eerst een schop in de grond ging om een kade
enkele jaren een nieuwe inhoud. In alle delen van
op te werpen tegen opdringend water. Het water
het land staan waterschappen, Rijkswaterstaat,
regelen, sturen, begeleiden en manipuleren hoort
provinciale besturen en ook gemeentelijke
bij ons volk. De infrastructuur en de talloze
overheden voor de opgave extra ruimte te vinden
bouwsels die er door de eeuwen heen voor nodig
voor hun watersystemen. Regenwater moet zo lang
waren, zijn een onverbrekelijk deel geworden van
mogelijk worden vastgehouden waar het valt; in
de Nederlandse identiteit. De waterwerken voor
natte tijden moet méér ruimte beschikbaar zijn
de toekomst bouwen voort op een lange traditie
voor waterberging, terwijl meer water moet kunnen
en een schat aan cultuurhistorisch erfgoed.
worden gebufferd voor droge tijden. In veel
Cultuurhistorie kan de inspiratiebron zijn voor
gevallen gaan de benodigde maatregelen van deze
de ruimtelijke vormgeving van de noodzakelijke
opgaven gepaard met de bouw van waterstaat-
ingrepen. Dit inspiratieboek is een kleurrijke
kundige werken en met veranderingen in de
tentoonstelling van voorbeelden uit de praktijk
ruimtelijke inrichting. Dat is op zich niets nieuws.
waarin cultuurhistorie een van de uitgangspunten
Zo is het al vele eeuwen gegaan, sinds voor het
is geweest voor de ruimtelijke wateropgave.
Blauwe Tradities – inspiratieboek water en cultuurhistorie
Het begrip ‘Nederland waterland’ heeft sinds
Blauwe Tradities inspiratieboek water en cultuurhistorie
Blauwe Tradities inspiratieboek water en cultuurhistorie
Inhoudsopgave Inleiding
Hoofdstuk 4 Nieuwe Hollandse Waterlinie biedt ideale kansen voor waterberging
Hoofdstuk 1 Droge voeten door oude manieren van omgaan met water
14
4.1 Verliefd geworden op de waterlinie
44
1.1 Oude vloeiweiden helpen bij oplossen van actuele waterproblemen
16
4.2 Je vindt elkaar in cultuurhistorie
46
1.2 Unieke visvijvers krijgen rol in waterbeheer
18
4.3 Diefdijk krijgt er kazematten bij
48
1.3 Historisch landschap geeft richting aan waterbergingsproject
20
Een eiland rijker
Hoofdstuk 2 Ruimte voor de rivier en cultuurhistorie gaan hand in hand
42
De Nieuwe Hollandse Waterlinie
50
Hoofdstuk 5 Eigentijdse kwaliteiten van oude landschapselementen
52
22
24
5.1 Oude sluis krijgt tweede leven
54
2.1 Rijn geeft cultuurhistorie de ruimte
26
5.2 Schokland voor verschrompeling behoed
56
2.2 Terpen opwerpen langs de Bergsche Maas
28
5.3 Bewoningsgeschiedenis bepaalt inrichtingsplan Tiengemeten
58
2.3 Cultuurhistorie geeft plannen maaswerken meerwaarde
30
Hoofdstuk 3 De opbrengst van de strijd tegen de zee
Hoofdstuk 6 Bezien, beschrijven en waarderen
60
32
6.1 Compartimenteringsdijk houdt schade beperkt
62
3.1 Afsluitdijk blijft streep
34
6.2 Kunstwerken op waarde geschat
64
3.2 Dijkverzwaring laat aanzien Vlissingen intact
36
6.3 Water van niveau
66
3.3 Maeslantkering visitekaartje van Nederland
38
De wateratlas
68
Beeldverantwoording
70
Colofon
72
Werelderfgoed en water
40
Inleiding Het begrip ‘Nederland waterland’ heeft sinds enkele jaren
werken en met veranderingen in de ruimtelijke inrichting.
een nieuwe inhoud. In alle delen van het land staan water-
Dat is op zich niets nieuws. Zo is het al vele eeuwen
schappen, Rijkswaterstaat, provinciale besturen en ook
gegaan, sinds voor het eerst een schop in de grond ging
gemeentelijke overheden voor de opgave extra ruimte te
om een kade op te werpen tegen opdringend water. Het
vinden voor hun watersystemen. Regenwater moet zo
water regelen, sturen, begeleiden en manipuleren hoort bij
lang mogelijk worden vastgehouden waar het valt; in
ons volk. De infrastructuur en de talloze bouwsels die
natte tijden moet méér ruimte beschikbaar zijn voor
er door de eeuwen heen voor nodig waren, zijn een
waterberging, terwijl meer water moet kunnen worden
onverbrekelijk deel geworden van de Nederlandse identiteit.
gebufferd voor droge tijden. Tegelijkertijd is het zaak
De waterwerken voor de toekomst bouwen voort op een
dat alle functies van de watersystemen, van vaarweg tot
lange traditie en een schat aan cultuurhistorisch erfgoed.
recreatieplas, waar mogelijk worden versterkt. In veel
Cultuurhistorische waarden kunnen zelfs inspiratiebron
gevallen gaan de benodigde maatregelen van deze
zijn voor de ruimtelijke vormgeving van de noodzakelijke
opgaven gepaard met de bouw van waterstaatkundige
ingrepen.
5
In 1999 brachten de ministeries van vrom, lnv, v&w en ocw de beleidsnota Belvedere uit over de relatie tussen cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting. De geuzenroep ‘Behoud door ontwikkeling’ waarmee
Henk Tiesinga is
Ik was al 25 jaar toen ik voor het eerst hoorde dat we
de overheden in het offensief gingen, heeft veel in
dijkgraaf van
vlakbij een voormalig eiland woonden, Schokland.
beweging gebracht. Er zijn inmiddels al vele tientallen
Waterschap
Dat kun je je nu toch niet meer voorstellen! De
ruimtelijke ontwikkelingsprojecten in gang gezet
Zuiderzeeland.
mensen die de polder in feite hebben gemaakt, waren
waarin de kwaliteiten van het cultureel erfgoed een
Hij beheert als
zo gefixeerd op het bouwen van een nieuwe
dominante rol spelen. Van die projecten heeft een
bestuurder van
omgeving, dat zo’n oud eiland voor hen gewoon niet
groot deel te maken met water, maar de wijze waarop
de Unie van
bestond. Zo zijn – meer in het algemeen – ook de
is bij elk project uniek. Het kan gaan om een
Waterschappen
decennia na de Tweede Wereldoorlog vervuld geweest
industrieel monument dat een passende plaats krijgt
onder meer de
van een oriëntatie op nieuw, vooruitgang, toekomst,
portefeuille
alles anders inrichten dan het was. En nu zie je de
in de vormgeving van nieuw stedelijk water, maar ook om een stelsel van oude waterlopen dat inspiratiebron
Watersystemen en is tevens lid van de regiegroep
kentering. De eenvormigheid heeft toegeslagen.
is bij de herinrichting van agrarisch landschap.
Belvedere. Die groep zorgt ervoor dat de ideeën en
Woonwijken, winkelstraten en recreatieve voor-
Het waterbeleid voor de 21e eeuw heeft een sterke
gedachten van Belvedere ingang vinden in alle
zieningen zien er overal hetzelfde uit. Iedereen lijkt in
impuls gegeven aan het bewustzijn dat veel grote en
beleidsvelden die van doen hebben met de inrichting
zijn streven naar meer en beter een soort
diep ingrijpende ruimtelijke projecten een relatie
van de ruimte. Zo zoekt Tiesinga regelmatig contact
standaardleefomgeving te hebben gekopieerd,
hebben met het waterstaatkundig erfgoed. Denk aan
met collega waterbeheerders of lokale bestuurders
waarmee veel verloren is gegaan aan specifieke lokale
het zoekproces naar regionale berging, ‘Ruimte voor
om de aandacht te vestigen op het belang van
identiteit. Tegen dat decor krijgen
de rivier’, de aanpak van de zwakke schakels in de
cultuurhistorische waarden. Dat kan hij doen omdat
de nog bestaande cultuurhistorische objecten en
kustverdediging en waterbeheer in het stedelijk gebied.
hij er zelf van overtuigd is dat cultuurhistorie een
landschappen weer glans. Daar kunnen we van
In de ontwerpfase kan cultuurhistorisch erfgoed mede-
functie heeft in de vele en veelsoortige ontwikkelingen
genieten, dus we moeten er ook iets voor over
bepalend of zelfs richtinggevend zijn. Dit voorbeelden-
die zich de komende jaren in het domein ‘water en
hebben om in de altijd weer vernieuwende
boek wil ertoe bijdragen dat de kansen daarvoor binnen
ruimte’ voltrekken.
ontwikkeling die identiteitbepalende stukken
de gehele ‘natte sector’ worden gezien. In deze inleiding
‘Ik ben de zoon van een Noordoostpolderpionier.
erfgoed een passende plaats te geven.’
laten vier nauw bij de Belvedere-gedachte betrokken personen hun licht schijnen over de cultuurhistorie als uitgangspunt voor ruimtelijke wateropgaven.
6
Bewustzijn en handelen
bij dat bewustzijn niet op de eerste plaats om het
Vervolgens nemen achtien voorbeeldprojecten u mee
Cultuurhistorische waarden meenemen in het water-
zogenaamde draagvlak dat tegenwoordig overal voor
naar de uitvoeringspraktijk. Daarna is het initiatief
beheer begint met het bewustzijn van die waarden.
nodig is. ‘Als je om je heen kijkt, zie je dat cultuur-
aan u.
Je moet er oog voor hebben, de extra kwaliteit kunnen
historisch erfgoed vooral wordt gewaardeerd door
zien die ze herbergen en het plezier kunnen ervaren
ouderen. Het is natuurlijk heel mooi, dat een groter
wanneer ze ook in nieuwe ontwikkelingen een functie
deel van de bevolking gezond ouder wordt en tijd en
blijken te kunnen hebben. Volgens Tiesinga gaat het
middelen heeft om van die waarden te genieten, maar
daarmee alleen komen we er niet. Enthousiast zijn
Daarnaast vind ik het van groot belang dat de jongeren
gaat daar een heel nieuwe impuls vanuit. Daarom
over cultuurhistorie is geen kwestie van een stemming
die nu studeren en straks aan de tekentafel staan of een
vind ik het bijzonder bemoedigend dat Hogeschool
‘voor’ of ‘tegen’ onder de bevolking. Het gaat erom dat
bestuurlijke functie hebben, de potenties zien van de
Larenstein met het initiatief is gekomen om binnen
bestuurders, beleidsmedewerkers en uitvoerders in het
integratie van cultuurhistorie in het omgevingsbeleid.
de waterschappen de cultuurhistorische elementen te
waterbeheer het ‘tussen de oren’ krijgen. In de opeen-
De waarde van cultuurhistorisch erfgoed moet als het
inventariseren plus daarbij literatuuronderzoek te doen
volgende fasen van de waterschapsgeschiedenis heeft
ware gemeengoed zijn in de collegebanken in Delft en
en kaartbeelden te maken. Als jongeren zich al tijdens
de cultuurhistorie geen plaats gehad. Die slag moeten
Wageningen.’
hun opleiding druk maken over oude sluisjes, water-
we nu gaan maken. Traditioneel zijn onze kerntaken:
werken of waterlopen waarvan men niet eens meer
kwantiteit, kwaliteit en kering. Met het integraal water-
Berends is het daarmee volledig eens. ‘Als je jongeren
wist waar ze liepen, dan kan dat de kiem zijn voor een
beheer zijn die vertaald als veiligheid, ordening en
weet te betrekken bij het denkproces over hoe we die
manier van kijken en denken die ze later ook in het
verdeling, rekening houdend met een aantal aan-
integratie van cultuurhistorische waarden in de opgaven
groot toepassen.’
verwante belangen zoals die van natuur, recreatie,
voor de toekomst metterdaad kunnen realiseren, dan
de agrarische sector, visserij, milieu en industrie. De cultuurhistorische belangen hebben we daar sinds kort bij geplaatst. In ons huidige waterbeheersplan staat er nog geen woord over, maar in het volgende zal het zeker worden opgenomen. Dat moet ook wel,
Paul Berends
voorzie dat ruimtelijke ontwikkelingsprojecten in
want we moeten ook naar dit bewustzijn handelen.
is beleids-
Nederland worden opgeschaald tot grotere eenheden
Als je ziet hoeveel opdrachten en taken er liggen voor
coördinator
die uit deze componenten bestaan. We raken dan af
de uitvoering van het nieuwe waterbeheer… Het gaat
Innovatie water-
van al die snippers en bloempotjes met elk een eigen
om een grootschalige hydrologische reconstructie en
beheer van het
budget en een eigen organisatie. Een schitterend
daarin zijn de maatregelen die we voor de toekomst
ministerie van
voorbeeld hiervan is de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
treffen onlosmakelijk verbonden met het verleden.
Verkeer en Water-
Dan praat je over een oppervlakte van 53.000 hectare
Dat geldt voor de meeste waterbeheerders, want een
staat. Daarnaast
over een lengte van 85 kilometer van het eiland
deel van Nederland moet op de schop. Als ik alleen
is hij lid van de
Pampus tot de Biesbosch. Zo’n inrichtingsproject
al naar ons eigen gebied kijk, dan zie ik goed
projectgroep
brengt waterbelangen, cultuur, natuur en talrijke
geconserveerde historische objecten zoals scheeps-
Nieuwe Hollandse
andere functies bij elkaar. Weet je daarvoor ook nog
wrakken in de bodem zitten. Vernatting als gevolg
Waterlinie. Het motto Behoud door ontwikkeling laat bij
een kansrijke, maatschappelijke inbedding te creëren,
van extra waterberging is dan geen probleem, maar
hem meerdere snaren trillen: samenhang, synergie,
dan heb je het ergens over. Dan gaat er wat gebeuren.
bij graafwerk voor extra berging of peilverlaging
ontwerpend plannen en niet in de laatste plaats de
Op dit punt is het solitair waterbeheer over de top
vanwege de verdergaande bodemdaling, moeten we als
identiteitsbepalende rol van water en waterwerken.
heen en staan we voor een periode van synergie van
waterschap terdege rekening houden met de cultuur-
‘Als je de facetten water, natuur en cultuurhistorie op
water met bijvoorbeeld natuur en cultuur. Water is
historie. Een motto als ‘Behoud door ontwikkeling’,
één kaart samenvoegt, dan zie je dat meer dan de helft
daarin een belangrijke drager van onze ruimtelijke
daar zitten we middenin.
van Nederland gekleurd is met deze fenomenen. Ik
ontwikkeling.’
7
Samenhang Inspirerende stimulansen zijn volgens Berends meer dan welkom, omdat ze invloed kunnen hebben op een omwenteling die veel denkkracht en energie kost. Een omwenteling die bepalend zal zijn voor de mate waarin cultuurhistorie in de ruimtelijke vormgeving de kansen krijgt die ze verdient. ‘De kernbegrippen zijn geld, betrokkenheid van mensen en politieke sturing. Wat dat laatste betreft: ik denk dat het een goede stap zou zijn als de politiek weer wat dichter tegen de uitvoering aankruipt. Eens hadden we in het waterbeheer een eenheid van beleid en uitvoering. Die twee zijn inmiddels iets te ver van elkaar weggedreven waardoor de samenhang een beetje zoek is. Je ziet op dit moment de wereld van de versplinterde spiegel. Vele kleine vlakjes die elk voor zich een stukje eigen werkelijkheid weerspiegelen. In de politiek bestaat de behoefte aan meer overzicht, alleen al vanwege de triviale vraag waar het geld eigenlijk naar toe gaat. De samenhang is dus beleidsmatig een belangrijk onderwerp. Water kan die samenhang bieden, want het is maatschappelijk een belangrijk bindend element, het werkt als specie tussen veel verschillende beleidsterreinen. Maar water zelf is niet genoeg. Er is ook een richtinggevend ontwerpprincipe nodig. De combinatie cultuurhistorie en water is voor mij daarom de gouden greep als het gaat om samenhang. Het samenspel tussen cultuur en water vermindert de spanning tussen verandering en stabiliteit, tussen innovatie en opnieuw bevestigen, geld en groen, nieuw en oud, Utopia en de goede oude tijd. Met grote veelomvattende projecten zoals de Nieuwe Hollandse Waterlinie, maar ook projecten in het kader van de Wet Inrichting Landelijk Gebied (wilg) kun je bijvoorbeeld de verschillende, slinkende financieringsstromen verenigen. Je kunt dan effectiever geld op
8
concretere doelen richten dan wanneer het bij diverse
Cultuurhistorie als richtlijn
moet komen. Lodewijk van Nieuwenhuijze toont met
departementen in gefragmenteerde circuits blijft zitten.
Berends wil met zijn pleidooi voor grote in het oog
groot enthousiasme een voorbeeld van zo’n project. De
Daar moet het heen. Liever een paar projecten minder,
lopende nieuwe projecten beslist niet zeggen dat de
combinatie cultuurhistorie en water bleek daarin zelfs
maar met méér kans. Pak uit de lange lijst een paar
aandacht voor cultuurhistorie wel wat minder mag zijn
richting te kunnen geven aan een toekomstvisie. Het
veelbelovende grote projecten, bundel het rijksgeld,
bij de kleinere ruimtelijke projecten die overal in het
betreft de gehele Noordoostpolder, die waterhuishoud-
zet er meer stuur op en laat het resultaat als stralend
land al lopen of op de agenda staan. Immers: ‘met het
kundig met een paar forse problemen kampt. Het
voorbeeld werken. Geld genereert immers ook cohesie
beleid dichter tegen de uitvoering aankruipen’ betekent
waterbergend vermogen van het gebied is te klein
en daadkracht en die hebben we voor de uitvoering
per definitie dat bij elke concrete opgave de vraag of
waardoor het voorkómen van wateroverlast zwaar leunt
hard nodig!’
cultuurhistorie daarin een rol kan hebben, aan de orde
op het uitslaan van water naar het IJsselmeer, terwijl in droge tijden te weinig gebiedseigen water beschikbaar is. Tot slot ligt uitgerekend op het diepste en dus natste punt van de polder het dorp Tollebeek. Van Nieuwenhuijze: ‘De wateropgave is dus duidelijk: er moet meer bergingscapaciteit komen voor oppervlaktewater. Deze opgave is integraal meegenomen in een toekomstvisie van de gemeente Noordoostpolder voor de verdere ontwikkeling van het gebied met een doorkijk naar 2030. Daarbij zijn we voor de verschillende keuze-
Lodewijk van
manier de inrichting en het gebruik van de Neder-
varianten steeds uitgegaan van de wezenskenmerken
Nieuwenhuijze is
landse ruimte, dan zie je dat water daarin bewust of
van de polder. Een van die kenmerken is de ruimtelijke
als landschaps-
onbewust altijd al een bijzondere functie heeft gehad
structuur. Dat is een juweel. De strakke geometrische
architect nauw
als ontwerpprincipe. Want voorafgaand aan alle
indeling is van een grote schoonheid: radialen en
betrokken bij
mogelijke soorten ruimtelijke ingrepen is er altijd een
concentrische ringen met in het middelpunt de kerk-
diverse
op het water gerichte collectieve daad geweest die de
toren van Emmeloord en tien dorpen als groene
ruimtelijke
bestaansgrond voor die ingrepen heeft gedefinieerd
eilanden op de snijpunten van radialen en een wegen-
ingrepen die uit
en veiliggesteld. Denk daarbij aan alle maatregelen
ring. Ik heb de polder wel eens vergeleken met zo’n
waterhuishoud-
die het water keren en beheersen, één brok cultuur-
Russische Baboesjkapop, waarin een kleiner poppetje
kundig oogpunt
historische identiteit: dammen, ringdijken, kribben
verborgen zit, waarin…enzovoort. Het stond voor ons
nodig zijn voor een veilige toekomst. Hij vertaalt
in rivieren, stuwen en gemalen, de Afsluitdijk en de
vast dat we die historische kenmerken niet zouden
het uitgangspunt Behoud door ontwikkeling als
Deltawerken. Dat impliceert dat we nu weer voor
mogen doorbreken. Sterker: we zijn gaan zoeken naar
ontwerpen.
zo’n collectieve daad staan. De grote ingrepen
mogelijkheden om ze juist verder te accentueren, met
‘Je kunt niet vanuit het niets ontwikkelen. Er is altijd
voor het waterbeleid van de 21e eeuw zijn opnieuw
name op plekken waar ze niet meer zo goed uit de verf
een vertrekpunt en een richting. De keuze van het
voorwaardenscheppend. Heel die operatie van Ruimte
kwamen. En natuurlijk hebben we daarbij rekening
vertrekpunt en de ambities voor richting en doel zijn
voor water heeft veel grotere culturele implicaties dan
moeten houden met de wetten van het water en de
deel van een ontwerpproces. Benader je op die
menigeen denkt.’
interactie van de verschillende lagen van de ruimtelijke
9
inrichting met de onderliggende bodemstructuur. Meer waterberging is gevonden door de kanalen die parallel aan de doorgaande wegen het assenstelsel vormen, breder te maken. Het lage land rond Tollebeek kan een grote waterpartij worden, maar dan zo, dat het dorp zijn oorspronkelijke karakter van groen eiland behoudt. Vanzelfsprekend wordt alle nieuwbouw rond Tollebeek hoogwaterbestendig – dus amfibisch of op palen – uitgevoerd. In dit hele pakket is het cultuurhistorisch erfgoed niet alleen verankerd, maar ook leidend, ongeacht de keuzevarianten. Voor de gemeente Noordoostpolder is het nu een richtinggevend kader met een aantal toetsingscriteria.’
Stoeien met de historische referentie Als Nederland op de keper beschouwd één groot cultuurhistorisch monument is en behoud door ontwikkeling een continu ontwerpproces inhoudt, hoe stel je dan vast wat cultuurhistorische waarde heeft en wat niet? In het geval van de Noordoostpolder ligt er een duidelijk beginpunt, maar hoe pak je die waardering aan in de voormalige veengebieden of het rivierenland waar generatie na generatie steeds weer nieuwe sporen zijn nagelaten? Tiesinga is daarover heel nuchter: ‘Strikt genomen bepalen wij als waterschappen niet wat cultuurhistorisch gezien van waarde is en hoe je die waarde definieert. Dat wordt in de eerste plaats door het Rijk en de provincie aangegeven. In dat boeiende proces van waardering zijn wij waterbeheerders wél adviseur en partij, maar als het gesprek is afgerond, zijn we uitvoerder. De cultuurhistorische kaart die de provincie daarvoor maakt, bevat scheepswrakken en andere archeologische objecten, maar ook een oude meander van de Eem die een rol zou kunnen spelen in het
10
ontwerp van het uitbreidingsgebied van Almere. Zo’n
verschillende impulsen een plan voortkomt. We werken
Lodewijk van Nieuwenhuijze benadrukt aan de hand
meander is geen cultuurproduct, maar het is wél een
dus niet aan de hand van een landelijke set van criteria
van de keuzes voor het rivierengebied de eenheid en
kenmerk van onze hedendaagse ontwerpcultuur dat
die overal kan worden toegepast. Dat kan ook niet:
samenhang die er moeten zijn tussen de cultuurhistorie
we met zo’n oude waterloop iets willen! Zo zie je een
rechte sloten zijn kenmerkend voor Hollands
en de grote belangen die moeten worden veiliggesteld.
ontwerpproces ontstaan waaruit onder invloed van
polderland, maar niet voor Zeeuws-Vlaanderen.’
‘Je kunt van het rivierengebied inderdaad niet simpelweg zeggen: onze historische referentie ligt bij het ontstaan van de eerste generatie dijkringen of bij het
cultuurhistorie
moment waarop we de loop van de rivieren met steen en kribben hebben vastgelegd. Ik heb een sterke
In de Nederlandse cultuurgeschiedenis speelt de
cultuurhistorisch erfgoed is niet beschermd. Wat
neiging om eerst maar eens te definiëren wat we
omgang met het water een dominante rol. Dat komt
overigens niet betekent dat ze ‘waardeloos’ of
eigenlijk met het begrip rivierengebied bedoelen.
tot uitdrukking in eeuwenoude instituties als de
‘betekenisloos’ is. Vaak gaat het om zaken die
In mijn opvatting is dat ál het gebied in het stroomdal
waterschappen en – iets jonger maar nog altijd van
karakteristiek zijn voor de plaats of het gebied waar ze
dat zichtbaar en tastbaar door de rivier wordt beïnvloed.
respectabele leeftijd – Rijkswaterstaat. Maar daarnaast
voorkomen. Zoals de manier waarop de verkaveling
Anno 2004 ben je in ons land dan snel klaar, want het
heeft de cultuurhistorie ook tastbare sporen in het
heeft plaatsgevonden en de ontwatering door middel
enige echte rivierengebied ligt keurig tussen de dijken
landschap nagelaten, die getuigen hoe de strijd met
van een karakteristiek netwerk van waterlopen is
ingeklemd. In het door dijken beschermde land hebben
en tegen het water heeft plaatsgevonden. Dat is ons
geregeld. Of een markant bouwwerk (brug, stuw, sluis,
we in de afgelopen eeuwen de rivierinvloed letterlijk
cultuurhistorisch erfgoed; een rijk gevuld archief
fabrieksgebouw of windmolen) of structuurelement
verbannen. Dat betekent dat elke maatregel die ruimte
over onze ontstaansgeschiedenis en een even rijke
(kanaal, Napoleonsweg), dat beeldbepalend is.
aan de rivier teruggeeft, potentiële kansen biedt om de streek iets van verloren karakter en cultuur terug te
inspiratiebron voor actuele en toekomstige inrichtingsopgaven. Ons cultuurhistorisch erfgoed bestaat uit
Bij de planvorming en uitvoering van waterstaat-
geven. De doelmatigheid van waterhuishoudkundige
afzonderlijke objecten – een sloot, een dijk, een
kundige werken en ruimtelijke ingrepen worden we
maatregelen is hierbij in principe leidend. Maar waar
gemaal – , maar vooral ook uit de samenhang tussen
steeds opnieuw geconfronteerd met die nalatenschap
voor die maatregelen plannen worden gemaakt, of
die objecten, zonder welke het geheel niet functioneel
van onze cultuurhistorie. Overal immers hebben
wanneer uit verschillende oplossingsvarianten kan
zou zijn. Als in dit boek over cultuurhistorie of cultuur-
mensen eerder gewoond, gewerkt en hun leefgebied
worden gekozen, moet ook onmiddellijk een zoekactie
historisch erfgoed wordt gesproken, gaat het dan ook
ingericht. En de sporen daarvan achtergelaten. Vaak
op gang komen naar de beste kansen voor integratie
over beide zaken: de tastbare objecten uit het verleden
zijn dat vroegere generaties ‘waterstaters’ en ‘water-
van elementen die het oorspronkelijke karakter van de
én de functionele samenhang met de omgeving.
schappers’, in wiens voetsporen wij vandaag de dag
streek uitdrukken. Daarin hebben cultuurhistorische
treden. Steeds opnieuw zullen we ons de vraag
waarden gepaard aan rivierinvloed een grote rol. Die
Een heel klein deel van ons cultuurhistorisch erfgoed
moeten stellen hoe wij, in de 21e eeuw, de ruimte
spanning tussen wat moet en wat mooi is, beschouw
is beschermd, als rijksmonument of gemeentelijk
opnieuw inrichten en vormgeven. En wat we daarbij
ik als een soort verzoening en die kan in het boven-
monument. Het gaat dan vooral om de topstukken:
vanuit het verleden meenemen en wat niet. In het
rivierengebied tot een andere speelruimte leiden dan in
gebouwen, ‘kunstwerken’ en archeologische terreinen.
besef van, en met respect voor, de traditie waarin we
het benedenrivierengebied of het overgangsgebied. Ook
Grotere gebieden kunnen als stads- of dorpsgezicht
staan: een traditie waarin functionaliteit, duurzaam-
het tijdvenster speelt een rol. Zouden we bijvoorbeeld
zijn aangewezen. Maar het overgrote deel van ons
heid en identiteit samengaan.
maatregelen willen nemen om niet alleen de komende
11
vijftig of honderd jaar, maar ook de verre toekomst
omgeving willen en moeten. Maar dat wordt ook gevoed
besluitvorming. Die drie dimensies vlecht je tot één
veilig te stellen, dan zie ik inderdaad de ruimte voor de
door wat de combinatie van water en cultuurhistorie
effectieve streng ineen, zoals de fasedraad, de aard-
rivier wel weer opschuiven tot aan de grenzen van die
ons doet. Die synergie krijgt vorm in het ontwerp-
leiding en de schakeldraad in een elektriciteitssnoer:
eerste generatie dijkringen. Zo zie je dat het werken
proces. De mooiste vorm daarvoor vind ik het
drie verschillende functies maar samen met één
met cultuurhistorisch erfgoed een levende
zogenaamde ‘ontwerpend plannen’. Het idee van
betekenis. Zo werkend houd je bovendien de spanning
aangelegenheid is.’
ontwerpend plannen staat haaks op wat nu vaak
vast die in het proces tot creativiteit moet leiden, terwijl
gebeurt: dat de ambtenarij alles wil vastleggen in een
de motivatie van de mensen die er aan werken overeind
Ook Berends laat zich niet graag vastpinnen op een
plan van aanpak, terwijl architecten alles verbeelden
blijft. Werkelijk, cultuurhistorie is zo leuk en heeft zo’n
waarderingsmethodiek aan de hand van vastgelegde
en de idee centraal stellen, om er vervolgens niets van
sterk verbindend effect, dat het voor vrijwel elk
criteria. ‘Laten we eerlijk zijn: het gaat om wat wij nú
terecht te laten komen. Bij ontwerpend plannen voeg je
ruimtelijk project een hele goede basis is.’
van waarde vinden in relatie tot wat we verder met onze
aan inhoud en proces een derde facet toe, namelijk
Carol van
mensen die dimensie kunnen zien. Dat ze zich niet al
Raalten is vanaf
te zeer fixeren op afzonderlijke bouwseltjes, maar ook
begin 2003
oog hebben voor de grootschalige contouren in het
plaatsvervangend
cultureel erfgoed dat Nederland heet. Ik denk nog
portefeuille-
met plezier terug aan het project met de banken en
houder netwerk-
tribunes die in het kader van het tweehonderdjarig
management
bestaan van Rijkswaterstaat op diverse plaatsen in
water bij het
Nederland zijn neergezet. Een heel sterk symbolisch
hoofdkantoor van
gebaar: ga er maar eens even bij zitten en aanschouw
de waterstaat. Hij is de vertegenwoordiger van het
dit land niet als een alledaags gegeven, maar als een
ministerie van Verkeer en Waterstaat in de stuurgroep
uiting van onze cultuur. Dat is voor mij toch wel de
Belvedere.
essentie van Behoud door ontwikkeling, dat we ons
Hij ziet de opleving van de aandacht voor cultuur-
voortdurend bewust zijn van het permanente proces
historisch erfgoed als een logische fase in het
waarin we ons met ambitie en creativiteit op de
permanente proces van ontwikkeling.
toekomst richten, en tegelijkertijd de roots van onze
‘Goed beschouwd is Nederland één groot cultuur-
oorsprong moeten zien vast te houden.’
historisch monument. Ik vind het belangrijk dat
12
belvedere Brede, kronkelende sloten in Waterland; kaarsrechte
Behoud en benutting van cultuurhistorische ken-
door te zoeken naar wederzijds profijt. De strategie
kavels met vaste breedte en diepte in het Groene
merken kan aan ruimtelijke ontwikkelingen een uniek
die hierbij past is die van Behoud door ontwikkeling.
Hart; opeenvolgende dijken in de Zeeuwse Delta en
en (streek)eigen karakter geven en zo een tegenwicht
De ruimtelijke ontwikkeling wordt daarin als uitgangs-
het Dollardgebied; terpen en wierden in Groningen
bieden aan de toenemende eenvormigheid. Waardoor
punt genomen. Het doel is de kwaliteit en identiteit
en Friesland; pakhuizen aan de oude havenkades
identiteit wordt behouden of zelfs versterkt. Zo bezien
van de ontwikkeling te verbeteren en gelijktijdig het
van onze handelssteden; rijen lage dijkhuisjes in het
draagt de cultuurhistorie, als inspiratiebron, bij aan het
cultuurhistorisch erfgoed te behouden.
rivierengebied.
verhogen van de ruimtelijke kwaliteit. Aan de andere
De ontstaansgeschiedenis laat overal haar eigen,
kant kan het cultuurhistorisch erfgoed gebaat zijn bij
karakteristieke sporen na. In Nederland kun je dan
ruimtelijke ontwikkeling. Deze vormen immers een
Het uitbrengen van de nota Belvedere in 1999 was
om één zaak niet heen: overal is water. En overal
nieuwe ruimtelijke drager, voorzien in een nieuwe
een eerste stap, maar is zeker niet de laatste.
heeft de omgang met het water zijn sporen nagelaten
functie of geven een economische impuls aan het
Belvedere vraagt namelijk om een andere manier
en daarmee de identiteit van onze leefomgeving
behoud van ons erfgoed.
van denken en doen van alle betrokkenen. Zowel
bepaald. Mensen hechten daaraan, hechten waarde aan die cultuurhistorische eigenheden van hun
Projectbureau Belvedere
in het omgaan met cultuurhistorische erfgoed als Behoud door ontwikkeling
in de ruimtelijke planvorming en beheer. Ook bij
leefomgeving.
In het kort is dit de gedachtegang achter de nota
wateropgaven. Om dit veranderingsproces te
Toch staat Nederland de komende jaren voor een
Belvedere, een beleidsinitiatief van de ministeries van
begeleiden is voor de duur van tien jaar een
groot aantal ingrijpende ruimtelijke ingrepen, die de
vrom, lnv, ocw en v&w. Een nota die bedoeld is om
uitvoeringsorganisatie ingesteld: het projectbureau
leefomgeving drastisch zullen veranderen: groot-
beleidsmakers, marktpartijen, beheerders en
Belvedere. Dit bureau stimuleert dat het gedachte-
schalige woningbouw, een betere bereikbaarheid,
vormgevers op nieuwe gedachten te brengen. Geen
goed een plek krijgt in beleid en uitvoering door alle
veranderingen op het platteland, meer ruimte voor
wet- of regelgeving, maar een bron van inspiratie voor
betrokken partijen. Ook is er een regeling project-
natuur en …. voor water. Allemaal opgaven die zich
beleid en beheer, voor concrete inrichtingsopgaven
subsidies Belvedere, die het ontwikkelen van
niet verhouden met de wens de cultuurhistorische
en ontwerp. In de nota Belvedere pleiten de vier
voorbeeldprojecten stimuleert. Meer informatie
identiteit te behouden. Of toch?
ministeries voor een respectvolle omgang met cultuur-
vindt u op www.belvedere.nu.
historische waarden binnen ruimtelijke ontwikkelingen,
13
14
Hoofdstuk 1
Droge voeten door oude manieren van omgaan met water 15
1.1
Oude vloeiweiden helpen bij oplossen van actuele waterproblemen Water is in Twente bepalend geweest voor de ontwikkeling van het landschap. Bij waterschap Regge en Dinkel is men zich daarvan terdege bewust. Het is dan ook geen vraag of cultuurhistorie bij de projecten van het waterschap een rol moet spelen. Een mooi voorbeeld is het herstel van het beeksysteem en van oude vloeiweiden op het landgoed Hof Espelo. De vloeiweiden krijgen weer kalkrijk water, waardoor de oorspronkelijke vegetatie weer opduikt. Tegelijkertijd hebben de weiden als bergingsgebied een belangrijke plaats in het nieuwe waterbeleid.
Hendrik-Jan Teekens, medewerker ecologie/hydrologie van Regge en Dinkel, vertelt dat het waterschap veel aandacht heeft voor de karakteristieken en de identiteit van het landschap, waarvan het watersysteem een onderdeel is. ‘We vragen ons voortdurend af: hoe is het landschap ontstaan en wat voegen wij daaraan toe?’ Maar hij geeft volmondig toe dat heel af en toe ook
16
bij Regge en Dinkel nog wordt gedacht in termen
Het probleem waar het waterschap enkele jaren geleden
Uit oude documenten valt af te leiden dat het benutten
van maakbaarheid, waardoor technische maatregelen
voor stond, was dat de Eschbeek bij hevige regenval te
van vloeiweiden al in de 14e eeuw in zwang was. Nu
soms niet corresponderen met de landschappelijke
veel water ineens moest afvoeren, waardoor het beek-
worden ze dus weer – zonder noemenswaardige extra
geschiedenis. Daarbij komt dat het archief onvolledig
systeem werd verstoord. En ’s zomers stond er juist te
kosten – ingezet voor de wateropgave in de 21e eeuw.
is; een deel van de oude gegevens en kaarten is
weinig of zelfs helemaal geen water in beide beken. De
opgeruimd. Dat gemis staat volgens Teekens een
natuur in de omgeving had te kampen met verdroging
eenduidige aanpak wel eens in de weg.
en verzuring.
is blij met de maatregelen. Door de hogere grondwater-
Een voorbeeld van een project waarbij de historische karakteristieken van het landschap volledig zijn benut
Natuur aan het infuus Ook Landschap Overijssel, de eigenaar van Hof Espelo,
Vloeiweiden
stand is de verdroging teruggedrongen.
om actuele vraagstukken in het waterbeheer te helpen
‘We hebben een verdeelwerk aangebracht in de
En doordat de Eschbeek in verhouding meer kalkrijk
oplossen, is het herstel van het beeksysteem en van
Eschbeek, waardoor bij piekafvoeren een deel van het
grondwater en minder zuur regenwater bevat dan
vloeiweiden in het natuurgebied Hof Espelo. Het
water weer door de oude loop naar de Leutinkbeek
voorheen, nemen de natuurwaarden toe. Teekens:
project is in 1999 voltooid. Het levert een bescheiden
wordt geleid. Langs die oude loop liggen enkele
‘Vroeger kwam hier kwelwater aan de oppervlakte.
bijdrage aan de retentiebehoefte ter plekke.
vloeiweiden, dat zijn weiden die vroeger in de winter
Het kwam van hoger gelegen heidevelden, waar het in
onder water werden gezet om het vruchtbare slib te
de bodem infiltreerde om vervolgens ondergronds hier
Hof Espelo ligt midden in de driehoek Oldenzaal,
laten bezinken. Zo werden ze bemest. We hebben die
naartoe te stromen. Onderweg veranderde het van zuur
Hengelo, Enschede. Door het landgoed stromen twee
vloeiweiden in ere hersteld en ze een retentiefunctie
in kalkrijk water. Deze stroom is door de aanleg van
beken, de Leutinkbeek aan de noordkant en de
gegeven, zodat een deel van de piekbelasting kan
het vliegveld Twente en door drainage van landbouw-
Eschbeek, die meer zuidelijk ontspringt. Oorspronkelijk
worden afgetopt’, legt Teekens uit. Hij vervolgt: ‘De
percelen aanmerkelijk verminderd. Maar nu worden de
kwam de Eschbeek in de Leutinkbeek uit. Daaraan
Leutinkbeek hoort weer helemaal bij het stroomgebied.
vloeiweides weer gevoed met kalkrijk kwelwater van de
kwam omstreeks 1400 een einde toen de Eschbeek
De beek krijgt in droge periodes langer water, doordat
Eschbeek. Je ziet daardoor de oorspronkelijke vegetatie
werd verlegd om het water dichter langs het toenmalige
hij wordt gevoed met water dat tijdelijk in de vloei-
terugkomen. ‘Natuur aan het infuus’, zou je kunnen
kasteel te voeren.
weides is geborgen.’
zeggen.’
17
1.2
Unieke visvijvers krijgen rol in waterbeheer
Historische visvijvers in het dal van de Tongelreep gaan dienst doen als waterberging. Waterschap De Dommel, het Brabants Landschap en de gemeente Valkenswaard willen de beek meer ruimte en een natuurlijker karakter geven. Tegelijkertijd krijgt de recreatie een impuls.
Het stelsel van visvijvers langs de Tongelreep is grotendeels in het begin van de 20e eeuw aangelegd. Het complex telt 48 vijvers die samen 120 hectare groot zijn. Ruim een eeuw lang werd hier vis gekweekt, die werd verkocht voor consumptie en als pootvis voor de hengelsport. In 2002 zijn de commerciële kweekactiviteiten gestaakt. Bij de aanleg is gebruikgemaakt van karakteristieke elementen in het landschap, zoals vloeiweides en vennen. Een stuw in de beek voorzag twee sloten, de Witsloot en de Bronzesloot, van water dat vervolgens naar de vijvers ten westen en ten oosten van de beek werd gevoerd. Dat gebeurde via een ingenieus stelsel van kleine kunstwerken, waarbij slim gebruik werd gemaakt van de hoogteverschillen ter plekke. Die
18
aanvoer was nodig om het water in de vijvers te
vogels, naar het vijvercomplex komen. Die vogels
meerdere of mindere mate is verweven met andere
verversen, maar ook om de waterstanden op peil te
hebben rust nodig. ‘Vanwege de kwetsbaarheid van het
functies. In maart 2004 is in het bestuurlijk overleg de
houden. Door de zandige bodem zakte het water
watersysteem en de natuur is het terrein altijd door
integrale visie op de inrichting van het Tongelreep-
namelijk vrij snel weg.
hekken afgeschermd geweest. Maar we willen het wel
gebied vastgesteld. Volgend jaar kan met de uitvoering
gedeeltelijk voor het publiek openstellen. Tenslotte heeft
worden begonnen.
Enkele jaren geleden besloten Waterschap De Dommel,
het een educatieve waarde. Je kunt hier heel goed de
het Brabants Landschap en de gemeente Valkenswaard
werking van het watersysteem laten zien’, aldus Van
het complex op te nemen in een nieuw in te richten
Gulik.
natuurgebied van ongeveer 600 hectare. ‘Het accent ligt op waterberging en verbetering van de waterkwaliteit
Richtlijn cultuurhistorie
van de beek’, vertelt projectleider Sylvia van Gulik van
Waterschap De Dommel heeft in 2003 voor de
het waterschap. ‘Daarbij houden we rekening met
medewerkers een Richtlijn cultuurhistorie vastgesteld,
recreatie, cultuurhistorie en natuurbehoud. Het plan
onder het motto Ken de geschiedenis van je gebied. In
houdt in dat de Tongelreep weer grotendeels gaat
overeenstemming met die richtlijn kregen twee externe
meanderen en dat de vijvers een rol gaan spelen in het
bureaus opdracht cultuurhistorisch onderzoek te doen
waterbeheer. Bij hoge waterafvoer kunnen ze worden
voor het visvijverproject. Van Gulik: ‘Uit het onderzoek
gebruikt voor waterberging. Bij lage afvoer krijgen ze
blijkt dat het vijvercomplex uniek is voor Nederland.
minder water.’
Dat heeft te maken met de wijze waarop de vijvers met de aanvoerkanalen zijn ingepast in het landschap en
Educatieve waarde
met de geraffineerde cultuurtechnische werken die
Vissen worden er niet meer gekweekt, maar ze vinden
aan het waterbeheer in de vijvers ten grondslag liggen.’
nog steeds goede paai- en schuilmogelijkheden in de
De onderzoekers hebben vanuit de cultuurhistorische
vijvers. En mét de vissen en de plannen voor natuur-
invalshoek drie modellen voor de inrichting van het
ontwikkeling blijven ook talloze, vaak beschermde
complex ontwikkeld, waarbij cultuurhistorie in
19
1.3
Historisch landschap geeft richting aan waterbergingsproject ‘Door het cultuurhistorisch erfgoed structureel in te zetten bij nieuwe ontwikkelingen op het vlak van ruimtelijke ordening, educatie, toerisme en cultuurbeleid kan men op een vernieuwende manier inhoud en vorm geven aan onze leefwereld. Een herkenbare band met het Brabantse verleden is een van de beste waarborgen voor een duurzame ontwikkeling van Brabant.’ Een citaat uit een beleidsnota van de provincie Noord-Brabant. Breda is een van de Brabantse steden met een rijke geschiedenis, die haar sporen heeft nagelaten. Voldoende reden om bij elke ingreep in stad en omgeving naar de cultuurhistorische achtergrond te kijken. Bij het project Vierde bergboezem gebeurt dat ook.
20
Kansen
Ook Breda moest een plek vinden waar water te bergen
natuurbeheerder en gemeente centraal staat. Een extern
is voor het geval er uitzonderlijk veel regen valt. Die
bureau heeft een inrichtingsplan gemaakt, een
In het gebied liggen ook een wiel en een donk, die
ruimte voor een vierde bergboezem is gevonden in de
Toekomstbeeld. Dat plan grijpt terug naar de situatie van
beiden ongemoeid worden gelaten. Een wiel is een
Haagsche Beemden. Deze locatie van 300 ha kan meer
voor de ruilverkaveling toen veel landschapskenmerken
diepe poel die is ontstaan na een dijkdoorbraak, waar
dan drie miljoen kubieke meter water bergen. Dat is
zijn verdwenen.’
later de dijk met een bocht omheen is gelegd. Een donk is een zandopduiking die boven de omgeving uitsteekt.
voldoende om bij een hoogwaterafvoer die maximaal eens in de honderd jaar voorkomt, geen overlast in de stad te hebben.
Multifunctioneel ruimtegebruik
Meander
Er zijn echter meer kansen om landschappelijke en
Het plan voorziet in een vochtig tot nat open polder-
cultuurhistorische waarden te herstellen en te benutten.
landschap met mogelijkheden voor agrarisch natuur-
Lambregts : ‘Je kunt denken aan de oude zichtlijnen
beheer. In het plangebied is volgens de provincie sprake
– er loopt hier een historisch dijkje met een meidoorn-
Projectleider Ron Lambregts van Waterschap Brabantse
van archeologische waarden, historisch geografische
haag – en aan het slagenlandschap. En vroeger kwamen
Delta schetst de voorgeschiedenis: ‘Breda heeft drie
waarden, schootsvelden en historische groenstructuren.
hier schraalgraslanden voor als gevolg van voedselarme
bergboezems benedenstrooms van de stad, die
De aandacht voor landschappelijke en cultuur-
kwel; ook die willen we graag terughebben.’
bescherming bieden in een hoogwatersituatie die eens
historische eigenschappen en kwaliteiten laat zich goed
in de vijftig jaar voorkomt. Het nieuwe waterbeleid gaat
illustreren aan de hand van de Mark. Net zoals veel
Het Toekomstbeeld is een ingrijpend en kostbaar plan.
echter uit van hogere normen. Daarom is een vierde
andere beken en riviertjes is de Mark in de jaren zestig
Daarom is besloten het gefaseerd over een periode
bergingsgebied nodig en dat hebben we gevonden in
rechtgetrokken. In het nieuwe inrichtingsplan krijgt
van dertig jaar uit te voeren. Binnen vijf jaar moet
de Haagsche Beemden. Het betreft een landbouwgebied
het water weer het karakter van een rivier. Lambregts:
het plangebied als bergboezem functioneren, worden
dat grenst aan het riviertje de Mark, niet zo ver van een
‘In het gebied liggen twee oude meanders van de Mark.
recreatieve voorzieningen aangelegd en wordt een
grote woonwijk. Voorwaarde was wél dat de functie
Eén daarvan zal opnieuw worden uitgegraven en aan-
deel van de boezemlanden ingericht als natuurgebied.
waterberging andere functies – landbouw, natuur-
getakt en dat is goed uit ecologisch én uit cultuur-
ontwikkeling en recreatief medegebruik – niet in de
historisch oogpunt.’
weg zou staan. Multi-functioneel ruimtegebruik dus, waarbij de samenwerking van de waterbeheerder,
21
een eiland rijker Met de aanleg van de Amsteldiepdijk en de
Amstelmeer en IJsselmeer kunnen worden aangelegd.
inpoldering van de Wieringermeer in 1928 kwam
Langzaam aan veranderde een droom in een daad.
er een definitief einde aan het eilandbestaan van
In 2002 richtte de provincie het projectbureau
Wieringen. Definitief? De bewoners van Wieringen
Wierringerrandmeer op. De gemeenten Wieringen en
bleven zich eilanders voelen. Ze wonen niet voor niets
Wieringermeer, het hoogheemraadschap Hollands
óp Wieringen. En wie vanuit de Wieringermeerpolder
Noorderkwartier en verschillende belangen-
het voormalige eiland nadert en de kerkspitsen van
organisaties schaarden zich achter het provinciale
Westerland, Hippolytushoef en Oosterland op de
initiatief. In een ontwerpatelier werden de uitgangs-
soms meer dan acht meter hoge keileembult ziet
punten voor het plan vastgesteld. Naast het realiseren
opdoemen, moet erkennen dat Wieringen nog altijd
van alle voornoemde wensen moest het plan aan
een eiland is, zij het een eiland op het droge. Maar
nóg een voorwaarde voldoen: de landschappelijke
dat gaat veranderen. Want Wieringen wordt weer een
karakteristieken en de identiteit van Wieringen en
echt eiland. Blijkbaar komt de geschiedenis soms op
de Wieringermeer moesten door het plan worden
zijn schreden terug.
versterkt. Een prachtige uitdaging aan de ontwerpers om de polariteit ter weerszijden van het randmeer
22
Enkele jaren geleden herleefde – in het kielzog van
vorm te geven: aan de ene kant het glooiende land-
de discussie over ‘het vergeten randmeer’ van de
schap van het hernieuwde eiland Wieringen met zijn
Noordoostpolder – op Wieringen de wens om weer
eeuwenoude cultuur en tradities, en aan andere kant
eiland te worden. Niet alleen uit nostalgische over-
de moderne grootschaligheid van de vlakke en open
wegingen, maar ook omdat de aanleg van een
droogmakerij Wieringermeer.
Wieringerrandmeer een aantal andere problemen
Om tot geschikte en uitvoerbare plannen te komen,
in de streek kon oplossen. Zo was de regio naarstig
werd eind 2003 een ontwikkelingscompetitie gestart.
op zoek naar nieuwe economische functies en de
Vijf private partijen, bestaande uit combinaties van
combinatie van wonen en waterrecreatie kon wel
projectontwikkelaars, financiers en landschaps-
eens een krachtige impuls betekenen voor de werk-
architecten, werden uitverkoren een ontwikkelings-
gelegenheid in de regio. Gelijktijdig kampte de Kop
visie uit te werken. Begin 2004 werden de plannen
van Noord-Holland met problemen om overtollig
ingediend en door een jury beoordeeld. Met de
water te bergen en was er behoefte aan ruimte voor
opstellers van het plan ‘Lago Wirense’ worden nu
de bollenteelt in de polder. Ook kon een aan te leggen
onderhandelingen gevoerd die moeten leiden tot een
randmeer de vaarverbinding tussen de Kop van
intentieovereenkomst voor de gezamenlijke uitvoering
Noord-Holland en het IJsselmeer verbeteren en
door publieke en private partijen. Binnen enkele jaren
zou gelijktijdig een ecologische verbinding tussen
is Nederland dan misschien weer een eiland rijker.
23
Hoofdstuk 2
Ruimte voor de rivier en cultuurhistorie gaan hand in hand 25
2.1
Rijn geeft cultuurhistorie de ruimte
De Rijn stroomt bij Lobith ons land binnen. Binnenkort doet hij dat wel heel letterlijk: de Rijnwaardense Uiterwaarden worden zo ingericht dat een hoeveelheid water als die van 1995 makkelijker is op te vangen. Maar het inrichtingsplan ontziet cultuurhistorisch waardevolle elementen en herstelt sommige zelfs weer.
Dat was schrikken, die laatste januaridagen van 1995. Zoveel water had de Rijn al sinds mensenheugenis niet meer afgevoerd. Het water kroop zo hoog tegen de dijken op dat bijna een kwart miljoen mensen uit voorzorg werd geëvacueerd. Daarna werd alles anders. Nieuwe opvattingen wonnen terrein. Het werd verstandiger geacht om de rivieren voortaan meer ruimte te geven. ‘Ook in het oude plan om in de Gelderse Poort meer natuur te ontwikkelen, moest nu rekening worden gehouden met waterberging’, vertelt Adriënne Boekhold van het riza, de instantie die in opdracht van Rijkswaterstaat directie Oost-Nederland het Inrichtingsplan Rijnwaardense
26
Uiterwaarden heeft gemaakt. Dit plan geeft ruim baan
Oude patronen krijgen accent
zeker vijftien jaar duren voor alle onderdelen zijn
aan het water. Via een verlaagde kade kan het water
In het overleg dat het riza met vertegenwoordigers van
uitgevoerd. Voorlopig vindt Boekhold het belangrijker
van de Rijn straks de grote zandwinplas De Bijland
gemeente, waterschap, provincie, recreatieschap,
dat het plan met zoveel instemming tot stand is
instromen. En vandaar kan het via een netwerk van
bewoners, boeren, ondernemers, jagers en leden van
gekomen. ‘Plus dat hier bewezen is dat cultuurhistorie
grotere en kleine stroompjes en strangen zijn weg
natuur- en heemkundeverenigingen hield, is
en ruimte voor de rivier kunnen samengaan. Het
zoeken naar het Pannerdensch Kanaal of naar de Waal.
afgesproken het ruimte-voor-de-rivier-project aan te
inrichtingsplan dient nu als voorbeeld voor tal van
grijpen om de cultuurhistorie tot leven te brengen.
andere plannen langs de Nederlandse rivieren.’
Kleiwinning
‘Zo zullen we het oude verkavelingspatroon herstellen.
‘Bij het uitstippelen van die routes hebben we zorg-
Vóór de opkomst van prikkeldraad en gaas werden
vuldig rekening gehouden met cultuurhistorische
de percelen van elkaar gescheiden met heggen. De
aspecten’, vervolgt Boekhold. ‘We hebben bijvoorbeeld
contouren daarvan zijn hier en daar nog te zien, maar
geprobeerd de waterstromen zo te leiden dat je de
vaag. Wat we nu gaan doen, is die perceelsgrenzen
geschiedenis van de kleiwinning in het landschap kunt
weer duidelijk accentueren door meidoornhagen aan
blijven aflezen. Sommige kleiputten blijven vrijwel
te planten.’
helemaal intact. Daarvan steken we slechts een klein
Boekhold noemt een ander voorbeeld: ‘Door de uiter-
deel van de omkading door. Dan staan ze toch met
waard ten noorden van de Oude Waal, in de buurt van
elkaar in verbinding en kan het water er doorheen
het dorp Herwen, loopt de Vosseweg, een restant van
stromen, maar blijft het karakter behouden.’ Eén zo’n
een Romeinse weg. Ook die willen we weer tot zijn
kade, waarover vroeger het spoorlijntje liep waarmee de
recht laten komen door hem, zoals de Romeinen al
klei naar de steenfabriek werd vervoerd, en die helemaal
deden, aan de zuidzijde met bomen te beplanten.
is overwoekerd, wordt van de begroeiing ontdaan en
Die moesten voor schaduw zorgen voor de legerscharen
ingericht als wandel- en fietspad.
die over deze heerbanen trokken.’ De uitvoering kan beginnen, zodra het inrichtingsplan in het bestemmingsplan is opgenomen. Dan nog zal het
27
2.2 Terpen opwerpen langs de Bergsche Maas
Ook de Maas moet de ruimte krijgen. De Overdiepse polder, een eiland tussen de Bergsche Maas en het Oude Maasje, leent zich goed voor piekberging van tijdelijk overtollig water. De bewoners en ondernemers speelden een hoofdrol in de verkenning naar mogelijkheden. Resultaat: de dijk mag doorgestoken worden als ze maar een terp onder hun huis krijgen.
Wie van zuid naar noord over de brug bij Keizersveer (de a27) rijdt, ziet rechts de Overdiepse polder liggen. Een lange, ranke polder met aan twee kanten water. Het brede zilveren lint is de Bergsche Maas, het smalle het Oude Maasje. Over een paar jaar zou de automobilist er een watervlakte kunnen zien, waar slechts de dijken en een paar boerderijen op terpen boven uitsteken. ‘De bewoners hebben zich namelijk bereid verklaard hun polder op te offeren voor de veiligheid in de rest van het rivierengebied’, vertelt Peter van Rooy van Habiforum, het expertisenetwerk voor meervoudig
28
ruimtegebruik. ‘Zij hebben er geen moeite mee als
beschermen tegen hoog water? Je versterkt er de
hun polder eens in de 25 jaar onderloopt, zolang ze
cultuurhistorische kwaliteit van het landschap mee.’
het water maar niet in huis of de stal krijgen. Daartoe zouden huizen en boerderijen die nu nog gewoon in de
Spiegelproject
polder staan, verplaatst moeten worden naar een plek
Het plan van de bewoners sluit op nog een andere
waar eerst een terp is opgeworpen.’ Zo’n tien nieuwe
manier aan op een oude traditie: het maken van over-
terpen zijn er nodig.
laten in een dijk. ‘Zij stellen voor twee verlagingen te maken in de dijk die hun polder nu nog behoedt voor
Idee van bewoners zelf
overstromingen. Over die overlaten kan het Maaswater
Het bijzondere aan het plan is dat de bewoners met
de polder in- en uitstromen in tijden dat de rivier veel
dit idee zijn gekomen. Van Rooy: ‘Ze hebben wel als
water heeft af te voeren, zoals in 1993 en 1995. Volgens
voorwaarde gesteld dat niemand er financieel op achter-
Van Rooy draagt het ‘meestromen’ van de polder ertoe
uit mag gaan. Maar bovenal dat de keuze definitief is
bij dat de waterstand in de Maas met dertig centimeter
en dat daarmee het gezeur over de toekomst van de
zakt. ‘En dat is al de helft van wat er lokaal aan maat-
polder en de energievretende onzekerheid die dat voor
regelen bedacht moet worden om nog eens zo’n kritieke
hen betekent, over is.’
toestand als in 1995 te voorkomen.’ Juist vanwege de
Habiforum heeft het initiatief van de bewoners omarmd,
dubbelfunctie die de Overdiepse polder in het plan
omdat het een prima voorbeeld is van meervoudig
van de bewoners krijgt – waterberging en boerenland –
ruimtegebruik. Van Rooy: ‘Bovendien is de terpenvariant
heeft Habiforum het project uitgeroepen tot ‘spiegel-
het meest kosteneffectief van alle plannen die er tot nu
project’. Van Rooy: ‘Dit zijn praktijkprojecten voor
toe zijn bedacht om de Maas meer ruimte te geven.’
water en ruimte, zeg maar spraakmakende voorbeelden
Bij dat alles komt ook nog eens dat het plan uitstekend
van toekomstgericht jongleren met water, waarmee
past in de traditie. ‘Wat is er nu karakteristieker voor
Nederland zich internationaal weer op de kaart zet als
het rivierengebied dan huisterpen opwerpen om je te
innovatief waterland met 21e-eeuwse deltawerkjes.’
29
2.3
Cultuurhistorie geeft plannen Maaswerken meerwaarde Het Limburgse Maasdal gaat de komende jaren flink op de schop. Het project De Maaswerken moet straks zorgen voor droge voeten voor de bewoners, meer natuur en een beter bevaarbare rivier. Het gaat om tientallen maatregelen, die soms diep ingrijpen. Door echter te laten zien dat alle belangen zorgvuldig worden afgewogen, ontstaat er begrip voor de ingrepen. Archeologie is in het geval van De Maaswerken één van de belangen die vanaf het begin van de plannenmakerij een rol hebben gespeeld. Met resultaat. En dat mag iedereen weten.
Na de hoge waterstanden van 1993 en 1995 kondigde het Rijk maatregelen aan die een herhaling moesten voorkomen. Onder de naam De Maaswerken is een trits ingrepen in de maak die er voor moeten zorgen dat Borgharen en Itteren niet opnieuw van de buitenwereld worden afgesloten en dat de binnensteden van Venlo en Roermond niet nog eens blank komen te staan. De bedding van de Maas moet dieper en breder worden en er komen retentiebekkens, hoogwatergeulen en nieuwe
30
de Maas tussen Maastricht en ’s-Hertogenbosch op de
mogelijk te beschermen door bij elk plan eerst te kijken
geulen. Niet alleen in Elsloo is de bevolking milder
schop, waarna ook de scheepvaart ruimer vaarwater heeft.
of er resten van vroegere bewoning in het geding zijn.
gestemd, nu blijkt dat de Maaswerken ook goede dingen
Delen van het project worden bekostigd door de
brengen. Soeters: ‘Op meer plaatsen merken we dat de
aannemers op de juiste plekken grind en zand te laten
Soeters vertelt dat hij en zijn collega’s zich in het begin
weerstand afneemt als we zeggen dat we bodem-
winnen.
vreemde eenden in de bijt voelden. ‘Op vergaderingen
onderzoek gaan doen om te kijken of er archeologisch
vroegen veel Rijkswaterstaters zich af waarom ze ineens
interessante zaken te vinden zijn. Ik zeg niet dat die
Archeologie uitgangspunt
met archeologen om de tafel zaten.’ Inmiddels liggen de
weerstand niet opnieuw de kop opsteekt als straks het
Als eerste stap is in 1997 de projectorganisatie De Maas-
zaken anders. Rijkswaterstaat spaart tijd en geld door
echte werk begint, maar tijdelijk heeft het zeker een
werken opgericht. Daarin bereiden het ministerie van
bij het voorbereiden van de Maaswerken aandacht te
positieve uitwerking.’
lnv, Rijkswaterstaat en de provincie Limburg de deel-
besteden aan cultuurhistorische aspecten. ‘Archeologie
plannen Grensmaas, Zandmaas en Maasroute voor.
wordt niet meer als een obstakel gezien voor snelle
Cultuurhistorie geeft plannen meerwaarde
‘Het bijzondere is dat vanaf het begin archeologen bij
uitvoering van de plannen, het is een uitgangspunt
Andere vondsten die de bevolking voor de Maaswerken
de planvorming betrokken zijn geweest’, vertelt Gilbert
geworden. Sterker nog, archeologische vondsten vormen
hebben ingenomen, zijn stukken zuil van een Romeinse
Soeters, disciplineleider archeologie bij de Maaswerken.
de knuffelfactor van een project. Neem het grafveld uit
tempel bij Swalmen, een archeologische vindplaats bij
‘Rijkswaterstaat huurde meteen zes archeologen, een
de Bronstijd dat wij nabij de monding van de Geul bij
Nattenhoven en de fundering van een Middeleeuwse
geoloog, een fysisch geograaf en een paleo-ecoloog in.’
Itteren hebben gelokaliseerd. Daar gaat de project-
watermolen bij Lomm. In al deze gevallen hebben Soeters
Daarmee gaf Rijkswaterstaat uitvoering aan het
directeur graag met bezoekers een kijkje nemen.’
en zijn collega’s ervoor gezorgd dat de plannen zijn bijgesteld, ook al zijn de marges klein. ‘Bij Lomm hebben
convenant dat in 1987 met de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek is gesloten om bij grote
Positieve uitwerking
we de geplande loop van de hoogwatergeul zo aangepast
infrastructurele projecten de archeologie serieus te
De Maaswerken hebben ook het fundament van het
dat de resten van de molen ongemoeid blijven. En bij
nemen. Rijkswaterstaat loopt hiermee vooruit op de
kasteel Elsloo ‘boven water’ gebracht. Dergelijke vondsten
Borgharen is het gat dat gegraven wordt om grind te
wijziging van de Monumentenwet die nu bij de Tweede
nemen een deel van de wrevel weg die bij veel Limburgers
winnen en later opgevuld wordt met grond, een eind
Kamer ligt. De wijziging gaat over het opnemen van de
leeft. Zij vrezen jarenlange overlast van de Maaswerken in
opgeschoven, ook weer met het oog op de archeologische
afspraken die in het Verdrag van Malta zijn gemaakt.
de vorm van grind- en zandwinning en zijn bang dat er
betekenis van die locatie. Al met al geeft cultuurhistorie
Daarin hebben de lidstaten van de Raad van Europa
nog meer gapende gaten achterblijven, in plaats van de
de plannen meerwaarde. De kwaliteit van het landschap
afgesproken om het archeologisch erfgoed zoveel
beloofde natuurgebieden langs meanderende neven-
gaat er op vooruit.’
31
32
Hoofdstuk 3
De opbrengst van de strijd tegen de zee 33
3.1
Afsluitdijk blijft streep dankzij uitgekiend ontwerp extra spuisluis Een tocht over de Afsluitdijk moet een reis door de leegte blijven. Toch zal er een nieuw bouwwerk op de dijk verrijzen. Deze extra spuisluis is nodig omdat het anders moeilijk wordt genoeg water van het IJsselmeer op de Waddenzee te lozen. De oplossing van Rijkswaterstaat beoogt ‘de streep door het water’ zo min mogelijk te onderbreken.
Negenentwintig kilometer lang is de dijk tussen Den Oever en Zurich. Een minuut of twintig ziet de automobilist naast zich niets anders dan de uitgestrektheid van het IJsselmeer en aan de andere kant de kruin van de dijk schuin boven hem. Alleen aan het begin en het einde van de dijk rijzen grote verticale elementen op. Dat zijn de heftorens van de Stevin- en de Lorentzsluizen, de twee plaatsen waar het teveel aan zoet water uit het IJsselmeer op de Waddenzee wordt geloosd. Onderweg doorbreken het monument van Dudok en de werkhaven van Breezanddijk even de monotonie, voor de rest is de reiziger één met de weidsheid. ‘Met de voorspelde klimaatverandering en stijging van
34
de zeespiegel dreigt de capaciteit van deze twee sluizen
dit de enige plek waar je – als vanzelfsprekend – iets
van de andere sluizen. De architect wil laten zien dat dit
ontoereikend te worden’, vertelt Frank Hoogenboom,
kunt toevoegen. Alleen daar lijkt een toevoeging zich
een toevoeging is die zeventig jaar later tot stand is
die namens Rijkswaterstaat directie IJsselmeergebied
te voegen in de cadans van rust en accenten die de
gekomen. Ook wordt er niet meer met contragewichten
als projectleider deelnam aan de zoektocht naar de plek
Afsluitdijk nu vertoont.’
gewerkt. De schuiven zakken hydraulisch.’
waar de extra spuicapaciteit moet komen. Een werk-
Wat ook voor deze plek pleit, is volgens Hoogenboom
groep vormgeving, waarin naast bouwkundigen ook
dat de weg hier van de dijk is af te leiden, zonder hem
een architect en een landschapsarchitect zitting hebben,
meteen een dubbele slinger te laten maken. ‘Op alle
heeft daarbij geholpen. ‘Het was vanzelfsprekend dat we
andere plaatsen zou dat wel moeten, en daarmee zou je
naast de effecten op natuur, milieu en gebruiksfuncties,
de doorgaande lijn onderbreken. Op dit punt volstaat
ook het landschappelijk aspect zwaar zouden laten
een flauwe bocht, dankzij de knik.’
wegen. Per slot van rekening is de Afsluitdijk een
De spuisluis kan in deze variant in het hart van de
technologisch en architectonisch monument met een
dijk worden gebouwd en er daardoor één geheel mee
uniek karakter: het is de langste rechtstand in ons land.
vormen. Zouden zowel de weg als de spuisluis
Trouwens, ook beide sluiscomplexen zijn aangewezen
opschuiven, dan moet de dijk worden verlegd en blijven
als rijksmonument.’
twee oude stukken dijk als lelijke ‘stompen’ over. ‘Ons voorstel biedt de automobilist bovendien de kans om
Knik in de dijk
even los te komen van de dijk en gedurende die paar
Om al die redenen heeft de werkgroep geadviseerd de
honderd meter een glimp van de Waddenzee op te
extra spuicapaciteit tot stand te brengen in een op zich
vangen. Hij kan dan namelijk over de schuiven van
zelf staande spuisluis. ‘Onderbrengen bij de bestaande
de spuisluis heen kijken.’
complexen zou niet gaan zonder ze geweld aan te doen.’ Als plek voor de nieuwe sluis is gekozen voor de knik
Eigentijds ontwerp
die de dijk maakt ten westen van Kornwerderzand, aan
Het ontwerp van de sluis is eigentijds: ‘Er is bewust
de Friese kant van de dijk. Hoogenboom: ‘Eigenlijk is
afgezien van een neo-klassiek design dat aansluit bij dat
35
3.2
Dijkverzwaring laat aanzien Vlissingen intact
De Oranjedijk in Vlissingen is er klaar voor om een hedendaagse aanval van storm en hoogwater af te slaan, ook al ziet hij er nog net zo uit als toen hij twee eeuwen terug werd opgemetseld. Bij de recente dijkverzwaring is de ‘Napoleontische muur’ ontzien. Rijkswaterstaat heeft ook de zeventiende-eeuwse molen met eerbied behandeld: de molen is met de dijk mee omhooggegaan. Een bunker uit de Tweede Wereldoorlog is dankzij de dijkversterking in een museum veranderd.
Als iets het beeld van Vlissingen bepaalt, dan zijn het de boulevard, de molen, de schepen op de rede en – bij slecht weer – de golven die stukslaan op de kustverdediging. ‘Tot die boulevard hoort ook de Oranjedijk, het gedeelte tussen de Eilanddijk en de Koopmanshaven’, zegt Silvester Vermunt die namens Rijkswaterstaat directie Zeeland het verstevigen van de dijk heeft geleid. Eind jaren negentig was vastgesteld dat de zeewering wel weer een opknapbeurt kon gebruiken.
36
De vorige versteviging dateerde al weer van bijna
De gemeente kwam met het plan om de zeventiende-
er een trap naar de ingang kon worden aangelegd.
twintig jaar eerder.
eeuwse molen op te vijzelen. Rijkswaterstaat heeft
De vrijwilligers van de Stichting Bunkerbehoud leggen
De dijk in Vlissingen is bijzonder, omdat hij bestaat uit
daaraan medewerking gegeven. Daarvoor was het nodig
nu de laatste hand aan de inrichting van de bunker
een muur die loodrecht oprijst uit het strand. ‘Die muur
de molen van zijn fundering los te maken en van een
zoals hij er in de oorlog moet hebben uitgezien.
is nog uit de tijd van Napoleon. Al 200 jaar ziet hij er
nieuwe fundering te voorzien. De molen is twee meter
dus zo uit. Wel heeft hij bij de opknapbeurt van de jaren
opgevijzeld, en toen dat voor elkaar was, heeft de
tachtig een steun in de rug gekregen in de vorm van
gemeente een restauratie laten uitvoeren.
een betonnen glooiing.’
Bunker Maatwerk
Ook een eindje verderop heeft Rijkswaterstaat bij
Deze keer was het zaak de glooiing te verstevigen
het versterken van de Oranjedijk maatwerk geleverd
zonder de muur aan te tasten. Vermunt: ‘De oplossing
Vermunt: ‘Terwijl we met het werk bezig waren, zijn
die we hebben gekozen, komt erop neer dat we alle
we benaderd door de Stichting Bunkerbehoud. Eerst
grond tussen de muur en de glooiing hebben weg-
was de vraag of zij historisch onderzoek konden doen
gegraven en daar met een speciale techniek een korte
aan een Duitse bunker uit de oorlog, die verscholen in
damwand tussen hebben geslagen. Die techniek zorgt
een hoekje van de dijk lag en nu bloot zou komen te
nauwelijks voor trillingen, zodat de muur geen gevaar
liggen.’ Daar had Rijkswaterstaat geen problemen mee
liep. Vervolgens is op de glooiing een laag stortsteen
en ook niet met het verzoek dat erop volgde. Was het
aangebracht die op zijn plaats wordt gehouden door
niet mogelijk de bunker permanent toegankelijk te
de damwand.’
maken, zodat de stichting er een museum van kon
Voor de molen op de dijk dreigde de verzwaring slecht
maken?
uit te pakken. Sinds de vorige verzwaring stond de
De technici van Rijkswaterstaat hebben zich over die
molen in een kom. Rondom was de dijk opgehoogd,
vraag gebogen en kwamen tot de conclusie dat het
en deze kuil dreigde nu nog dieper te worden.
technisch mogelijk was het talud zo aan te passen dat
37
3.3
Maeslantkering visitekaartje van Nederland
Elke oceaanreus die bij Hoek van Holland de Nieuwe Waterweg opvaart, komt er langs. De Maeslantkering moest daarom niet alleen de grendel van Holland worden, maar ook het visitekaartje. En dat is de stormvloedkering geworden. Nog altijd krijgt J. Bijkerk, die indertijd als projectleider namens de Bouwdienst van Rijkswaterstaat de bouw heeft begeleid, lof toegezwaaid. Daarnaast heeft de Maeslantkering kaalslag in de historische binnenstad van Dordrecht voorkomen.
Het mooist is de kering in gesloten toestand. Als een noordwesterstorm het water van de Noordzee de Nieuwe Waterweg in perst en de waterstand in Rotterdam tot drie meter boven nap opstuwt, wordt de scheepvaart gestremd en sluit de Maeslantkering de Nieuwe Waterweg hermetisch af. Daarvoor zorgen twee kolossale ‘draaideuren’ die vanuit de oever naar elkaar toe zwenken. Als ze elkaar halverwege ontmoeten, vormen ze als het ware twee segmenten van een
38
reuzenrad die op hun kant zijn gelegd. Erachter voert
te werken. Bijkerk: ‘Uiteindelijk is de keuze gevallen op
een staketsel van witte stalen buizen naar de beide
de Bouwcombinatie Maeslantkering, met als architect
scharnierpunten.
Wim Quist. Dat ontwerp voldeed aan de eisen én gaf de beste prijs-kwaliteitverhouding.’
Prijsvraag ‘Toen eenmaal was besloten dat er in de Waterweg een
Wereldwonder
manier moest worden bedacht om Rotterdam en het
Op 10 mei 1997 opende de koningin de Maeslant-
achterland – dat reikt tot Gorinchem en Schoonhoven –
kering, die alom wordt geroemd om zijn schoonheid.
te beschermen tegen hoog water, hebben we een prijs-
Ook nu nog krijgt Bijkerk regelmatig complimenten.
vraag onder aannemers uitgeschreven’, vertelt Bijkerk.
‘Mensen spreken soms van een wereldwonder.’
‘Daarbij weken we af van wat tot dan toe gebruikelijk
Los van de eigen kwaliteiten heeft de stormvloedkering
was. Rijkswaterstaat maakte niet langer zelf een
op andere plaatsen voor behoud van cultureel erfgoed
ontwerp met bijbehorend bestek, maar we daagden
gezorgd. Bijkerk: ‘In Dordrecht bijvoorbeeld werd al
de aannemers uit om met een uitvoerbaar ontwerp te
jaren gestudeerd op mogelijkheden om het deel van
komen. Een design and construct-opdracht heet dat.’
de waterkering dat dwars door de binnenstad loopt,
Er was wel de eis aan verbonden dat een architect voor
op Deltahoogte te brengen. Maar het ophogen van de
de vormgeving en de landschappelijke inpassing moest
Voorstraat zou grote schade aan de monumentale
zorgen. ‘Het ging immers om een groot werk, dat een
bebouwing hebben betekend. Iets dergelijks speelde
stempel op zijn omgeving zou zetten.’ Inderdaad: als je
ook in Vlaardingen en Schiedam, zij het in mindere
de kering rechtop zet, reikt hij hoger dan de Eiffeltoren.
mate. Die problemen waren in één klap opgelost met
Uit de zes inzendingen bleven na enkele selectieronden
het besluit de Maeslantkering te bouwen.’
nog twee kandidaten over, aan wie op grond van overwegingen als kosten, constructie en vormgeving werd gevraagd hun ideeën tot een definitief ontwerp uit
39
werelderfgoed en water Zes gebieden en gebouwen in Nederland zijn door
En nog altijd bewijst dit markante voorbeeld van
unesco aangewezen als Werelderfgoed. Ze hebben
20e-eeuwse industriële techniek en architectuur zijn
die ‘Nobelprijs voor cultureel erfgoed’ verkregen,
waarde, want ook al is de hoofdtaak overgenomen
vanwege hun uitzonderlijke universele betekenis.
door het elektrische gemaal bij Stavoren, in geval van
Het zal niet verbazen dat vijf van de zes Nederlandse
nood komt ‘Lemmer’ weer in actie. De Stelling van
Werelderfgoederen waterstaatswerken zijn. Immers,
Amsterdam tenslotte staat vooral bekend als
niet voor niets staat Nederland wereldwijd bekend
verdedigingslinie van 135 km lengte met 45 forten.
als het land dat door zijn bewoners zelf geschapen
Maar deze militaire linie maakte, net als de Oude
is, ontworsteld aan de zee in een voortdurende strijd
en de Nieuwe Hollandse Waterlinie, gebruik van dat
met het water. Vandaar ook dat de eerste voordracht
typisch Nederlandse weermiddel van inundatie. Bij
die ons land deed om te worden opgenomen in de
de tussen 1883 en 1920 aangelegde Stelling speelden
eredivisie van cultuurgoederen het voormalige eiland
de waterhuishouding en de beheersing daarvan dan
Schokland was. Meer dan welk ander monument ook
ook een doorslaggevende rol. Hoewel de rol als
staat de geschiedenis van dit eiland symbool voor de
verdedigingslinie is uitgespeeld, blijft dit monument
strijd tegen de zee, die in 1942 voorgoed is beslecht.
van militaire en waterstaatkundige techniek ook
Het molencomplex van Kinderdijk is ook al zo’n
vandaag van belang: als gordel van groen en rust
symbool van de wijze waarop onze voorouders erin
rond Amsterdam en wellicht als unieke kans om de
zijn geslaagd om het water te beheersen en beneden
waterberging rond de hoofdstad te realiseren.
zeeniveau een welvarend bestaan op te bouwen. De droogmakerij De Beemster is niet alleen een
Al deze bouwwerken en gebieden verkeren daarmee
representant van het 17e-eeuws technische vernuft en
in goed gezelschap, want op de Werelderfgoedlijst
een eerbetoon aan J.A. Leeghwater, maar is bovendien
prijken ook andere cultuurschatten van wereldfaam:
hét voorbeeld hoe klassieke ideaalbeelden, geheel in
de piramides van Gizeh, de Borubudur, het Alhambra,
de geest van de Renaissance, zich vertaalden in de
de Incastad Machu Picchu, het paleis met tuinen te
vormgeving en inrichting van ‘de ideale samenleving’.
Versailles en de scheepsliften in het Waalse Canal du
Nog altijd is deze droogmakerij het schoolvoorbeeld
Centre. En wellicht dat in de toekomst nog meer
van geplande landinrichting, waarin waterbeheersing
Nederlandse waterstaatsmonumenten aan deze lange
en architectuur hand in hand gaan.
lijst worden toegevoegd, want ook de grachtengordel
Het ir. D.F. Woudagemaal bij Lemmer is het grootste
van Amsterdam, de Nieuwe Hollandse Waterlinie en
stoomgemaal dat ooit ter wereld is gebouwd. Het
de scheepswrakken in het westelijke deel van de
gemaal, dat in 1920 door Koningin Wilhelmina werd
Waddenzee zijn door Nederland voorgedragen
geopend, hield met zijn capaciteit van 4000 m3 water
voor opname op de Werelderfgoedlijst.
per minuut jarenlang grote delen van Friesland droog.
40
41
42
Hoofdstuk 4
Nieuwe Hollandse Waterlinie biedt ideale kansen voor waterberging 43
4.1
‘Verliefd geworden op de waterlinie’
‘Panorama Krayenhoff’ is de naam van de visie op het herstel en de revitalisering van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Zowel het kabinet als Provinciale Staten van de vijf waterlinieprovincies, de gemeenten en de waterschappen zijn akkoord gegaan met dit Linieperspectief, zoals het ook wel wordt genoemd. Daarmee is Panorama Krayenhoff een bouwsteen geworden van het ruimtelijk beleid. De uitvoering kan beginnen.
Daan Vergunst, dijkgraaf van hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, heeft als waterbeheerder en als lid van de inmiddels ontbonden stuurgroep Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie meegedacht over de visie. ‘Maar mijn betrokkenheid gaat verder terug. Ik ben opgegroeid naast de oude waterlinie. En als waterbeheerder ontdekte ik dat elementen in het waterbeheer, zoals inundatiekanalen en sluizen, hun bestaan te danken hebben aan de waterlinie, dat fascineerde me. Toen het project ging draaien, lag hier dus al een stapel boeken waarin de passages over de Nieuwe Hollandse Waterlinie (nhw) waren aangestreept.’
44
Proces
inunderen, en de actuele opgave om veel water te
Projectenveloppen
Volgens Vergunst is de betekenis van Panorama
bergen in een zo klein mogelijk gebied en dat ook nog
Heel veel werk moet aan de basis gebeuren, in het
Krayenhoff vooral gelegen in de aandacht die op allerlei
eens in een dicht bebouwd land. Maar dat laat onverlet
kader van wat in het jargon van Panorama Krayenhoff
niveaus is gegenereerd voor de Nieuwe Hollandse
dat het vanuit de gedachte van de nhw misschien lukt
‘projectenveloppen’ heet. Vergunst: ‘De project-
Waterlinie. Hij roemt het proces dat tot de visie heeft
plekken te vinden die bij hevige regenval een paar
enveloppen gaan over deelgebieden van de nhw die op
geleid: ‘In die periode zijn mensen verliefd geworden
dagen onder water kunnen staan. De mogelijkheden
korte termijn nadere uitwerking vragen. Teams van
op de waterlinie. Het proces heeft gigantisch veel
doen zich vooral voor in het noordelijke deel, want daar
samenwerkende partijen kijken naar de uitvoerbaarheid,
veranderd. Er is nu een product met visies en kaarten,
liggen al plassen en natte elementen die deel uitmaken
haalbaarheid en publiek-private financiering van
waar plannenmakers en bestuurders voortdurend aan
van de waterlinie.’
projecten. We hebben het voortdurend over ‘Behoud
zullen worden herinnerd. En daar liggen concrete ideeën aan ten grondslag, zoals over het accent dat je
door ontwikkeling’. Juist de ontwikkelingsaspecten
Creativiteit
maken het voor de markt interessant om mee te doen.
in de ontwikkeling zou moeten leggen op het contrast
Vergunst is blij dat er nu schetsen liggen met een
Samen moeten we nadenken over de vraag hoe we
tussen het verdichte achterland en het open voorland
‘hoog realiteitsgehalte’, waar allerlei bestuurslagen hun
bijvoorbeeld een fort kunnen exploiteren, zonder het
van de verdedigingslijn.’
creativiteit op kunnen loslaten. ‘Neem het gebied rond
uiterlijk geweld aan te doen. Wat laten we wel toe en
Utrecht. Daar is zoveel stedelijk druk. Elke vierkante
wat niet?’
Waterambities
meter is al tien keer belegd met functies. Het is moeilijk
Als dijkgraaf gaat de meeste belangstelling van
daar tegenwicht aan te bieden. Toch willen we hier de
Panorama Krayenhoff is ook in de dagelijkse praktijk van
Vergunst uit naar de waterambities van Panorama
schootsvelden openhouden. We denken daarom aan
het waterschap inspirerend en stimulerend. Vergunst:
Krayenhoff. ‘Waterbeheerders in de 21e eeuw willen
een combinatie met een gordel van waterbergings-
‘De sluizen in Werkhoven en Cothen zijn in het kader
het water langer vasthouden op daarvoor geschikte
elementen, waarbij we verwijzen naar de noodzaak van
van de waterlinie aangelegd. We gaan Werkhoven
bergingslocaties. Dat zouden de inundatiegebieden van
waterberging voor de stad Utrecht. Vanuit de totaliteit
binnenkort restaureren en zijn ons er nu heel erg van
de nhw kunnen zijn. Weliswaar is er een tegenstrijdig-
van de Liniegedachte proberen we zo in de uitvoering
bewust dat het een paradepaardje van ons waterschap is.
heid tussen het oogmerk van de nhw vroeger, namelijk
op kleine schaal mogelijkheden te vinden om water
Dat maken we ook bekend in de streek.’
om met weinig water zoveel mogelijk gebied te
terug te brengen.’
45
4.2 ‘Je vindt elkaar in cultuurhistorie’
Vijandige legers zullen zich er niet meer door laten weerhouden, maar de weilanden rond fort Ruigenhoek ten noorden van Utrecht komen weer blank te staan. Na dagen van aanhoudende regen zal de Polder Ruigenhoek er weer uitzien zoals in de tijd van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, nu echter als gevolg van een strategische zet in de strijd met de weergoden. Cultuurhistorie en stedelijk waterbeheer gaan hand in hand in het plan Voor de linie het water.
Al een poosje beraadde het hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden zich op zijn wateropgave. ‘Er moeten meer plaatsen komen waar we het overtollige water kunnen bergen, mocht het weer eens zo overvloedig gaan regenen als zich de afgelopen jaren een paar keer heeft voorgedaan’, legt Marco van Schaik, projectleider Nieuwe Hollandse Waterlinie bij het hoogheemraadschap, uit. ‘En toen verscheen het linieperspectief Panorama Krayenhoff.’
46
1 km
ft. De Gagel
ft. Ruigenhoek De Bilt ft. Blauwkapel
Overvecht
ft. Voordorp ft. De Bilt 1 km
Zeist
Utrecht ft. Rhijnauwen Bunnik ft. Vechten Odijk
ft. t Hemeltje
stedelijk gebied Houten
Nieuwegein
bedrijven en instituten 1 km
bosgebied (w.o. begrensde natuur) bestaande natuurgebieden nieuwe natuur
Forten
ft. Honswijk
randstadgroenstructuur
was. De aanleg van het recreatieterrein staatwater voor 2005 ft. Everdingen
‘Het verschijnen van het voorontwerp Panorama
indicatie inundatiecontour op het programma; met de gemeente Utrecht zijn wij Waterlinie
Krayenhoff was voor ons reden om contact op te nemen
nog in overleg over het graven van de watergangen die
en te kijken of hun doelstellingen met de onze te
Overvecht met de polder gaan verbinden in de jaren
combineren waren’, vervolgt Van Schaik. ‘Dat bleek
daarna.’
prima mogelijk.’ In het beheersgebied van De Stichtse Rijnlanden staan maar liefst acht forten die vroeger de
Samenhang
watervlakte flankeerden en van waaruit de Hollandse
Van Schaik is blij met de mogelijkheden die Panorama
manschappen in de gaten hielden of de vijand
Krayenhoff biedt. ‘Het geeft een meerwaarde aan onze
misschien toch oprukte. In het uiterste noorden zijn
plannen om de wateropgave uit te voeren.’ Maar hij
dat de forten Gagel en Ruigenhoek, in het zuiden ter
geeft nog een reden waarom hij ingenomen is met de
hoogte van de Lek staat fort Honswijk, terwijl verder
nieuwe mogelijkheden. ‘Waterbeheer en cultuurhistorie
direct ten oosten van Utrecht de forten Rhijnauwen en
horen bij elkaar. Die samenhang is er altijd geweest.
Vechten bekende namen zijn.
In een tijd dat het waterbeheer nog niet zo technisch
Voor de hele zone waarin de acht forten staan, heeft het
verfijnd was, was het voor mensen logisch om bij het
hoogheemraadschap plannen in de maak, maar die voor
inrichten van het land rekening te houden met het
de omgeving van fort Ruigenhoek zijn volgens Van
water. Dat waren we verleerd, maar daar krijgen we op
Schaik het verst uitgewerkt. ‘In het gebied dat grenst
deze manier weer oog voor.’
aan de Utrechtse wijk Overvecht, is een recreatiegebied gepland, waarvan wij nu hebben voorgesteld om een deel als bergingsgebied in te richten. Daar kan dan het regenwater van Overvecht naar worden afgevoerd. Polder Ruigenhoek wordt daarmee weer het inundatiegebied dat het in de Nieuwe Hollandse Waterlinie al
47
4.3 Diefdijk krijgt er kazematten bij
De Diefdijk kan meer dan water keren. Hij kan ook de auto’s op de a2 tussen Utrecht en Den Bosch tegenhouden. Dat blijft zo na de verbreding die deze slagader voor het verkeer ondergaat. De coupure in de dijk wordt weliswaar breder, maar als het moet, gaat hij dicht en komt er niets meer door: water noch verkeer. Als het werk klaar is, zal de automobilist merken dat hij de Nieuwe Hollandse Waterlinie passeert.
Tussen de knooppunten Everdingen en Deil passeren automobilisten een merkwaardig ‘viaduct’. Even voordat de snelweg bij Beesd over de spoorlijn en het riviertje de Linge gaat, kruist hij een hoge dijk. In het viaduct waarmee deze Diefdijk zijn loop vervolgt, hangen stalen schuiven. Al even merkwaardig is dat de Diefdijk niet begeleid wordt door een kanaal of een rivier. Aan weerskanten strekken zich weilanden uit. Toch vervult de dijk een belangrijke waterkerende functie. Al eeuwenlang houdt hij het water tegen dat na een overstroming van de Lek
48
of de Waal zijn weg zoekt naar de lager gelegen
meet hij 66 meter. Bij het vormgeven van het nieuwe
Vijfheerenlanden en Alblasserwaard, die ten westen
‘viaduct’ over deze opening – kering is het juiste woord –
van de Diefdijk liggen. Dat gebeurde vroeger meer dan
hebben de ontwerpers zich volgens Rietbergen laten
eens en daarom is in 1284 deze dwarsdijk opgeworpen.
inspireren door de cultuurhistorische betekenis van
Eeuwen later kreeg hij er nog een militaire functie bij.
deze plek en het omliggende landschap. ‘Zo ligt er in
De voormalige inundatievelden van de Nieuwe
Hij werd onderdeel van de Nieuwe Hollandse
de oksel van de a2 en de Diefdijk een kazemat uit de
Hollandse Waterlinie lenen zich bij uitstek voor
Waterlinie. Zou Holland weer eens worden aangevallen,
tijd van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Daar stelden
natuurontwikkeling en waterberging. Met Belvedere-
dan konden de landerijen ten oosten van de dijk onder
ze kanonnen op om de vijand te kunnen beschieten,
geld is inmiddels een eerste studie verricht. De
water worden gezet en zagen binnendringende legers
mocht die toch over het water oprukken.’
provincie Gelderland en de Projectgroep-Zuid Nieuwe
hun opmars gestuit.
De vorm van dit kazemat nu is uitgangspunt geweest
Hollandse Waterlinie hebben ingenieursbureau bcc
voor de vormgeving van de kering, of beter, van de
uit Leerdam opdracht verstrekt voor het opstellen van
Inspiratie
molenkade: natuurontwikkeling en waterberging
overgangspunten tussen dijk en de kering. Rietbergen:
een inrichtingsvoorstel voor de Molenkade, een
Bij de aanleg van de rijksweg tussen Amsterdam en
‘Die krijgen dezelfde hoekige vorm als het kazemat.
inundatieveld dat in de oksel van de a2 en de Diefdijk
Maastricht, in de jaren vijftig van de vorige eeuw, is
Op die plek komen de kranen te staan die in geval van
ligt. Het voorstel richt zich op de versterking en het
er een gat in de Diefdijk gegraven. Deze ‘coupure’ is
nood de schotbalken laten zakken. De rest van de tijd
meer beleefbaar maken van het militaire en cultuur-
gedicht met het viaduct, waarvan de stalen schuiven
fungeren ze als uitzichtpunt. Vanaf dat punt heb je
historische karakter van het gebied. Ook de eco-
gesloten kunnen worden in tijden van watersnood.
straks een mooi uitzicht op het kazemat. Nu ligt dat
logische waarden worden vergroot. Daarnaast worden
‘Nu de a2 moet worden verbreed, is ook de coupure
verscholen in het groen, maar we gaan de begroeiing
delen van het gebied afgegraven ten behoeve van
aan vervanging toe’, legt Wil Rietbergen, projectleider
verwijderen. Ook voor de automobilisten op de a2 zal
waterberging. Van het project gaat een voorbeeld-
bij de Bouwdienst van Rijkswaterstaat uit. ‘Opheffen
het kazemat dan goed te zien zijn.’
werking uit voor het hergebruik van andere
was niet mogelijk. Het gevaar voor overstroming blijft
voormalige inundatievelden.
bestaan, denk nog maar eens aan de hoge waters van 1993 en 1995. De Diefdijk heeft nog altijd een functie.’ De opening in de Diefdijk is nu 26 meter breed, straks
49
de nieuwe hollandse waterlinie De Nieuwe Hollandse Waterlinie (nhw) strekt zich
Nota Ruimte
In het Linieperspectief, ook wel Panorama Krayenhoff
Zowel het kabinet als de provincies Noord- en Zuid-
IJsselmeer (de voormalige Zuiderzee) tot de
genoemd, is de mogelijke ruimtelijke ontwikkeling
Holland, Utrecht, Gelderland en Noord-Brabant, die
Biesbosch. Van 1815 tot 1963 heeft de linie een rol
van de nhw geschetst. De oude structuur kan
allemaal een deel van de linie binnen hun grond-
gespeeld in de verdediging van het westelijk deel van
behouden blijven door er nieuwe functies aan te
gebied hebben, zijn met de visie akkoord gegaan.
Nederland. De linie bestaat uit een aaneenschakeling
hangen. De ontwerpschets noemt er drie:
Dat wil zeggen dat het Linieperspectief in de Nota
van forten en dijken, de hoofdweerstandstrook, en
– de linie draagt bij aan het historisch besef en de
Ruimte en in de provinciale streekplannen is of
gebieden die in tijden van gevaar onder water konden worden gezet, zodat de vijandelijke legers zouden vastlopen. Op plekken waar het land te hoog lag om het te inunderen of waar rivieren en spoorlijnen de linie doorkruisten stonden extra forten, bunkers en
regionale identiteit; – de linie is de rustige en groene tegenhanger van de verstedelijking in de Deltametropool; – de linie kan een wezenlijke bijdrage leveren aan het waterbeheer in de 21e eeuw.
wordt opgenomen. De belangrijkste onderdelen van de waterlinie worden beschermd, zodat rust, stilte, uitzicht en grondgebonden activiteiten hier zijn gewaarborgd. Verder is de waterlinie opgedeeld in zeven deelzones, waarvoor Landschapsontwikkelings-
kazematten. De initiatiefnemer was generaal
In het kort komt het erop neer dat men een typisch
plannen worden gemaakt aan de hand van een
Krayenhoff, in het begin van de 19e eeuw minister van
‘linieprofiel’ wil opbouwen: een herkenbare hoofd-
programma op hoofdlijnen. De nhw is daarmee een
Oorlog onder het bewind van Lodewijk Napoleon. De
verdedigingslijn met landschappelijke verdichting
belangrijke bouwsteen voor de ruimtelijke ordening
Nieuwe Hollandse Waterlinie sloot indertijd aan op
of verstedelijking in het westen (de kant van het
van Midden-Nederland.
de Oude Hollandse Waterlinie tussen Muiden en
verdedigde gebied) en open velden in het oosten (de
Gouda, vandaar de naam.
kant van de inundatiegebieden). In het perspectief
Na de Tweede Wereldoorlog is de waterlinie in
zijn de ambities voor water, natuurontwikkeling en
onbruik geraakt; voor de defensie had ze geen functie
stedelijke functies uitgewerkt.
meer. De Nota Belvedere uit 1999 ontrukte haar
Panorama Krayenhoff sluit helemaal aan bij het beleid
echter aan de vergetelheid. Ze noemde de Nieuwe
om water meer ruimte te geven. Ten noorden van
Hollandse Waterlinie van nationaal belang vanwege
Utrecht zijn er mogelijkheden voor seizoensberging
de vele cultuurhistorische waarden. Dat was het sein
van water. Waterberging in noodsituaties
om van de toekomst van de nhw een nationaal
zou in de Biesbosch kunnen plaatsvinden.
project te maken.
50
Linieperspectief
als een smalle reep van 85 kilometer uit van het
51
52
Hoofdstuk 5
Eigentijdse kwaliteiten van oude landschapselementen 53
5.1
Oude sluis krijgt tweede leven
Eerst zou de Middeleeuwse sluis worden gesloopt. Maar Waterschap Noorderzijlvest gaf gehoor aan protesten tegen het verplaatsen en vervangen van de Schaphalsterzijl door een eigentijds complex. Nu blijft de uitwateringssluis liggen op de plaats waar hij al sinds 1459 water loost op het Reitdiep en behoudt het zijn functie.
Het Groningse land daalt. Door het gas dat vooral bij Slochteren uit de grond wordt gehaald, is de bodem in een ruime zone eromheen centimeters ingezakt. En aan deze daling komt voorlopig geen einde. Voor we een halve eeuw verder zijn, zou het maaiveld in de buurt van Winsum en Zoutkamp wel twintig centimeter lager kunnen liggen. ‘Met als gevolg dat de grondwaterstand te hoog dreigt te worden’, zegt Gido Davidse, projectleider bodemdalingswerken van waterschap Noorderzijlvest. ‘Willen we landbouw mogelijk houden, dan moet er een gemaal komen waarmee we het teveel aan water op het Reitdiep kunnen lozen.’
54
Verzet tegen sloop
dan in het Reitdiep. Het – modern vormgegeven –
Bij het zoeken naar een plaats waar dat gemaal het
gemaal, dat op enige afstand van de sluis komt te staan,
beste kon komen, kwam het waterschap uit bij de
gaat daar voor zorgen.
Schaphalsterzijl, even ten westen van Winsum. Om precies te zijn: daar waar het Winsumerdiep in het
Blij met behoud
Reitdiep uitkomt. Het eerste plan van het waterschap
Davidse geeft toe, dat het waterschap zich in de eerste
voorzag in de sloop van de sluis om hem te kunnen
plannen weinig gelegen had laten liggen aan de
vervangen door een moderne combinatie van sluis en
cultuurhistorische en landschappelijke betekenis van
gemaal. ‘Maar dat plan stuitte op veel verzet’, vervolgt
de sluis. ‘Het ging ons toen enkel en alleen om de
Davidse. Vooral de Stichting Behoud Schaphalsterzijl
waterstaatkundige opgave.’ Maar hij wijst erop dat het
liet van zich horen. Om uit de impasse te komen is in
waterschap in de mening verkeerde dat de sluis geen
1995 een commissie onder voorzitterschap van
waarde had. ‘Immers, in 1972 had onze voorganger,
gedeputeerde De Meijer ingesteld. Deze kwam met een
Waterschap Hunzingo, bij de Rijksdienst voor de
alternatief waarbij de oude sluis behouden bleef en het
Monumentenzorg een aanvraag ingediend om de
gemaal een eindje verderop was gedacht. Na nog enkele
sluis als monument aan te wijzen. Die aanvraag is
verhitte debatten in de gemeenteraad is dit alternatief
toen afgewezen.’ Twintig jaar later is de sluis alsnog
drie jaar later in enigszins aangepaste vorm aanvaard.
op de monumentenlijst geplaatst.
Davidse: ‘In het plan dat nu wordt uitgevoerd, behoudt
Bij het waterschap is men intussen ook blij met het
de sluis zijn functie. Wel voegen we dingen toe, zoals
behoud van de Schaphalsterzijl. Davidse: ‘Wij doen
nieuwe sluisdeuren. Daarvoor brengen we de doorvaart-
ook liever dingen die steun vinden bij de bevolking.
wijdte terug van tien tot zes meter. Een andere wijziging
Bij volgende projecten zullen cultuurhistorische
is dat die deuren niet meer van hout zullen zijn, maar
waarden dan ook vanaf het begin meespelen.’
van staal.’ In 2005 moet het werk klaar zijn. Daarna zal het water in het Winsumerdiep altijd iets lager staan
55
5.2
Schokland voor verschrompeling behoed
Met de drooglegging van de Noordoostpolder, in 1942, leek Schokland behouden. Aan de voortdurende afkalving van het voormalige Zuiderzeeeiland kwam een einde. Maar ook toen het veilig achter de zeedijk en als een verhoging in de vlakke polder van het nieuwe land lag, was het voortbestaan van Schokland niet verzekerd. De aanleg van een hydrologische bufferzone rond dit unesco-monument heeft het Werelderfgoed van de ondergang gered.
Als een walvis op het droge. Zo liet Schokland zich omschrijven, toen in de oorlogsjaren de Noordoostpolder droogviel en het vroegere eiland ineens een smalle, langwerpige heuvel in de nieuwe, kale polder vormde. Er woonde niemand, want in 1859 waren de laatste bewoners op last van koning Willem iii van het eiland gehaald. Het werd te gevaarlijk. Door de eeuwen heen was het eiland kleiner en kleiner geworden en bij elke storm dreigde het restant in de golven te verdwijnen.
56
‘Maar ook sinds het deel uitmaakte van de Noordoost-
archeologische resten, die zich nog in de grond
eerste taak. Maar natuurlijk hebben we graag aan deze
polder was Schokland niet voor de ondergang behoed’,
bevinden, zouden door aanraking met zuurstof verloren
klus meegewerkt, want Schokland is ook ons veel
vertelt W. Vis, senior-projectleider waterkwantiteit van
kunnen gaan. Vis: ‘Toen we via de provincie het verzoek
waard. Bovendien hebben we ervan geleerd. En dat kan
waterschap Zuiderzeeland. ‘Dat komt omdat de bodem
kregen mee te werken aan een plan dat Schokland voor
van pas komen als we weer eens met archeologie te
van Schokland grotendeels uit veen bestaat. En veen
verdere inklinking moest behoeden, hebben we dan ook
maken krijgen. Er zit hier namelijk nogal wat in de
klinkt in, als het aan de lucht wordt blootgesteld.’
zonder meer ja gezegd.’
bodem. Dat loopt uiteen van scherven en potjes tot
Tot voor kort hield het waterschap voor Schokland hetzelfde waterpeil aan als voor het omringende land
scheepswrakken.’
Buffer
en dat betekende voor het hoger gelegen Schokland dat
Het plan, waarvan het laatste onderdeel in 2004
het grondwater veel lager stond. Vis: ‘Het veen droogde
wordt uitgevoerd, voorziet in het aanbrengen van een
dus uit en schrompelde daardoor ineen. Sinds de
hydrologische zone direct ten oosten van Schokland.
inpoldering is Schokland al meer dan een meter
(Aan de westkant staat het water van nature hoger en
gedaald, waardoor het sterk aan karakter heeft ingeboet,
was een buffer niet nodig.) ‘In een strook van enkele
en dat proces zou zonder ingrijpen gewoon verder zijn
honderden meters breed hebben we eerst de drainage-
gegaan.’
buizen onklaar gemaakt. Ook hebben we in die zone lage dijkjes en nieuwe terpen opgeworpen. Deze dijkjes
Werelderfgoed
volgen overigens in grote lijnen het tracé van de
Dat was een ongewenst vooruitzicht voor de
historische dijkjes tussen die weggespoelde terpen.
verzameling terpen, dijken, boerderijen, het kerkje en
Binnen deze hydrologische zone handhaven we nu met
de huizen aan het haventje, die in 1995 door de Unesco
behulp van pompen een kunstmatig hoger grondwater-
op de Werelderfgoedlijst was geplaatst. Direct ten
peil.’ Daarmee is deze cultuurhistorische schatkamer
oosten van Schokland vermoeden archeologen niet
gered. Voor Vis en zijn collega’s van het waterschap
alleen overblijfselen van enkele eeuwen geleden te
Zuiderzeeland was het nieuw om rekening te houden
vinden, maar ook uit het Neolithicum. Deze
met cultuurhistorische aspecten. ‘Dat is ook niet onze
57
5.3
Bewoningsgeschiedenis bepaalt inrichtingsplan Tiengemeten Tiengemeten wordt teruggegeven aan het water. Maar niet helemaal. Het inrichtingsplan voor dit eiland in het Haringvliet neemt de ontstaansgeschiedenis als uitgangspunt. Dijken krijgen een nieuwe rol en het quarantaine-centrum en de 19e-eeuwse boerderijen blijven behouden en krijgen een nieuwe functie.
Kort na 1600 vormde zich in het Haringvliet een zandbank die soms zelfs bij vloed boven water uitstak. Er zouden nog 150 jaar verstrijken voordat deze opwas groot en hoog genoeg was om er een dijk om te leggen. Maar in 1780 waren de eerste tien gemet (vijf hectare) boerenland bedijkt. En al in 1804 volgde een uitbreiding in westelijke richting die het eiland bijna tien keer zo groot maakte. Een halve eeuw later kreeg Tiengemeten zijn huidige omvang, afgezien van de slikken die zich aan de buitenkant van de nieuwe dijk vormden en zich almaar uitbreidden.
58
Menselijke sporen
wordt wel omgedraaid. Vroeger moesten ze het water
Een opmerkelijk cultuurhistorisch element dat in ere
In 1994 wees de regering het eiland aan als natuur-
buiten houden, straks moeten ze er voor zorgen dat het
wordt hersteld, is de vluchtheuvel die deel uitmaakte
ontwikkelingsproject. Als gevolg daarvan moeten het
water binnen blijft. Door ze te verlagen stromen ze
van de bedijking van 1804. Dat was niet zomaar een
handjevol boeren en de meeste overige bewoners plaats-
tijdens hoog water over. En als het water zakt, blijft een
verhoging waar het vee zijn toevlucht zocht als een
maken voor natuur. Het water van het Haringvliet zal de
deel van het water in de polder achter. Op dergelijke
noordwesterstorm het zeewater het Haringvliet in
ploegvorens op de akkers doen vervagen. ‘Toch hebben
plassen komen massaal vogels af.’
perste en Tiengemeten onder water zette. ‘De terp had
we ervoor gekozen de menselijk sporen niet helemaal
In Weelde en Weemoed ligt het accent zonder meer op
iets weg van een vulkaan. Bovenaan was hij niet vlak,
uit te wissen’, vertelt Patrick Pieters, die als projectleider
de bewoningsgeschiedenis. Pieters: ‘Op de oostelijke
maar hol. In die holte vingen de boeren regenwater op,
ecologisch herstel in dienst van Rijkswaterstaat, directie
punt herstellen we de dijk die de oudste polder scheidde
zodat het vee kon drinken, want als de polders onder-
Zuid-Holland, samen met Natuurmonumenten en tal
van de eerste uitbreiding. Dat dijkje is vijftig jaar
liepen, was dat met zeewater.’
van andere instanties het inrichtingsplan heeft opgesteld.
geleden grotendeels geslecht. In dit oudste deel brengen
Volgens Pieters kunnen de bezoekers van het nieuwe
‘Je zou iets missen als de cultuurhistorie ontbrak. Het
we verder de kleinschalige akkers terug en leggen we
Tiengemeten straks dus niet alleen genieten van de
eiland is immers altijd bewoond geweest. Daarom
weer hoogstamboomgaarden aan.’ Ook het quarantaine-
natuur, maar ook kennisnemen van de levenswijze
hebben we de ontstaansgeschiedenis als uitgangspunt
centrum dat daar in 1805 is gebouwd om zeelieden met
van de mensen die op deze afgelegen plek in de delta
genomen. We willen dat toekomstige bezoekers daar
besmettelijke ziekten in afzondering te kunnen
moesten leven met de natuur.
kennis van kunnen nemen.’
plaatsen, blijft behouden. Misschien wordt het een zomerhuisje of een tentoonstellingsruimte.
Voorrang voor bewoningsgeschiedenis
De fraaie 19e-eeuwse boerderijen, die vooral rondom de
Het inrichtingsplan kent drie componenten: Wildernis,
veerhaven staan, krijgen een nieuwe functie. ‘Er komt
Weelde en Weemoed. ‘Alleen in Wildernis komt het
een bezoekerscentrum en verder denken we aan een
accent op natuurontwikkeling te liggen. In de andere
hotel-restaurant. Een enkele boerderij wordt geschikt
twee deelgebieden krijgt de bewoningsgeschiedenis
gemaakt als vakantiewoning, maar er zijn er ook die
voorrang.’ Maar zelfs in Wildernis blijven de dijken
permanent bewoond blijven, want niet alle eiland-
bestaan. ‘Ze behouden dus hun functie, maar hun rol
bewoners hoeven te verhuizen.’
59
60
Hoofdstuk 6
Bezien, beschrijven en waarderen 61
6.1 Compartimenteringsdijk houdt schade beperkt
Oude weteringen, kades en compartimenteringsdijken zijn niet zo nutteloos als we de achterliggende decennia dachten. Door ze te herstellen en slim te gebruiken, kunnen ze het water binnen een calamiteitenpolder of retentiebekken ‘sturen’. Dat heeft een onderzoek in opdracht van projectbureau Belvedere aangetoond.
Het rivierengebied tussen Nijmegen en Gorinchem is doortrokken van sporen die herinneren aan de strijd tegen het water. Talrijk zijn de weteringen die het regen- en kwelwater afvoeren. Sommige zijn al in de 14e eeuw gegraven. En op veel plaatsen – ook waar geen water te zien is – doorkruisen lage dijkjes het polderlandschap. Dat zijn compartimenteringsdijken die in vroeger tijden zijn opgeworpen om te voorkomen dat een groot gebied onder water zou lopen wanneer een dijk langs Rijn, Waal of Maas brak. De ervaring had geleerd dat rivierwater dat bijvoorbeeld bij Tiel de Betuwe binnenstroomde, na een paar dagen Gorinchem belaagde. Het hele gebied helt namelijk van oost naar
62
west. Door dwarsdijken aan te leggen en polders zoals
hebben de huidige toestand vergeleken met een situatie
– compartimentering van de polder – willen herstellen,
het Land van Maas en Waal in compartimenten op te
waarbij ook het restant aan dijkjes zou verdwijnen, en
en daarbij het historische patroon van de dijken
delen, bleef de ramp beperkt van omvang.
met een situatie waarin ze juist zijn hersteld en slim
gebruiken. Dat kan soms zelfs door oude
worden ingezet.’
compartimenteringsdijken hoger te maken dan ze
Computermodel Met het verhogen van de rivierdijken in de vorige eeuw
waren. Of door ingrepen te plegen die het water eerder
Animaties
leiden naar delen waar het minder kwaad kan. Daarbij
verloren deze compartimenteringsdijken hun functie.
Op een cd-rom zijn animaties te zien die het verloop
kunnen de weteringen een rol spelen.’
Bij landinrichtingsprojecten zijn er veel zelfs (deels)
van de overstroming bij de verschillende scenario’s
De resultaten van het onderzoek zijn voor meer
afgegraven. ‘Maar als uitvloeisel van het ruimte-voor-de-
tonen. Zo laat het scenario Hersteld zien wat er gebeurt
gebieden van belang dan alleen voor het Land van Maas
rivierbeleid en de voorstellen om retentiebekkens en
als alle compartimenteringsdijken zouden zijn hersteld.
en Waal. In opdracht van projectbureau Belvedere is
calamiteitenpolders aan te leggen, staat de inrichting
Middelkoop: ‘Dan lopen er andere gebieden onder
het onderzoek zó opgezet dat de uitkomsten ook bij de
van het binnendijkse riviergebied ook weer in de aan-
water, maar bovenal verloopt de overstroming trager.
aanleg van nieuwe overlaten en waterbergingsgebieden
dacht’, vertelt Hans Middelkoop, onderzoeker bij het
Dat geeft je meer tijd om mensen te evacueren. Plus dat
zijn te gebruiken. De conclusie van het onderzoek is
departement fysische geografie van de Universiteit
de schade minder ernstig is. Dat komt weer doordat je
volgens Middelkoop dat cultuurhistorische elementen
Utrecht.
de waterstroom kunt sturen naar gebieden waar het
niet verwaarloosd mogen worden bij het uitvoeren van
In dat licht hebben Middelkoop en promovendus
water minder kwaad kan, niet alleen wat inundatie-
dergelijke (her)inrichtingswerken.
Dinand Alkema – in opdracht van projectbureau
diepte betreft, maar ook gelet op de stroomsnelheid.
Belvedere – onderzocht welke rol kades, dijkjes en
Rustig stromend water veroorzaakt nu eenmaal minder
weteringen kunnen spelen bij het sturen van het water
schade dan een kolkende massa.’
na een dijkdoorbraak. Als voorbeeldgebied kozen zij
Middelkoop beklemtoont dat dit onderzoek meer is dan
het Land van Maas en Waal, omdat van dat gebied veel
een pleidooi voor herstel van oude cultuurhistorische
historische gegevens voorhanden zijn. ‘Al die gegevens
elementen. ‘We geven duidelijk aan dat je soms een
hebben we in een computermodel ingevoerd en daar
stap verder moet gaan. Dat we niet alleen de dijkjes
vervolgens enkele scenario’s voor uitgewerkt. ‘We
zelf, maar vooral hun oorspronkelijke functie
63
6.2 Kunstwerken op waarde geschat
Meer dan twintig bruggen en sluizen in de Twentekanalen hebben cultuurhistorische waarde. Bij komende onderhoudsbeurten houdt Rijkswaterstaat daar rekening mee. De gebruikte methode om de cultuurhistorische waarde te bepalen krijgt navolging.
Met de opkomst van de (textiel)industrie in Twente groeide de behoefte aan een verbinding over water met de IJssel. In 1919 nam het parlement de Wet op de aanleg van een Twente-ringverbinding aan, waarna er nog bijna twintig jaar verstreken voordat met de aanleg werd begonnen. Van het beoogde stelsel is uiteindelijk alleen het kanaal tussen Zutphen en Enschede aangelegd, plus een aftakking naar Almelo. Om het hoogteverschil met de IJssel te overbruggen waren drie sluizen nodig, bij Eefde, Delden en Hengelo. En om de verbindingen over land in stand te houden zijn een kleine dertig (spoor)bruggen over deze Twentekanalen gelegd. ‘Een paar jaar geleden groeide bij ons de behoefte aan inzicht in de cultuurhistorische waarde van deze
64
kunstwerken’, vertelt Bart Claassen, beleidsmedewerker
we straks afwegen of de cultuurhistorie zwaarder moet
milieu en planologie bij de directie Oost-Nederland
wegen dan het economische aspect. Daarmee voorkom
van Rijkswaterstaat. ‘We wilden weten welke objecten
je dat een dienstkring een pot groene verf pakt, omdat
waardevol zijn en we wilden kunnen afwegen hoe we
die net even goedkoper is dan de witte waarmee de
daar in beheersplannen mee moeten omgaan.’
boog van deze brug altijd geverfd is geweest. Of, om een ingrijpender voorbeeld te geven: stel dat een brug
Waarderingssystematiek
aan vervanging toe is omdat hij de verkeersdrukte niet
Nu beschikte Rijkswaterstaat al wel over een methode
meer aankan. Dan zou je ervoor kunnen kiezen hem
om de waarde van zulke kunstwerken te bepalen.
door eenzelfde soort boogbrug te vervangen, in plaats
‘Maar daar kon je moeilijk mee uit de voeten’, vervolgt
van door een platte.’
Claassen. ‘Er zaten te veel subjectieve omschrijvingen
Claassen heeft de kennis die hij heeft opgedaan met
in.’ Daarom gaf hij studenten van de hogeschool
dit project, aangeboden aan de provincie Overijssel die
Larenstein opdracht om de systematiek te verfijnen.
een soortgelijk project gaat uitvoeren. Onder de titel
In 2003 presenteerden de studenten hun eindrapport.
Kompas(sie) voor watererfgoed – overigens een Belvedere-
Zij hadden allereerst verbeteringen in de waarderings-
project – gaat de provincie samen met vijf water-
systematiek aangebracht. Subjectieve criteria als een
schappen, de provincie Drenthe en drinkwaterbedrijf
hoge of lage architectonische waarde waren vervangen
Vitens na wat er aan waardevols staat langs de IJssel
door begrippen als zeldzaamheid, gaafheid en samen-
en de vele beken die daarin uitkomen. Ook in andere
hang in het landschap. Op grond van hun aangepaste
provincies is een begin gemaakt met het inventariseren
systematiek kwamen de studenten tot 24 kunstwerken
van cultuurhistorische elementen die met water van
met een hoge, en vijf met een middelmatige cultuur-
doen hebben.
historische waarde. Juist met het oog op toekomstige onderhoudsbeurten is Claassen blij met het onderzoek van de studenten. ‘Met hun rapport in handen kunnen
65
6.3 Water van niveau in Amstel, Gooi en Vecht
Als eerste waterschap heeft het Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht (agv) systematisch in kaart gebracht welke cultuurhistorisch waardevolle elementen het onder zijn hoede heeft. Dat heeft het mooie boekwerkje Water van niveau opgeleverd. Daarnaast heeft het algemeen bestuur besloten zo’n 160 hooggewaardeerde elementen bescherming te bieden.
‘Het bestuur van agv vond dat het waterbeheersplan naast de klassieke thema’s veiligheid en overlast ook aandacht moest besteden aan de belevingswaarde van water’, vertelt Jef Landman, senior adviseur waterbeheer bij de Dienst Waterbeheer en Riolering (dwr is de ondersteunende dienst van agv). ‘Wat is met andere woorden de recreatieve en de cultuurhistorische waarde van het water, maar ook van het landschap en de bouwwerken die met de strijd tegen het water van doen hebben?’ Volgens Landman is daar wel het een en ander over bekend, maar zit het meeste in de hoofden van mensen opgeslagen. ‘Dus als iemand vertrekt, neemt hij of zij
66
die kennis mee. Vandaar het besluit van het bestuur om
Net zo belangrijk vindt Landman het besluit om een
te gaan inventariseren en dat allemaal eens op papier
hooggewaardeerd element slechts dan af te stoten als
te zetten.’ Het bijzondere van het besluit was dat de
de nieuwe eigenaar garandeert dat het behouden blijft.
inventarisatie meer moest zijn dan een opsomming.
‘Dus als wij een waardevol gebouw overdragen aan een
‘Het bestuur wilde ook dat er een waardering aan werd
gemeente, willen we de verzekering dat het beschermd
gekoppeld die aangaf hoe waardevol een bepaald object
blijft, bijvoorbeeld door plaatsing op de gemeentelijke
was. En het bestuur vroeg er een advies bij over wat er
monumentenlijst.’
met dat specifieke element moest gebeuren.’
In 2004 krijgt het opmerkelijke initiatief van agv een vervolg. ‘Dan komt er een plan van aanpak waarin we
Waardevolle elementen worden beschermd
aangeven hoe de elementen de door de onderzoekers
In 2002 is de inventarisatie afgerond. De lijst van
aanbevolen bescherming bieden, plus wat de kosten
driehonderd elementen omvat grachten, singels en
daarvan zijn en wie het uitvoert: wijzelf of derden.’
veenriviertjes, dijken en kades, grote en kleine sluizen,
Vooruitlopend daarop werken de adviezen van Water van
gemalen en andere bouwwerken. Zo fraai oogde het
niveau al door in verschillende watergebiedsplannen die
resultaat dat het een jaar later in boekvorm is
het hoogheemraadschap nu voorbereidt. Landman geeft
gepresenteerd. Dat is Water van niveau geworden. ‘Maar
als voorbeeld het plan voor de polder Zevenhoven.
er is meer met de uitkomst gedaan’, vervolgt Landman.
‘In die polder loopt de Kromme Mijdrechtsedijk. Deze
‘Het bestuur heeft de aanbevelingen overgenomen.
kronkelende dijk vormt de grens tussen een veengebied
Waar de onderzoekers bijvoorbeeld hebben aanbevolen
en een droogmakerij. De dijk heeft een hoge cultuur-
om sommige elementen vanwege hun vorm, functie of
historische en landschappelijk waarde gekregen. Daarvan
tracé te behouden, zal het bestuur daar expliciet rekening
zegt het gebiedsplan nu dat de vorm behouden blijft,
mee houden. Dus als straks ergens een peilbesluit
inclusief de kavelstructuur en het slotenpatroon. Dus nu
wordt genomen, zal het bestuur steeds afwegen wat
de dijk verzwaard moet worden, zal er aan het uiterlijk
de gevolgen zijn voor het betreffende element.’
zo weinig mogelijk veranderen.’
67
de wateratlas Het voormalige hoogheemraadschap Uitwaterende
aspecten van het watersysteem. In het kader van
Sluizen nam het initiatief, Habiforum maakte het
dit boek is uiteraard vooral de eerste invalshoek van
mogelijk en de bureaus h+n+s en Elshof Advies
belang. Het motief om aan de ontstaansgeschiedenis
voerden het samen met Arcadis uit: het ontwikkelen
van het watersysteem aandacht te besteden is erin
van de Wateratlas. De achterliggende gedachte was
gelegen dat het watersysteem in een specifiek deel
dat alle waterschappen voor de opgave staan om de
van het Nederlandse landschap wordt bepaald door
ordening van het waterbeheer inhoud te geven. De
de wisselwerking tussen de natuurlijke omstandig-
relaties tussen water en ruimte moeten immers op
heden, processen en gebiedseigenschappen enerzijds
grond van wb21 beleidsmatig worden uitgewerkt, om
en door de wijze waarop de mens hierop in de loop
vervolgens met behulp van de ‘watertoets’ te worden
van de geschiedenis heeft ingegrepen anderzijds. Die
vertaald in streekplan en bestemmingsplannen.
wisselwerking is er verantwoordelijk voor dat het
Gesteld voor deze opgaven zal er bij alle water-
watersysteem van ieder gebied zijn eigen,
schappen behoefte zijn aan informatie over kwaliteit
karakteristieke en gebiedsspecifieke kenmerken bezit.
en kwantiteit van grond- en oppervlaktewater, over
In de atlas worden met behulp van kaarten de opeen-
veiligheidsaspecten en over de wording van het water-
volgende, cruciale veranderingen in het watersysteem
systeem, en dan bij voorkeur in een vorm die in staat
geschetst, ongeacht of deze het gevolg zijn van
is de koppeling tot stand te brengen tussen water-
natuurlijke processen of menselijk ingrijpen. Dit
systeemkenmerken en ruimtelijke planvorming.
inzicht in de wordingsgeschiedenis van het water-
En daarmee de koppeling tussen de waterbeheers-
systeem geeft daarmee inzicht in de huidige water-
opgaven en de (meervoudige) ruimtelijke opgaven.
problematiek en biedt handvatten voor het vormgeven
Met die ambitie werd in samenwerking met de Unie
van nieuwe ontwikkelingen in het gebied.
van Waterschappen, ipo, rws-riza en vrom het concept voor de Wateratlas ontwikkeld en aan de hand
Met de uitwerking van de wateratlas van Texel heeft
van de pilot Texel concreet uitgewerkt. Met als doel
het hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier
voor de langere termijn om de Wateratlas tot een
(waarin Uitwaterende Sluizen is opgegaan) een eerste
praktisch bruikbaar en landsdekkend toepasbaar
stap gezet in de ontwikkeling van een watersysteem-
instrument te ontwikkelen.
beschrijving op regionaal niveau. Bovendien beschikt het hoogheemraadschap met de wateratlas over het
68
De Wateratlas groepeert de informatie over water
noodzakelijke basismateriaal voor het opstellen en
vanuit vier invalshoeken: de genese van het water-
uitwerken van waterkansenkaarten, stroomgebieds-
systeem, de relaties tussen grond- en oppervlakte-
visies en de watertoets. Doordat de wording van het
water, de kwaliteit en kwantiteit van het watersysteem
watersysteem onderdeel uitmaakt van de atlas, wordt
en de kwetsbaarheid van het systeem. Gezamenlijk
het cultuurhistorische belang daarin integraal mee-
verbeelden deze vier invalshoeken alle relevante
genomen.
69
Beeldverantwoording p 6 – Anne Marie Trovato
p 38 – Rijkswaterstaat
p7
– Anne Marie Trovato
p 39 – Rijkswaterstaat
p8
– Paul Paris Luchtfotografie, Amstelveen
p 42 – Anne Visser
p 9 – Anne Marie Trovato
p 44 – Titia Blom
p 10 – Mirjam Kapelle
p 45 – Anne Visser; Titia Blom;
p 12 – Anne Marie Trovato
p 46 – Anne Visser
p 16 – Waterschap Regge en Dinkel
p 47 – Nieuwe Gracht, stad milieu landschap, Utrecht
p 17 – Waterschap Regge en Dinkel
p 48 – Anne Visser
p 18 – Waterschap De Dommel
p 49 – UN Studio, Amsterdam; Ingenieursbureau BCC,
p 19 – Waterschap De Dommel
Leerdam; Anne Visser
p 20 – Skylab
p 52 – TAUW en Olga-Architecten
p 21 – Skylab; Waterschap Brabantse Delta
p 54 – TAUW en Olga-Architecten
p 24 – De Maaswerken, Maastricht
p 55 – TAUW en Olga-Architecten
p 26 – P. van der Molen
p 56 – Waterschap Zuiderzeeland: P. Vos
p 27 – Vista; Henk de Jong, luchtfotografie;
p 57 – Waterschap Zuiderzeeland: P. Vos; Mirjam Kapelle
RIZA, Lelystad
p 58 – PANDION, P. van Bolhuis
p 28 – Habiforum
p 59 – R. Posthoorn, E. Hendriks
p 29 – Habiforum
p 60 – Rijkswaterstaat, Directie Oost-Nederland
p 30 – De Maaswerken, Maastricht
p 62 – KINA: J. van Leuven
p 31 – De Maaswerken, Maastricht
p 63 – KINA: J. van Leuven, K. Albers, H.J. Roersma
p 32 – Rijkswaterstaat
p 64 – Rijkswaterstaat, Directie Oost-Nederland
p 34 – Quist Wintermans Architekten B.V., Rotterdam
p 65 – Rijkswaterstaat, Directie Oost-Nederland
p 35 – Rijkswaterstaat; Bouwdienst; Quist Wintermans
p 66 – Anne Visser
Architekten B.V., Rotterdam p 36 – Rijkswaterstaat, Directie Zeeland p 37 – Rijkswaterstaat, Directie Zeeland
70
Topografische Dienst-Kadaster Emmen
p 14 – Waterschap De Dommel
p 67 – Adriaan Haartsen; Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht
71
Colofon Redactie Projectbureau Belvedere: Mirjam Kapelle, Dré van Marrewijk Rijksdienst voor de Monumentenzorg: Lonneke van de Goor Rijkswaterstaat/RIZA: Oswald Lagendijk
Teksten Bijnsdorp Communicatie Projecten (BCP)
Ontwerp De Rotterdamsche Communicatie Compagnie
Druk Drukkerij De Eendracht, Schiedam isbn 90-806213-6-6 Utrecht, september 2004
Projectbureau Belvedere Postbus 389 3500 aj Utrecht (030) 230 50 10
[email protected] www.belvedere.nu
72
eerst een schop in de grond ging om een kade
enkele jaren een nieuwe inhoud. In alle delen van
op te werpen tegen opdringend water. Het water
het land staan waterschappen, Rijkswaterstaat,
regelen, sturen, begeleiden en manipuleren hoort
provinciale besturen en ook gemeentelijke
bij ons volk. De infrastructuur en de talloze
overheden voor de opgave extra ruimte te vinden
bouwsels die er door de eeuwen heen voor nodig
voor hun watersystemen. Regenwater moet zo lang
waren, zijn een onverbrekelijk deel geworden van
mogelijk worden vastgehouden waar het valt; in
de Nederlandse identiteit. De waterwerken voor
natte tijden moet méér ruimte beschikbaar zijn
de toekomst bouwen voort op een lange traditie
voor waterberging, terwijl meer water moet kunnen
en een schat aan cultuurhistorisch erfgoed.
worden gebufferd voor droge tijden. In veel
Cultuurhistorie kan de inspiratiebron zijn voor
gevallen gaan de benodigde maatregelen van deze
de ruimtelijke vormgeving van de noodzakelijke
opgaven gepaard met de bouw van waterstaat-
ingrepen. Dit inspiratieboek is een kleurrijke
kundige werken en met veranderingen in de
tentoonstelling van voorbeelden uit de praktijk
ruimtelijke inrichting. Dat is op zich niets nieuws.
waarin cultuurhistorie een van de uitgangspunten
Zo is het al vele eeuwen gegaan, sinds voor het
is geweest voor de ruimtelijke wateropgave.
Blauwe Tradities – inspiratieboek water en cultuurhistorie
Het begrip ‘Nederland waterland’ heeft sinds
Blauwe Tradities inspiratieboek water en cultuurhistorie
