TEGELS
Ambachtelijke tradities De wereld van de “tegels” en meer bepaald de keramische tegels biedt een enorme decoratieve rijkdom en een ongeëvenaarde verscheidenheid. In deze overvloed zit een ware mengelmoes van heel gevarieerde producten, zowel in hun stijl als in hun fabricagemethodes. Naast de vele industriële fabricagewijzen blijven de ambachten overleven. Ze doen het zelfs nog beter dan overleven, want de huidige interieurtrends waarbij men streeft naar het gebruik van “authentieke” materialen vestigen weer alle aandacht op de ambachtelijke tegels. En die hebben meer dan ooit een mooie toekomst voor zich! Sinds de uitvinding van keramiek in het Neolithicum in het Verre Oosten en de verspreiding ervan in Europa via de Moorse cultuur, is dit materiaal wereldwijd uitgevoerd. Bovendien is het technisch gezien enorm geëvolueerd, waarbij het zelfs uitgroeide tot één van de meest gesofisticeerde bestanddelen van de ruimtetechnologie en de informatica. Nochtans hebben tegelvloeren in keramiek of in een ander materiaal helemaal niets verloren van hun ambachtelijke karakter. Dit artisanale karakter (in de eerste betekenis van de term: artistieke techniek) heeft door de eeuwen heen en dankzij lokale tradities kunnen overleven tot vandaag. Want bij de bewerking van dit materiaal telt nog altijd de ervaring en niet de kennis (wetenschap). Zo is bij keramiek het belangrijkste dat men de oventemperatuur beheerst aan de hand van aanwijzingen die men moet kunnen interpreteren, wil men het bakken laten lukken.
Een grote verscheidenheid aan tradities Van de ontelbare ambachtelijke tradities in de hele wereld, die
vaak heel oud zijn, hebben bepaalde keramischetechnieken zoals natuurlijke of geëmailleerde terracotta voortdurend een onbetwist succes gekend. Andere technieken treden dan weer op de voorgrond nadat ze een tijd vergeten of zelfs miskend waren. Dat is het geval met de cementtegels die we vandaag met andere ogen bekijken. Nog andere, die vroeger weinig gekend waren, staan vandaag volop in de belangstelling. Hierbij denken we vooral aan de zelliges, de typische Marokkaanse decoratieve tegeltjes. In werkelijkheid vertegenwoordigen deze voorbeelden slechts een deel van de vele keramiektradities die we wereldwijd kunnen vinden. Alleen al in Europa bestaan er ontelbare regionale tradities. Een bewijs hiervan zijn de zeer gevarieerde artistieke expressievormen zoals de Italiaanse majolica, de Spaanse en de Portugese azulejos, de Nederlandse tegels in Delfts blauw, de Franse tegels uit Nevers, Quimper of Rouen, de Izniks uit Istanbul, de Marrokaanse zelliges,… zonder daarbij de vele moderne en hedendaagse artistieke creaties te vergeten. 22
Het mozaïekeffect op de vloer van deze living wordt gecreëerd door de vele verrassende kleurenvariaties en nuancen van de terracottategels van Franse makelij. De verschillende tegeltjes (15 x 15 cm) zijn na de fabricage behandeld met een beschermende hars en daarna geboend met was. Door de onregelmatige vorm die typisch is voor deze terracotta tegels, kunnen ze niet op een betonnen ondervloer worden gelijmd. Daarom is deze vloer nog gelegd op de oude manier: op een mortelbed. Terracotta tegels “Saint-Josse” bij Schelfhout
23
ruim gamma beige tinten en crèmewit. Deze “Natuurlijke” terracottategels bestaan ook in tal van vormen (vierkant of rechthoekig, tomettes, achthoekig, ruitvormig, rond, leliebloem, klaverblad,…). Al naargelang de tegels gebakken zijn met een houtvuur, met een vuur van olijfkoeken, op gas of elektriciteit, variëren ook de afwerkingen in vele gevlamde nuancen. Ook de formaten hebben een voortdurende evolutie gekend. Zo had het traditionele, typische Provençaalse zeskantige tegeltje (tomette)oorspronkelijk altijd een zijde van 10 cm. Vandaag bestaat het in verschillende andere formaten.
Een algemeen overzicht Eerlijk gezegd is het onbegonnen werk om alle soorten ambachtelijke tegels volledig te bespreken. Er bestaan zoveel verschillende traditionele producten dat we ze zelfs niet kunnen opsommen. Daarom beperken we ons hier tot een algemeen overzicht van de meest representatieve ambachtelijke producten op de markt. We kunnen ze klasseren in enkele grote categorieën. De grootste en de meest gevarieerde is de grote familie van de keramiek. Hierin klasseren we de natuurlijke en de geëmailleerde terracotta (waartoe de zelliges behoren) en veel decoratieve faiences, van de meest bekende (Azulejos, Delft, Quimper...) tot de meest vernieuwende. Naast de keramiek vermelden we nog de cementtegels en de glastegels die volgens een ander fabricageprocédé worden gemaakt.
Geëmailleerde terracotta
De natuurlijke terracotta De natuurlijke terracotta is typisch voor de productie in het Middellandse Zee gebied. Het typische van deze terracottategels is het speciale fabricageproces met als resultaat een poreuze, vorstgevoelige tegel die beter niet buitenshuis wordt gelegd. De grondstof, klei, wordt met andere essentiële bestanddelen (kaolien, feldspath...) gemengd, afhankelijk van de traditie. Daarna wordt hij bewerkt, geperst, gevormd en gedroogd en bij ongeveer 900°C in een oven gebakken. Boven de 1000°C vermindert de porositeit en neemt de duurzaamheid toe. Dan spreekt men van ‘keramische’terracotta (grès). De herwaardering van de oude fabricagemethoden heeft dit levende, eenvoudige en traditionele materiaal weer volop op de markt gebracht, met dat verschil dat de relatief uniforme vormen en kleuren van de rustieke tegels en de zeshoekige tegeltjes van vroeger (“tomettes”), nu plaats hebben geruimd voor een enorme keuze aan formaten en tinten. De mengeling van kleisoorten en het gebruik van nieuwe soorten “aarde” bieden een ruime keuze die varieert van bruin-rood tot okergeel, van verbrande aarde tot roze, en een
1 2 3
4
5 6
In tegenstelling tot de natuurlijke terracotta die authentieker is maar ook gevoeliger is voor slijtage, hebben geëmailleerde terracottategels een gekleurd oppervlak dat op de tegel wordt geëmailleerd. Het emailleren gebeurt meestal na een eerste bakfase: de “koeken” worden bevochtigd en daarna een tweede keer gebakken. In sommige gevallen worden de “koek” en het email tegelijk in één bakbeurt gebakken. Dan spreekt men van eenmalig gebakken geëmailleerde keramiek. Alleen deze laatste variant is aanbevolen voor vloerbedekkingen. Keramiektegels die meerdere bakbeurten hebben ondergaan, zijn dan weer geschikt voor decoratieve wandbekledingen.
De zelliges De zelliges zijn een exclusief product van het traditionele Marokkaanse ambacht. Het zijn effen gekleurde terracotta tegeltjes, meestal geëmailleerd en uitsluitend uit klei vanFez zijn vervaardigd. De uiteindelijke vormen zijn zeer gevarieerd en hebben altijd rechte randen, zodat men bij de plaatsing heel fijne voegen kan maken. Het is waar dat we ze bij de vorige categorie (geëmailleerde terracotta) kunnen klasseren, maar omdat ze zo’n specifiek karakter hebben, vonden we het beter om ze apart te bespreken. De zelliges sieren heel wat Marokkaanse monumenten en interieurs en men vormt er vooral vooral abstracte en geometrische motieven mee. In 24
Op de vloer in deze oude gerestaureerde molen liggen terracotta tegels (20 x 20 cm) die gemaakt zijn volgens een traditionele ambachtelijke fabricagetechniek uit de Provence. Met het hergebruik van deze techniek wil men oude “collecties” terracottategels terug uitbrengen. De tegels zijn met de hand gevormd en daarna gedroogd en gebakken in ovens die worden gestookt met olijfkoeken (de reststof die achterblijft na het persen van olijfolie). Deze uitstekende lokale brandstof
3.
maakt het mogelijk om temperaturen hoger dan 1000° C te bereiken. Zo’n hoge temperaturen zijn namelijk nodig om de stevigheid van de tegels te garanderen. Tegels van Les Terres Cuites Nicolas Peyret
en nertskleur elkaar af. De vloer bestaat uit Portugese cementtegels (20 x 20 cm) met een dikte van 18 mm die met haarfijne voegen zijn geplaatst. Cementtegels Artevida bij “Il était une fois”
1.
Deze keuken in een oud burgerhuis is volledig gerenoveerd, maar heeft haar eigen karakter bewaard dankzij de klassieke meubels en de originele cementtegels. In werkelijkheid heeft men deze tegels één voor één losgemaakt en daarna opnieuw samengesteld tot een nieuwe compositie. 4.
In deze klassieke keuken streefde men naar een absolute kleurenharmonie tussen de meubels en de vloer- en muurbekledingen. Zo wisselen wit
5.
2.
Bij de liefhebbers van de rustieke landelijke stijl zullen deze keramiektegels rond de oude gootsteen zeker in de smaak vallen. De tegels zijn gemaakt in terracotta en met de hand geëmailleerd. Ze bestaan in één enkel klein formaat van10 x 10 cm. Collectie “Aliénor” van Rairies Montrieux
De decoratieve motieven van deze kleine cementtegels van Belgische makelij (14 x 14 cm) zijn zeer typisch voor een bepaalde periode uit de vorige eeuw. Toen het huis werd gerenoveerd, heeft men deze oorspronkelijke tegels behouden, als herinnering aan een tijd en een stijl waarvoor men tegenwoordig opnieuw belangstelling heeft. 25
1 3
2
4 5 6 onze streken worden ze meer en meer gebruikt in badkamer en keukens. Zelliges worden gemaakt door meesters-ambachtslui (maalems) die hun vakkennis generatie na generatie doorgeven. De heel bijzondere kleuren worden verkregen met een emaillaag die wordt gefixeerd met een tweede bakbeurt bij een gematigde temperatuur (800° C). Deze “lagere” temperatuur maakt het mogelijk om de zelliges achteraf eventueel te “versnijden”. Dat gebeurt met een grote kaphamer. De honderden vormen die men hiermee maakt, zijn conventioneel en ontstaan uit de lokale traditie. Men kan er tal van ingewikkelde en gevarieerde motieven mee assembleren. Al naargelang de samenstelling van de aarde en het email, de baktijd, de plaats in de oven, zal elke tegel een andere kleur en een ander uitzicht hebben, zodat men duizenden nuancen te zien krijgt. De stukken van een compositie worden één voor één omgekeerd op een plat vlak gelegd. Zodra de “puzzel” klaar is, giet men cement over de achterkant en laat men deze drogen. In Marokko worden de zo samengestelde panelen op de muren gelijmd, maar in Europa plaatst men de zelliges meestal zoals gewone tegels. 26
Decoratieve faience (Azulejos, Delft, Iznik...) De benaming faience is afgeleid van de naam van het Italiaanse stadje Faenza, dat tijdens de Renaissance een beroemd centrum van de keramiekfabricage was. Faience is in de ruime betekenis van het woord een keramische tegel die versierd is met een “geschilderd” motief. Deze techniek uit het Verre Oosten werd door de uitbreiding van de islam verspreid (denk maar aan de fameuze Izniks uit Istanbul) en geraakte vanaf de 12de eeuw eerst in Spanje ingeburgerd in zijn “Spaans-Moorse” vorm met een duidelijk oosterse geïnspireerde stijl. Vooral in Andalusië waren een aantal steden befaamd om hun faienceateliers. Toen maakte men het onderscheid tussen effen tegels die in een mozaïek werden geplaatst (alicatados) en de tegels met een décor dat er eerst in het blauw op werd geschilderd (azulejos). Deze techniek verspreidde zich beetje bij beetje in heel Spanje, vanwaar hij ook doordrong tot in Portugal, dat beroemd is om zijn productie van azulejos. Ondertussen ontwikkelde het faienceambacht zich ook in Italië waar het tijdens de Renaissance gekend werd onder
1.
De “Chacours” die u op de muur van deze badkamer kunt bewonderen, zijn Marokkaanse zelliges in de vorm van schubben. Hier heeft men ze gecombineerd met cementtegels met… vismotieven. Bij Emery&Cie
De vloer en het onderste gedeelte van de muren in deze badkamer zijn bekleed met decoratieve Marokkaanse cementtegels. Hier heeft men zowel geometrische als figuratieve motieven gebruikt. Bij Emery&Cie
2.
4.
Op de vloer van deze badkamer liggen cementtegels met onnavolgbare tinten in blauw en turkoois. Ze hebben een courant 20 x 20 cm formaat. Ze zijn zo ontworpen dat u ze gewoon rechtstreeks op een ondervloer kan lijmen. Om de tegels doeltreffend te beschermen tegen vlekken, heeft men ze verzadigd met een vlekwerend product (Lithofin). Cementtegels Castelo bij Portazul
de naam majolica. Zo ziet u dat de Spaans-Moorse faience en de Italiaanse majolica aan de oorsprong liggen van alle Europese faience die men daarna in Frankrijk, Nederland en ook in Engeland heeft ontwikkeld. En zo ontstonden er ook nieuwe creatieve centra, oa. in Delft in Nederland, waar men de traditie van de oosterse decors zou voortzetten, en Nevers in Frankrijk, waar men de klassieke Italiaanse stijl blijft toepassen. Vanaf dan kenden deze tegels een enorme bloei: ze werden met almaar meer verschillende motieven verkocht in heel Europa. Ook vandaag nog zetten tal van kunstenaars en ambachtslui deze traditie voort of ze geven er een nieuw elan aan met hedendaagse creaties.
De cementtegels In vergelijking met de keramiektegels zijn de cementtegels relatief recent. Rond 1850 duiken ze voor het eerst op in de Rhônevallei. Eerst veroveren ze de Provençaalse huizen en via de Franse koloniseringen belanden ze ook in de Magreblanden, waar ze een enorm succes kennen. Vooral in Marokko wordt de fabricage van cementtegels heel enthousiast voortgezet. De
verspreiding van dit procédé gebeurde des te gemakkelijker omdat een cementtegel met de hand wordt gemaakt volgens een tamelijk eenvoudig procédé waarvoor geen technologie of zware investeringen nodig zijn. Het fabricageprocédé zit zodanig in elkaar dat zelfs vandaag nog geen enkele machine in staat is om de vakkennis en de handigheid van de ambachtslui te vervangen. Dat is de reden waarom deze tegels nog altijd ambachtelijk worden gemaakt. Om de motieven te maken, legt men in de tegelvorm een metalen “verdeler” met verschillende vakjes voor verschillende kleuren. De vakman vult achtereenvolgens elk vakje met de gewenste mengeling. Voordat de pasta verhardt, neemt men de verdeler heel voorzichtig weg en stabiliseert men de kleurenlaag door er wit cement over te strooien. Dit cement moet het vocht absorberen en het dooreenlopen van de kleuren in de vorm voorkomen. Dan komt de volgende bewerking: de vorm wordt gevuld met een licht vochtige mengeling van zand en cement. Deze laag geeft de dikte aan de tegel. Daarna gaat elke tegel door een pers: de cementlaag en de kleurlaag 27
3.
De inrichting van deze keuken toont eens te meer hoe mooi cementtegels (hier op de vloer) en zelliges (op de muur) samengaan. Met hun ambachtelijke charme veroveren deze twee typische Marokkaanse producten beetje bij beetje onze interieurs. Bij Emery&Cie 5 & 6 . Deze schitterende, Arabisch geïnspireerde muurdecors zijn het resultaat van een zorgvuldige assemblage van zelliges, typische Marokkaanse ambachtelijke geëmailleerde terracotta tegeltjes. Van Céramis
worden maximaal tegen elkaar gedrukt; ze vormen één geheel en ze zijn verlost van het overtollige water. Nadat de tegels zowat een dag hebben gedroogd, worden ze enkele uren in water ondergedompeld en daarna in metalen rekken in open lucht (wel in de schaduw) gezet om te drogen
gedurende 3 tot 4 weken. Hoe langer de droogtijd, des te sterker is de tegel. Al naargelang het gebruik van de tegels, onderscheidt men twee dikten: 10 en 14 mm is bestemd voor wandbekledingen; voor vloeren moeten de tegels dikker zijn, namelijk 16 tot 20 mm. De
meest courante formaten zijn 15 x 15, 20 x 20, 25 x 25 en 30 x 30 cm. Voor de motieven en de kleuren is de keuze enorm gevarieerd. Tal van fabrikanten gebruiken namelijk de oude Provençaalse, Marokkaanse of andere motieven: krullen, arabesken, motieven met bloemen en planten, Griekse friezen,
dambordmotieven… en al deze decors kan men eindeloos aanpassen en veranderen. Vroeger was het kleurenpalet beperkt tot natuurlijke pigmenten (donkerrood, oker, witte nuancen, kastanjebruin of zwart), maar tegenwoordig is de keuze veel groter omdat er nu ook de synthetische kleurstoffen worden gebruikt. Dankzij de materialen waarmee ze worden gefabriceerd, zijn cementtegels bijzonder sterk. Bovendien verharden ze nog met het verouderen. In vergelijking met keramische tegels bieden ze ook nog het voordeel dat nauwkeurig afgetekende motieven met felle kleuren mogelijk zijn. En omdat cementtegels niet worden gebakken, blijft hun formaat stabiel, want de perstechniek veroorzaakt geen enkele inkrimping of vervorming. 1 & 2. Deze “zelliges” komen uit Marokko: de geëmailleerde terracotta tegeltjes worden er volledig met de hand gemaakt volgens eeuwenoude Moorse tradities. In deze badkamer heeft men er een heel aparte sfeer mee gecreëerd, die zweeft tussen modern en traditioneel. Ze zijn verkrijgbaar in een 10 x 10 cm formaat. Maar men kan ze ook bestellen op voorgelijmde panelen in kleiner “mozaïek”formaat” (5 x 5 cm).
Ze zijn perfect bestand tegen vocht en kunnen bijvoorbeeld vanzelf als bekleding van een douchewand worden gebruikt. Bij VILVORDIT 28
De glastegels De fabricagetechniek van glastegels verschilt niet veel van deze van keramiek. Het verschil zit voornamelijk in de samenstelling van grondstof : de “glas”pasta en vooral in de baktemperatuur. Vanaf 1500°C veranderen namelijk de mineralenaggregaten van de pasta. Bij het afkoelen krijgen de originele bestanddelen geen kristalstructuur terug, maar ze blijven in een amorfe toestand die typisch is voor glasachtige structuren. De ambachtelijke glastegels die u in sommige speciaalzaken kunt vinden, zijn met de hand gegoten. Dat verklaart de onregelmatige golven en de luchtbellen hier en daar in het oppervlak. Sommige tegels zijn transparant, op andere legt men een metaallaagje om er een speciale glans aan te geven. Glastegels hebben voornamelijk een decoratieve functie en worden vooral in wandbekledingen en vaak in mozaïekvorm gebruikt.
verloren. (...) een te gezuiverde aarde lijkt al even kunstmatig als plastic, (...) de vormen die uit een gietvorm komen, zijn allemaal exact dezelfde, (...) de etappe met het vuur wordt zo stevig onder controle gehouden en in banen geleid dat het vuur niets meer van zijn wilde vat op het proces heeft
overgehouden; nu zijn het geen ovens meer waarin hout of olijfkoeken branden, maar zorgvuldig gekanaliseerde energieën...”.
3.
De manden met kleurrijke bloemen op de muren van deze keuken zijn hedendaagse azulejos. Ze zijn geïnspireerd op details uit oude Portugese azulejos panelen (18de eeuw), en worden ook nu nog met de hand geschilderd. Van Céramis
“De schoonheid van het onvolmaakte” Wat maakt het verschil tussen een ambachtelijke productie en een industriële productie? Het antwoord op deze vraag is subtiel. In het algemeen kunnen we zeggen dat we het ambachtelijke karakter van een tegel aanvoelen wanneer hij door de mens met de hand is gemaakt, met al zijn nuancen, zijn probeersels, zijn gebreken. We citeren hierbij de woorden van de ontwerpster Agnès Emery om dit te zeggen. We kunnen haar immers perfect volgen wanneer ze ons het ambacht van de zelliges voorstelt als “...een heel oude techniek, heel ambachtelijk en een perfecte illustratie van alle fabricagegebreken die de industrialisatie heeft willen wegwerken met rationaliseringen die altijd meer winsten opleveren. De moraal van het verhaal is dat daar waar de industriële molen nu de perfectie in de realisatie heeft bereikt, de verveling en de monotonie toeslaan, terwijl de zelliges uit Fez, gedeukt en onvolmaakt, net zoals wij vol gebreken en correcties, ons raken. Alsof we door alles te willen controleren, de essentie van de magie hebben
4.
Naast de vele gevarieerde figuratieve motieven heeft de Portugese azulejostraditie ook repetitieve motieven geproduceerd. Op dergelijke motieven is deze moderne realisatie geïnspireerd. Het origineel dateert uit de 18de eeuw. Van Céramis 5.
Dit genre blauwe azulejos met een bucolisch motief was in de mode in de mooie Portugese herenhuizen tijdens de 18de eeuw. Deze hedendaagse realisatie is een kopie van zo een oud azulejospaneel. Van Céramis 6.
Guirlandes op azulejos, geïnspireerd op Portugese azulejos uit de 18de eeuw. Van Céramis
1
29
2
3 4 5 6
