Bezwaargeneraal moet bedrijfsvoering op orde krijgen

Nummer 18 | 22 mei 2008 | Uitgave Directie Voorlichting en Communicatie Ministerie van Defensie

Pagina 3 Actie maakt organisatie beter

CARIBISCHE VLOOTDAGEN GEZAMENLIJK SUCCES WILLEMSTAD - De Caribische Vlootdagen 2008, van vrijdagavond 16 tot en met zondag 18 mei, zijn zeer succesvol verlopen. Nog meer dan eerdere edities onderstreepte de samenwerking van Koninklijke Marine en Kustwacht de band tussen Nederland en de Nederlandse Antillen en Aruba. In hartje Willemstad, op de kades van Punda en Otrobanda, waren vele marine- en kustwachtschepen van Nederland, de Nederlandse Antillen en Aruba, de VS, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en diverse Caribische landen opengesteld voor de eilandbewoners en de vele toeristen. De 50.000 bezoekers genoten van demonstraties van onder meer de Unit Interventie Mariniers en de Kustwacht Nederlandse Antillen & Aruba, de F-16 vliegshow van de Amerikaanse luchtmacht, de activiteiten in het mariniersbivak, optredens van de Marinierskapel der Koninklijke Marine met lokale artiesten en natuurlijk de relaxte Antilliaanse terrasjes op de steigers naast de schepen. Deze vlootdagen worden het voorbeeld voor de volgende aflevering, in 2011. Foto: Peter Bijpost●

Pagina 4 Commandant 301 Squadron legt doel van trainen uit

Pagina 7 ‘In plaats van bowlen’

Pagina 5 PRT in het veld

‘Bezwaargeneraal’ moet bedrijfsvoering op orde krijgen DEN HAAG - Brigadegeneraal der Mariniers Peter Grootendorst is door minister Eimert van Middelkoop aangesteld als commandant van de ‘Task Force’ die moet voorkomen dat Defensie een formeel bezwaar krijgt van de Algemene Rekenkamer en daarmee feitelijk onder curatele wordt gesteld. De zogenoemde ‘Bezwaargeneraal’ dient zo snel mogelijk de administratie en het beheer van materieel bij Defensie op orde te krijgen. Het jaarverslag over 2007 is gisteren, woensdag 21 mei, aangeboden aan Kamervoorzitter Verbeet. Vandaag legt minister Van Middelkoop verantwoording af in de Kamer. De Algemene Rekenkamer, die mede toeziet op het functioneren van de respectieve departementen, heeft vorig jaar besloten een bezwaaronderzoek te starten bij Defensie. Er werd geconstateerd dat vooral bij het be-

heer van de financiën en materieel verbeteringen noodzakelijk zijn. Lukt het niet om voor voorjaar 2009 orde op zaken te stellen, dan spreekt de Rekenkamer een formeel bezwaar uit. Defensie zou dan onder curatele worden gesteld. Van Middelkoop wil het vanzelfsprekend niet zo ver laten komen. “Er is al veel gebeurd. De voorschriften voor materieelbeheer zijn aangescherpt, de administra-

tie wordt geschoond en de Europese regelgeving scherper in de gaten gehouden. De maatregelen zijn echter nog niet goed geland. Ik vraag

van iedere collega bij Defensie medewerking aan de Task Force. We worden er allemaal beter van. Het leidt immers snel tot het verdwijnen van

kleine of grotere ergernissen bij het personeel.”

Lees verder op pagina 3

De Vries wint persoonlijk informatie in over JSF-programma WASHINGTON - Staatssecretaris Jack de Vries heeft van maandag 12 tot vrijdag 16 mei een eerste werkbezoek gebracht aan de Verenigde Staten. Hij sprak in Washington onder andere met zijn Amerikaanse tegenvoeter, Gordon England, en legde een krans bij het graf van de onbekende soldaat op

de militaire begraafplaats Arlington. Het tweede deel van het bezoek stond in het teken van nadere kennismaking met de bedrijven die de Joint Strike Fighter ontwikkelen en produceren. De staatssecretaris deed achtereenvolgens de producent van de

JSF,

Lockheed Martin in Fort Worth, Dallas, de motorfabrieken van Pratt & Whitney in Hartford, Connecticut, en het Fighter Engine Team van General Electric/Rolls Royce in Evendale, Ohio, aan. De Vries wilde zich vooral persoonlijk laten informeren over de voortgang van het JSF-programma, in het bij-

zonder over een aantal actuele onderwerpen. “Het is het grootste defensiematerieelproject in de geschiedenis, logisch dat we dat nauwlettend en kritisch volgen.” Vorige week beantwoordde de staatssecretaris nog 272 schriftelijke Kamervragen over de JSF, en de Tweede

Kamer vergadert op 27 mei over het kabinetsbesluit om vanaf 2011 deel te nemen aan de Initiële Operationele Test- en Evaluatiefase van het JSF-programma. Om hieraan mee te kunnen doen, moet Nederland twee testtoestellen inbrengen. Lees verder op pagina 2

LANDMACHTCAMPAGNE GROTE WINNAAR TIJDENS UITREIKING SJP-MAGNETEN DEN HAAG - De wervingscampagne van de Koninklijke Landmacht is vorige week door de Stichting Jaarprijzen Personeelscommunicatie (SJP) bekroond met maar liefst vijf magneten en was daarmee de grote winnaar van de avond.

De magneten wordt jaarlijks uitgereikt voor het meest creatieve werk in arbeidsmarktcommunicatie. De ‘Geschikt/Ongeschikt-campagne’ won in de categorieën ‘TV- en Bioscoopcommercials’ (2X), ‘Interactive Media’, ‘Print’ en ‘Multimediale Campagne’. Het consortium Publicis/Maximum/ Starcom is samen met de landmacht verantwoordelijk voor de succesvolle ‘Geschikt/Ongeschikt’-campagne. De lat lag dit jaar extra hoog. Om de

waarde van deze creativiteitsprijs te bewaken, had het bestuur van de SJP voor een ‘stevige’ jury gekozen, met naast arbeidsmarktspecialisten ook zwaargewichten uit de thema- en interactieve hoek. Een aantal weken geleden won een banner uit de campagne al een ‘Zilveren Lamp’, dé creativiteitsprijs binnen de reclamewereld, jaarlijks uitgereikt door de Art Directors Club Nederland.●

22 mei | Pagina 2

LOOPBAANBEGELEIDING, E-PORTFOLIO, PERSOONLIJK ONTWIKKELPLAN EN ERKENNING VAN VERWORVEN COMPETENTIES

2008 brengt verbeteringen voor personeel DEN HAAG - Maximale loopbaanbegeleiding ligt nog niet voor iedereen binnen handbereik, maar vanaf dit jaar wordt daar wel al het mogelijke aan gedaan. Het zal het meest tastbare speerpunt van het Flexibel Personeelsysteem (FPS) zijn in 2008. Overigens heeft het jaar nog andere zaken in petto. Zo krijgt het Elektronisch Portfolio zo snel mogelijk vorm, evenals het Persoonlijk Ontwikkelplan en de procedures voor Erkenning van Verworven Competenties. Voor loopbaanbegeleiding worden tweehonderd functionarissen geselecteerd, aangesteld en opgeleid. Van hen zijn er 41 bestemd voor het Commando Zeestrijdkrachten, 90 voor het Commando Landstrijdkrachten, 43

voor het Commando Luchtstrijdkrachten, 25 voor de Koninklijke Marechaussee en 1 voor de Hoofddirectie Personeel. Naar verwachting is het volledige aantal in 2010 beschikbaar. De loopbaanbegeleiders, met ‘verstand’

NLDA-Roparunteam goed voor derde plaats

van ontwikkeling van personeel en het vakgebied waarbinnen zij begeleiden, houden straks minstens eenmaal per functie een loopbaangesprek met militairen om ambitie af te stemmen met de mogelijkheden bij Defensie. Tevens komen privéonderwerpen, zoals arbeid en zorg, en persoonlijke keuzes, zoals levensfasebeleid en persoonlijke ontwikkeling aan de orde. Gemaakte afspraken worden vastgelegd in het persoonlijk ontwikkelplan (POP) dat de Hoofddirectie Personeel (HDP) eind dit jaar invoert. Constante ontwikkeling, samen met Defensie in de eigen toekomst investeren en daar afspraken over maken, is de beste manier om gestelde doelen te halen. Die afspraken worden vastgelegd in een POP. Bij het opstellen hiervan speelt de loopbaanbegeleider een soort makelaarsrol. Hoe je een POP kunt gebruiken, wordt dit najaar bekend. Dat geldt tevens voor het goed invullen van een Elek-

tronisch portfolio (E-portfolio) waarmee iemand de persoonlijke en beroepsmatige ontwikkeling presenteert. Dit is echter meer dan een elektronisch CV. Het bevat immers ook verworven competenties, oftewel hetgeen waar iemand goed in is. Zo valt een loopbaan- of sollicitatiegesprek veel beter te voeren. Het biedt Defensie de kans maatwerk te leveren. Bijvoorbeeld in de vorm van deelcertificaten of door het verlenen van een vrijstelling van een bepaald opleidingsdeel. Belangrijk uitgangspunt is dat iemand zelf de regie heeft over de inhoud en bewijsvoering in het E-portfolio. Wat erin staat, moet natuurlijk wel wáár en bruikbaar zijn. Iemand leert niet alleen in de schoolbanken, maar ook in de praktijk. Om kennis te tonen en daar een soort ‘keurmerk’ aan te geven, wordt het instrument Erkenning van Verworven Competenties (EVC) gebruikt. Bij deze procedure voert een bureau of in-

De Hoofddirecteur Personeel en zijn FPS projectteam, geleid door kapiteinter-zee Hugo Ammerlaan, zetten alle zeilen bij om zo snel mogelijk de nieuwe voordelen van het FPS te doen ervaren. Foto: Monique van RijenBos

stelling de EVC uit en beoordeelt het hele persoonlijke dossier, waarin ook het E-portfolio zit, objectief. Een EVC concentreert zich dus op het erkennen en waarderen van kennis. Zo kan al de in een E-portfolio verzamelde informatie, certificaten, vrijstellingen voor opleidingen of zelfs een diploma opleveren. Binnen Defensie is al enige ervaring met EVC opgedaan. Onder aanvoering van

Beste toestel voor beste prijs Vervolg van pagina 1

De inspanningen van het complete team bestaande uit twee teamcaptains, acht lopers, vijf fietsers, zes chauffeurs/navigators, drie verzorgers en twee adviseurs leverden een goed resultaat op.

ROTTERDAM - “Hard lopen in het begin kan iedereen, alleen niet iedereen houdt het vol tot het einde”, weet voorzitter Roparuncommissie, cadet-sergeant Tim van Griensven. Dat ging niet op voor het team van de Nederlandse Defensie Academie. Dat bereikte namelijk de finish als beste militaire loopgroep en sleepte maandag 12 mei bovendien een beker in de wacht voor de behaalde derde plaats. De Roparun geldt met ruim 530 kilometer als de langste estafetteloop ter wereld en voert de deelnemers van La Courneuve in Parijs naar de Coolsingel in Rotterdam. Deelname aan deze moeder der estafettes vormt voor circa 25 toekomstige officieren onderdeel van de officiersopleiding aan de NLDA. Ze doen ervaring op met organiseren, plannen en leidinggeven. En zamelen ook geld in voor het goede doel, in dit geval kankerpatiënten. Na maandenlange training en voorbereiding wist het NLDA team dat het er klaar voor was. In de eerste nacht van zaterdag 10 op zondag 11 mei ging het echter mis. De lopers vergisten zich, dwaalden af van de route en liepen 14 kilometer om. Van Griensven: “We baalden als een stekker, hadden alles vooraf verkend en toch liep het fout.”

Maar het NLDA-team wist zich snel te herpakken, ook al leek een podiumplek nu verkeken. Ondanks de straffe oostenwind en hoge temperatuur nam de gemiddelde snelheid toe tot boven de vijftien kilometer per uur. Dat bleek uiteindelijk goed voor een derde plaats. Volgens Van Griensven is de teamgeest het recept voor succes geweest. “Niemand klaagde over vermoeidheid of pijntjes.” Tekstbijdrage en foto: ELNT Desiree van Put●

Naast de NLDA deden ook OTCMAN, OTCRIJ, CDC, DMO en Wings for Life (een luchtmachtteam) aan de Roparun mee.●

Luchtmachtcadet Van Harten krijgt het eerste exemplaar van de recentelijk ingesteld erepenning, toegekend namens de Commandant Luchtstrijdkrachten, uit handen van generaal-majoor Van Groningen.

de landen hebben het voorstel momenteel in beraad.

WASHINGTON - Een ander onderwerp waarover De Vries met zijn Amerikaanse collega en de JSF-producenten sprak, is het Nederlandse voorstel aan de partnerlanden een gemiddelde aanschafprijs te hanteren om te voorkomen dat landen voordeel halen uit het later bestellen van toestellen. De negen deelnemen-

Staatssecretaris De Vries wordt bijgepraat over de ontwikkeling van de JSF bij Lockheed Martin.

Verder was De Vries aangenaam verrast door het hoogwaardige niveau van de bijdragen van de Nederlandse Industrie aan de ontwikkeling van de Joint Strike Fighter. “Op papier is het al indrukwekkend, maar als je de complexiteit ziet van de bekabeling van zo’n toestel, en dat dit dan door een Nederlands bedrijf wordt gedaan, maakt me dat best wel trots.” Ook de technische en operationele ontwikkeling van de JSF ligt op schema, inmiddels zijn veertig testvluchten uitgevoerd en zijn alle critical design reviews van de CTOL gehaald, het toestel dat Nederland voornemens is aan te schaffen. Eer het zover is, zal eerst nog eens goed gekeken worden naar de alternatieve kandidaten (Rafale, Eurofighter, Advanced F-16). Vooralsnog toont De Vries zich tevreden. “De kostenontwikkeling houden we in de gaten, maar die is tot op heden voor een project van dergelijke omvang niet abnormaal. Je hebt te maken met onvoorziene omstandigheden, zoals de explosieve stijging van grondstofprijzen door de economische groei in Azië. En belangrijk is dat het nog steeds het beste toestel voor de beste prijs is.”●

de luchtmacht voeren de Operationele Commando’s dit najaar een pilot uit. Intussen bereidt de HDP de defensiebrede invoering ervan voor. In de loop van dit jaar volgt, na overleg met de diverse defensieonderdelen en centrales voor overheidspersoneel, meer informatie. Die is ook te vinden op de aparte FPS-pagina op de startpagina Personeel van het intranet.●

Rode erekoord voor cadetten BREDA - De cadetten Hendrik van Harten, Eric Pasman en Bas Arts zijn 16 mei geëerd omdat zij begin april cadet-sergeant Maarten Grendel wisten te redden die tijdens het parcours militair in elkaar zakte. Commandant Nederlandse Defensie Academie generaal-majoor Siem van Groningen reikte Van Harten, als eerste luchtmachtmilitair ooit, de Erepenning uit. Voor beide landmachtcadetten had hij een rood erekoord. Een bizar verschijnsel noemde Van Groningen het gebeuren tijdens het bijzonder appel. “Niemand verwacht dat een cadet met een prima conditie door een hartritmestoornis getroffen kan worden.” Van Harten paste die bewuste dag hartmassage toe, terwijl Pasman beademde. Arts sloot de snel

ter plekke zijnde Automatische Externe Defibrillator (AED) aan en bediende deze. De reanimatie duurde tot ambulancepersoneel het overnam. “Ik kan me er helemaal niets van herinneren”, zegt Grendel, die weer helemaal de oude is. Hij weet nog wel dat hij aan het parcours militair meedeed, maar vervolgens werd hij in de ambulance wakker. Van Groningen complimenteerde de drie voor het instinctief handelen. “Hun deskundige handelwijze heeft er in belangrijke mate toe bijgedragen dat cadet-sergeant Grendel weer bijkwam en er geen blijvende schade is ontstaan.” Grendel, die onlangs zelfs op de fiets meeging met de Roparun, is zijn collega’s ontzettend dankbaar. “Dit is niet zomaar iets… Ze hebben mijn leven gered!”●

PILOTS LEVENSFASEBELEID VAN START DEN HAAG - Bij het Marinebedrijf in Den Helder is vorige week de tweede pilot voor levensfasebeleid gestart. Op 7 april begon de eerste bij het 400 Geneeskundig Bataljon in Ermelo. Ze komen voort uit het convenant levensfasebeleid dat de staatssecretaris vorig jaar december met de centrales van overheidspersoneel afsloot. Het is belangrijk - en zeker niet alleen voor de organisatie - dat iedere medewerker in elke fase van zijn werkzame leven gezond en gemotiveerd deelneemt aan het arbeidsproces. Daarbij moet rekening worden gehouden met diens kenmerken en wensen. Vooral bij Defensie kan het echter gebeuren dat de organisatiebelangen botsen

met die van de medewerker. Met levensfasebeleid wordt geprobeerd deze belangen in evenwicht te brengen. Het gaat hierbij niet alleen om de ouderen, maar om alle fasen in het werkzame leven van de medewerker bij Defensie. Dus ook als hij net in dienst is, als hij een gezin krijgt en als het wat rustiger wordt in zijn privéleven (kinderen het huis uit e.d.). Defensie heeft al een groot aantal instrumenten waarmee kan worden ingespeeld op de wensen van de medewerker in een bepaalde fase. Het doel van het convenant is om de knelpunten in de toepassing daarvan in beeld te brengen en op te lossen. Bewustwording van het levensfa-

sebeleid en kennis van de instrumenten zijn belangrijk. Nog belangrijker is dat hierover gesproken wordt tussen de medewerker en de leidinggevende. Verder bekijkt men of er nog nieuwe, aanvullende maatregelen nodig zijn. De aandacht gaat vooral uit naar bewustwording en de instrumenten loopbaanbeleid en functioneringsgesprekken (interactie medewerker-leidinggevende; pilot 400 GNK BAT), arbeid en zorg, taakverlichting en belastbaarheid (pilot Marinebedrijf) en (operationele) inzetbaarheid (pilot 400 GNK BAT). Dit alles moet leiden tot een voorstel (of meerdere) bij het arbeidsvoorwaardenoverleg in 2009.●

22 mei | Pagina 3

Minister: Actie maakt organisatie beter DEN HAAG - “Hier zit geen minister die bang is voor de Algemene Rekenkamer, maar een minister van Defensie die onder de indruk is van de administratieve problemen en er samen met de hele organisatie iets aan wil doen.” TEKST: EVERT BROUWER FOTO’S: PETER VAN BASTELAAAR

Minister Eimert van Middelkoop kent geen enkele twijfel dat het beheer van financiën en materieel over een aantal jaren weer geheel op orde is. “Laat ik duidelijk zijn: het gaat lukken. Niemand heeft er baat bij dat Defensie onder curatele wordt gesteld. We zijn er door een buitenstaander, de Rekenkamer, op gewezen dat er onvolkomenheden bestaan. Ik heb meteen gevraagd: help ons om eruit te komen, want Defensie en al haar personeel verdient veel beter.” De bewindsman ziet het dreigende bezwaar van de Algemene Rekenkamer niet als een molensteen om zijn nek, eerder als een motivatie de zaken goed op orde te krijgen. “Ik sta er ontspannen in en acht het juist om hier een deel van mijn energie in te steken. Defensie levert geweldig werk. Of het nu gaat om

het optreden in Afghanistan, Tsjaad, Somalië, Bosnië of in eigen land. Er bestaat maatschappelijk heel veel waardering voor onze inzet. Een formeel bezwaar werpt een smet op onze prestaties en stoort bovendien in ons …generaal Grootendorst en zijn ‘Task Force’ moeten die dreiging het hoofd bieden…

streven voldoende budget te krijgen voor de inzet van de krijgsmacht. Het werkt verlammend op de organisatie en kan de slagkracht aantasten. Operaties en trainingen in binnen- en buitenland raken in het geding. Dat mag natuurlijk nooit gebeuren, want daar heeft niemand iets aan. Alles wordt ingezet om dat bezwaar te voorkomen. Generaal Grootendorst en zijn Task Force moeten samen met al het defensiepersoneel het tij keren. Zij trekken ook het land in om het personeel te informeren.” Van Middelkoop ziet de bureaucratie binnen het departement eveneens als vijand. “Ik vind het ongelooflijk dat als ik hier wat in de grote echoput roep, er altijd antwoord komt. Echter, dat duurt soms wel heel erg lang. Die kleine ergernissen, die iedereen ervaart, moeten worden weggenomen.” De kracht van Defensie, wat de bewindsman omschrijft als cando mentaliteit, heeft ook bijgedragen aan de huidige situatie. “Omdat we meteen resultaat willen zien, is de lange termijn uit het oog verloren. We zijn soms te veel bezig met incidentenbestrijding en nemen te weinig tijd

een probleem goed te analyseren. Er is een probleem en daar wordt dan een maatregel of een plan van aanpak op los gelaten. De doelmatigheid en rechtmatigheid van uitgaven kunnen dan in twijfel worden getrokken. Korte termijnoplossingen, waarbij we de moeilijkheden op andere onderdelen afschuiven, zijn fnuikend. Het gaat voor de Task Force van generaal Grootendorst dan ook om een meerjarig project, al zullen ook hier snel enkele resultaten zichtbaar zijn.” CONTROLE

De minister benadrukt dat de operatie onder leiding van Grootendorst “niet reorganisatie nummer zoveel” betreft. “Het biedt juist rust, maar dan moet er wel een cultuuromslag komen. De situatie waarin wij verkeren, is veroorzaakt door de reorganisaties, herstructureringen en bezuinigingen die elkaar in rap tempo hebben opgevolgd. Er is veel ruis ontstaan. Daardoor dreigen we de controle over een deel van het apparaat te verliezen. Er is een goede afstemming nodig om de zaken weer helder te krijgen.” De problemen zitten vooral in het financieel en munitiebeheer.

“We moeten de discipline aanscherpen”, waarschuwt Van Middelkoop. “De Tweede Kamer slaat terecht aan als materieel weg lijkt te zijn. Met koppen in de krant als ‘Defensie mist wapens’ scoor je niet, hoewel het in

EERSTE MARINIERS ZETTEN VOET AAN WAL IN TSJAAD N’DJAMENA (TSJAAD) - De eerste 25 mariniers van het 60-koppige detachement dat deel uitmaakt van de European Force, is aangekomen in N’Djamena, de hoofdstad van Tsjaad. In dit Afrikaanse land worden ze als verkenningseenheid toegevoegd aan een Iers bataljon. De rest van de militairen vertrekt zondag 1 juni. In N’Djamena is het momenteel betrekkelijk rustig. Vluchtelingen uit de Darfur-regio en ontheemden in het oosten van het land, het inzetgebied voor de mariniers aan de Soedanese

INNOVATIE VOOROP BIJ LANDMACHTDAGEN OIRSCHOT - De Landmachtdagen komen er weer aan. 13 Gemechaniseerde Brigade in Oirschot vormt dit keer de gastheer voor het megafestijn dat 31 mei en 1 juni plaatsheeft. Het centrale thema dit jaar is innovatie, onder het motto: De Landmacht, haar tijd vooruit. Naast de demonstraties kunnen belang-

stellenden nog meer dan eerdere edities aan den lijve ondervinden wat de vernieuwing inhoudt voor het groene krijgsmachtdeel. “Wil iemand een wapen uitproberen, dan kan dat”, laat projectofficier luitenant-kolonel Ton Keunen weten. “Er zijn interactieve demo’s er kan worden gegamed.” Hiervoor is een zone inge-

richt met het spel Virtual Battle Space. Vanzelfsprekend staat ook het pas ingestroomde materieel opgesteld, zoals de CV-90, de Boxer, de bruggenlegger Leguaan en de Kodiak, die over vier jaar de genietank gaat vervangen. De De Ruyter van Steveninckkazerne is volgende week zaterdag en zondag gemakkelijk bereik-

deze gevallen om een administratieve omissie gaat. Het zal geen krant halen als we dit eenmaal voor elkaar hebben. Maar als ik na vier jaar vertrek, laat ik in ieder geval een gezonde organisatie achter.”●

baar. Tussen 8.30 en 18 uur rijden er vanaf station Eindhoven bussen naar de kazerne en terug. Voor wie toch met de auto wil komen, zijn er rondom de kazerne parkeerplaatsen ingericht. De deuren gaan om 9 uur open, het feest is om 17.00 uur ten einde.●

grens, hebben echter hulp en bescherming nodig. Detachementcommandant majoor Tjarko Leungen en enkele stafleden reisden als kwartiermakers vooruit. Deze week arriveren ze in de omgeving Goz Beida waar het Ierse kamp, tevens legeringlocatie voor de mariniers, bijna is voltooid. Leungen: “Wij zijn prima opgevangen door onze Ierse collega’s. De meeste van onze voertuigen zijn al ter plaatse. De komende dagen worden de overige goederen aangevoerd. Hopelijk hebben we alles op de rit als de rest van ons detachement aankomt.”●

22 mei | Pagina 4

COMMANDANT 301 SQUADRON LEGT DOEL VAN TRAINEN UIT

‘Niemand wil dat bewoners last van ons hebben’ VUREN - Het is doodstil in een zaal van De Koels, het dorpshuis in de Lingewaalse gemeente Vuren, als luitenant-kolonel Onno Eichelsheim vertelt over de taken van de Apaches in het Zuid-Afghaanse Uruzgan. Ondersteund met videobeelden en foto’s legt de commandant van het 301 Squadron uit hoe vliegers verkenningsvluchten uitvoeren, grondtroepen en transporthelikopters escorteren of wapens gebruiken. Het publiek, ongeveer zestig buurtbewoners, luistert geboeid. Maar eigenlijk zijn ze gekomen om te horen waarom de luchtmacht nou nét boven hun woongebied oefent en daar soms voor overlast zorgt. Boven: De harde praktijk van Afghanistan eist veel oefenen in Nederland.

Links: …de Koninklijke Luchtmacht heeft voor alle typen helikopters twaalfduizend vlieguren ter beschikking... Foto’s: Archief Defensiekrant TEKST: MONIQUE VAN RIJEN-BOS

Het vliegen tegen een hoogspanningskabel boven de Waal, december vorig jaar, en de daaruit voortvloeiende stroomstoring in Vuren, Speijk en Herwijnen, ligt iedereen nog vers in het geheugen. Bewoners van de Tieleren Bommelerwaard zaten soms langere tijd in de kou en het donker. Apache-vliegers gebruiken de rivier af en toe als uitwijkmogelijkheid, want in principe kan daar niets gebeuren, zegt Eichelsheim. “Nou ja, dat dachten we, tót die bewuste decemberavond vorig jaar.” Hoe graag iedereen ook wil weten wat nu de oorzaak was, die valt nog niet te geven. Het onderzoek naar de toedracht loopt immers nog. “En de piloten, vliegen die weer?’’, vraagt een dame in de zaal belangstellend. Eichelsheim zegt van wel. De vraag waarom ze nou zo nodig bij die hoogspanningskabels moesten

vliegen, beantwoordt hij ook. “Juist omdat ze een gevaar vormen voor helikopters is het belangrijk die draden te herkennen.” Zaken in perspectief plaatsen, levert een forse bijdrage aan het creëren van veiligheid. Bijvoorbeeld voor de grondtroepen in Uruzgan. Zo tonen de beeldopnamen van een Apache die het publiek voorgeschoteld krijgt, mensen in witte en zwarte gewaden, ogenschijnlijk een familie met kinderen. De vliegers zien echter aan de lengte van de in blanke lappen gehulde personen en aan hun manier van bewegen dat het hier mannen en dus zo goed als zeker Talibanstrijders betreft. “We trainen onze mensen om zoiets te herkennen”, zegt de Apachecommandant. “Want op deze manier plaatst de Taliban bijvoorbeeld bermbommen.” Wat dat aangaat toont de zaal zeker begrip voor de geluidover-

last tijdens laagvliegen, om te sluipen en tactisch te opereren, en in de avonduren om te oefenen in het donker. Iets dat in de praktijk in Afghanistan veelvuldig gebeurt. “De luchtmacht is

zich ervan bewust dat vliegers met hun toestellen hinder veroorzaken”, zegt het hoofd Bureau Geluidhinder, Zonering en Rapportering, luitenant-kolonel Hendrik Faber. “Daarom spreiden we

oefeningen zoveel mogelijk over het hele land. Verder vermijden we gevoelige punten, zoals weilanden met paarden of kooieenden. Waar mogelijk wordt getraind in het buitenland.”

SYMPOSIUM MEDEZEGGENSCHAP IN OIRSCHOT OP 4 JUNI

SAMEN AAN DE SLAG OIRSCHOT - Defensie werkt hard aan verbetering van de medezeggenschap in de dagelijkse praktijk. Het gaat hierbij vooral om een verandering van onze gezamenlijke cultuur, houding en gedrag. Het is belangrijk dat deze gewenste verandering binnen de gehele defensieorganisatie kracht wordt bijgezet. Daarom zal op 4 juni in de filmzaal van de legerplaats Oirschot een bijeenkomst worden gehouden, gericht op deze cultuurverandering. De staatssecretaris van Defensie en de top van alle defensieonderdelen presenteren op deze

dag een tastbaar commitment voor de realisatie hiervan. Zelf kunt u actief bijdragen en reage-

ren via een open forumdiscussie met ervaren MC vertegenwoordigers, Commandant der Strijd-

Dat kan natuurlijk niet altijd. Daarom is het belangrijk over het Maas en Waalgebied te beschikken. Het ligt niet alleen in de buurt van het op Gilze-Rijen gestationeerde 301, maar bevat ook open delen en is geschikt om onder de vijftig meter te vliegen. Dat alles maakt het volgens Eichelsheim een belangrijk en onmisbaar stukje land. De Koninklijke Luchtmacht heeft voor alle typen helikopters twaalfduizend vlieguren ter beschikking. Daarvan wordt rond de twintig tot dertig procent opgebruikt in Nederland. Aan laagvliegen besteden de helikopters gezamenlijk 1500 uur, waarvan vijfhonderd in het Maas en Waalgebied. Eichelsheim: “We vliegen niet zomaar wat. Veranderingen in het gebied brengen we in kaart, bijvoorbeeld waar nieuwe obstakels staan of boeren velden hebben ingezaaid. Daar houden we zoveel mogelijk rekening mee. Want écht waar, niemand wil dat bewoners last van ons hebben of schade oplopen. Wij zeker niet.”●

krachten generaal Peter van Uhm en Hoofddirecteur Personeel luitenant-generaal Hans Leijh. Per diensteenheid zijn de commandant dan wel het hoofd en leden van de medezeggenschapcommissie uitgenodigd. Het in gezamenlijkheid deelnemen aan deze dag is immers de basis voor verder resultaat. Uw deelname kunt u - o.v.v. uw naam, naam eenheid/medezeggenschapscommissie kenbaar maken vóór 30 mei per e-mail aan: bazdpbhdp.hdp.al. [email protected]. Voor eventuele vragen kunt u bellen naar 070 339 66 44. Start om 12.00 uur met ontvangst en gezamenlijke lunch. Einde 18.00 uur.●

Wachtmeester Cees (midden) en kapitein Rene (rechts) van het PRT geven de commandant van de politiepost enkele tips over het fouilleren mee.

22 mei | Pagina 5

TARIN KOWT - Voor de militairen van het Provincial Reconstruction Team is het essentieel om nauwe contacten te onderhouden met de lokale bevolking om projecten van de grond te krijgen. Geregeld brengen de Afghaanse burgers een bezoek aan het PRT-huis op Kamp Holland. Maar de militairen trekken er zelf ook vaak op uit om ‘oogjes op het doel te krijgen’.

GOEDE CONTACTEN BASIS VOOR ELK PROJECT

PRT IN HET VELD TEKST EN FOTO’S: TLNT MARTIJN BRONKHORST

Kapitein René en adjudant Nico van Missieteam 4 van PRT 5, grijpen elke mogelijkheid aan om de poort uit te kunnen. Het is belangrijk dat zij zoveel mogelijk omgevingsbewustzijn opdoen, om projecten op de juiste plaats te kunnen realiseren. Tijdens een tweedaagse patrouille, geëscorteerd door een eenheid van de Bravo-compagnie van 45 Pantserinfanteriebataljon, brengen ze een bezoek aan verscheidene dorpjes, zuidwestelijk van Tarin Kowt. De insteek is om zoveel mogelijk contact te maken met de bevolking en informatie te verzamelen, waardoor ze optimaal kunnen inspelen op haar behoeften. GORTDROOG

Even bezuiden Tarin Kowt ligt het dorpje Ab Bordeh, aan de rand van een vrijwel drooggevallen rivier. Slechts een klein zielig stroompje probeert zigzaggend tussen enorme rotsblokken zijn weg te vinden, op de vlucht voor de meedogenloze zon. De uitgesleten oevers verraden echter dat het onschuldige riviertje zomaar tot een ‘Hulk’ kan uitgroeien. Slechts een paar weken geleden perste het zich nog met bulderend geweld door de vallei, daarbij grote stukken vruchtbaar land wegslaand. De stortvloed werd veroorzaakt door smeltende sneeuw in de hoge bergen van de Hindu Kush. Nu is het weer gortdroog in het gebied. Dat geeft vooral problemen op de hoger gelegen delen van het dorp. Reden voor René en Nico om er een kijkje te nemen. De komst van de patrouille wekt al snel de nieuwsgierigheid van enkele inwoners. René informeert bij een paar mannen naar de veiligheidssituatie in de omgeving. Het wordt duidelijk dat de OMF (Opposing Militant Forces) hier weinig voet aan de grond krijgen. “Zolang wij hier wonen, hebben jullie daar niets van te vrezen”, bezweert een van de dorpelingen. Adjudant Nico neemt het waterprobleem met een oude bekende door. “Deze man heb ik al vier keer gesproken in het PRT-huis, dus het is mooi dat we nu eens bij hem langskomen.” Nico ziet wel heil in het plaatsen van een aantal waterpompen om zo enige verlichting te brengen in het waterarme gebied. “Maar eerst moeten we uitvogelen wie hier de invloedrijke personen zijn. We proberen zoveel mogelijk dorpoudsten uit de omgeving bijeen te brengen in het PRT-huis”, legt hij de werkwijze uit. “Daar kunnen we gezamenlijk afspreken waar de pompen moeten komen en vermijd je dat er later conflicten ontstaan doordat sommigen zich te kort gedaan voelen.” Slechts enkele weken geleden denderde de rivier hier nog naar beneden. Grote stukken land werden verzwolgen door het water.

Terloops klagen enkele inwoners ook over de erbarmelijke toestand van de moskee. Het gebouw ziet er zwaar verwaarloosd uit en biedt niet genoeg ruimte. Nico zegt dat dit project maar even moet wachten. “Eerst water, dan zien we later wel weer verder.” Laat in de middag bereikt de colonne voertuigen het tweede doel van die dag: een Afghaanse politiepost boven op een kale berg. Die biedt een perfect uitzicht over de omliggende heuvels, waar bandensporen als littekens overheen lopen. De ISAF militairen worden als vrienden verwelkomd. De commandant van de post vertelt dat inwoners van deze streek die met de vijand heulen nog niet jarig zijn. Wachtmeester Cees, werkzaam bij de Koninklijke Marechaussee en in Uruzgan druk met het opleiden van Afghaanse agenten, grijpt het bezoek aan om te horen hoe het de dienders vergaat. “Ze hebben hun uniform aan, dat is al een pluspunt”, beseft hij. Aan de hand van een checklist informeert hij naar de stand van zaken. De postcommandant laat weten dat niet alle agenten voorzien zijn van een persoonlijk wapen. En ze kunnen wel wat meer munitie gebruiken. Ook de politieauto is hoognodig aan vervanging toe. Hij wijst naar een gedeukte pick-uptruck met twee lekke banden. Cees legt uit dat de commandant deze problemen moet aankaarten bij het Afghaanse bestuur. Als de wachtmeester vervolgens ingaat op de werkwijze van de agenten, blijkt dat zij hun functie professioneel invullen. De commandant vertelt dat ze veel in de omgeving patrouilleren.

“Zonder de steun van de bevolking zijn we nergens”, zegt hij. “Wij krijgen veel informatie van hen, zoals laatst, toen een lokale bewoner ons vertelde waar een IED lag.” PROPPEN

Om de agenten een kleine opfriscursus te geven, vragen René en Cees aan de commandant of hij er wat voor voelt om de komende nacht een Vehicle Checkpoint (VCP) beneden aan de weg in te richten. Zo kan Cees meteen controleren of de agenten het geleerde op de juiste manier in de praktijk brengen. Goed idee, vindt de commandant. Zodra het laatste licht is uitgedoofd, nemen drie Afghaanse agenten, met twee voertuigen en enkele militairen van de Bravo-compagnie, bezit van de weg. Lang houden ze het rustig. De Afghanen wagen zich niet in het pikkedonker op de ruige onverharde wegen. Maar zodra het eerste ochtendlicht het landschap beschijnt, komt het verkeer plotseling op gang en moeten de agenten vol aan de bak. Van beide kanten nadert het ene na het andere voertuig het VCP. Alle inzittenden worden grondig gefouilleerd, wat in Afghanistan een behoorlijk klus blijkt. Voertuigen worden namelijk zelden door slechts één persoon bemand. In een bestelbusje zitten meer dan twintig mannen op elkaar gepropt. Ook het dak dient als zitplaats. Even laait er een felle discussie op als blijkt dat ook de vrouwen gecontroleerd moeten worden. De voor dit doel inderhaast opgeroepen vrouwelijke korporaal kan de gemoederen niet tot bedaren brengen. Maar Cees is tevreden. “De agenten nemen hun werk serieus.” In een evaluatiegesprek met de commandant draagt hij nog enkele tips aan om het fouilleren te verbeteren. PORTEMONNEE

Dan staat de volgende klus voor het PRT alweer letterlijk voor de deur. De malik (dorpsoudste) van het nabijgelegen buurtschap Spin Ketcha is naar de post gekomen om met Nico en René te praten. Het PRT heeft een aantal maanden geleden geld verstrekt voor herstelwerkzaamheden aan een op water aangedreven graanmolen en een bijbehorende kleine waterkrachtcentrale voor het opwekken van elektriciteit. Nico en René besluiten de situatie ter plekke te gaan bekijken. Eenmaal daar treffen ze nog steeds een puinhoop aan. René voert een moeizaam gesprek met de malik over de te nemen stappen. De dorpsoudste wil meer geld, maar René is duidelijk in zijn oordeel: “Eerst dit karwei afmaken, voordat we opnieuw de portemonnee trekken.” Hij nodigt de malik uit binnenkort naar het PRT-huis op Kamp Holland te komen, om daar de situatie eens goed door te spreken. Dan moet de patrouille al weer verder, want René wil nog even een kijkje

Bij het Vehicle Checkpoint fouilleren de Afghaanse agenten iedereen die langskomt.

nemen in het schooltje aan de rand van het dorp. Een kakofonie van kinderstemmen zwelt aan naarmate de militairen dichterbij komen. Enkele leerkrachten zijn graag bereid wat uitleg te geven. Er blijken 210 kinderen les te volgen. René ziet alleen maar jongetjes rondlopen en informeert of er ook aan meisjes wordt lesgegeven. De onderwijzers antwoorden ontkennend. Ze zijn bang dat de Taliban de school vernielt als ze er ook de meisjes toelaten. “Maar hun broertjes nemen de boeken mee naar huis, zodat ze daar kunnen leren”, verklaren ze. “Hebben jullie wel voldoende lesmateriaal”, wil René nog wel weten. Eén leerkracht geeft aan dat ze dankzij EQUIP (education quality improvement programme), het nationale onderwijsprogramma in Afghanistan, over voldoende spullen beschikken. De school, die midden in een dorre kale vlakte staat, kampt wel met een watertekort. Inmiddels een bekend probleem voor Nico en René. OPKNAPBEURT

Wanneer de militairen weer naar de voertuigen lopen, worden ze begeleid door tientallen uitgelaten Afghaanse kinderen, die juist op dat moment vrij van school zijn. De patrouille moet nog één

locatie aandoen voor de terugkeer naar Kamp Holland. De genie wil graag de plek in een rivier bekijken waar vroeger een doorwaadbare plaats voor voertuigen bestond. Wellicht kan die met een aantal aanpassingen weer als zodanig gaan fungeren. Dan moet er wel een stuk muur wijken. Aan René de taak de eigenaar hiervan op te sporen en hem schadeloos te stellen. Even later waden de genisten met in hun kielzog Nico en René door het kniehoge water. Een plaatselijke bewoner weet echter te vertellen dat de mensen daar de oude situatie liever niet zien terugkeren. “Een aantal jaren geleden ontplofte er een bermbom. Er kwamen meer dan tien personen om”, zegt hij. De angst bestaat dat er opnieuw een aanslag plaatsvindt als de oversteek weer in gebruik wordt genomen. De genisten zien het evenmin zitten. Een opknapbeurt gaat veel te veel materiaal en tijd kosten. René kan het geld voor de schadeloosstelling in zijn zak houden. Dan is het tijd om terug te verplaatsen naar Kamp Holland. Met een flink pakket aan vergaarde kennis kunnen René en Nico aan de slag om de broodnodige projecten op te starten.●

22 mei | Pagina 6

KORT INTERNATIONAAL NIEUWS Concurrent voor satellieten ST. LOUIS - Boeing heeft van het Defense Advanced Research Projects Agency (DARPA) een eerste contract gekregen voor fase 1 van het Vulture luchtvaartuigprogramma. Dit moet resulteren in een nieuwe categorie vliegtuigen met een extreem uithoudingsvermogen. Het Vulture programma van DARPA haakt in op technologieën die nog in ontwikkeling zijn en moet uitmonden in een toestel dat vijf jaar achtereen op post kan blijven. Momenteel kunnen alleen satellieten gedurende meerdere jaren een zelfde dekking boven een vast gebied bieden. In de Vulture krijgen ze mogelijk een geduchte concurrent. Boeing slaat hiervoor de handen ineen met het Britse QinetiQ. Dit is bezig met het beproeven van een min of meer soortgelijk systeem voor het Britse ministerie van Defensie, dat wordt aangedreven door zonne-energie. Foto: Boeing●

CAESAR naar de woestijn

SIRIUS verruimt de blik HENGELO - Het eerste SIRIUS zoek- en volgsysteem bestemd voor de Canadese marine is onlangs onderworpen aan een Fabriek Acceptatie Test (FAT) in Hengelo. Dit exemplaar gaat naar het Combat Systems Training Centre in Halifax. Deze stad geeft ook zijn naam aan de klasse van de twaalf fregatten die met SIRIUS zullen worden uitgerust. Het betreft een passief infraroodsysteem dat tegelijk op twee golflengtes opereert en langeafstandswaarneming verschaft onder alle denkbare atmosferische omstandigheden. Als aanvulling op de radar is SIRIUS een elektro-optische sensor die niet kan worden gedetecteerd. De Koninklijke Marine heeft ook zo’n systeem besteld voor elk van haar vier LCF’s van de Zeven Provinciënklasse. Foto: Thales●

SIGMA fregatten voor Marokko HENGELO - De drie SIGMA (Ship Integrated Geometrical Modularity Approach) fregatten die bij de Koninklijke Schelde Groep voor Marokko in aanbouw zijn, worden uitgerust met sensors, en command & control systemen van Thales Nederland. Ze krijgen een TACTICOS ge-

LONDEN - Het Britse leger heeft een onbekend aantal Bushmaster 4x4 Infantry Mobility voertuigen besteld. De eerste daarvan komen uit de productie voor de Australische krijgsmacht om de hoge nood van de Britten te lenigen. Ze zullen worden uitgerust met elektronische tegenmaatregelen om IED’s te helpen neutraliseren, voordat ze in Afghanistan aan de slag gaan. De Bushmaster is de winnaar van een competitie vorig jaar waarin de Britten maar liefst negentien kanshebbers onder de loep namen. Uiteindelijk bleven de Golan van het Israëlische Rafael, de Cougar van het Amerikaanse Force Protection en de Bushmaster over. Tijdens een laatste serie beproevingen in november 2007 scoorde het Australische product het hoogst bij de Britten. De Aussies zelf bestelden er aanvankelijk slechts driehonderd, maar inmiddels is het aantal orders uitgegroeid tot zevenhonderd. Foto: Kpl. Hamish Patterson●

vechtsleidingsysteem, een SMART-2 Mk 2 waarnemingsradar en een LIROD Mk 2 volgradar. Verder een KINGKLIP sonar en een identification friend of foe systeem. Het eerste schip van het trio, dat over aanvullende commandofaciliteiten en accommodatie beschikt, wordt 105 me-

ter lang, de andere twee 98, met een waterverplaatsing van 2100 ton. Daarmee zijn ze beduidend groter dan de drie SIGMA korvetten die de Schelde voor de Indonesische marine heeft gebouwd. Hun aflevering staat gepland tussen medio 2011 en 2012. Foto:

RIYADH - De Nationale Garde van Saoedi-Arabië gaat drie regimenten artillerie met het CAESAR 155 mm gemechaniseerd geschut van Nexter uitrusten. Het betreft in totaal tachtig stukken, waarvan er zes in reserve worden gehouden en twee zullen dienen voor opleidingsdoeleinden. De CAESARs moeten de huidige 155 mm M198 en 105 mm M102 getrokken artillerie van de Saoediërs vervangen. Waar de 72 door het Franse leger bestelde vuurmonden gebaseerd zijn op de nieuwe Sherpa trucks van Renault (zie foto), gebruikt de Garde een Mercedes Benz als platform. De Saoedische kanonnen worden voorzien van het Thales ATLAS C41 vuurleidingssysteem. De naam CAESAR staat overigens voor Camion Equipe d’un Systems d’ARtillerie. Thailand heeft er inmiddels ook zes van besteld. Om een compleet regiment uit te rusten, zou het er echter nog eens achttien moeten kopen. Foto: Nexter●

Thales●

Bushmaster steeds populairder

Colombia versterkt luchtvloot BOGOTA - De Colombiaanse luchtmacht gaat de gelederen versterken met vier EADS CASA C-295 transportvliegtuigen. Dit twin-turboprop toestel is een verlengde versie van de CN-235. Het kan ruim negen ton aan vracht vervoeren en heeft slechts 320 meter nodig om te landen en 670 om op te stijgen. Dat betekent dat het in staat is dicht bij het front of crisisgebieden te opereren. Buurland Venezuela kan alleen maar jaloers toekijken. Dat bestelde tien exemplaren in april 2005, maar de VS staken een stokje voor TEKST: WIEBREN TABAK

de levering, vanwege de onmin met president Hugo Chavez. Ze konden dat doen omdat er Amerikaanse onderdelen in zitten. Inmiddels heeft de C-295 wel elders in de wereld ruime verspreiding gevonden. Naar verluidt staan ook nog Boeing 767, Beechcraft King Air 350 en Cessna 208 transportvliegtuigen op het wensenlijstje van de Colombianen. Daarnaast willen ze hun Israëlische Kfir jachtbommenwerpers en UH-60 Black Hawk helikopters moderniseren. Foto: EADS●

22 mei | Pagina 7

EERSTE VRIJWILLIGERSDAG PERSONEELSVERENIGING MVO SMAAKT NAAR MEER

DEKAATJES heten de gratis advertenties in de Defensiekrant. De tekst van een Dekaatje mag niet langer zijn dan veertig woorden en kan alleen schriftelijk of per e-mail worden ingediend. Plaatsing geschiedt zo spoedig mogelijk. De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud, noch voor de gevolgen van de plaatsing. Op de envelop of in de email graag ‘Dekaatje’ vermelden. Dekaatjes kunnen worden ingestuurd naar de Defensiekrant, postbus 20701, 2500 ES Den Haag of [email protected], onder vermelding van naam, adres, woonplaats eventueel telefoonnummer, onderdeel en registratienummer. Let op: de Defensiekrant wordt iedere week ook op internet gepubliceerd. Uw gegevens, zoals telefoonnummer en adres, kunnen door zoekmachines worden gevonden.

‘In plaats van bowlen’ SCHEVENINGEN - “Je bent hun lichtpuntje voor één dag”, zegt Esther van der Vet van de directie Financial Control. Met als ‘springplank’ de Prinses Julianakazerne, liet zij zich vorige week in Den Haag van haar allerbeste kant zien door mee te doen aan de eerste vrijwilligersdag van Meer Vriendschap Onderling (MVO). Dat is de voor burgers en militairen bestemde personeelsvereniging van Defensie. Het evenement lokte maar liefst vijftig vrijwilligers. Ze staken de handen uit de mouwen bij de Dierenambulance, de Stichting Nationale Dierenzorg, de Kesslerstichting voor dak- en thuislozen en de Stichting Respect Zorggroep Scheveningen.

WONINGEN De korte ‘cursus’ in het maken van droogbloemboeketten leverde kleurrijke resultaten op.

TEKST: WENSLEY FRANCISCO - FOTO’S: WIL VAN DER TOGT

Bij de Stichting Respect Zorggroep Scheveningen, die ouderen met een lichamelijke beperking en met een lichte vorm van dementie de helpende hand toesteekt, maakten de MVO’ers zich verdienstelijk door met bewoners te wandelen. Maar ook door ze een korte ‘cursus’ in het maken van droogbloemboeketten te geven en een bingo te verzorgen. In de kantine van het zorgcentrum legde een medewerkster de bejaarden eerst het doel van de bijeenkomst uit. De bloemstukken mochten niet worden meegenomen, maar moesten voor bezichtiging blijven staan, hield ze hen voor. De vrijwilligers deelden de benodigdheden uit en hielpen met de keuze van bloemen. Na intensief knutselen kwamen er veelkleurige exemplaren op tafel. “Dit werkt vooral positief voor de bejaarden die nooit bezoek krijgen van vrienden of familieleden”, merkte een vrijwilliger op. Bij de Dierenambulance deden de vrijwilligers van zich spreken door de paddock, het voorportaal van een weiland, vlak te maken, zodat de dieren er weer kunnen staan en er een parkeerplaats kan komen. De Kesslerstichting, die zich om het lot van dak- en Bij de Stichting Respect Zorggroep Scheveningen maakten de MVO-vrijwilligers zich verdienstelijk door met bewoners te gaan wandelen.

thuislozen bekommert, mocht evenmin mopperen. Dankzij Defensie liggen tuin en eetzaal er weer prachtig bij. Bij de Stichting Nationale Dierenzorg kwam de kwast er eveneens aan te pas en werden de plantenbakken gevuld. Hans Pouw van de Defensie Materieel Organisatie vond het initiatief van MVO een mooi begin. Hij pleitte ervoor om vrijwilligers via intranet van Defensie en TV West op te roepen in de toekomst mee te doen. Ook Hadja Yamaç van de directie Financial Control was in haar element. “Je weet zeker dat je de bejaarden helpt en ze krijgen weer eens een ander gezicht te zien.” Wat Van der Vet aangaat melden zich meer mensen bij MVO. “In plaats van bowlen op de saamhorigheidsdag, kan je ook iets voor anderen doen. De leiding zou dit soort activiteiten moeten stimuleren.” SUPERGESLAAGD

Aan het einde van de dag wisselden de vrijwilligers op de Prinses Julianakazerne in Den Haag ervaringen uit. Gemma van Elk van de Marechaussee vond het geweldig om iets voor een ander te hebben kunnen betekenen. “Volgend jaar weer.” Wat MVO betreft wordt de vrijwilligersdag inderdaad wegens succes geprolongeerd. Organisator Tyche den Heeten: “Het was supergeslaagd.”●

IN HET KORT HERINNERINGSMEDAILLE STEENWIJK - Ruim 80 militairen van het Operationele Ondersteunings Team (OOT) hebben op 15 mei in Steenwijk de Herinneringsmedaille Vredesoperaties ontvangen. Van december 2007 tot maart 2008 zijn ze ingezet als wachtversterkingspelotons op Kamp Holland en Kamp Hadrian. Commandant 43 Gemechaniseerde Brigade brigadegeneraal Kees van den Heuvel reikte de medailles uit. Tijdens de ceremonie werden twee minuten stilte acht genomen om de omgekomen militairen te herdenken.●

LUCHTMOBIEL AAN DE WANDEL SCHAARSBERGEN - De omgeving van de Oranjekazerne in Schaarsbergen vormt zaterdag 31 mei het decor voor de vijfde editie van de Falcon Walk. Dit wandelevenement van 11 Luchtmobiele Brigade is bedoeld voor al het defensiepersoneel. De routes lopen door natuurgebieden en variëren in afstand van vijf tot veertig kilometer. Er kan individueel worden gelopen en in groepen. Voor gezelschappen die trainen voor de Vierdaagse, gelden speciale trajecten. Inschrijven op 31 mei op de Oranjekazerne. Meer op: www.falconwalk.nl of [email protected]●

TURKSE DIENSTPLICHT DEN HAAG - Nederlandse beroepsmilitairen met tevens de Turkse nationaliteit, krijgen geen vrijstelling van de Turkse dienstplicht. Dat meldde minister van Buitenlandse Zaken, Maxime Verhagen deze maand aan de Tweede Kamer die er eind maart bij hem op aandrong de kwestie aan te kaarten bij zijn Turkse ambtgenoot Ali Babacan. Ankara zondert alleen mensen met een

dubbele nationaliteit die in een ander land de dienstplicht hebben vervuld, uit van de Turkse dienstplicht. Omdat dienen in een beroepsleger vrijwillig is, krijgen beroepsmilitairen in landen waar de dienstplicht is afgeschaft of opgeschort, geen ontheffing●

UNDERWATER WARFARE CONTACTDAG DEN HELDER - In de grote collegezaal van Enyshouse bij het KIM wordt op donderdag 19 juni de Underwater warfare contactdag gehouden. De titel luidt: (un)awareness underwater. Het evenement beoogt binnen Defensie hernieuwde aandacht te krijgen voor de underwater battle space. Doelgroep zijn officieren, onderofficieren en burgermedewerkers betrokken bij oorlogvoering onderwater. Naast de operationele dienst is de dag ook waardevol voor (wapen)technisch personeel. Opgave voor 6 juni per bericht of email aan MDTC. Meer info: MDTC SME UWW LTZ 1 P. Dröge (52060), Email: [email protected]●

ERETEKEN VOOR VS OVERSTE TAMPA - Vanwege zijn cruciale rol in de planning van U.S. luchttransporten voor het Nederlandse contingent in Afghanistan is onlangs het Ereteken van Verdienste in zilver verleend aan luitenant-kolonel A.S. Ross van het Amerikaanse leger (r). De uitreiking door brigadegeneraal Hans Hardenbol (Senior National Representative) vond plaats op MacDill Air Force Base in Tampa.●

KIRGIZIËRS OP DE BEEN ARNHEM - Een aantal jaren geleden diende Jan van Bremen als militair in Kirgizië. Daar kwam hij in aanraking met de Babushka foundation, een kleine organisatie die zich inzet voor de ouderen, vooral vrouwen, in deze voormalige Sovjetstaat. Ze hebben vaak grote moeite om de winter door te komen. Ook letterlijk, want in de spekgladde straten kunnen ze slecht uit de voeten. Van Bremen wil hen helpen met antislipnetjes voor onder de schoenen à N 10,- p.stk. om zo hun mobiliteit te vergroten. Storten kan op rekening ABN/AMRO 429616465 van stichting Elnura (www.elnura.nl) te Arnhem o.v.v. ‘Op de been’. Meer info: http://idealen.trouw.nl/idealen/ laatste/houdt-ouderen-kyrgyzstan-been.●

Te koop: Alkmaar, Suze Groenewegstraat 50, keurig onderhouden eengezinswoning. Bjr 1989. Ind: woonkmr, open keuken, hal, toilet. Voortuin: berging, gelegenheid voor auto. Grote achtertuin. 1e verd.: badkmr met douche, mogh 2e toilet, 3 slpkmrs. 2e verd.: zolder. Vr.pr. N 195.000,- k.k. Info: www.dappervanaalst.nl, tel: 072 - 520 20 51. Te koop: Breda, Marksingel 46, in centrum met eigen parkeerplek, gloednieuw appartement (108m2) met voor- en achtertuin, Siematic keuken met werkeiland, grote lichte woonkamer, 2 slpkmrs, badkmr met ligbad en douche. Vr.pr. N 309.000,- k.k. Zie www. funda.nl Te koop: Gilze, Kruithoorn 34, vrijstaande woning nabij natuurgebied, gunstig t.o.v. Vlb. Gilze-Rijen en uitvalswegen. Ind.: hal, toilet, woonkmr, werkkmr, keuken, berging, serre. Tuin o.h.Z, dubb. garage. 1e verd.: 3 slpkmrs, badkmr. Zolder v.v. w/k water. Bjr.1976, inh. 635m2, opp 787 m2. Vr.pr. N 465.000,- k.k. Info, www.zande.nl of www.funda.nl Te koop: Rotterdam, Volmarijnstraat 155, herenhuis. Opp. 250 m2. I.z.g.s. Groot souterrain geschikt als bedrijfsruimte met eigen ingang, douche en toilet, vloerverwarming. Dakterras. Woonhuis 5 grote kamers. Vr.pr. N 429.000 k.k. Open dag 17 mei. Info: www. funda.nl of makelaar 010 - 241 20 33. Te huur gevraagd: Stel eind 30, zonder kinderen zoekt woonruimte. Vanaf 08-2008, voor 9 tot 12 maanden, in of 20 km rond Utrecht. Dit als overbrugging verkoop- aankoop nieuwe woning bij overplaatsing. Huurprijs N 700 - 900 incl. per maand. T: 06 - 242 561 19 / 070 - 368 40 42 @: j.j.m.warmerdam@ zonnet.nl

DIVERSEN Gevraagd: Bretels uit PGU (groene rekbare) die niet meer door uzelf gebruikt worden. Inf. [email protected] of 06 - 512 815 35. Aangeboden: Voor liefhebber vele jaargangen van het blad ‘Herkenning’ p.n.o.t.k. Info J.L. Dekker tel. 06 - 102 059 25 of j.l.dekker@ home.nl

RECREATIE

MEDAILLE-UITREIKING UNIFIL WILLEMSTAD - De opvarenden van Hr.Ms. Amsterdam ontvingen vorige week de Herinneringsmedaille voor Vredesoperaties, voor hun inzet in UNIFIL, op een bijzondere locatie. Waar scheepsbemanningen normaliter hun onderscheiding in Den Helder krijgen, gebeurde dit nu in Willemstad, Curaçao. De medailles werden uitgereikt door de Commandant der Zeemacht in het Caribische Gebied, commandeur Peter Lenselink, en de vertegenwoordiger van Nederland in de Nederlandse Antillen, Rob Vermaas (zie foto).●

Te huur: Prive appartement (max 5 pers) met hotelfaciliteiten. www.kleinwalsertal.nu Te huur: Texel, 2-3 pers bungalow/appartement nabij natuurgebied. Inf.: 06 -120 369 26. Te huur: 6 persoons Doerak 780 AK motorjacht aan defensiemedewerkers v.a. N 350.p.w. Borg en eigen risico, N 150,- . Voor verhuur vanuit Sassenheim (Kagerplassen) Ben Leijerweert, tel. 0252 - 37 52 30 of 06 - 522 811 17. Zie www.deboet.info of op defensie intranet onder DMO/Service/ontspanning. Te huur: 6 persoons Doerak 780 AK motorjacht aan defensiemedewerkers v.a. N 350.p.w. Borg en eigen risico, N 150,- . Voor verhuur vanuit Brabant Pieter Schenk, tel. 0162 43 28 41 of 06 - 518 987 64. Zie www.deboet.info of op defensie intranet onder DMO/ Service/ontspanning. Te huur: Texel, 6 persoons luxe bungalow op park De Krim. V.v. alle luxe en vrije toegang binnen- en buitenbad. Nog vrij mei, juni, sept t/m dec. Inl.: 06 - 167 920 00 liefst na 18.00 uur of via [email protected]●

NATIONALE TAPTOE

22 mei | Pagina 8

VIJF VRAGEN AAN...

Claire Rosier Echtgenoot Martijn, sergeant bij de landmacht, sneuvelde eind augustus vorig jaar in Afghanistan door een bermbom. Bijna vijf maanden terug beviel ze van haar vierde kind, Tyra. Hoe gaat het met u en de kinderen? “We hebben het nog steeds moeilijk. Bij het sneuvelen van Dennis van Uhm kwamen alle herinneringen aan Martijn weer op. Ik dacht bijvoorbeeld aan het moment dat het Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk ’s nachts bij mij aanbelde. Verder heb ik direct het condoleanceregister van Defensie voor Dennis getekend. Tja, ik weet precies hoe het allemaal werkt en hoe je je voelt als een dierbare sneuvelt. Een paar weken voor het sneuvelen van Dennis was generaal Van Uhm bij me op bezoek. Hij leefde enorm met ons mee en zei: ‘dit hoop ik nooit mee te maken’. En dan komt een paar weken later zijn eigen zoon om. Bizar…” Krijgt u nog steeds begeleiding door het Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk (DCMBW)? “Ja.” Waar bestaat die uit? “Ze helpen me met van alles te regelen. Ze hebben destijds het condoleanceregister bij me gebracht; één keer per week praten we en helpen ze me met de kinderen. Ik ben heel tevreden met de hulp van het Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk, anders had ik heel veel problemen gehad. Externe psychologen snappen Defensie niet. Een DCMBW’er wel en ook begrijpen ze mij goed. Ze weten hoe alles werkt.” Volgt u de ontwikkelingen rond de intussen verlengde missie van de Nederlanders in Uruzgan? “Ja, nog steeds, maar niet elke dag. Als ik wat hoor, zoek ik het gelijk op internet op en kijk naar het nieuws. Ik leef enorm mee. De missie is een deel van mijn leven. Dat zal ook met de verwerking van het verlies van Martijn te maken heb-

ben. Het valt me wel op dat je op tv alleen de negatieve dingen ziet. Nederland moet trots zijn op die jongens. Ze hebben het niet makkelijk. Te veel negatieve aandacht is niet goed.”

ROTTERDAM - De inmiddels al weer 54ste editie van de Nationale Taptoe vindt dit jaar plaats van 24 t/m 28 september in Ahoy Rotterdam. Met voor defensiemedewerkers als extraatje een korting die kan oplopen tot twintig procent. Kaartjes bestellen is mogelijk tot 15 juni. De Nationale Taptoe staat tot ver buiten de landsgrenzen bekend als een muzikaal evenement van wereldklasse. Nederland behoort samen met Schotland (Edinburgh) en Canada (Halifax) tot de top drie. Ook dit jaar valt er twee uur lang weer volop te genieten, met speciale aandacht voor de Nederlandse militaire topsport. In de voorstelling zijn muziek, choreografie, dans, licht en andere speciale effecten perfect op elkaar afgestemd. Van Nederlandse kant doen mee de Kapel van de Koninklijke Luchtmacht met Drumfanfare, de Marinierskapel der Koninklijke Marine, het Fanfarekorps Koninklijke Landmacht/Bereden Wapens en het Fanfarekorps van de Nationale Reserve. De burgerinbreng bestaat uit de Douaneharmonie. De internationale deelnemers komen uit Frankrijk, België, Zwitserland, Portugal en Canada. Om per voorstelling plaats te kunnen bieden aan vijfduizend bezoekers is de hoofdtribune dit jaar verder uitgebreid. Wie daar een plek wil bemachtigen, moet er N 37,50 voor neertellen. Een kaartje voor de eerste rang kost voor volwassenen N 30,- , voor kinderen en groepen vanaf tien personen N 27,-. Voor rang twee betaalt men respectievelijk N 25,- en N 22,-. Mensen met een rolstoel en hun begeleiders zijn N 25,- p.p. kwijt. Defensiemedewerkers en postactieven kunnen de voorstellingen op donderdag 25, zaterdagmiddag 27, en zondagmiddag en -avond 28 september bijwonen voor 25 euro op rang 1 en 20 euro op rang 2. De avondvoorstellingen vangen aan om 20.00 uur, de matinees om 14.30 uur. Meer op: www.nationaletaptoe.nl. Via deze site is ook een bestelkaart te downloaden. Dat kan ook via http://intranet.mindef.nl/portaal/actueel/nieuws/nieuwsberichten/2008/mei/20080508_taptoe2008.aspx. Foto: Richard Frigge-AVDD●

Onderhoudt u nog contact met de eenheid van Martijn? “Ja. Ik ben een paar weken geleden bij de genie op de kazerne in Wezep geweest. Daar stond een bank die Martijn in Uruzgan niet had kunnen afmaken. Die is naar Nederland gebracht en daar afgemaakt. Nu staat hij in mijn achtertuin; de kinderen zitten er veel op. Het is iets bijzonders voor me. Als er iets is, kan ik altijd met de eenheid van Martijn bellen, 111 Pantsergeniecompagnie. Heel prettig. Ik ben supertrots op ze.”●

DEN HAAG - Assassin’s Creed is, zo juichte pr bureau Media Topic, het best verkochte spel van Ubisoft voor de Xbox-360 en Playstation 3. Nu is de game ook op de markt gebracht voor de PC en dat onder de noemer Director’s Cut Edition. Dat houdt onder meer in dat er vier nieuwe missies inzitten, waarmee je Jeruzalem van 1191 (derde kruistocht) moet zien te overleven. Je bent daarin Altair, de onverschrokken doder (assassin), die de markt van de stad in enkele ogenblikken omtovert tot zijn gevechtsterrein. Voor deze versie van Assassin’s Creed worden wel heel wat eisen aan de PC gesteld. Een dual core processor van 2.6 Ghz (Intel Pentium) of een amd Athlon 64 X2 3800+ is toch wel het minste en de videokaart moet het neusje van de zalm zijn. Een spel dus voor echte gamers. Assassin’s Creed voor de pc is voor rond de 45 euro te koop. Tekst: Evert Brouwer●

Geschiedenis van een Indië-eskadron AMERSFOORT - De 2e afdeling van het Regiment Huzaren, Huzaren van Boreel en daarvan het dienstplichtige 2e eskadron. Ze werden naar Indië gestuurd om er tussen 1947 en 1950 te vechten.

Zoals tijdens de Tweede Politionele actie, toen ze als verkenningseenheid waren toegevoegd aan de Mariniersbrigade. In het ruim 470 pagina’s tellende ‘Tropenjaren, Ploppers en Patrouilles’ tekende Jacques Bartels op hoe het de mannen in die jaren verging. Eskadronscommandant was majoor J.A.C. Bartels, de latere legerkorpscommandant en tevens de vader van de auteur. Die kreeg na het overlijden van zijn vader eind 1992 een uitnodiging voor de reünie van diens oude Indië-eskadron. Daar groeide het idee om de herinneringen van deze eenheid op papier te zetten. Aan de hand van honderden door Bartels verzamelde brieven, dagboeken, archiefstukken van het NIMH, het Nationaal Archief, het Centraal Archieven Depot, het Cavaleriemuseum en Bronbeek ontstond zo uiteindelijk ‘Tropenjaren, Ploppers en Patrouilles’. Daarin zoomt Bartels in op de periode in West-Java van november 1947 tot de verplaatsing naar Oost-Java in juni 1948. Ook het verblijf daar tot de Tweede Politionele Actie van 16 december 1948 komt aan bod, evenals de actie zelf, die tot 4 januari 1949 duurde. OostJava vanaf die datum tot het staakt-het-vuren op 11 augustus 1949 vormt een aparte episode in het boek. Evenals de daaropvolgende periode tot de thuiskomst in april 1950. Ontberingen, vuurcon-

Eindredactie: Wiebren Tabak (070 - 318 66 77) Redactie: Evert Brouwer (070 - 318 83 30) Jack Oosthoek (070 - 318 83 41) Monique van Rijen-Bos (070 - 318 83 74) André Twigt (070 - 318 83 36) Redactiesecretariaat en administratie: Marianne Beck

E-mail: [email protected] Bezoekadres: Spui 32, 2511 BS Den Haag Postadres: Postbus 20701, 2500 ES Den Haag, MPC 58B

tacten, tropische ziekten, gewonden en het sneuvelen van veertien maten. Dit alles passeert de revue in een uiterst verzorgd stuk geschiedschrijving. Zo zie je maar waar al die bewaarde herinneringen toe kunnen leiden. Bartels roept daarom op papieren en foto’s uit vervlogen jaren niet weg te gooien, maar in te leveren bij het Nederlands Instituut voor Militaire Historie, Postbus 90701, 2509 LS in Den Haag. De Bataafsche Leeuw geeft ‘Tropenjaren, Ploppers en Patrouilles’, voorzien van zo’n 180 foto’s uit. Een gebonden exemplaar in huzarenblauwe kaft kost N 25,- ISBN: 978 90 6707 633 3. Tekst: Monique van Rijen-Bos●

Ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog DEN HAAG - De periode ’40-‘45 liet bij de Nederlanders die de bezetting meemaakten een onuitwisbare indruk achter. In zijn ‘Ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog’ heeft Telegraafjournalist Charles Sanders een selectie uit vierduizend persoonlijke verhalen die de lezers van zijn krant over die jaren instuurden, gebundeld. Steeds ingeleid door een vraaggesprek - twaalf in totaal - met markante figuren. Sanders begint met het laatste interview dat de Soldaat van Oranje Erik Hazelhoff Roelfzema kort voor zijn dood aan hem gaf. Dat is ook het enige

en het Orkest van de Koninklijke Luchtmacht, Zwolle 31 mei: ‘Hollywood in Concert’ met Lee Towers en het Orkest van de Koninklijke Luchtmacht, Drachten 31 mei & 1 juni: Landmachtdagen, Oirschot 4 juni: Concert Fanfarekorps Koninklijke Landmacht ‘Bereden Wapens’, Eindhoven 5 juni: ‘Hollywood in Concert’ met Anita Meijer en het Orkest van de Koninklijke Luchtmacht, Uden 6 juni: ‘Hollywood in Concert’ met Anita

Hoofd Defensiemedia Ellen Eggink (070 - 318 83 35)

Defensiesite: www.mindef.nl

hoofdstuk dat die typische Telegraafstijl ademt. Daarna wordt de verteltrant soberder. Het boek een chique uitgave van House of Knowledge brengt het verhaal van doorsnee Nederlanders: meestal kinderen, soms volwassenen. Het uitbreken van de oorlog, het alledaagse leven onder de bezetter, razzia’s, Jodenvervolging (‘Met de laatste trein mee’ vormt in dat opzicht een schrijnend verhaal), enkele menselijke daden van Duitse soldaten, de Slag bij Arnhem, het bombardement op Nijmegen, hongertochten en de bevrijding… weinig blijft onbesproken. Opvallend is dat na al die jaren het hardnekkige misverstand (‘Liever geen Jehovagetuige’) als zouden de geallieerden met hun voedseldroppings eind april begin mei 1945 Zweeds wittebrood hebben uitgestrooid nog steeds bestaat. Dit brood was echter in Nederland gebakken van meel dat werd aangevoerd door drie schepen van het Zweedse Rode Kruis. Hoe dan ook heeft Sanders een zeer lezenswaardig boek geproduceerd, dat ruime verspreiding verdient en een nog zorgvuldiger eindredactie. ‘Ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog’ bevat ook een hele reeks zwart-wit foto’s en telt 234 pagina’s. De prijs bedraagt N 23,95. ISBN 978-908510-5-336. Tekst: Wiebren Tabak●

DEFENSIE EVENEMENTENKALENDER De verkorte versie van de Defensie Evenementenkalender vermeldt voor de komende tijd de volgende evenementen: 23 mei: ‘Hollywood in Concert’ met Lee Towers en het Orkest van de Koninklijke Luchtmacht, Bergen op Zoom 24 mei: ‘Hollywood in Concert’ met Lee Towers en het Orkest van de Koninklijke Luchtmacht, Cuijk 29 mei: ‘Hollywood in Concert’ met Lee Towers en het Orkest van de Koninklijke Luchtmacht, Groningen 30 mei: ‘Hollywood in Concert’ met Lee Towers

De Defensiekrant is een wekelijkse uitgave van de directie Voorlichting & Communicatie van het Ministerie van Defensie bestemd voor het gehele Defensiepersoneel.

Telefoon: (070) 318 83 26, via het militaire net: 501, tst. 88326 Fax (070) 318 74 32

LEZEN & GAMEN Assassin’s Creed nu ook op de PC

Colofon

Meijer en het Orkest van de Koninklijke Luchtmacht, Uden 7 juni: Concert Fanfarekorps Koninklijke Landmacht ‘Bereden Wapens’, Wezep 7 juni: ‘Hollywood in Concert’ met Anita Meijer en het Orkest van de Koninklijke Luchtmacht, Uden 7 en 8 juni: Wajangvoorstelling in Museum Bronbeek, Arnhem Voor meer informatie surf naar www.defensie.nl en klik via ‘Actueel’ op de link Evenementen. Voor veel medewerkers van Defensie ook bereikbaar via intranet.●

De inhoud van de artikelen in de Defensiekrant hoeft niet noodzakelijkerwijs de mening van de minister van Defensie of de krijgsmachtleiding weer te geven. Ingezonden brieven dienen betrekking te hebben op eerder in de Defensiekrant geplaatste artikelen. Zij geven uitsluitend de mening van de inzender weer en kunnen door de redactie worden bekort. Overname van artikelen of delen daarvan is alleen toegestaan met toestemming van de redactie. Aan rechtspositionele informatie kan geen recht worden ontleend. Deze informatie wordt in algemene bewoordingen en met terzijde lating van details weergegeven. Voor volledige informatie wordt verwezen naar de officiële stukken. Abonnementen: Per jaar N 13,61. Voor het buitenland N 15,88. Opgave schriftelijk bij administratie Defensiekrant (zie boven), in het geval van een dienstabonnement. Particuliere abonnees kunnen zich opgeven bij: Abonnementenland, postbus 20, 1910 AA Uitgeest, tel. 0900 - 226 52 63 of www.aboland.nl, waarna een acceptgirokaart wordt toegezonden. Adreswijziging: Het verdient aanbeveling adreswijzigingen vroegtijdig en uitsluitend schriftelijk op te geven; het kost enkele weken voor het nieuwe adres in het verzendbestand is opgenomen. Layout: Theo Olsthoorn (UnitedGraphics, postbus 659, 2700 AR Zoetermeer) Druk: DeltaHage, Den Haag ISSN: 0167-0808