomiteit (N.H.V.K) 8 november . . . . . . . . . Opgedrongen invoering van de ‘Duitse tijd’. De avondklok wordt met een uur verlaat en gaat voortaan in om 11 uur (Duitse tijd) 2 december . . . . . . . . . De Duitse Gouverneur-generaal in Brussel, Colmar von der Goltz, wordt vervangen door Moritz von Bissing Kerstmis 1914 . . . . . . . Herderlijke brief Vaderlandsliefde en Volharding opgesteld door kardinaal Mercier, primaat van België


68

2

BIJLAGE

1915 1 februari . . . . . . . . . . . Oprichting van La Libre Belgique 15 maart . . . . . . . . . . . . Oprichting van “La Caissette du Soldat belge” (pakket voor gevangen Belgische soldaat) 16 maart . . . . . . . . . . . . Oprichting van het Nationaal Werk voor Oorlogswezen 7 mei . . . . . . . . . . . . . . . Torpedering van het Britse passagiersschip Lusitania 23 mei . . . . . . . . . . . . . . Italië treedt toe tot de oorlog aan de zijde van de Geallieerden 21 juli. . . . . . . . . . . . . . . Om het Duitse verbod op het vieren van de nationale feestdag te omzeilen, houden de restaurants en cafés van de hoofdstad de deuren gesloten. 5-8 september . . . . . . . Internationale socialistische conferentie van Zimmerwald 12 oktober . . . . . . . . . . . Executie van de Engelse verpleegster Edith Cavell, veroordeeld voor verzetsdaden 1916 21 februari . . . . . . . . . . Begin van de slag om Verdun 1 april . . . . . . . . . . . . . . Executie van Gabrielle Petit, veroordeeld voor verzetsdaden 12 april . . . . . . . . . . . . . Oprichting van de “Cantine du Soldat Prisonnier” (werk voor krijgsgevangenen 1 mei . . . . . . . . . . . . . . . Oprichting van “La Province Eprouvée” 1 juli . . . . . . . . . . . . . . . . Begin van de Slag om de Somme 21 juli. . . . . . . . . . . . . . . Na de betogingen als gevolg van het optreden in de stad van Kardinaal Mercier krijgt de agglomeratie Brussel een boete van een miljoen mark opgelegd Winter 1916-1917 . . . De voedselschaarste neemt dramatische vormen aan 18 november . . . . . . . . Einde van de Slag om de Somme 18 december . . . . . . . . Einde van de Slag om Verdun 1917 8-12 maart . . . . . . . . . . Eerste Russische revolutie 15 maart . . . . . . . . . . . . Troonsafstand van Nicolaas II 21 maart . . . . . . . . . . . . Administratieve scheiding tussen Vlaanderen en Wallonië 2 april . . . . . . . . . . . . . . De Verenigde Staten van Amerika treden toe tot de oorlog 18 april . . . . . . . . . . . . . De Duitse Gouverneur-generaal in Brussel, Moritz von Bissing, wordt vervangen door Ludwig von Falkenhausen 8 mei . . . . . . . . . . . . . . . Arrestatie van schepen Maurice Lemonnier, waarnemend burgemeester, Louis Steens vervangt hem 16 juli-10 november. Slag om Passendale (derde slag bij Ieper) 6 november . . . . . . . . . . Bolsjewistische revolutie in Rusland (24 oktober, oude kalender) 1918 8 januari . . . . . . . . . . . . President Wilson spreekt het Amerikaanse Congres toe. De 14 punten. 23 maart . . . . . . . . . . . . Begin van de bombardementen op Parijs met het kanon “Dikke Bertha” 9 april . . . . . . . . . . . . . . Duits offensief in Vlaanderen 18 juli. . . . . . . . . . . . . . . Frans-Amerikaans tegenoffensief. Tweede overwinning van de Marne.


69

3

BIJLAGE

9 november . . . . . . . . . . Troonsafstand van Keizer Wilhelm II De Republiek wordt uitgeroepen in Berlijn 11 november . . . . . . . . Ondertekening van de wapenstilstand; ontmoeting in Loppem 17 november . . . . . . . . Afkondiging van de bevrijding van Brussel; terugkeer van Adolphe Max en plechtige zitting in het Stadhuis van Brussel 22 november . . . . . . . . Intrede in Brussel van Koning Albert. Hij houdt een troonrede in het Parlement. 1919 18 januari . . . . . . . . . . . Begin van de Vredesconferentie 15 juni . . . . . . . . . . . . . . Staatsbegrafenis voor twintig helden 28 juni . . . . . . . . . . . . . . Ondertekening van het Verdrag van Versailles 16 november . . . . . . . . Eerste parlementaire verkiezingen met algemeen mannenstemrecht 5 september . . . . . . . . . Officiële oprichting van het Nationaal Werk voor Kinderwelzijn (N.W.K.) 1922 11 november . . . . . . . . Begrafenis van de onbekende soldaat in Brussel


70

Colofon

Dit pedagogisch dossier is gemaakt in het kader van de tentoonstelling Brussel 14-18. Een stad in oorlog, dag na dag (Stadhuis van Brussel, van 10 november 2005 tot 20 februari 2006), georganiseerd door het Centre interdisciplinaire de recherche sur l’Histoire de Bruxelles (CIRHIBRU) van de Université libre de Bruxelles en het Archief van de Stad Brussel. Dit project kon rekenen op de steun van mevrouw Marie Arena, Minister-president van de Franse Gemeenschap, mevrouw Fadila Laanan, Minister van Cultuur van de Franse Gemeenschap, en meneer Eric Remacle, Directeur van Pôle Berhneim pour l’Etude de la Paix et de la Citoyenneté. Wij danken in het bijzonder Didier Devriese, François Frédéric, Serge Jaumain, Valérie Piette, Gonzague Pluvinage, Thérèse Symons en Anne Vandenbulcke, voor hun hulp en steun. Alle documenten zijn afkomstig uit de collecties van het Archief van de Stad Brussel. ©Archief van de Stad Brussel Elke reproductie, geheel of gedeeltelijk, op welke wijze ook, zonder de toestemming van de auteurs, is illegaal. Enkel kopieën die strikt zijn voorbehouden voor privégebruik zijn toegestaan. Redactie: Anne Bauwelinckx, Denis De Vleeschouwer en Marie-Christine Pollet Grafische vormgeving: Casier/Fieuws + Arnaud Lorne

BRUXELLES À L HEURE ALLEMANDE BRUSSEL TIKT DUITS EXPO >

Recommend Documents