BRUGGE ZORGREGIO Beernem Blankenberge Brugge Damme Jabbeke Oostkamp Knokke-Heist Torhout Zedelgem Zuienkerke
ZORG, troef van de streek! De 13 troeven van Brugge Zorgregio
BRUGGE ZORGREGIO: 13 TROEVEN 1. Groot en gespecialiseerd aanbod 2. Grote werkgever 3. Toonaangevende & innovatieve bedrijven 4. Ruim onderwijsaanbod en heel wat zorgstudenten 5. Een sterk uitgebouwd diensten- en thuiszorgaanbod 6. Bouw van nieuwe infrastructuurprojecten 7. Positief imago van zorgvoorzieningen 8. Hoofdzetel van verschillende zorgverlenende instanties 9. Financieel draagkrachtige en grote oudere bevolking 10. Geografische ligging 11. Bron van innovatie 12. Draaischijf van expertise & kennis 13. Brugge populaire congresregio
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
2
1.
Groot en gespecialiseerd zorgaanbod
De regio Brugge telt de de meeste vestigingen in de gezondheidszorg en de sector van de maatschappelijke dienstverlening van de provincie (427) (zie tabel 1 en kaart 1). Er zijn 226 vestigingen in de menselijke gezondheidszorg, 69 in de maatschappelijke dienstverlening met huisvesting en 132 in de maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
3
Tabel 1 Evolutie van het aantal vestigingen en de bezoldigde tewerkstelling in de gezondheidszorg naar subsector, arrondissement Brugge, 31/12/2007 - 31/12/2008 Subsector Menselijke gezondheidszorg
Maatschappelijke dienstverlening met huisvesting
Nace-bel 86.1 86.2 86.9 86 87.1 87.2
87.3 87.9 87 Maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting
88.1
88.9 88 Totaal gezondheidszorg arrondissement Brugge West-Vlaanderen - totaal gezondheidszorg Vlaamse Gewest - totaal gezondheidszorg België - totaal gezondheidszorg
Ziekenhuizen Praktijken van artsen en tandartsen Overige menselijke gezondheidszorg Totaal menselijke gezondheidszorg Verpleeginstellingen met huisvesting Instellingen met huisvesting voor personen met een mentale handicap of psychiatrische problemen en voor drugs- en alcoholverslaafden Instellingen met huisvesting voor ouderen en voor personen met een lichamelijke handicap Overige maatschappelijke dienstverlening met huisvesting Totaal maatschappelijke dienstverlening met huisvesting Maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting voor ouderen en lichamelijk gehandicapten Overige maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting Totaal maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting
Vestigingen 2007 2008 11 12 171 170 45 44 227 226 7 6
Evolutie +9,1 % -0,6 % -2,2 % -0,4 % -14,3 %
Bezoldigden 2007 2008 7.128 7.253 622 641 702 709 8.452 8.603 1.114 1.065
Evolutie +1,8 % +3,1 % +1,0 % +1,8 % -4,4 %
15
21
+40,0 %
1.772
1.787
+0,8 %
21
21
+0,0 %
1.261
1.343
+6,5 %
24
21
-12,5 %
570
564
-1,1 %
67
69
+3,0 %
4.717
4.759
+0,9 %
12
18
+50,0 %
1.659
1.754
+5,7 %
108
114
+5,6 %
4.095
4.043
-1,3 %
120
132
+10,0 %
5.754
5.797
+0,7 %
414 1.634 8.237 15.682
427 1.737 8.840 16.442
+3,1 % +6,3 % +7,3 % +4,8 %
18.923 68.506 304.115 530.996
19.159 70.799 319.956 557.214
+1,2 % +3,3 % +5,2 % +4,9 %
86 t/m 88
BRON: RSZ, Verwerking: afdeling DSA, POM West-Vlaanderen.
4
Kaart 1 Geografische spreiding van de vestigingen in de gezondheidszorg in West-Vlaanderen op 31 december 2008
Top 10 grootste werkgevers West-Vlaanderen 1. AZ St.-Jan Brugge-Oostende A.V., Brugge 2. H.-Hartziekenhuis Roeselare 3. AZ St.-Lucas Brugge VZW, Brugge 4. WAAK VZW, Kuurne 5. Thuishulp VZW, Kortrijk 6. AZ Groeninge VZW, campus Maria’s Voorzienigheid, Kortrijk 7. PC St.Amandus, Beernem 8. AZ Damiaan VZW, Oostende 9. Henri Serruysziekenhuis A.V., Oostende 10. Sint-Andriesziekenhuis VZW, Tielt
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
5
De regio Brugge beschikt over een groot curatief aanbod: 5 algemene ziekenhuizen met in totaal 2.383 erkende bedden of 36,4% van het totaal aantal erkende bedden in West-Vlaanderen (zie tabel 2). Tabel 2
Overzicht van het aantal algemene ziekenhuizen in de regio Brugge Ziekenhuis AZ Alma AZ Oostkust AZ Sint-Jan AZ Sint-Lucas Sint-Rembert Ziekenhuis Totaal regio Brugge Totaal West-Vlaanderen
Aantal erkende bedden 220 in Sijsele (231 in Eeklo) 314 1.240 412 197 2.383 6.553
Locatie Sijsele Damme/Eeklo Knokke/Blankenberge Brugge/Oostende Brugge Torhout
BRON: Informatiesteunpunt Zorg en Gezondheid, gegevens 8 juni 2011.
Naast algemene ziekenhuizen telt de regio 3 psychiatrische ziekenhuizen met in totaal 954 erkende bedden of meer dan de helft (51,5%) van het totaal aantal erkende bedden in West-Vlaanderen (tabel 3). Tabel 3 Overzicht van het aantal psychiatrische ziekenhuizen in de regio Brugge Ziekenhuis Psychiatrisch ziekenhuis Onze-Lieve-Vrouw Psychiatrisch centrum Sint-Amandus Psychotherapeutisch Centrum Rustenburg Totaal regio Brugge Totaal West-Vlaanderen
Aantal erkende bedden
Locatie
412
Brugge
470
Beernem
72 954 1.851
Brugge
BRON: Informatiesteunpunt Zorg en Gezondheid, gegevens 8 juni 2011.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
6
2.
Grote werkgever
Bijna 1 op 5 inwoners van Brugge vindt werk in de Brugse zorgsector. In 2008 waren 19.159 loontrekkenden tewerkgesteld in de sector ‘menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening’ in de regio Brugge, dit is 19% van het totaal aantal loontrekkenden in de regio. In Vlaanderen bedraagt deze verhouding 15% en in West-Vlaanderen 17% (Bron: RSZ, Verwerking: dienst DSA, POM West-Vlaanderen en WES).
De menselijke gezondheidszorg, met onder meer ziekenhuizen en praktijken voor artsen en tandartsen, telt 8.603 loontrekkenden. De grootste werkgevers in deze subsector zijn AZ Sint-Jan Brugge-Oostende AV, AZ Sint-Lucas en PC Sint-Amandus.
De maatschappelijke dienstverlening met huisvesting telt 4.759 loontrekkenden. Het betreft onder meer rust- en verzorgingstehuizen, instellingen met huisvesting voor minderjarigen en/of volwassenen met een handicap, instellingen voor personen met psychiatrische problemen, rusthuizen en serviceflats voor ouderen. De drie grootste werkgevers zijn de vzw Unie-k (Provinciale voorzieningen voor personen met een beperking), het Koninklijk Medisch Pedagogisch Instituut Spermalie en Huize Tordale.
De maatschappelijke dienstverlening zonder huisvesting telt 5.797 loontrekkenden. Deze subsector omvat onder meer activiteiten van gezins- en bejaardenzorg aan huis, met uitzondering van (thuis)verpleging, activiteiten van dag- en dienstencentra voor ouderen, activiteiten van dagcentra voor minderjarigen en volwassenen met een handicap, kinderopvang, integrale jeugdhulp zonder huisvesting, beschutte en sociale werkplaatsen en algemeen welzijnswerk zonder huisvesting. De twee grootste werkgevers in deze categorie zijn actief in de gezins- en bejaardenzorg aan huis, nl. Familiehulp en Solidariteit voor het Gezin. Op de derde plaats vinden we beschutte werkplaats Arcotec terug.
Tellen we ook de zelfstandigen mee in de tewerkstelling, dan komen we voor 2008
aan 20.630 tewerkgestelden in de gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening in de regio Brugge, dit is 16,1% van de totale tewerkstelling in de regio. Figuur 1 toont duidelijk dat de sector van de gezondheidszorg de belangrijkste werkverschaffer is in de regio Brugge.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
7
Figuur 1 Totale tewerkstelling in de belangrijkste branches uit de secundaire, tertiaire en quartaire sector, regio Brugge, 2008 25000 20630 20000
16336
15000
11959
10000
7398
10341
7501
Zakelijke dienstverlening
Gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening
Onderwijs
Openbaar bestuur
Vervoer, opslag en communicatie
Hotels en restaurants
Groot- en kleinhandel
Bouw
Metaal
0
8502
2779
Landbouw, jacht, bosbouw
5000
8136
13715
BRON: RSZ en RSVZ, verwerking: dienst Economie, Provincie West-Vlaanderen en WES.
Een kwart van de personen die tewerkgesteld zijn in de zorgsector in WestVlaanderen, werkt in de regio Brugge (zie figuur 3).
Figuur 2 Tewerkgestelden in de zorgsector in West-Vlaanderen in 2008, naar arrondissement (in %) Brugge 7%
4%
Diksmuide 25%
Ieper
14%
Kortrijk 5%
11%
10% 24%
Oostende Roeselare Tielt Veurne
BRON: Vlaamse arbeidsrekening, verwerking: provincie West-Vlaanderen, dienst Economie, en RESOC Brugge.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
8
Aanwezigheidsindex1 van de zorgsector in de regio Brugge = 1,38 De aanwezigheidsindex van de zorgsector duidt per regio aan in hoeverre de werkgelegenheid in de zorgsector er sterk of minder sterk aanwezig is in vergelijking met gemiddeld in Vlaanderen. Daartoe wordt de verhouding tussen enerzijds het aantal arbeidsplaatsen in de zorgsector in deze regio en anderzijds het totaal aantal personen op arbeidsleeftijd (18-64 jaar) in die regio vergeleken met dezelfde verhouding voor het Vlaams Gewest. Regio Brugge blijkt koploper ten opzichte van alle andere arrondissementen in Vlaanderen, wat betekent dat de zorgsector in de Brugse regio veel sterker aanwezig is dan in de rest van Vlaanderen .
Figuur 3 Aanwezigheidsindex van de zorgsector in de Vlaamse arrondissementen in 2007 (Vlaanderen=1) 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0
BRON: Provincie West-Vlaanderen, dienst Economie, verwerking: RESOC Brugge.
Specialisatiegraad
van de regio Brugge op vlak van zorg = 123,8. Na Leuven, is Brugge de regio met de grootste specialisatiegraad op vlak van zorg. De specialisatiegraad op vlak van zorg in Brugge wordt berekend als het aandeel van de zorgsector in het totaal aantal jobs in Brugge ten opzichte van datzelfde aandeel voor Vlaanderen.
De provincie West-Vlaanderen telde in 2008 1.658 algemeen geneeskundigen, 1.779
geneesheren-specialisten en 287 geneesheren-specialisten in opleiding (bron: RIZIV, verwerking WES).
1
Een aanwezigheidsindex hoger dan 1 geeft aan dat de werkgelegenheid in een bepaalde regio sterker aanwezig is in vergelijking met het Vlaamse gemiddelde.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
9
De zorgsector in de regio Brugge zorgt voor het grootste jobaanbod van WestVlaanderen. In 2009 ontving de VDAB 1.305 vacatures uit de Brugse zorgsector. Dit aantal nam tussen 2000 en 2009 toe met 120% (figuur 6).
Figuur 4 Het aantal door de VDAB ontvangen vacatures uit de zorgsector, periode 2000-2009, naar regio 1600 1400
1217
1200
800
713 593
614
576
2000
2001
2002
1305
2008
2009
1098
1021
1000
1305
788
600 400 200 0 Brugge
Westhoek
2003
2004 Zuid-West Vl
2005
2006
2007
Oostende
Midden West-Vl
BRON: VDAB, verwerking: RESOC Brugge.
De regio Brugge kent ook de grootste tewerkstelling in de medische sector in WestVlaanderen (voor de subsectoren 'vervaardigen van medische apparatuur en instrumenten en van orthopedische artikelen', 'detailhandel in farmaceutische en medische artikelen', 'gezondheidszorg'). De regio Brugge telt ook de meeste zelfstandigen in de medische sector.
Figuur 7 Tewerkstelling in de medische sector in West-Vlaanderen
o o o o o o o o o o o o o
BRUGGE ZORGREGIO
BRON: West-Vlaanderen Werkt, De medische sector, 2010 nr. 1.
Mei 2012
10
3.
Toonaangevende en innovatieve bedrijven
De Brugse regio telt heel wat bedrijven en organisaties die producten en diensten toeleveren aan de zorgsector, nieuwe producten of diensten ontwikkelen of produceren. Een greep uit het aanbod:
Sensotec maakt hoogtechnologische oplossingen op maat van blinden, slechtzienden en personen met lees- en leerproblemen. Sensotec nv is uniek omdat het gegroeid is uit de zorgsector zelf en met middelen van private investeerders is uitgegroeid tot het grootste Belgische bedrijf actief in zijn sector.
Optelec is ‘s werelds grootste ontwikkelaar en fabrikant van optische en elektronische hulpmiddelen voor slechtziende en blinde mensen en mensen met dyslexie.
Sinds enkele jaren specialiseert garage en metaalconstructiebedrijf FAMO Moeyaert zich in het plaatsen van functiebediening, rolstoelliften, bodemverlaging en samenvouwbare rijplaten. Zij hebben, als toeleverancier aan de zorgsector in deze materie bijzonder veel know-how opgebouwd. ADMB, HR-dienstengroep, bouwde in de loop der jaren heel wat expertise uit in de social profit. De groep staat in voor de loonadministratie van een belangrijk aantal ziekenhuizen, WZC (woon- en zorgcentra) en MPI’s (medische pedagogische instituten). In 2011 verkozen tot beste sociaal secretariaat;
Packo is wereldwijd gekend als leverancier van roestvaststalen opslag- en procestanks, CIP/SIP-systemen en centrifugaalpompen voor de farmaceutische industrie. Daarenboven is Packo producent met wereldfaam van roestvaststalen farmaceutische tanks.
Genencor is het tweede grootste bedrijf actief in industriële biotechnologie en wereldleider in enzymenproductie.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
11
Vzw Vorm organiseert vorming, training en coaching voor alle medewerkers in de welzijns- en zorgsector. Men beschikt over een 50-tal docenten met sterke praktijkervaring. De vzw bestaat sinds 1996. De opleidingen gebeuren in de voorzieningen zelf, of via seminaries en congressen. De focus van alle opleidingen is op de praktijk gericht. Per jaar worden er meer dan 30.000 vormingsuren georganiseerd voor 10.000 medewerkers.
NiniX Technologies, spin-off van BC Components, is in enkele jaren uitgegroeid tot een bedrijf met een dertigtal medewerkers. Het bedrijf ontwikkelt en produceert prototype machines, elektronische componenten & modules en medische systemen. NiniX Technologies, onder de naam van Incorpore Technologies, ontwikkelde samen met Mensana de Bionix, een hoogtechnologisch ruganalysesysteem.
Fertipro is producent van diagnostische testkits en celcultuurmedia voor artificiële reproductietechnieken (IVF, ICSI, …) en diagnose van vruchtbaarheid bij mannen.
Fonitel biedt met Fonicare een uniek en gebruiksvriendelijk verpleegoproepsysteem. Met slechts één druk op de knop kunnen bewoners, bezoekers en het verzorgend personeel snel om assistentie vragen. Een uiterst geavanceerd alarmsysteem transporteert deze oproep naar de draadloze DECT-telefoon van de verzorger en naar de centraal geplaatste viewpoint. Dankzij de zorgregistratiesoftware kan het systeem gekoppeld worden met het individuele patiëntendossier. Door de integratie van een touchscreen in de kamer kunnen verzorgers het elektronische zorgdossier raadplegen.
L
Orthomedi heeft vestigingen in Blankenberge en Gent voor de productie van onder meer prothesen, orthesen, bandagisterie, rolwagens en steunzolen.
Invacare is producent en toeleverancier van medische hulpmiddelen voor personen met een handicap. Het verkoopkantoor voor België en Luxemburg is gevestigd in Loppem
Mobile heeft zich als eerste op de Belgische markt gespecialiseerd in elektrotoestellen voor minder mobiele personen: elektroscooters, power packs & standing ups. De hoofdzetel is in Brugge gelegen, met kantoren over gans België en Frankrijk.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
12
Probis is een dienstengroep voor de zorgsector. De consultingafdeling begeleidt zorgvoorzieningen bij strategische en organisatorische vraagstukken, management, financiën en bouwprojecten. Probis organiseert vakbeurzen voor de ouderensector (EXPO60+) en de ziekenhuizen (Healthcare) en is beheerder van de grootste vacaturesite voor de zorgsector Carejobs in België.
Infohos is een vereniging waarbinnen tien Vlaamse ziekenhuizen samenwerken op het vlak van informatica. Infohos levert daarbij informaticatoepassingen aan de ziekenhuizen en staat in voor de bijhorende dienstverlening. Op vandaag is Infohos uitgegroeid tot één van de belangrijkste spelers in de wereld van ziekenhuisinformatica. Een sterke troef daarbij is het feit dat de ontwikkeling van toepassingen gebeurt in overleg met de ziekenhuizen. Sinds enkele jaren kan Infohos haar producten ook aanbieden aan instellingen die geen lid zijn. De dienstverlening gebeurt daarbij door IHC, een spin-off van Infohos.
Pronk ergo (Brugge): specialist op het gebied van aangepaste keukens, aangepaste badkamers, aangepast meubilair en tilliften voor mensen met een fysieke functiebeperking.
Ingenium, een toonaangevend ingenieursbureau in het ontwerpen van technische uitrusting van ziekenhuizen en woonzorgcentra.
De Voetzaak, is het verlengstuk van het gerenommeerd orthopedisch bedrijf Orthotech, dat reeds meerdere decennia gespecialiseerd is in maatwerk van steunzolen, orthesen en prothesen. Gespecialiseerd in orthopedische oplossingen, algemene en postoperatieve voetverzorging, voetonderzoek, digitale voetmeting, loopanalyse, ...
Uitgeverij Vanden Broele reikt, onder het motto van ‘kennis aan de basis van efficiënte zorgverlening’, verschillende uitgaven, opleidingen, en studiedagen aan om de uitdagingen van de zorgverlening succesvol aan te gaan.
HICT is gespecialiseerd en onafhankelijk Brugs management- en consultingbureau voor de gezondheids- en zorgsector met nevenvestigingen in Breda, Antwerpen en Waddinxveen.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
13
Chemiphar is een groep van multidisciplinaire geaccrediteerde analyselaboratoria. De core business zijn chemische, fysicochemische en microbiologische analysen. De laboratoria Chemiphar NV en Chemiphar (U) Ltd zijn respectievelijk gelegen in Brugge enKampala (Oeganda). De hoofdzetel bevindt zich in Brugge. Beide laboratoria beschikken over een groot aantal accreditaties en erkenningen
De Prêtre orthopedie is een orthopedisch voetcentrum gespecialiseerd in het vervaardigen van orthopedische schoenen, maatschoenen en steunzolen.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
14
4.
Ruim onderwijsaanbod & heel wat zorgstudenten
Regio Brugge kent met 12 scholen die inzetten op zorg het grootste aanbod in de provincie en telt ook, op één na, de meeste leerlingen in zorgopleidingen.
De hogescholen, KHBO en Howest, tellen jaarlijks 1.650 studenten in zorgopleidingen. De Brugse school voor hoger beroepsonderwijs, HBOV, leidt elk jaar 450 verpleegkundigen op. Ook het Vesaliusinstituut heeft reeds vele jaren ervaring in het aanbieden van zorgopleidingen aan volwassenen. VSPW, VZW VORM en Syntra West bieden een pak zorgopleidingen aan. Zo organiseert Vzw Vorm vorming, training en coaching voor alle medewerkers in de welzijns- en zorgsector. Per jaar realiseert VORM meer dan 30.000 vormingsuren voor 10.000 medewerkers. Daarenboven zijn er heel wat opleidingsverstrekkers die algemene opleidingen verstrekken aan de zorg zoals ESCALA en Amelior. Opleidingen van de VDAB tot zorgkundige worden ook samen met de partners van de gezinsdiensten georganiseerd.
De aanwezigheid van twee hogescholen die zorgopleidingen in de regio aanbieden, geeft ook aanleiding tot het ontstaan van concrete projecten met bedrijven en concreet onderzoek, wat een bijkomende sterkte is. We denken hier bijvoorbeeld aan het ‘Centrum voor ‘’Assistieve Technologie’ dat KHBO heeft opgestart met behulp van EFRO-financiering (Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling). Met assistieve technologie wordt technologie bedoeld voor mensen met een beperking of hun hulpverleners. Het centrum wil antwoorden geven op belangrijke vraagstukken en wil zorg en technologie dichter bij elkaar brengen. Men werkt hiervoor samen met zowel starters, spin-offs of grotere bedrijven. Er lopen momenteel reeds enkele projecten in West-Vlaanderen. Een voorbeeld is ‘Blue Call Phone’, een smartphone voor mensen met het syndroom van Down (ondersteuning van op afstand), bedacht door een bedrijf uit Oostende. Deze toepassing werd door het Centrum ook opengetrokken voor bijvoorbeeld ouderen, ook via gewone GSM… Een tweede voorbeeld is ‘intelligent textiel’, waar de textielsector bij is betrokken.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
15
5. Een sterk uitgebouwd diensten- en thuiszorgaanbod
In de Brugse regio is er een uitgebreid diensten –en zorgaanbod, de vraag naar zorg en andere diensten is immers zeer groot. Dit kan gaan van een strikt medisch zorgaanbod naar aanvullende thuiszorg en niet-medische diensten. Actoren komen uit de eerstelijnsgezondheidszorg (thuiszorg, dokters, kinesisten, etc.), maar ook uit de private sector en de sociale economie. De Brugse regio telt bovendien heel wat vrijwilligers, vrijwilligersorganisaties en mantelzorgers:
Het thuiszorgboekje is een samenwerkingsinitiatief van het SEL en verzamelt alle gegevens van diensten die zorg of ondersteuning kunnen bieden in de eerstelijnsgezondheidszorg. Voor regio Noord-West-Vlaanderen alleen al staan hier 2028 dienstverleners geregistreerd gaande van diëtisten, kinesisten, huisartsen, thuisverpleging, psychiatrische hulpverlening, etc. In de regio zijn 99 dienstenchequebedrijven actief.
De lokale besturen zetten in het kader van het lokaal sociaal beleid ook sterk in op een dienstenaanbod aan kwetsbare doelgroepen. Denken we hierbij aan de Mindermobielencentrale, diensten voor maaltijden aan huis, poetsdiensten, etc. Damme en Knokke-Heist werken samen in een Thuiszorgplatform om vragen voor zorg zo goed en efficiënt mogelijk in te vullen. Hiertoe is een coördinator aangesteld en werken alle lokale actoren samen.
In Knokke-Heist is de privédienst Select Service nv actief. Deze voor de regio unieke organisatie biedt de senioren van de regio een ruim pakket van medische en niet-medische diensten aan. Men werkt hiervoor samen met tal van partners.
Eén op vijf inwoners van de regio Brugge is vrijwilliger. Voor WestVlaanderen gaat het over 230.139 personen. In Vlaanderen zijn ongeveer 1 miljoen volwassenen actief als vrijwilliger. Zij zijn vooral actief in hulpverlening, dit gaat naar schatting om meer dan 100.000 Vlamingen1. Ook mantelzorg neemt een belangrijke plaats in de zorgsector in. Onderzoek van het voormalige Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudies uit 2004 raamde het aantal Vlaamse mantelzorgers op 580.000. Uit cijfers van de Studiedienst van de Vlaamse regering blijkt dat er in de regio Brugge in 2010 5.665 gerechtigden op mantel- en thuiszorg waren. 72,4% van de gerechtigden is 65 jaar of ouder.
1
BRON: “Meer dan 1 miljoen extra voor vrijwilligers zorgsector”, Persmededeling Kabinet Jo Vandeurzen, Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, 4 maart 2011.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
16
De sociale economie zet in op aanvullende thuiszorg. De sociale economie wenst in eerste instantie de koppeling te maken tussen de tewerkstelling van kwetsbare doelgroepen en de invulling van belangrijke noden bij hulpbehoevenden. Zo is er het voorbeeld van comfortdiensten van AlfaThuis. In Schoonschip VZW verrichten langdurig werklozen kleine klussen en tuinonderhoud bij hulpbehoevenden thuis. De VZW is opgericht in de schoot van PWA en OCMW Blankenberge. OCMW Brugge richtte met diezelfde doelstelling Zoc@home op De inwoners van Zeebrugge, Lissewege, Zwankendamme en Dudzele kunnen bij Zoc@home terecht voor diverse vormen van hulpverlening. Dat kan gaan van hulp bij kleine en occasionele huishoudelijke taken tot het uitvoeren van kleine klussen in en rond het huis.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
17
6. .
Bouw van nieuwe infrastructuurprojecten
Nieuwe zorginfrastructuur in de regio: in Beernem wordt het voormalig klooster van de missionarissen Heilig Hart omgebouwd tot een woonzorgcentrum met 43 woonentiteiten; in Blankenberge wordt een groot kinderdagverblijf gebouwd; in Brugge zijn de volgende zorginfrastructuurprojecten recent gerealiseerd of nog te realiseren: WZC Zeventorentjes: nieuwbouw geopend in 2010. Serviceflatgebouw en dienstencentrum in aanbouw. Opening voorzien in 2012, WZC De Vliedberg: nieuwbouw omvattend een woonzorgcentrum, serviceflatgebouw en dagverzorgingscentrum. Geopend in maart 2011, WZC Van Zuylen: nieuwe vleugel geopend in 2008 en renovatie van de oude vleugel vanaf 2012, WZC Ter Potterie: afbraak oud gebouw en nieuwbouw vanaf goedkeuring bouwvergunning, WZC Ten Boomgaarde: nieuwbouw aanpalend serviceflatgebouw. Opening voorzien in 2012. Volledige renovatie van het oude gebouw en bijbouwen van een nieuwe vleugel. Start werken van zodra de financiering door de overheid rond is (vermoedelijk 2012), WZC Hallenhuis: volledige nieuwbouw geopend in 2011 met aanpalend serviceflatgebouw Meulewech, WZC Minnewater en WZC St.-Clara: renovatie voor aanpassing aan nieuwe normen. Start van de werken nog niet bekend, Militza, een erkende ouderenvoorziening, bouwt langs de Noorweegse kaai in Brugge 130 luxe serviceflats. De bouwwerken zijn op 9 januari van start gegaan. in Damme verhuist het OCMW in 2014 naar Sijsele. Het OCMW-terrein krijgt een bijzonder ruime invulling. Er komt een woonzorgcentrum (63 zorgflats), een centrum voor kortverblijf (7 kamers), een doorgangswoning (12 kamers) en een Sociaal Huis. Een bouwmaatschappij bouwt 48 aanleunwoningen en vzw ORANJE een dienstverleningshuis met o.a. een centrum voor dagbesteding voor gehandicapten (45 personen). Ook het algemeen secretariaat, de sociale dienst en een aantal BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
18
ambulante diensten van ORANJE krijgen er hun stek. Verder wordt er nog een uitbreidingszone achter de hand gehouden om mogelijke nieuwe noden van het OCMW te kunnen invullen; in Knokke-Heist is er het nieuwbouwproject WZC De Noordhinder in Heist (vervangingsnieuwbouw + uitbreiding tot 155 woongelegenheden, inclusief gemeenschappelijke keuken koude lijn met WZC in Westkapelle); de VZW Gezondheidszorg Oostkust plant de bouw van een hypermodern ziekenhuis, een investering van 105 miljoen euro, operationeel tegen 2014; in Oostkamp zijn er op de site van het woonzorgcentrum Ter Luchte in Ruddervoorde werken aan de gang voor de bouw van 30 zorgflats (of zoals in het woonzorgdecreet vermeld ook wel assistentiewoningen genoemd) en een polyvalente zaal (voor 100 personen). Met de polyvalente zaal wil men onder meer ook maaltijden aanbieden aan ouderen die in de omgeving van het woonzorgcentrum nog thuis wonen. De huidige serviceflats worden omgebouwd tot rusthuiskamers voor 20 plaatsen. Daarnaast worden voorbereidingen getroffen voor nog een extra uitbreiding met 10 plaatsen via het realiseren van een nieuwe aanbouw. Hiermee komt het woonzorgcentrum op 105 bedden en 3 plaatsen voor kortverblijf. Op de site van het woonzorgcentrum liggen ook 10 seniorenwoningen. Deze zijn reeds 40 jaar oud en aan vervanging toe. Verschillende pistes worden nog onderzocht, maar wellicht zal ook hier gemikt worden op een specifieke doelgroep die een beroep kan doen op de dienstverlening vanuit het woonzorgcentrum. Behalve over de site van het woonzorgcentrum in Ruddervoorde, beschikt het OCMW nog over een 46-tal seniorenwoningen verspreid over het grondgebied van Oostkamp waarvan een aantal aan renovatie (desgevallend afbraak en nieuwbouw) toe zijn. Een nieuwe site met een zestal woningen is in de planningsfase; ook in het private woonzorgcentrum Sint-Jozef staan heel wat werken gepland. Het rust- en verzorgingstehuis wordt gerenoveerd, het huidige centrum voor dagverzorging wordt vervangen door een nieuwbouw en er wordt een bijkomende serviceflat gebouwd met een capaciteit van circa 25 wooneenheden; in Zedelgem werkt het OCMW in een voor België uniek project samen met 3 privépartners voor de bouw van een volledig nieuw woonzorgcentrum met een capaciteit van 130 woongelegenheden (nu: 62), een centrum voor kortverblijf voor 10 personen (nu: 3), een dagverzorgingscentrum (wanneer ruimte komt in de programmatie) en 70 serviceflats. Naast het bestaand lokaal dienstencentrum De Braambeier is een tweede nieuw dienstencentrum gepland in de deelgemeente Veldegem. De grond is aangekocht en volgend jaar worden de plannen uitgewerkt.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
19
7. Positief imago van zorgvoorzieningen
Voor de ziekenhuizen kan dit bijvoorbeeld worden aangetoond door middel van de positieve patiëntenevaluaties, klantvriendelijkheidenquêtes, organisatie van diverse (internationale) symposia voor bepaalde medische disciplines alsook het gegeven dat bepaalde ziekenhuizen actief zijn op het gebied van het halen van een accreditatie ziekenhuisbreed of voor een specifieke medische discipline. Enkele voorbeelden: kwaliteitslabel voor het opleidingsprogramma gynaecologie Europees AZ Sint-Lucas Brugge. De European Board and College of Obstetrics and Gynaecology (EBCOG) heeft de dienst gynaecologie geaccrediteerd voor het opleidingsprogramma algemene verloskunde en gynaecologie. AZ Sint-Lucas Brugge is het vierde ziekenhuis in Vlaanderen dat dit certificaat krijgt; Dr. Bruno Dillemans van AZ Sint-Jan heeft wereldfaam met de uitvoering van gastric bypass operaties. Zo opereerde hij op het wereldcongres te Hamburg live voor 2.500 chirurgen. Onlangs haalde hij samen met dr. Lesaffer een wereldprimeur om operaties aan de slokdarm efficiënter te laten verlopen; Het Antwerpse reclamebureau Brandhome heeft bij 1.500 Vlamingen een grote ziekenhuisenquête uitgevoerd over de kwaliteit van zorg. Uit de resultaten blijkt dat de doorsnee Vlaming zeer tevreden is over de kwaliteit van de zorg in de Vlaamse ziekenhuizen. In de top 10 staat AZ Sint-Lucas Brugge op de eerste plaats en is hiermee uitgeroepen tot meest klantvriendelijk ziekenhuis van Vlaanderen. Op sanconet.be staat de afdeling pneumologie van de VZW Gezondheidszorg Oostkust momenteel bij de top van gewaardeerde zorgverstrekkers. Maar ook het unieke karakter van bepaalde zorgvoorzieningen onderstreept het positieve imago van onze instellingen. Een voorbeeld hiervan is Spermalie, hun specifieke werking bijzondere jeugdzorg trekt cliënten aan van buiten de regio. De Berkjes is dan weer het enige observatie- en behandelingscentrum in West-Vlaanderen. Het project ‘Samen voor een dementievriendelijk Brugge’ is 1 van de 10 laureaten van de ‘European Foundations Initiative on Dementia’-awards.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
20
8. Hoofdzetel van verschillende zorgverlenende instanties
Regio Brugge is vaak de hoofdzetel van zorgvoorzieningen:
het Wit-Gele Kruis West-Vlaanderen heeft zijn maatschappelijke zetel in Brugge. De organisatie is een voortrekker in de thuisverpleging. Samen met meer dan 1.000 collega‘s verspreid over 13 afdelingen in West-Vlaanderen, wordt dagelijks ingestaan voor een kwalitatief hoogstaande en gevarieerde verpleging aan huis; ook Familiezorg West-Vlaanderen heeft zijn hoofdzetel in Brugge. Familiezorg is een autonome en integrale thuiszorgdienst. Met meer dan 60 jaar ervaring biedt Familiezorg West-Vlaanderen vzw een volledig thuiszorgaanbod van professionele en vrijwillige zorg. Men kan er terecht voor onder meer gezinszorg, kraamzorg, praktijkhulp (poetshulp), oppashulp, info en advies, vorming, ergotherapie, ... De organisatie telt ongeveer 2.000 medewerkers; de provinciale zetel van het Rode Kruis is gevestigd in Brugge.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
21
9.
Financieel draagkrachtige en grote oudere bevolking
Van alle West-Vlaamse arrondissementen ligt zowel het gemiddeld inkomen per aangifte als het gemiddeld inkomen per inwoner het hoogst in de regio Brugge. De welvaartsindex bedraagt 109 . Dit duidt erop dat het gemiddelde inkomen per persoon binnen dat gebied hoger is dan het gemiddelde inkomen per Belg. Tabel 4 Gemiddeld belastbaar inkomen per aangifte en per inwoner en welvaartsindex in de arrondissementen van West-Vlaanderen, inkomstenjaar 2008 Arrondissement Gemiddeld Gemiddeld Welvaartsindex inkomen inkomen (a) per per aangifte inwoner Brugge 27.955 16.659 109 Diksmuide 23.832 13.601 89 Ieper 24.149 13.803 90 Kortrijk 26.815 15.343 101 Oostende 24.444 15.148 99 Roeselare 26.371 15.018 98 Tielt 26.055 14.594 96 Veurne 26.847 16.574 109 Provincie West-Vlaanderen 26.294 15.382 101 Vlaamse Gewest 28.022 16.199 106 België 26.722 15.266 100 BRON: Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie van de FOD Economie Fiscale inkomens, verwerking WES.
In de regio Brugge is er ook effectief een oudere bevolking aanwezig. De verouderingsgraad is in Brugge 139.96: het arrondissement Brugge telt per 100 jongeren 140 60-plussers, en ligt hier boven het provinciaal gemiddelde. Dit is ook zo voor de grijze druk, dit is de verhouding van het aantal actieven (20-59) ten opzichte van het aantal ouderen (60+) en zegt dat per 100 actieven er 54 60-plussers zijn. Het aantal 60+ ingeschreven in het rijksregister op 1/1/2010 is 77336. Bevolkingsprognoses wijzen uit dat de groep 60+ alleen nog maar zal toenemen, en vooral in onze regio: de ouderdomscoëfficiënt1 is in 2008 voor de regio 122.4 (in 1998 was die nog 98.3) en zal volgens de prognoses in 2018 nog verder toenemen tot 156.7. Dit betekent dat er in 2018 de helft meer 60+ zullen zijn, dan jongeren (20-). Deze trend is vooral voelbaar in de kustarrondissementen, waartoe regio Brugge behoort. Concreet gaat dit voor RESOC Brugge over 103.081 60+ en 24.146 80+ in 2025.
1 De ouderdomscoëfficiënt duidt de verhouding aan van het aandeel 60-plussers t.o.v. de bevolking jonger dan 20
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
22
10.
Geografische ligging
De aanwezigheid van de kust en een groene regio biedt opportuniteiten tot het ontwikkelen van zorghotels. Een mooie en rustige werk- en leefomgeving is tevens een belangrijk pluspunt voor organisaties om personeel aan te trekken en te behouden: een vlotte woonwerkverbinding en werken dicht bij huis zijn belangrijke troeven als werkgever. De kust trekt ook veel ouderen aan. De vergrijzing in de regio Brugge is daarom sterker dan in andere regio’s, wat ervoor zorgt dat de zorgvraag hier sterker toeneemt. Als we het puur economisch bekijken, dan kan dit een sterkte zijn. Vanuit het oogpunt van diverse sectoren is dit evenwel een zwakte. De sector van de thuiszorg kan in de kustregio bijvoorbeeld niet meer voldoen aan de vraag. Door de aanwezigheid van een oudere bevolking aan de kust zijn er ook minder arbeidskrachten beschikbaar waardoor het moeilijker wordt om aan de vraag te voldoen.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
23
11. Bron van innovatie. De zorgvoorzieningen in de Brugse regio zoeken zelf steeds naar innovatieve en creatieve oplossingen voor bestaande behoeften. Getuige hiervan is o.a. de deelname van meer dan 30 organisaties aan de Trefdag & Goede Ideeënbeurs ZORG, maar ook de lopende innovatieprojecten:
Woonzorgproject **** wonen
van stad Torhout, OCMW Torhout en VZW Tordale zet in op kwalitatief en betaalbaar wonen, buurtvervlechting, vrije tijd voor iedereen en dienstenmaatwerkpunt. Er worden diverse experimenten opgericht;
Zorgvernieuwingsprojecten
in kader van het RIZIV: KOBALT voorziet meer ondersteuning voor 60-plussers met een beperking door als schakel contacten te leggen met de verschillende diensten. Project van 13 partners uit ouderenzorg, sector pmh, overheid en eerstelijn; gedifferentieerd aanbod van dagverzorging voor dementerende ouderen, gecoördineerd door WZC Ter Potterie en WZC Sint-Clara, Brugge; ergotherapie aan huis voor kwetsbare ouderen, gecoördineerd door WZC Sint-Clara, Brugge; ontwikkelen van een integraal aanbod voor mensen met jongdementie in de regio Brugge, gecoördineerd door Regina Coeli Woon- en Zorgcentrum voor senioren vzw, Brugge; sectoroverschrijdende samenwerking en ontwikkeling van een integraal zorgaanbod voor kwetsbare ouderen met een fysieke en/of verstandelijke beperking, gecoördineerd door de dienst voor thuisverpleging CURA, Sint-Kruis;
Kledij op maat
De link te Zedelgem maakt kledij op maat van mensen met een beperking: mindervaliden, zorgbehoevende bejaarden, etc. Deze dienstverlening is gegroeid uit een samenwerking met Ons Erf en Wido Solutions;
psy 107 Artikel 107 kadert in de transformatie van de geestelijke gezondheidszorg. PZ OLV en PC St.-Amandus zijn trekker van dit project in de Brugse regio om binnen hun ziekenhuizen bedden af te bouwen en de vrijgekomen middelen te investeren in ambulante begeleiding en samenwerking met diverse actoren uit 1e lijn, welzijn, arbeid & onderwijs;
Samen voor een dementievriendelijk brugge!
Is een project gesteund door de Koning Boudewijnstichting waarin diverse partners en sectoren hun steentje bijdragen voor een groter maatschappelijk draagvlak van dementie;
Mantelluisteren
CM en Howest brengen met dit project studenten verpleegkunde tot bij de mantelzorger. De mantelzorger krijgt een luisterend oor, erkenning en waardering en de student een unieke leerervaring;
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
24
Kopje Troost, een initiatief van Familiezorg West-Vlaanderen vzw, is een plek van ontmoeting, inspiratie en informatie in een uniek kader. Iedereen kan er terecht voor een kop koffie en een babbel, een lezing, een literaire bijeenkomst rond zorg en levenskunst, een ontmoeting met een medewerker of uitgebreide documentatie rond thuiszorg;
Spermalie
maakte een DVD met begeleidingstechnieken voor begeleiders van mensen met een visuele beperking. De databank ‘ongehoord’ illustreert wat het betekent om doof of slechthorend te zijn en is een zeer waardevolle verzameling van informatie over doofheid of slechthorendheid;
Camino is een gespecialiseerde oppasdienst voor personen met dementie. Het is een initiatief van Familiezorg West-Vlaanderen VZW;
Ruddersstove
is de centrale keuken van OCMW Brugge. Het is er ondergebracht als autonome vereniging voor alle cateringactiviteiten. Ruddersstove is laureaat van de Horeca award in de categorie innovatie met haar dienst ‘maaltijden aan huis’;
De Magdalenahoeve (in oprichting) wil dé referentie worden voor hippotherapie en paardenbeleving bij personen met een handicap. In de toekomst wil de hoeve groeien naar een vakantieverblijf.
technologische innovatie Fonicare werkt momenteel samen met de diensten voor gezinszorg aan een hoogstaande ict-applicatie om het patiëntendossier tot in de huiskamer van de cliënt te brengen.Het Witgele Kruis West-Vlaanderen ontwikkelde in eigen huis een eigen elektronisch patiëntendossier. De bionix is een hoogtechnologisch ruganalysesysteem ontwikkeld door een nauwe samenwerking van Mensana, AZ Alma en Incorpore Technologies. De silverfit is een soort medische WII voor senioren. Residentie Christoff ontwikkelde deze applicatie in samenwerking met een Nederlands bedrijf om senioren op een animatieve manier te reactiveren of de kinesist te ondersteunen in zijn werk.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
25
12. Draaischijf van expertise & kennis Het FOTONHUIS: het enige kennis- & expertisecentrum voor dementie in Vlaanderen. Het is het meest uitgebreide documentatiecentrum, het eerste inloophuis en de eerste thuisbegeleidingsdienst van Vlaanderen. Foton is het aanspreekpunt voor ‘Samen voor een dementievriendelijk Brugge’. MENSANA, is een medisch centrum voor sport, business en aanverwant onderzoek. Kenmerkend voor Mensana is zijninnovatief karakter. Zo is Mensana niet alleen erkend als testcentrum voor topsport, maar heeft het een mobiel labo, uniek in Europa, ontwikkeld. De entiteit ‘Business’ heeft als voornaamste doel het aanbieden van een evaluatiecentrum voor industrie, men doet er onder meer aan ergonomische preventie.
PROBIS is het meest veelzijdige kenniscentrum voor de zorgsector, met expertise in strategisch advies, organisatieadvies & HR en ontwikkeling van bouwprojecten. Probis is de stuwende kracht achter de vakbeurzen EXPO 60+ en Healthcare, de internetvakbeurs medcare.be en jobsite carejobs.be;
Infohos is het expertisecentrum voor ziekenhuisinformatica. Het is 1 van de belangrijkste spelers in Vlaanderen en verenigt 10 ziekenhuizen;
Het Centrum voor Assistieve Technologie van KHBO, campus industriële wetenschappen, richt zich op de ontwikkeling en optimalisatie van technische hulpmiddelen op maat, ter ondersteuning van mensen met beperkingen en hun zorgverleners. Het centrum werkt nauw samen met In-ham, kenniscentrum voor Assistieve Technologie.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
26
Expertise Mantelzorg: De CM regio Brugge zet in op mantelzorg door de ontwikkeling van nieuwe methodieken & ideeën voor de mantelzorger: mantelluisteren, mantelzorgtelefoon, steunpunten, oppas, etc. De CM en haar partners hebben hierdoor een pak expertise en kennis verzameld ter ondersteuning van professionelen en zorgverstrekkers.
De Vrijwilligerscentrale van de stad Brugge is het laagdrempelig expertisehuis voor vrijwilligerswerk naar matching, informatie, begeleiding en vorming. Het overgrote deel van werking gaat naar zorg & welzijn en de organisatie wordt deels aangestuurd door de sector.
Ondersteuningsen expertisenetwerk De Kade is met Spermalie en MPI het anker de specialist in visuele & auditieve stoornissen, ASS en kinderen met gedrags-en emotionele problemen.
Kenniscentrum palliatieve zorg: in de nieuwe locatie van het dagcentrum Heidehuis wordt een educatief centrum opgericht voor vorming en documentatie.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
27
13. Brugge populaire congresregio Stad Brugge is erg populair voor internationale medische congressen: alle vergaderinfrastructuur en historische gebouwen liggen op wandelafstand, er zijn uimuntende hotels en op culinair gebied behoort Brugge tot de wereldtop. Elk congres trekt toch gemiddeld tussen de 100 à 500 deelnemers aan. Dit jaar worden er bv. door Medicongress in Brugge twee grootschalige seminaries georganiseerd voor respectievelijk 600 en 2.000 deelnemers. Prachtige congressites zijn o.a. het Oud St.-Jan, het Concertgebouw, de zalen van het AZ St.-Jan, maar ook de nieuwe gebouwen van het KHBO en de nieuwste eventlocatie La Brugeoise. Ook de kuststeden zijn trekpleister voor congressen en seminaries, denken we aan het nieuwe 5*-hotel La Réserve in Knokke-Heist.
De ziekenhuizen in de regio spelen een cruciale rol in het aantrekken of organiseren van internationale congressen en symposia. AZ St Lucas organiseert jaarlijks 6 symposia, is gastheer voor de ‘Pentalfa-sessie’, een videoconferentie van de KUL, organiseerde de dienst orthopedie het 3e internationaal congres voor voet –en enkelchirurgie en de dienst gynaecologie in het kader van hun Europese accreditering als opleidingscentrum een symposium ivm risico zwangerschappen. In het AZ Sint-Jan worden jaarlijks een tiental internationale medische congressen georganiseerd, naast tal van regionale congressen en lokale bijscholingsactiviteiten (waaronder de azcolloqiua). Deze bijscholingen en congressen worden door de ziekenhuisdirectie actief aangemoedigd en gecoördineerd. Middelen daartoe zijn o.m. de publicatie AZLink (www.azlink.be) en de pioniersrol in de centrale kalenderwebsite “Health Care Academy” die de diensten en de zorgsector toelaat het aanbod aan informatie en opleidingen op een gestructureerde manier aan te kondigen en te beheren.
De Brugse VZW Montanus, of het Collegium Medico-Historecum Brugense wil een actieve bijdrage leveren aan de geschiedenis van de geneeskunde, hospitaalwezen, farmacie en de ziekenzorg. De vzw organiseert jaarlijks twee symposia in Brugge. Dit jaar is er het Lentsymposium ‘Zes eeuwen infectie in Brugge 1200-1800’ met dr. Boealert.
Meeting in Brugge is het officiële congresbureau van de stad. Het erkent tevens het grote belang van medische congressen voor onze regio. Het wil ook hierop inzetten de komende jaren.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
28
Internationale congressen in de regio:
Nationaal tweedaags congres neurologie en neurochirurgie;
Symposium Innovatieve visies in dementiezorg;
De anesthesioloog als pijnarts; PFIZER; CORNING LIFE SCIENCES; BAYER HEALTHCARE; 3rd International Congress of Minimaly Invasive Foot & Ankle Surgery; 4th International Symposium on 3D Diagnosisi and Virtual Traetment Planning of CranioMaxillo-Facial Deformity; Congres Perinatale Cardiologie; Othopaedica Belgica 2012; ECSS Congress 2012; FEES – ECE; Negative Strand Virus; Biennial Congress for Sports Medicine and Sport Sciences; Conference on Radiation and its Effects on Components and Systems; 21st Congress of the European Society for Surgery of the Shoulder and Elbow; 3rd European Course on Knee Arthroplasty 2008; 16th European Congress of Physical and Rehabilitation Medicine. “From Cell to Society”; Belgian Handgroup President’s Congress; Newtec Symposium.
BRUGGE ZORGREGIO
Mei 2012
29
