Beter door groen EEN TRENDVERKENNING NAAR EEN DUURZAME SAMENHANG TUSSEN GROEN EN GEZOND

1

Beter door groen EEN TRENDVERKENNING NAAR EEN DUURZAME SAMENHANG TUSSEN GROEN EN GEZOND

VOORWOORD Zuid-Holland is de meest verstedelijkte provincie van Nederland. Veel inwoners bevinden zich de gehele dag in een stedelijke omgeving. Groen, ruimte en rust lijken dan ver weg. Toch heeft Zuid-Holland plaatsen waar je rust en ruimte kunt ervaren en waar de groene omgeving je kan losmaken van de hectiek van alledag. Groen waar je ook kunt bewegen om bij te dragen aan je gezondheid. En vaak dichterbij dan je denkt. De afgelopen jaren heeft Zuid-Holland flink geïnvesteerd in de natuur om de steden en de toegankelijkheid via wandel-, fiets- en vaarroutes. Met de partners in het programma ‘Groen doet goed’ zorgen we dat kinderen de stad uit gaan en daar een avontuur beleven. De nabijheid van groen en natuur heeft positieve effecten op de gezondheid en het welzijn van de mens. Eigenlijk weten we dit wel, maar toch is er nog iets extra’s nodig om de verbinding tot stand te brengen in de praktijk. In het voorjaar van 2015 organiseerden we een netwerkatelier over het thema Groen en Gezondheid. Vertegenwoordigers van provincie, gemeenten, gezondheidszorg, groen organisaties en burgers wisselden inzichten uit over de praktijk van het verbinden van groen en natuur aan gezondheidsopgaven. Hier werd de basis gelegd voor het Netwerk ‘Groen en Gezondheid ‘in Zuid-Holland. De komende jaren wil provincie Zuid-Holland samen met initiatiefnemers en betrokkenen een impuls geven aan het benutten van onze prachtige natuur voor onze gezondheid. Ik hoop dat deze publicatie u mag inspireren zelf de ZuidHollandse natuur te beleven en om initiatieven te ontplooien of te ondersteunen. November 2015 Rob Rutten, JSO George Postma, Lysias Jolanda Maas, VU Mark Mieras

J.F. (Han) Weber Gedeputeerde Energie, Natuur & Recreatie en Landbouw

4

5

INHOUD

1. Inleiding

6

2. Maatschappelijke opgaven rond

groen en gezondheid

8

3. Naar duurzame samenwerking rond

groen en gezond

10

4. Een praktisch weerbarstig vraagstuk

14

5. Kansen om te verbinden

16



19

Interviews

6. Ingrediënten van een succesvolle aanpak

44

7. De sprong voorwaarts

50



Checklist

52



Eindnoten en geraadpleegde literatuur

54

6

7

1.

Inleiding

Het verbinden van groen met gezondheid (en andersom) biedt interessante kansen voor het oplossen van hedendaagse maatschappelijke opgaven. Op verschillende plekken komen mondjesmaat steeds meer groene, gezonde initiatieven van de grond. Toch is de verbinding tussen groen en gezondheid nog lang niet vanzelfsprekend. Waar liggen kansen voor verbindingen tussen groen en gezondheid? En hoe komen we tot duurzame verbindingen tussen groen en gezondheid? Om antwoord te krijgen op deze vragen hebben we gesprekken gevoerd met verschillende koplopers en stakeholders die vanuit verschillende invalshoeken verbindingen leggen tussen groen en gezondheid.

Groen en Gezondheid

zondere, mensen vaak in een groenere omgeving

Uit een toenemend aantal studies blijkt dat een

wonen. Weinig onderzoek is nog gedaan naar de

groen ingerichte woon-, werk- of zorgomgeving

vraag of mensen ook gezonder worden als een

goed is voor de gezondheid van mensen. Uit

wijk groener wordt gemaakt.

het in 2009 afgeronde Vitamine G onderzoeksprogramma, een programma dat werd uitgevoerd

Groen is een krachtig instrument om de gezond-

door het NIVEL en Alterra, bleek onder andere dat

heid te beïnvloeden omdat het op verschillende

mensen met meer groen in hun woonomgeving

manieren werkt. Zo kan alleen het kijken naar

zich gezonder voelen en ook minder vaak bij de

een groene omgeving al helpen bij herstel van

huisarts komen met klachten als angststoornis-

stress en kan groen de sociale contacten, het

sen, diabetes en coronaire hartziekten1. De studies

bewegen en een gezonde ontwikkeling van

die in het kader van het Vitamine G onderzoeks-

kinderen bevorderen. Bovendien werkt groen

U vindt in deze publicatie enkele inspirerende voorbeelden van geslaagde

programma zijn uitgevoerd, staan niet alleen.

ook gunstig voor het afvangen van lucht-

koppelingen tussen groen en gezondheid. De interviews hebben ons

Een recent verschenen review, waarin al het

vervuiling, het tegengaan van hittestress en

geïnspireerd om de dynamiek van de trends die groen en gezondheid helpen

onderzoek naar de relatie tussen groen in de

het “vasthouden” en filteren van water. In de

verbinden hier te presenteren.

woonomgeving en gezondheid is opgezocht en

werkomgeving zien we dat groen de producti-

samengevat, laat zien dat mensen met meer

viteit kan bevorderen3 en in de zorgomgeving

groen in hun wijk een betere mentale gezondheid

zien we onder andere dat groen in en rondom

hebben en een lagere kans op sterfte2. Er moet

ziekenhuizen kan zorgen voor vermindering van

wel opgemerkt worden dat het hier cross-sectio-

ervaren pijn, stress en negatieve gevoelens.  

neel onderzoek betreft, waarbij op een moment de gezondheid van bewoners van wijken met weinig groen is vergeleken met de gezondheid van bewoners uit wijken met veel groen. Hierbij is middels statistische methodes rekening gehouden met het feit dat rijkere, en daarmee vaak ook ge-

8

9

2.

Maatschappelijke opgaven rond groen en gezond

Grenzen aan de groei van de gezondheidszorg

Er is echter nog geen vanzelfsprekende koppeling

Naar nieuwe toegevoegde waarde van

het aantonen van de maatschappelijke waarde

Het borgen en bevorderen van onze gezondheid

tussen het groene en het zorgdomein. Vanuit het

natuur en groen

van natuur alleen nog maar groter geworden.

kan veel beter. We zitten duidelijk aan de grenzen

groendomein wordt het thema gezondheid steeds

Groen- en natuurbeheerders zijn op zoek naar

De groensector verlegt de focus: natuur en groen

van wat we als maatschappij financieel willen en

meer opgepakt, maar vanuit de medische hoek

nieuwe perspectieven. In 1999 werd vanuit het

is niet alleen decoratief, is geen luxe product,

kunnen investeren in de klassieke gezondheids-

is de interesse voor de kansen die groen biedt nog

ministerie van Landbouw geconstateerd dat

maar kan oplossingen bieden voor maatschap-

zorg. De afgelopen veertig jaar zijn de zorguitga-

wisselend en afhankelijk van persoonlijke drive.

er steeds minder draagvlak kwam voor het

pelijke opgaven. Kortom, groen is van waarde.

ven elk jaar gestegen4. In 1972 werd 8% van het

Hiervoor zijn meerdere verklaringen. Het groene en

ecologische natuurbeleid. Om het draagvlak

Het komt erop aan die waarde expliciet te delen

bbp uitgegeven aan zorg. In 2012 is dit percentage

het zorgdomein hebben weinig natuurlijke verbin-

voor natuur te vergroten heeft het ministerie

en de verbinding te ontwikkelen. Interessante

gestegen naar 15,4%5. Willen we de zorg betaal-

dingen. Culturele en structurele verschillen kennen

ingezet op het aantonen van het maatschap-

verbindingen liggen bij thema’s zoals gezond-

baar houden, dan zijn andere strategieën wense-

een lange geschiedenis.

pelijk belang van natuur. Door de bezuinigingen

heid, participatie, werk en cultuur.

lijk. Preventie en leefstijl zijn daarbij essentieel.

die onder Bleker zijn ingevoerd is het belang van Natuurbeleid was lange tijd gericht op het

Een deel van de stijging in de zorgkosten is toe te

beschermen van de natuur tegen mens en samen-

schrijven aan de toename van het aantal mensen

leving. Het besef dat groen meerwaarde heeft

met chronische aandoeningen zoals obesitas,

voor de mens en meer kan bieden dan decor of

hart- en vaatziekten, alzheimer, diabetes en

habitat voor bijzondere soorten, is van recente

COPD. Op dit moment heeft ongeveer 32% van

datum. Medici en de ziektekostenverzekeraars zijn

de bevolking een chronische aandoening. De

in belangrijke mate georiënteerd op curatie en op

verwachting is dat dit percentage nog verder

individuen en minder op preventie en leefstijl. De

zal stijgen naar 40% in 20305. Door verbetering

organisatie en de financiering van zowel de me-

van leefstijl en preventie kan de prevalentie van

dische als de groene sector zijn gegroepeerd rond

deze ziekten worden teruggedrongen. Dat blijkt

deelspecialismen en in belangrijke mate gericht op

overigens geen gemakkelijke opgave. Leefstijl

het beheer van geld en goed. Hoe dan ook is de

duurzaam veranderen is geen sinecure. Groen kan

doorwerking van groene interventie op de gezond-

een belangrijk instrument zijn om in te zetten bij

heid onvoldoende voor een specifieke doelgroep te

het verbeteren van de leefstijl.

duiden. Volgens TNO vereist innoveren in de zorg een systemische en geïntegreerde benadering7.

‘Natuur en groen is niet alleen decoratief, maar kan oplossingen bieden voor maatschappelijke opgaven.’

10

11

3. Naar

duurzame samenwerking rond groen en gezond Naar nieuwe toegevoegde waarde van

Ontwikkelpunten bij samenwerking

Mensen zijn niet langer alleen de ontvanger

organisaties en (beleids)thema’s levert een

natuur en groen

Nieuwe definities van gezondheid leggen de nadruk

van zorg, maar dienen waar mogelijk het heft

bijdrage aan gezondheid. De trend binnen de

Groen- en natuurbeheerders zijn op zoek naar

op de veerkracht en de eigen regie en daarmee op

in eigen handen te nemen8. Dit wordt ook mooi

gezondheidszorg om van “one-drug-fits-all” 10

nieuwe perspectieven. In 1999 werd vanuit het

het belang van leefstijl en preventie. Mensen zijn

samengevat in het interview met oncoloog

naar meer gepersonaliseerde zorg te komen,

ministerie van Landbouw geconstateerd dat

niet meer alleen ontvanger van zorg, maar kunnen

Pieter van den Berg van Tergooi ziekenhuis te

biedt meer ruimte voor de leefstijl van mensen.

er steeds minder draagvlak kwam voor het

via hun leefstijl het heft in eigen handen nemen. Bij

Hilversum:

Bewust gedrag, de invloed van de omgeving,

ecologische natuurbeleid. Om het draagvlak

leefstijl en preventie gaat het niet alleen over “niet-

voor natuur te vergroten heeft het ministerie

roken, gezond eten en bewegen”. Werk, participatie,

“Dat we de natuur inzetten in onze behandeling,

persoon gerichte aanpak. De overheid heeft een

ingezet op het aantonen van het maatschap-

cultuur en een groen ingerichte leefomgeving kun-

dat zou je ook als een statement kunnen zien

belangrijke gedeelde verantwoordelijkheid voor

pelijk belang van natuur. Door de bezuinigingen

nen ook bijdragen aan de gezondheid van mensen

dat je je lot voor een deel in eigen hand kunt

het verbeteren van de sociale en economische

die onder Bleker zijn ingevoerd is het belang van

en daarmee aan geluk en welbevinden.

nemen. Patiënten hebben soms de neiging om

determinanten voor gezondheid.

en voeding worden onderdeel van een op de

hun hele hebben en houwen bij de dokter neer

het aantonen van de maatschappelijke waarde van natuur alleen nog maar groter geworden.

De huidige definitie van gezondheid die inter-

te leggen. Maar hun overlevingskansen zijn vaak

Groen-gedreven en minder aansluiting bij de

De groensector verlegt de focus: natuur en groen

nationaal gehanteerd wordt luidt: Gezondheid is

beter als ze zelf een stuk van de verantwoorde-

logica / drivers van de zorg

is niet alleen decoratief, is geen luxe product,

een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en

lijkheid nemen. Als ze stoppen met drinken of

De groensector pakt het thema groen en ge-

maar kan oplossingen bieden voor maatschap-

sociaal welzijn. Deze definitie is in 1948 door de

roken, als ze de stress uit hun leven verdrijven en

zondheid stevig op. Zo zetten partijen als IVN,

pelijke opgaven. Kortom, groen is van waarde.

WHO gelanceerd. In deze definitie wordt gezond-

gaan bewegen. Van oncologische fitness staat

FloraHolland, Vereniging Hoveniers en Groen-

Het komt erop aan die waarde expliciet te delen

heid als meer gezien dan de “afwezigheid van

onomstotelijk vast dat het verbetering oplevert.

voorzieners, Anthos, NL Greenlabel en platfor-

en de verbinding te ontwikkelen. Interessante

ziekten en gebreken”. Toch leidt de WHO-definitie

Met hun levensstijl kunnen mensen echt bijdra-

men als iVerde, De Vitale Groene Stad intensief

verbindingen liggen bij thema’s zoals gezond-

tot medicalisering. Inmiddels komen er vanuit

gen aan hun genezing of tijd van leven .”

in op het stimuleren van de inzet van groen voor

heid, participatie, werk en cultuur.

Nederland vragen om een verschuiving van de

9

de gezondheid en leefbaarheid. Ook vanuit de

definitie die meer gericht is op gezondheid en

Gezondheid is geen exclusief medisch vraag-

Topsector Tuinbouw & Uitgangsmaterialen wordt

gedrag. Machteld Huber lanceerde in 2011 de

stuk, mensen zijn zelf voor een groot deel

innovatie op het thema groen en welbevinden

volgende nieuwe definitie: Gezondheid is het

verantwoordelijk voor hun gezondheid. Door de

gestimuleerd. Recent onderzoek van Alterra en

vermogen zich aan te passen en een eigen regie te

omgeving gezond in te richten kunnen mensen

het RIVM laat echter zien dat er verschillende

voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en

gestimuleerd worden zich gezond te gedragen.

redenen zijn waarom de gezondheidssector het

sociale uitdagingen van het leven.

Het stimuleren van gezond gedrag vanuit alle

thema minder oppakt. Het praktisch uitvoerbaar

12

13

‘Door de omgeving gezond in te richten kunnen mensen gestimuleerd worden

maken is tot op heden een belemmering als ook

bruik en het resultaat van dat gebruik. Gedrags-

dat het vergoedingenstelsel weinig ruimte biedt

verandering moet een essentieel onderdeel wor-

voor een groen-witte verbinding. Daarnaast

den van de aanpak. In Twente was bijvoorbeeld

zijn er grote verschillen tussen het curatieve en

een mooi gezamenlijk programma opgezet om

preventieve veld. In elke sectie spelen andere

obesitas bij kinderen tegen te gaan. Echter:

mechanismen die belemmerend of bevorderend

“Bij de evaluaties bleken de patiënten van het

kunnen zijn voor groen. In elke sectie moet

Obesitascentrum nauwelijks gebruik te maken

innovatie anders worden aangepakt. Huisartsen

van de mogelijkheid om aan het multidiscipli-

werken. Hier zijn nog veel praktische belemme-

nog niet overtuigd is van het effect van groen.

pakken het thema niet op, mede omdat het niet

naire leefstijlprogramma deel te nemen. De

ringen. Onbekend maakt vaak onbemind. Onbe-

Dit komt ook naar voren in de interviews.

in de NHG-richtlijnen staat en omdat ze niet op

voorkeur ging vrijwel altijd uit naar het onder-

kendheid met elkaars denkkaders, werkwijzen en

Zorgverzekeraar De Friesland geeft aan dat

de hoogte zijn van de bewezen effecten van de

gaan van een operatieve maagverkleining”11.

financieringsstructuren weerhoudt de verbinding.

initiatieven die bewezen effectief zijn,

bestaande groene interventies. Het Nederlands

Binnen gemeenten worden steeds vaker preven-

Huisartsen Genootschap geeft op zijn beurt aan

tieve projecten en programma’s ingezet die zich

Nauwelijks onderzoek en analyse van

Vanuit zorgcentrum Pennemes wordt aange-

dat ze groen niet opnemen in de NHG-richtlijn

richten op gedragsbeïnvloeding en gezondheids-

resultaten

geven dat er bij het zoeken van verbinding het

omdat er nog onvoldoende bewijs is. Voor

bevordering zoals JOGG en de Gezonde School.

De huidige initiatieven groen en gezondheid

best aangesloten kan worden bij het bestaande

zich gezond te gedragen.’

opgenomen kunnen worden in het plus-pakket.

worden beperkt ondersteund met effectiviteits-

besturingssysteem in de zorg. Zo werd als voor-

“buiten” niet vergoed worden en dat ze niet

Verbinden

onderzoek. Dit is niet altijd het gevolg van onwil.

beeld gegeven dat een indicator geïntroduceerd

verzekerd zijn bij ongelukken. Voor de meeste

Gezondheid is een onderwerp waarvan iedereen

Vaak is het al lastig om geld bij elkaar te krijgen

kan worden voor de kwaliteit van binnenlucht.

zorgverzekeraars is investeren in groen en

vindt dat het belangrijk is, waaraan iedereen

voor het uitvoeren van het initiatief, laat staan

Zo’n indicator zal instellingen stimuleren om

gezondheid geen business case.

een steentje wil bijdragen, maar waarvoor

voor een bijbehorend kwalitatief goed weten-

extra plantenbakken neer te zetten. Een derge-

niemand echt de integrale verantwoordelijkheid

schappelijk onderzoek. Dit is jammer, want veel

lijk initiatief ondersteunt samenwerking tussen

Gedragsbeïnvloeding is een expertise

heeft (hooguit het individu voor zijn/haar eigen

succesvolle initiatieven kunnen mede daardoor

groen en gezondheid. Een ander voorbeeld is

Ook als het wel lukt om een multidisciplinair

gezondheid). Het elkaar verstaan en vervolgens

niet uitgroeien tot landelijke effectief bewezen

“groen” op de ranglijst voor fixatiemiddelen.

traject op te zetten waarbij groen en gezond

het verbinden van de domeinen en thema’s is

interventies. Onderzoek is nodig om na te gaan

Kortom, groene, gezonde interventies kunnen

gekoppeld zijn, wil dat nog niet zeggen dat er

een uitdaging. Het helpt als organisaties over de

of de investeringen nuttig besteed zijn. Verder is

duurzaam verankerd worden als ze aansluiten bij

sprake is van een succes. Uiteindelijk gaat het

grenzen van de eigen bevoegdheden, de eigen

er vanuit de gezondheidszorg en de bestuurders

het gezondheidssysteem.

niet om de “voorziening (sec)” maar om het ge-

organisatie en de eigen budgetten heen kunnen

een roep om meer effect-onderzoek, omdat men

fysiotherapeuten geldt dat behandelingen

14

15

4. Er zijn heel veel verbanden/

3. Een

praktisch weerbarstig vraagstuk

samenhangen te benoemen zonder dat precies duidelijk is hoe deze elkaar onderling ook weer beïnvloeden. Oorzaak en gevolg verhouden zich op een ingewikkelde manier. Kunnen mensen bijvoorbeeld echt

Er zijn maatschappelijke vraagstukken, ingewikkelde maatschappelijke vraagstukken en er zijn “wicked problems”. De verbinding tussen groen en gezondheid bevat alle kenmerken van zo’n soort vraagstuk.

gestimuleerd worden tot een betere

Deze kenmerken betekenen ook dat de bekende

levensstijl of moet je daarvoor

oplossingsstrategieën niet passen en er gezocht moet worden naar andere/nieuwe manieren

al gezond zijn?

om een start te maken. Voor de meeste “weerbarstige vraagstukken” geldt dan ook dat het niet werkt om “het aan de markt over te laten”

5.

Wat betekent dit:

of om “het van hoger hand op te leggen”.

Er zijn geen echt goede of foute oplossingen,

1.

maar er is ook geen lijst

Het is onduidelijk wat precies

van dingen die je kunt

de definitie van het maatschappelijk

werkingsstrategie de beste optie. Daarnaast is het lastiger om voor dit type vraagstukken zaken te plannen of te programmeren.

doen.

6.

De essentie is om aan de slag te gaan en veel

aan wie je het vraagt. Een goede

Niemand is echt

aandacht te bieden voor het ontwikkelen van

formulering waarin alle partijen

eigenaar van het

een gezamenlijke innovatie agenda, financiering

zich goed kunnen vinden is

vraagstuk.

vraagstuk is; het hangt er vanaf

er niet.

en monitoring. De lessen worden vooral geleerd

7.

door in korte cycli te reflecteren. Het vraagt om

Partijen zijn

een zekere mate van lenigheid. Daarnaast gaat

2.

het oneens over

Een formulering van

oplossingen.

het vraagstuk is eigenlijk een

het om doen, non-conformistisch, ondernemend, zelf-organiserend zijn en dicht bij de doelgroep staan. In ons laatste hoofdstuk geven we tips

statement over een oplossingsrichting

3.

8.

(in dit stuk denken we bijvoorbeeld

Het vraagstuk is

Heel vaak is “gedrag”

aan gezondheid en leefstijl-

vaak in beweging

een belangrijke

verbetering door meer gebruik

(niet stabiel).

component in het

te maken van groen).

In de meeste gevallen is een netwerk- of samen-

vraagstuk.

om tot betere condities te komen om samen te werken rond groen en gezond.

16

17

4. Kansen

om te verbinden

Hoewel samenwerking voor de hand ligt en ook van de grond komt, is er meer nodig om tot een duurzame en substantiële samenwerking te komen rond groen en gezond. Hierna beschrijven we enkele thema’s die ondersteunend kunnen zijn voor het starten en ontwikkelen van samenwerking.

Agenda Stad

Klimaat

dorpen en steden maken het mogelijk om

De Agenda Stad is een platform en een bewe-

Huidige scenario’s van de KNMI laten een toe-

nieuwe verbindingen te leggen. “Het Hoog-

ging. Met de Agenda Stad wil het Rijk groei,

komst zien van hogere temperaturen, een sneller

waterbeschermingsprogramma wil de

leefbaarheid en innovatie in Nederlandse steden

stijgende zeespiegel, nattere winters, hevigere

waterveiligheidsopgave van het programma zo

vergroten. Agenda Stad is een katalysator om

buien en kans op drogere zomers13.

veel mogelijk verbinden met andere ruimtelijke

tot afspraken te komen rond concrete, complexe

Deze ontwikkelingen zien we op dit moment

ambities, zoals voor natuur en bouwen”.

stedelijke vraagstukken. Deze afspraken

al terug. Hevige regenbuien zijn niet meer weg

kunnen uitgroeien tot een City Deal. Voor de City

te denken. Hiernaast is er in steden sprake van

De mogelijkheden om ook de combinatie

Deals is het de bedoeling dat binnen stedelijke

hittestress (internationaal ook wel Urban Heat

van groen en gezond aan te laten haken op

regio’s coalities worden gevormd waarin (1) een

Island genoemd). Deze hittestress wordt voor

deze grote infrastructurele projecten en –

ambitie geformuleerd is ten aanzien van grote

een groot deel veroorzaakt door de bebouwing

programma’s is zeer innovatief en interessant.

maatschappelijke opgaven, (2) het Rijk,

die ervoor zorgt dat de warmte niet meer weg

steden, stedelijke partners, onderzoeksinstellin-

kan. Groen kan oplossingen bieden tegen dit

MVO

gen, praktijkmensen en enthousiaste stedelingen

soort problemen. Groen kan water afvangen en

Steeds meer bedrijven zetten in op maat-

samenwerken, (3) innovatieve ideeën worden

de stad verkoelen. Daarnaast kan groen, mits

schappelijk verantwoord ondernemen (MVO).

uitgewerkt en (4) publiek-private samenwerking

het juiste groen op de juiste plek staat, CO2

Dit houdt in dat bedrijven bij het nemen van

wordt opgezet. De Agenda Stad heeft elf

en fijnstof afvangen en zorgen voor minder

bedrijfsbeslissingen niet alleen economische

thema’s geïdentificeerd waarop City Deals

geluidshinder. Hiermee kan groen indirect ook

belangen (Profit) in ogenschouw nemen, maar

gericht kunnen worden. Van deze elf thema’s

de gezondheid beïnvloeden.

ook kijken naar ecologische (Planet) en sociale (People) uitkomsten van hun beleid. Groene

sluiten meerdere thema’s aan bij het thema groen en gezondheid. Zo zijn de thema’s

De klimaatverandering maakt het ook nood-

ingrepen zijn vaak ingrepen die duidelijke ecolo-

circulaire stad, sociale arrangementen, gezonde

zakelijk dat Nederland rivierdijken verhoogt,

gische en sociale uitkomsten stimuleren. Er zijn

stad en leefbaarheid en klimaatadaptatie

overloopgebieden creëert en water in de hoger

echter ook gewoon winstkansen voor bedrijven.

interessante thema’s die aan groen en gezond-

gelegen gebieden vasthoudt. Alle “waterauto-

Dit vereist echter dat het bedrijfsleven innoveert

heid gekoppeld kunnen worden12.

riteiten” werken samen in het “Hoogwaterbe-

en met nieuwe voorstellen komt waarbij groen

schermingsprogramma” . De enorme ingrepen

en gezond gekoppeld worden. Interessant zijn

en investeringen in het landschap, maar ook in

bijvoorbeeld de bedrijven die maaltijdboxen aan-

15

18

19

pagina 20

Interviews: bieden. Ze doen dat op basis van een filosofie

burgers nieuwe ontwikkelingen in gang te zetten

over gezond, lekker, seizoengebonden en lokaal

(samen creëren van een eigen blue zone)16. pagina 24

geproduceerd.

Daphne Teeling

pagina 28

Van Ziek en Zorg naar Gezond en Gedrag Blue zones

Binnen de gezondheidszorg is een trend

Blue zones zijn de gebieden in de wereld waar

waarneembaar van Ziek en Zorg naar Gezond

mensen significant ouder worden dan elders.

en Gedrag. Dit hangt nauw samen met het

Gebieden als Okinawa, Sardinië en Ikaria heb-

positieve gezondheidsconcept van Machteld

ben veel honderdjarigen. Ze leven in die gebieden

Huber en is vooral binnen de publieke gezond-

niet alleen langer, maar worden ook gezonder

heidszorg een belangrijke trend. Door de

oud. Deze gebieden zijn onderzocht en het blijkt

transities in de zorg en de mede door de

dat er veel overeenkomsten in leefstijl zijn. Hierin

crisis ingegeven wens om burgers meer te laten

zitten elementen als “op een natuurlijke manier

participeren worden burgers, instellingen in zorg,

bewegen”, “eigen voedsel (bonen) verbouwen”,

sociaal domein en overheden in elkaars armen

“familie” en de “juiste vrienden”. Dat laatste is

gedreven. Samenwerking en afstemming wordt

interessant omdat uit onderzoek blijkt dat zaken

gezocht en daarnaast wordt vaker een beroep

als roken, drinken, overgewicht maar ook geluk

gedaan op de burger om zelf in actie te komen

“besmettelijk” zijn.

of om als vrijwilliger een bijdrage te leveren.

Pieter van den Berg

Jolanda Maas

Ingrid Wiechers

Rutger de Graaf

pagina 32

Allemaal bedoeld om mensen langer gezond De langlevers in Okinawa (een van de blauwe

te houden en daarvoor samenwerking te

zones) “zijn vaak onderdeel van” een groep

stimuleren. Ook hier kan groen ingebed worden

waarbinnen gezond gedrag wordt bevorderd.

of aanhaken.

Vanuit dit perspectief zijn weer nieuwe ideeën

Dianne Jaspers

te ontwikkelen over het beheren en ontwikkelen van groen in relatie tot bewegen en eventueel het verbouwen van eigen voedsel. De blue zones kunnen een inspiratiebron zijn om samen met

pagina 40

pagina 36

20

21

De leefomgeving van tienduizend ouderen vergroenen, één van de “eigenwijze” projecten waarmee IVN en Daphne Teeling aan de brug bouwt tussen natuur en gezond. “Groen en wit moeten samen de tijd nemen om te ontdekken hoe dit gaat werken. Vernieuwen doe je niet in je eentje.”

in een stadspark, op het schoolplein of de eigen achtertuin. Mensen en natuur verbinden staat voor IVN centraal. Dat vraagt geduld en vindingrijkheid. Verwacht niet dat mensen direct op excursie naar de Oostvaardersplassen gaan. Iemand die niet van muziek houdt krijg je ook niet direct mee naar de opera.” Met twintigduizend vrijwilligers in 170 lokale afdelingen werkt IVN aan

“Nieuwe ideeën ontstaan waar werelden elkaar ontmoeten”

Bij ‘natuur’ denken we meest-

haar missie in de overtui-

al aan ‘grote’ natuur; aan bos,

ging dat mensen uit eigen

duin of hei, maar natuur kan

ervaring het beste kun-

voor Daphne Teeling ook klein

nen ontdekken dat natuur

zijn. Plantjes tussen de tegels

van waarde is. “Dat is ook

van haar woonplaats Delft

belangrijk voor de natuur.

bijvoorbeeld. “Ik herinner me

Want als mensen niet erken-

een oudere deelneemster bij

nen dat iets van waarde is,

een stadsnatuur excursie in

waarom zouden ze dat dan

Delft die steeds enthousiaster werd. ‘Ik woon

behouden? Genoeg voorbeelden in grote Azia-

hier al 60 jaar,’ zei ze: ’en nu kijk ik toch met hele

tische steden, veel bebouwing en weinig natuur.

andere ogen naar mijn stad, wonderlijk!’ Ze gaf

En helaas weet je vaak pas wat je had als je het

me als dank na afloop een euro voor een ijsje,”

kwijt bent.”

lacht Teeling, “onvergetelijk is zoiets voor een



natuurgids”.

Teeling studeerde strategisch productontwer-



pen aan de TU Delft. “Daar heb ik geleerd: het

Waar andere natuurorganisaties hun eigen

is nooit de schuld van de gebruiker. Je kunt nog

natuur hebben, bezit IVN geen terreinen.

zulke mooie bedoelingen hebben, als de

“Dat maakt ons vrij. Het biedt ons de kans om

consument jouw product niet begrijpt dan heb

mensen de natuur te laten beleven waar ze ook

jij het als ontwerper fout gedaan. Dit uitgangs-

zijn. Dit kan in een natuurgebied zijn, maar ook

punt vind ik terug bij IVN. Wij zoeken hier naar

22

23

formules die werken. Laagdrempelige activitei-

Komende vier jaar gaat IVN de leefomgeving

direct voorbeelden uit eigen ervaring.”

een verademing om nu eens een cadeautje mee

ten, zoals excursies in de directe omgeving,

en zorg van 10.000 ouderen met natuur verrijken

“Groen en wit moeten samen de tijd nemen om

te geven in plaats van een vervolgafspraak of

educatie aan ouders en kinderen, groene school-

en verbeteren. Met het project Grijs, groen en

te ontdekken hoe dit gaat werken. Aandachtig

verwijsbrief. Dit was iets positiefs.”

pleinen. En projecten in de gezondheidszorg,

gelukkig, werkt IVN, dankzij een extra bijdrage

luisteren naar elkaar. Toen staal geïntroduceerd



waar IVN al jaren experimenteert. Gezondheid

van de Nationale Postcodeloterij aan de ver-

werd in de bouw kon men opeens op een heel

“Die rol spelen we bij IVN wat mij betreft graag:

vormt een interessante brug. Dat raakt echt

groening van verpleeg- en verzorgingshuizen.

andere manier bouwen en construeren. Maar

de boel opschudden. Ik denk graag tegendraads.

iedereen.”

“We bouwen binnen dit project heel praktisch

dat zag je in de architectuur pas terug toen

Niet volgend aan het systeem, maar creërend

aan groenere ouderenzorg en tegelijkertijd

architecten met materiaalkundigen in gesprek

ten dienste van mensen, dat is de ontwerper in

proberen we in samenwerking met onderzoekers

“Vernieuwen doe je niet in je eentje,” zegt

gingen over de eigenschappen en capaciteiten

mij. Vanzelfsprekendheden ter discussie stellen,

Teeling: “Daarom zoekt

objectief vast te stellen of

van dit wonderlijke materiaal.”

daar houd ik van.”

IVN de samenwerking.

de investeringen renderen.





Nieuwe ideeën ontstaan

Dit om verzekeraars en

“Vernieuwing kan evenmin zonder experimen-

“Dankzij moderne techniek kunnen we afscheid

waar werelden elkaar

directies in de toekomst te

teren. IVN ontwikkelde bijvoorbeeld een natuur-

nemen van onze grijze kantoren, inspiratieloze

ontmoeten. Na een IVN-

kunnen overtuigen.” Dat

koffer voor de psycho-geriatrische afdeling. Het

schoolgebouwen en deprimerende wacht- en

Biowalk vertelde een

dubbele spoor is belangrijk,

werd een onverwacht succes. Demente ouderen

behandelkamers. We kunnen een omgeving

diabetesverpleegkundige

gelooft Teeling. Zonder

bleken er sterk op te reageren. Natuur is een

scheppen waarin medici en verzorgers minder

ons dat zij, wandelend in

heldere en zakelijke argu-

verrassend sterke trigger voor het oerbrein dat

fouten maken, en patiënten en bewoner beter

de natuur, andere din-

menten voor de directie

onverwoestbaar is.”

gezond kunnen worden en blijven. Ik ben realist

kom je er niet, zonder de

gen te horen kreeg van



genoeg om te weten dat niet alles zal aanslaan,

haar patiënten dan op een regulier spreekuur.

werkvloer kom je er evenmin. “We moeten waken

“Een ander experiment was het natuureducatief

maar zonder proberen verandert er niets. Verge-

Dat bleek van grote waarde voor de behande-

voor de binnentuin die de directie heeft bedacht,

herstelpakket dat IVN voor de kinderpoli van het

lijk het met de concept cars in de autoindustrie;

ling. Dat voordeel hadden we bij IVN nooit kun-

maar waar niets mee gebeurt omdat artsen en

Reinier de Graaf ontwikkelden. Patiëntjes krijgen

die zullen nooit op de markt komen, maar zij

nen bedenken. Of neem de ‘huisdierenkamer’ die

verzorging die tuin niet begrijpen.”

het mee wanneer zij uit het ziekenhuis ontslagen

laten wel zien dat als je groots durft te dromen

worden. Compleet met heuse bijsluiter, met van

er een enorme wereld van mogelijke oplossingen bestaat.”

medewerkers van het Reinier de Graaf Gasthuis in Delft in een brainstorm met IVN bedachten.

Gelukkig heeft IVN positieve ervaringen met de

die kleine lettertjes op dun telefoonboekpapier:

Patiënten kunnen er dieren aaien. Ook dat zou

werkvloer. “De professionals in de zorg zijn even

dat natuur heel leuk is, maar ook onontbeer-

niet snel in ons opgekomen zijn, alleen al omdat

bevlogen als wij. Ook zij stapten in hun vak om-

lijk voor de gezondheid van het hele gezin. Een

het ons in een ziekenhuis uitgesloten leek. Maar

dat ze iets willen betekenen voor anderen. Dat

beetje belerend misschien, en, vreesden wij, op

er blijkt veel meer te kunnen als je een

zorgt voor een klik. Bij alles dat je vertelt over het

het randje met die bijsluiter, maar het ziekenhuis

organisatie van binnenuit kent en begrijpt.”

effect van natuur op de gezondheid hebben zij

vond het prachtig. Het was voor de verpleging

24

25

Internist-oncoloog Pieter van den Berg van ziekenhuis Tergooi in Hilversum verzon de chemotuin. “Ik dacht: als ik mijzelf beter voel in de natuur dan geldt dat vast ook voor mijn patiënten.” Collega-artsen en verpleging hadden aanvankelijk veel vragen. Inmiddels groeit in het ziekenhuis de trots en bij ziekenhuizen elders de belangstelling.

Wat doe je bij slecht weer? Hoe voorkom je wespensteken? Zouden patiënten het niet gek of vervelend vinden? “Terechte vragen en afwegingen”, zegt Van den Berg: “Een deel van de patiënten verkiest inderdaad de vertrouwdheid van een ruimte met vier muren. Deels onwennigheid denk ik. Alles wat we niet gewend zijn heeft iets ongemakkelijks, dat is menselijk. Sommige patiënten willen ook gewoon met elkaar kletsen en in de tuin

Wanneer het idee voor

zit je daarvoor te ver van

de chemotuin precies

elkaar.”

ontstond kan hij zich niet



exact herinneren. Het

Over het risico van een

was meer het doortrek-

wespensteek, en een hele

ken van een vanzelfspre-

reeks andere eventuele

kend inzicht. “Ik dacht:

complicaties boog zich een

als natuur goed is voor

multidisciplinair team, met

mij dan geldt dat vast

“Iedereen heeft hier buiten de kaders durven denken”

onder andere de bouwmees-

ook voor mijn patiënten.” En daar stopte Pieter

ter, hoofd verpleging, een apotheker en de afde-

van den Berg niet met denken, hoe ongebruike-

ling klinische hygiëne. “Hoe zit het met de hygi-

lijk de consequenties ook waren. “We brengen

ëne in zo’n open paviljoen? Kan een ziekenhuis

de natuur soms in het ziekenhuis maar het

vogelpoep op een stoel riskeren? Daar kun je je

ziekenhuis nooit in de natuur. Dat gaat tegen

het hoofd over breken maar het gaat in ons ge-

alle gewoonten in. Aanvankelijk werd ik dan ook

val om een poliklinische behandeling; bij die pa-

uitgelachen. Zo’n chemotuin, dat gebeurde

tiënten thuis bekommert niemand zich over dit

nergens, redeneerden sommigen, en dus zou het

soort vragen. Een half uur voor de behandeling

idee wel niet werken.”

zitten ze in de bus. In het ziekenhuis wordt alles



onder een vergrootglas bekeken maar we moe-

Er kwam een stroom tegenwerpingen op gang.

ten ons niet gek laten maken door de regels.”

26

27

“We hebben goed geluisterd naar de verpleging.

uitzicht in het bos, ook omhulling biedt. De hou-

sum ten behoeve van de chemotuin. Ook

hun hele hebben en houwen bij de dokter neer te

Welke alarmmiddelen zijn er nodig? Aan welke

ten banken staan, royaal van elkaar gescheiden,

daarna bleven de donaties binnenkomen. Geen

leggen. Maar hun overlevingskansen zijn vaak

voorwaarden moet de vloer voldoen om de in-

genesteld tussen op borsthoogte aangelegde

andere voorziening in het ziekenhuis bracht bij

beter als ze zelf een stuk van de verantwoordelijk-

fuuspalen zonder risico’s heen en weer te rollen?

borders. Ze zijn breed genoeg om er met een

lange na zoveel mensen op de been. Van den

heid nemen. Als ze stoppen met drinken of roken,

Welke chemokuur is wel en welke niet verant-

vriend of familielid samen in te zitten, zo

Berg: “Ja, waarom? Ik denk omdat mensen zich

als ze de stress uit hun leven verdrijven en gaan

woord in de tuin? Hoe blijft de afstand die

ontworpen dat ze onderuit kunnen worden

hierbij iets kunnen voorstellen, dat het mensen

bewegen. Van oncologische fitness staat onom-

verplegers moeten lopen binnen de perken?

geschoven als een patiënt onwel wordt.

raakt. Dat dit kankerpatiënten helpt om hun

stotelijk vast dat het verbetering oplevert. Met hun





behandeling te doorstaan. Iedereen heeft wel

levensstijl kunnen mensen echt bijdragen aan hun genezing of tijd van leven.”

De inspectie Volksge-

Het waren vooral de

iemand in zijn directe omgeving die met kanker

zondheid kon nog geen

visualisaties van het plan

te maken heeft of heeft gehad.”

normen geven voor de

die de aanvankelijke

chemo-tuin want ze

scepsis deed verdampen.

Al vroeg vond Van den Berg ook medestanders

kenden niets dat er zelfs

“Dat mensen zich er iets

binnen het ziekenhuis. Collega’s en directie

maar op leek. “Ze ko-

bij konden voorstellen

zetten hun schouders eronder. “Iedereen heeft

men binnenkort kijken.

maakte een belangrijk

hier buiten de kaders durven denken. Dat Tergooi

Ik hoop dat ze dat met

verschil.” Ook patiënten

kankerpatiënten behandelt heeft daarbij vast

een open mind zullen

en ex-patiënten werden

geholpen. Kanker is een ziekte waarbij het lijden

doen. Anders zullen ze

door het plan gegrepen.

heel invoelbaar is. Het gaat over leven en dood.

zeker iets vinden dat

Onder hen de voorzitter

Iedereen begrijpt dat je als medicus kanker-

tegen de regels is.”

van de sportbond voor de

patiënten wil helpen zich beter te voelen. Beter

wielersport KNWU, Huib

voelen kan trouwens ook medisch relevant zijn.

Een sleutelrol in het

Kloosterhuis. Hij organiseerde samen met

Mogelijk kunnen patiënten in de chemotuin een

project speelde de architect Bart van der Salm,

Tergooi, de lokale wielervereniging en de politie

hogere dosering cytostatica verdragen?

net afgestudeerd op een ontwerp waarin hij de

een grote sponsor-fietstocht.

En mogelijk draagt dat bij aan de medische

natuur integreerde in een hospice. Hij kende dus



resultaten? We gaan het onderzoeken.”

de grillen van een medische instelling. Hij ont-

De chemotuin verbond zo het ziekenhuis met de

wierp een glas overkapt open paviljoen met de

buitenwereld, iets wat ook Van den Berg niet had

“Dat we de natuur inzetten in onze behandeling,

vorm van een naar buitengekeerd cirkelsegment

voorzien. Op een regenachtige zondagdag-

dat zou je ook als een statement kunnen zien:

dat een paar decimeter boven de bosgrond

ochtend trok onder politiebegeleiding de

dat je je lot voor een deel in eigen hand kunt

zweeft en dat de patiënten, behalve een vrij

karavaan met zeshonderd wielrijders door Hilver-

nemen. Patiënten hebben soms de neiging om

28

29

“Nederland loopt voorop in de wereld.”

“Ruim tien jaar doet de socioloog en VU-onderzoeker Jolanda Maas onderzoek naar het effect van natuur. “In het begin werd natuur nog gemakkelijk van tafel geveegd. Het was bijzaak, franje.” Er is veel veranderd sindsdien, stelt ze: “Groen en gezond heeft bestaansrecht veroverd. Daarin lopen we voorop in de wereld.”

Ook Maas vond het aanvankelijk nog spannend of het volksgeloof ook terug te vinden was in wetenschappelijk onderzoek: dat natuur inderdaad gezonder maakt. Zou haar onderzoek echt iets aantonen? Maar de resultaten waren wel positief. In een vergelijkende studie van woonomgevingen door heel Nederland bleek dat groen in de wijk gepaard ging met minder huisartsbezoek. Maas screende 24 ziekten en ontdekte dat met name bij asma, diabetisch, angst en

Als onderdeel van haar

depressie en co-ronaire hart-

promotieonderzoek bekeek

ziekten een stevige correlatie

Jolanda Maas honderd video-

bestond: in groene wijken

opnames van huisartsconsul-

kwamen bewoners 20 tot 25

ten om na te gaan of natuur

procent minder met derge-

een rol speelde in de adviezen

lijke klachten naar de dokter.

die ze gaven rondom gezond

En veelzeggend: het effect

gedrag. “Ze adviseerden

was het grootst voor kinde-

patiënten regelmatig om meer te bewegen,

ren, ouderen en mensen in de laagste inkomens-

maar het woord ‘natuur’ kwam in hun

groepen; voor dat deel van de populatie dus, dat

aanbevelingen nog niet voor. Ja, alleen in

de wijk het lastigst ontvlucht. Kinderen in grijze

negatieve zin: patiënten moesten niet achter

wijken hadden zes maal vaker last van depressie!

de geraniums blijven zitten. Natuur werd niet



erg serieus genomen. Het werd gemakkelijk

Maas: “Alhoewel wij ons best gedaan hebben

van tafel geveegd. Dit is ook terug te zien in

om te corrigeren voor verborgen factoren, moet

de inrichting van nieuwe wijken. Brochures

je altijd voorzichtig zijn met conclusies. Je weet

van nieuwe wijken stonden vol planten en

nooit of de het inderdaad zo is dat als je de

bomen, maar tegen de tijd dat de huizen

woonomgeving veranderd, mensen ook daad-

werden opgeleverd was het meeste groen

werkelijk gezonder worden. Daarvoor moet je

wegbezuinigd.”

interventie-onderzoek doen. In Engeland is dit

30

31

soort onderzoek uitgevoerd. Daar hebben ze ge-

Meer interventie-onderzoek staat op stapel.

“Aanvankelijk zag men ook hier tuinen en parken

mensen om verantwoordelijkheid te nemen.”

keken naar de effecten op mentale gezondheid

Onder andere in de regio Kerk-rade-Landgraaf,

vooral als versiering, als een luxe product,”

“Natuur kan op veel verschillende manieren

van mensen die naar een groenere wijk danwel

waar de komende jaren een groot aantal

vertelt ze, maar inmiddels groeit in de groen-

bijdragen aan een vitale samenleving,” zegt

minder groene wijk verhuisden. Lastig onderzoek:

natuur-in-de-wijk-projecten wordt gerealiseerd,

branche het besef dat natuur op een kosten-

Maas: “Gezondheid is één van de schakels, naast

krijg maar eens voldoende gegevens van mensen

en in het Tergooi en Reinier de Graaf ziekenhuis.

effectieve manier kan bijdragen aan de oplossing

sociale cohesie, verantwoordelijkheid, leefbaar-

die verhuizen bij elkaar.”



van maatschappelijke problemen zoals stads-

heid en klimaat. Internationaal bestaat hiervoor



“Je moet niet zitten

klimaat, fijnstof, sociale cohesie, vitaliteit en ge-

groeiende belangstelling. De laatste jaren is het

Ook dit onderzoek

wachten tot iets be-

zondheid. “Dat brengt allerlei nieuwe vragen en

aantal citaties van mijn artikelen snel gestegen.

lijkt overigens het

wezen is,” zegt Maas:

uitdagingen met zich mee: hoe moet je een park

Nederland loopt voorop in de wereld. Maar soms

beeld te bevestigen:

“Maar onderzoek kan

aanleggen om optimaal bij te dragen aan de

maak ik me ook zorgen. Als we niet uitkijken

meer groen, betere

wel helpen om pro-

oplossing van de maatschappelijke problemen in

zullen initiatieven weer inzakken, kan het

mentale gezondheid.

jecten van de grond

omliggende wijken? Schep je ontmoetingsplaat-

momentum verloren gaan. Ik heb onderzoek

Maas vergeleek zelf

te krijgen. Om de

sen, speelnatuur of ruimte voor beweging en

gedaan naar ‘biowalking’, wandelen in de

de gezondheid en

medische wereld te

sport? Welke bomen helpen tegen fijnstof?

natuur voor mensen met een chronische ziekte

concentratie van

overtuigen bijvoor-

En waar moet je die bomen plaatsen? Welke

of beperking, onder begeleiding van een natuur-

leerlingen van de

beeld. Ooit stuurden

planten zijn geschikt voor een ziekenhuis?”

gids en een medisch deskundige. De initiatieven

groepen 4, 5, en 6

artsen patiënten naar



bestaan nu drie jaar maar zijn nog steeds

van vijf basisscholen

sanatoria, om in de

Vier grote hoveniers- en tuinarchitectuurbedrij-

afhankelijk van wisselende tijdelijke financiering.

in Helmond, voor en

zuivere buitenlucht

ven ontwikkelden het concept ‘Zorgeloos Groen’

Het is nog altijd pionieren. Het lijkt biowalking

te herstellen. Die

nadat ze een groen

om af te rekenen met de saaie beplanting in veel

niet te lukken om binnen te komen in de

schoolplein kregen. Ze toonde aan dat het

klinische toepassing van de natuur raakte in

Nederlandse gemeenten. Saaie heesters maken

financieringsstructuur van de zorg.” Het is tijd

welzijn van kinderen beter is op groene school-

onbruik toen artsen met medicijnen en medische

plaats voor kleurrijke perken vol vaste bloemen,

om door te pakken, vindt Maas.

pleinen. De jongens konden zich na een pauze

technieken meer greep kregen op ziekten.

die weinig onderhoud vergen. Maas: “Wij hebben

op een groen schoolplein ook beter concentre-

Nu bestaat in ziekenhuizen juist argwaan voor

bij zo’n herbeplantingsproject in Nijmegen en

ren. Voor de meisjes was dat niet zo gemakkelijk

natuur, uit angst voor complicaties zoals

Zaandam de situatie voor en na vergeleken. We

vast te stellen. Een uitgebreider meerjarig

allergische reacties.”

signaleerde onder andere dat buurtbewoners die

onderzoek in de omgeving van Leiden moet



hun auto’s eerst met de wielen in het groen par-

de conclusies nog harder maken.

Veel van Maas’ onderzoek wordt gefinancierd

keerden na de herbeplating keurig twee decime-



vanuit de hoveniers- en tuin-bouwbranche.

ter afstand houden. Iets dat mooi is stimuleert

32

33

“Zonder vernieuwing wordt onze gezondheid onbetaalbaar”

“Gezondheidszorg begint niet met pillen maar met mensen begeleiden in een gezonde, duurzame levensstijl,” zegt Ingrid Wiechers, directeur van zorgverzekeraar De Friesland. Daarom investeert De Friesland in sporteducatie, voedingsadvies en natuurwandelingen. Het is hoog tijd om anders naar gezondheid te gaan kijken. “Door gebruik te maken van de natuur kunnen we mensen meer eigenaar maken van hun gezondheid.”

Voor ze aantrad bij De Friesland verdiende Ingrid Wiechers haar sporen in de retail-business, bij uitstek de wereld van kortetermijnsucces. “Toen al wilde ik verder kijken. Bij de Hema was ik al bezig met educatie. Dat is daar toen niet echt van de grond gekomen. Een zorgverzekeraar biedt meer ruimte voor een maatschappe-lijke rol. Verzekeren is collectief, solidariteit is de basis. Het is belangrijk dat uit te dragen.” Samen met Menzis is De Friesland in het noorden van start gegaan met ‘ex-peditie duurzame zorg’. De twee zorgverzekeraars willen het

“Marktwerking maakt de

stelsel van de zorg in be-

zorg kosteneffectief maar het

weging brengen. “Friesland

stimuleert ook kortetermijn-

vergrijst snel daarom hebben

denken,” zegt Ingrid Wiechers:

we in Drachten onlangs

“Dat is het dubbele van marktwerking. Zolang

Sûnenz geopend, een anderhalve-lijns-centrum

verzekeraars klanten lokken met lage premies

voor ouderen. Chirurgen begeleiden daar huis-

hebben ze geen oog voor de toekomst. Zo blij-

artsen om meer ingrepen zelf te doen. Zo houdt

ven de zorgkosten stijgen en geven we, volgens

je de zorg compact en dichtbij, waar dat kan.

prognoses, in 2040 zo’n veertig procent van ons

Daarnaast zullen we op den duur specialistische

inkomen uit aan zorg. Dat is niet reëel. Daarom

zorg moeten concentreren in specialistische

moeten zorgverzekeraars nu hun verantwoor-

centra. Het is niet reëel dat iedere regio over de

delijkheid nemen en investeren in andere opties,

expertise beschikt om elke behandeling uit te

in duurzame zorg. We moeten de strategie van

voeren.”

korte-termijn-succes loslaten en kiezen voor de langere adem. Steeds meer verzekeraars zijn

Duurzame zorg vraagt het verschuiven van me-

hiertoe bereid, is mijn indruk.”

dische kennis én, wat Wiechers betreft, vooral

34

35

ook een wijdere blik op gezondheid. “Gezondheid

peut, maar ook voor kunst, cultuur, natuurwan-

Met een marktaandeel van ruim zestig procent

verzekeren we. Met laagdrempelige interventies

is breder dan ziekten genezen, dan puur licha-

delingen en gezond eten. Daarom financieren wij

in de provincie Friesland heeft De Friesland een

zoals zo’n wandelcoachprogramma kun je een

melijk welbevinden. Hoe ouder we met zijn allen

op 230 Friese basisscholen sport- en sinds kort

sterke thuisbasis om een maatschappelijke rol te

beweging op gang brengen: mensen bewust

worden, hoe evidenter dit is. Boven de zestig

ook voedingslessen. Als we die 30.000 leerlingen

ontplooien. “We werken in Friesland samen met

maken van de grote invloed die ze op hun eigen

heeft iedereen wel een lichamelijke kwaal. Dat

nu vertrouwd maken met bewegen en gevarieerd

alle gemeenten. Veel van de projecten financie-

gezondheid hebben.”

betekent niet dat iedereen ziek is. De vergrijzing

eten dan draagt dat in de toekomst bij aan de

ren we samen met hen. Maar we hebben veel



dwingt ons om beter te kijken. We moeten naar

volksgezondheid in Friesland. En daarom geven

meer partners. Met de Rijksuniversiteit Gronin-

“Investeren in natuur, dat kent volgens mij geen

een nieuwe definitie van gezondheid, zoals

wij onze klanten korting wanneer zij lid zijn van

gen deden we een onderzoek naar wandelcoa-

verliezers. KPMG berekende in 2014 in haar

arts-onderzoeker Machteld Huber ook zegt.”

een van de natuur- en buitensportorganisaties die

ches. Wandelen in de natuur heeft een positief

rapport Groen, gezond en productief’ dat 10

Hubert deed onderzoek

met ons samenwerken

effect op herstel van ziekte, zo bleek. Daarom

procent extra groen in de wijken volgens een

onder tweeduizend

binnen ons Groen & Fit

hebben we samen met Fryske Gea, Wadden-

voorzichtige schatting Nederland jaarlijks 400

behandelaars, patiënten,

collectief. Voor iedere

vereniging, Het Drentse Landschap, Landschap

miljoen euro aan maatschappelijke baten ople-

deskundigen en burgers

deelnemer sponsort De

Noord Holland en het Flevolandschap de cam-

vert, door minder depressie, minder overgewicht

en ontdekte dat het be-

Friesland de organisa-

pagne zobuiten.nl opgezet.”

en minder verzuim - 50.000 werknemers minder

grip ‘gezondheid’ buiten

tie. Het eerste jaar is



ziek. Het belangrijkst is echter dat mensen, als

de medische wereld een

het lidmaatschap gra-

Sinds kort financiert De Friesland ook pilot-

we ze helpen en stimuleren om meer in de

veel bredere betekenis

tis daarna moet men

projecten voor natuurwandelprogramma’s

natuur te zijn, meer eige-naar worden van hun

heeft. Centraal in haar

zelf lid worden om de

vanuit huisartspraktijken, fysiotherapeuten.

gezondheid. Dat geeft een betere kwaliteit van

korting op de premie te

Wandelcoaching is opgenomen in ons loyaliteits-

leven.”

nieuwe definitie staat het vermogen van mensen om zich aan te passen en

kunnen behouden. De organisatie nodigt de men-

programma Fan van Fit. “De financiële steun is

regie te voeren.

sen uit om (preventief) in beweging te komen of

belangrijk om te voorkomen dat deze initiatieven



om mee te helpen als vrijwilliger en verschaft ze

niet weer in elkaar zakken. Als blijkt dat ze ef-

“Dat is precies waar we bij De Friesland sinds

informatie over hun directe leefomgeving.”

fectief zijn zullen we het aanbod verbreden en

een aantal jaar aan werken: mensen eigenaar



toevoegen aan ons pluspakket.”

maken van hun eigen gezondheid. Gezondheids-

“Ja, wij investeren dus in preventie. We hebben



zorg begint niet met pillen maar met mensen

het onze klanten gevraagd: het wordt ons gegund

“Zo werken wij: we experimenten met de ideeën

begeleiden in een gezonde, duurzame levensstijl.

deze rol te nemen. Onze verzekerden vinden het

waar we in geloven, mede op basis van

Daarom kunnen ouderen bij Sûnenz in Drachten

goed dat we een partje van hun premies hieraan

onderzoek, en verzamelen informatie over de

niet alleen terecht voor medische behandeling

besteden. We moeten natuurlijk wel zorgen dat

effectiviteit. Wat aantoonbaar werkt en effec-

en begeleiding door een geriatrisch fysiothera-

we concurrerend blijven.”

tief is daarvan verbreden we het aanbod en dat

36

37

“Op het dak komt een zorgboerderij”

Groen gaat bijdragen aan een betere inrichting van de zorg, daar gelooft Rutger de Graaf heilig in. Hij is voorlichter-stafadviseur bij de zorginstelling Pennemes en drijvende kracht achter een imposant pakket groene innovatie dat de afgelopen jaren in, op en tussen de vier torens van de Zaanse instelling werd gerealiseerd. “Biodiversiteit en broeikaseffect is voor mij niet het vertrekpunt. Groene interventies moeten dienstbaar zijn aan de zorg.”

helpen om het café open te houden ondanks de bezuinigingen.” Pennemes ontwikkelt inmiddels ook de platte daken tot groene en duurzame zones. Op één daarvan komen binnenkort vijfhonderd zonnepanelen. Op een ander houdt een imker bijen. “De honing wordt beneden verkocht in het winkeltje en we gebruiken het voor bewoners met allergie. De bijen op het dak verzamelen in hun honing de pollen uit de wijk. Er is aangetoond dat eigen buurthoning helpt tegen hooikoorts. Dak nummer drie wordt - als de financiering

De groene binnentuin waar

rond komt - binnenkort inge-

het bij Pennemes allemaal

richt als tuin voor de gesloten

mee begon, werd gefinan-

afdeling. “Het idee was even

cierd uit De Graafs eigen voorlichtingsbudget;

wennen omdat daken in onze branche snel

door af te zien van een nieuwe website en folder.

geassocieerd worden met gevaar. Maar als je er

“Ik dacht die tuin wordt ons visitekaartje.” Be-

samen beter over nadenkt dan is een daktuin

halve de aanleg van de moestuin, de borders en

ideaal voor deze groep. De twee open zijden van

perken financierde hij vanuit het voorlichtings-

het dak worden in ons plan afgeschermd door

budget ook een domotica-systeem dat de deur

een kas en een hoog plantenscherm.” En dan is

selectief kan afsluiten zodat ook bewoner van

er nog een plan voor een zorgboerderij op dak

de gesloten afdeling in de tuin kunnen werken.

vier, ingediend bij het programma hervormingen

Pennemes ligt in een dichtbebouwde, versteende

langdurige zorg van VWS. De dakboerderij biedt

wijk. “Wij vormen temidden daarvan nu een

bewoners de kans om meer dieren te verzorgen

groene oase. Dat trekt mensen aan uit de wijk,

dan de knuffelkip, het knuffelkonijn en de

die neerstrijken in ons café. De extra inkomsten

knuffelegel die nu al beschikbaar zijn.

38

39

Pennemes ontving een duurzaamheidsaward

van mensen met afstand tot de arbeidsmarkt

bewoner van onze gesloten afdeling hem in de

laten landen? “Geen subsidieregelingen,” zegt

van Groenlinks. Moet een zorginstelling duur-

die aan het project meewerkten, zichtbaar trots

moestuin alles heeft uitgelegd over aardappels

De Graaf resoluut, en houdt dan even stil. “…het

zaam zijn? “Ik vind dat elke instelling met over-

op hun werk. “Werken aan de natuur schept een

poten.”

is misschien niet in ons belang om dit te zeggen

heidsgeld moet bijdragen aan maatschappelijke

natuurlijke ontmoetingsplaats. Een moestuin of



maar de bestaande sturingsmechanismen zijn

doelstellingen”, zegt De Graaf. Maar hij begrijpt

zo’n vogelhuisjesproject is een uitstekende en

“Veel gemeenten werken nu met zorgteams die

effectiever. Daar kun je het best bij aansluiten.

heel goed dat veel managers in de zorg wel iets

goedkope manier om mensen te verbinden.”

als uitgangspunt hebben om tachtig procent

Instellingen die onvoldoende scoren op vastge-

anders aan hun hoofd hebben. “De zorg heeft



van de zorgbehoefte binnen het sociale netwerk

stelde kwaliteitsindicatoren kunnen tot twintig

pijn. Er is chronisch te weinig geld. We moeten

Burgers met elkaar verbinden is onontbeerlijk in

van de buurt op te lossen. Ze moeten de kracht

procent gekort worden bij de zorginkoop. Je zou

mensen ontslaan, cliënten uitleggen dat ze niet

een samenleving die steeds meer uitgaat van

van de wijk gebruiken. Buren die boodschappen

bijvoorbeeld een indicator kunnen introduceren

langer krijgen wat ze gewend zijn. Zorgbestuur-

participatie, zegt De Graaf: “Dat geldt zeker

voor elkaar willen doen, dat is dan belangrijk.

voor de kwaliteit van binnenlucht. Zo’n indicator

ders hebben een com-

voor de ouderenzorg,

Vandaar dat de buurtbarbecue de bezuinigingen

zal instellingen stimuleren om extra plantenbak-

plexe agenda,idealen

die altijd al voor een

in veel gemeenten heeft overleefd. Sociale

ken neer te zetten. Planten helpen de lucht te

die daar niet bij

groot deel gedraaid

cohesie is cruciaal om de doelstelling te halen.

zuiveren. Een andere stimulans: groen opnemen

aansluiten zijn kans-

heeft op vrijwilligers.

Ook natuur is een heel natuurlijke en kostenef-

in de ‘ranglijst van fixatiemiddelen’. Dat bete-

loos. Biodiversiteit en

Door de bezuinigingen

fectieve manier om die cohesie te scheppen.”

kent dat je dwalende dementerenden niet mag

broeikaseffect is voor

zijn die vrijwilligers nu

mij niet het vertrek-

harder nodig dan ooit.

“Natuurlijk weten medewerkers in de zorg wel

gedrag misschien met planten is te verhelpen.

punt. Groen moet hier

Maar de samenleving

dat natuur positief werkt maar ze zijn niet ge-

Planten brengen soms rust. Hier bij Pennemes

dienstbaar zijn aan

is veranderd. Tweever-

wend om natuur gericht in te zetten.” Daarom

maken we gebruik van verrijdbare plantenbak-

dieners hebben geen

de zorg. Het moet ons

opsluiten voor je hebt onderzocht of hun dwaal-

vraagt De Graaf IVN en de Milieufederatie

ken. Zo kun je de planten flexibel inzetten. En als

helpen om in de toekomst goede, menswaardige

tijd meer voor vrijwilligerswerk. We moeten om-

regelmatig bij Pennemes een audit uit te voeren,

er moet worden schoongemaakt zet je ze ge-

zorg te verlenen. Dat is ook duurzaamheid.”

zien naar andere groepen: werklozen, mensen

zoals dat in de zorg ook gangbaar is door kwa-

woon even opzij.”



met een vlekje of afstand tot de arbeidsmarkt.

liteitsinstituten. Wat kan er verbeterd worden?

Maar hoe zit het dan met de 120 vogelkastjes

Maar die voelen zich vaak niet geroepen om

Waar liggen kansen? Hij hoopt dat meer zorgin-

voor gierzwaluwen die Pennemes onder de dak-

achter een rolstoel te lopen of om met demen-

stellingen zulke audits gaan houden, om zich de

rand monteerde? De schichtige bedreigde gier-

terenden op stap te gaan. Daarom draaien wij

ogen te laten openen voor de kwaliteitswinst die

zwaluw is toch niet bepaald een knuffelvogel?

het hier om. Wij bieden vrijwilligers tuinen waar

met natuur is te bereiken.

“O, we hebben ook mezenkastjes hoor. Maar

ze kunnen tuinieren. Dat is aantrekkelijk. In die



het gaat ons niet alleen om de vogels. Ook het

tuinen ontmoeten ze onze bewoners. Laatst was

Maar de Graaf maakt zich geen illusies: “de

project zelf was dienstbaar aan de zorg,” zegt

er een vrijwilliger die aangaf niet met dementen

groene revolutie” zal in de zorg lang niet overal

De Graaf, en toont op zijn smartphone een foto

te willen werken. Zijn weerzin verdween toen een

vanzelf gaan. Wat er nodig is om deze ideeën te

40

41



“Wandelen kan de consumptie van medische zorg terugdringen.”

Huisarts Dianne Jaspers ging drie jaar geleden van start met een ‘wandelkuur’ voor patiënten met een brede groep aan klachten. Dat deed ze omdat veel patiënten niet zelfstandig de knop omzetten naar meer bewegen. “Het onderzoek is helder,” zegt ze: “Met meer beweging kunnen we de consumptie van medische zorg terugdringen.” De grote uitdaging is om patiënten zo ver te krijgen.

natuur niet direct had gelegd. Natuur en beweging versterken elkaar. Tegenwoordig spreekt de wandelkuurgroep vanaf de tweede wandeling standaard af in het bos. “Huisartsen zijn generalisten binnen de gezondheidszorg. Het is onze taak om de brede lijnen te zien. De positieve invloed van wandelen in de natuur hoort daarbij. Toch is er in de huisartsopleiding nog weinig aandacht voor. Zelf geeft Jaspers binnenkort voor het eerst een

Samen met de huisarts twee

nascholing aan collega’s over

keer per week 7,5 kilometer

de relatie van natuur en

lopen, drie maanden lang:

gezondheid. “Ik heb me

de beweegkuur slaat in

ertussen gepraat.”

Barneveld aan. Inmiddels zijn



er vijf groepen geweest. Veel

“Bewegen heeft een breed

patiënten stromen aan het

positief effect op gezondheid,

einde door in de zelfstandige wandelgroepen die

dat weten huisartsen natuurlijk allang. Maar als

zich uit eerdere kuurgroepen al hebben gevormd.

je je erin verdiept dan blijkt het effect nog in-

Dat het wandelen prettig is, dat het fascineert,

drukwekkender dan gedacht”, zegt Jaspers:

is een belangrijke voorwaarde voor de beoogde

“Een verlaging van de bloeddruk met maar

gedragsverandering, ontdekte Jaspers.

2 mm verlaagt de kans op hartkwalen met



6 procent en het risico van een tia met 12 pro-

Aanvankelijk stond alleen de fysieke beweging

cent, las ik in een recente review-studie. Dat

centraal; er werd gewandeld vanaf het gezond-

zijn indrukwekkende cijfers. Met meer beweging

heidscentrum, deels binnen de bebouwde kom.

kunnen we de consumptie van medische zorg

Tot één van de patiënten vroeg: “Waarom wan-

substantieel terugdringen.”

delen we eigenlijk niet in het bos.” Achteraf vindt



ook Jaspers het merkwaardig dat ze de link met

De grote uitdaging is patiënten aan het bewe-

42

43

gen krijgen, weet Jaspers al jaren. “Ja, mensen

advies maar een uitnodiging voor de informa-

banden. “Die sociale cohesie proberen we te

Jaspers begrijpt best dat niet alle huisartsen

die graag willen wandelen die doen het wel,

tieavond. Uitgenodigd werden mensen met een

versterken. Als ik zie dat twee bekenden van

en hulpverleners staan te springen om de

maar dat is een kleine groep. Het merendeel kan

breed spectrum aan diagnoses: van overgewicht

elkaar alleen met zijn tweeën lopen dan deel ik

wandelkuur over te nemen. Het zou het allemaal

je nog zo indringend adviseren om in beweging

en diabetes tot depressie, angst en eenzaamheid.

ze een keer in in verschillende snelheidsgroepen.

een stuk makkelijker maken als er wat geld voor

te komen, ze blijven thuis op de bank zitten.”



Zo verbreed je het sociale netwerk binnen de

zou zijn: geld ook om de vrijwilligers eens iets te

Waarom? Jaspers haalt haar schouders op. “Je

“Op die informatieavonden probeerden we

groep. En dat werkt. Er ontstaat een band.

kunnen geven als dank, of voor het hapje en het

hebt een groep die gewoon zegt: ‘Dokter, dat

mensen te motiveren door ze niet alleen te

Toen er laatst iemand uitviel door ziekte, wierpen

drankje na de laatste wandeling. Dat zijn

doe ik niet!’. Dan heb je een groep die sceptisch

doordringen van het positieve effect op hun

twee andere wandelaars zich als mantelzorgers

allemaal geen hoge bedragen maar als huisarts

is, die willen eerst bewijzen zien. Die kan ik over-

gezondheid maar vooral ook van het plezier van

op.”

voel je je toch gesteund als daar een vergoeding

tuigen, die krijg ik wel in beweging. Maar verre-

de wandelgroepen. We stellen ook gerust. Veel



voor bestaat. Geld ook om een vervanger te

weg de grootste groep

mensen denken dat ze

Jaspers hoopt in de toekomst, samen met IVN,

kunnen betalen voor de tijd dat de huisarts

patiënten zegt braaf

het niet zullen kunnen,

nog een andere troef uit te spelen, door met

meeloopt. Anders betekent het dat patiënten

dat ze het zullen gaan

dat 7,5 kilometer voor

natuurgidsen de fascinatie voor de natuur in de

langer moeten wachten.”

doen, en doen het

hen onhaalbaar is.”

omgeving te vergroten. Ook dat verhoogt de

vervolgens niet.”



kans dat mensen blijven wandelen.



“Ik wil dat wij als



Het was dit gevoel

artsen het goede voor-

“Als huisarts wil je patiënten helpen om

van onmacht dat ten

beeld geven,” zegt

gezonder te zijn. Hoe minder consulten hoe

grondslag lag aan het

Jaspers: “Daarom

beter. Puur bedrijfseconomisch ligt dat natuurlijk

loopt er in Barneveld

anders. Daar ligt voor de huisartsen een span-

initiatief van Jaspers en haar collega’s. Want als de stap voor

altijd één van de huisartsen mee met de

ning: de wandelkuur levert geen besparing en

patiënten kennelijk te groot is om aan te haken

beweegkuur”. En dat is geen straf, ze hebben het

kost wel geld. “We doen dit pro deo. Aanvankelijk

bij de externe wandelinitiatieven, zoals die van

zo gepland dat het een prettige afwisseling is op

heb ik wel met verzekeraars gepraat om te

de provincie, dan moest ze het dus zelf organise-

spreekuur en visiterijden. Ook de andere hulpver-

zoeken naar een vorm van financiering.

ren, haar patiënten bijna letterlijk aan de hand

leners lopen op toerbeurt mee. Daarnaast is er

We waren snel uitgepraat want het wandelen is

mee-nemen. Samen met de fysiotherapeut, de

een vaste vrijwilliger, die er altijd bij is.

preventief, en preventie dat hoort bij de GGD,

mensendieck, de podotherapeut, de haptonoom

Zo’n vast gezicht dat blijken patiënten heel

dat is iets van de gemeenten. De wandelkuur

en de leefstijladviseur van het gezondheidscen-

prettig te vinden.

levert verzekeraars naar verwachting wel flinke

trum besloten Jaspers en haar collega’s hun



besparingen op, daar zit een vreemde kronkel in

schouders eronder te zetten. Tijdens het spreek-

Wandelen door de natuur verbroedert. Er ont-

de financiering van de zorg.”

uur, kregen patiënten niet langer een vrijblijvend

staan onderweg gemakkelijk vriendschappelijke



44

45

5. Ingrediënten

van een succesvolle aanpak

We hebben de initiatieven uit de interviews onderzocht op de werkzame bestanddelen, daarnaast hebben we vanuit de theorie over weerbarstige vraagstukken de belangrijkste ingrediënten voor een succesvolle aanpak van de samenwerking rond het thema groen en gezond op een rij gezet.

Ingrediënten op basis van de beschreven initiatieven

Uit de gevoerde gesprekken komen de volgende tips naar voren:

In Nederland komen steeds meer initiatieven van de grond die een verbinding maken tussen groen en gezondheid. Op de website

INITIATIEF:

KENNIS EN ONDERZOEK:

www.beterinhetgroen.nl is een verzameling te Durf en vertrouw op je visie. De

E.

Onderzoek: er is sprake van een voort-



individuele drive en het enthousiasme van



durende vraag naar onderzoek op het



de initiator is zeer bepalend. Succesvolle



thema groen en gezondheid. Er is echter



initiators blijven betrokken trekkers.



geen eenduidigheid en samenhang in die



onderzoeken, ze bouwen niet op elkaar

vinden van innovaties op het gebied van groen

A.

en gezondheid. Veel van de opgezette initiatieven beginnen vanuit een intrinsieke motivatie. Pieter van den Berg, oncoloog bij het Tergooi ziekenhuis in Hilversum kwam op het idee om een chemotuin aan te leggen, omdat hij dacht

B.

Start met een ‘doeners-mentaliteit’,

‘als natuur goed is voor mij dan geldt dat vast



eerst doen (nek uitsteken) om vervolgens te

ook voor mijn patiënten’. Het investeren in groen



verfijnen, toetsen, verbreden en te

F.

Evalueer: effectmeting van projecten in

blijkt vaak pionierswerk. Het is een kwestie van



financieren (of niet).



het groen laat zien wat werkt.

C.

Verbreed de blik op de vraag: Groen heeft

G. Onderzoek en evalueer vraaggestuurd en



bijvoorbeeld effect op gezondheid, sociale





cohesie, participatie en economie. Zoek

oplossingen.



daar de juiste partners bij.

voort.

aan de slag gaan, samenwerking zoeken en aansluiten bij het systeem.

zoek naar de meest innovatieve

H. Ontwikkel nieuwe sporen om naast D.

Werk samen om verder te komen. Het is



onderzoek het belang van de verbinding



belangrijk om een partner te vinden die



tussen groen en gezondheid te



kan helpen bij het opschalen van een



verduidelijken en onderstrepen.



initiatief. Staatsbosbeheer ziet zichzelf



bijvoorbeeld als mogelijke makelaar in



dit kader.

46

47

INHOUDELIJKE KANSEN:

VOORWAARDEN:

Anders sturen op basis van “weerbarstige

(NPM) werken vooral onder voorspelbare

vraagstukken”

omstandigheden. Soms is de relatie tussen

I.

Verbeter de fysieke en mentale

M. Verbind regelingen voor de zorg aan die

Maatschappelijke opgaven zijn vaak niet beperkt

oorzaak en gevolg pas in retrospectief te



bereikbaarheid van groen. Groen in de



tot één factor, één actor en één domein en

doorzien. Dat geldt ook voor het bevorderen



stad en het buitengebied kunnen beter op

vraagstuk).

volgens one-size-fits-all. In het publieke veld

van gezondheid door groen. Het is nu nog



elkaar aangesloten worden waardoor groen



voor iedereen aantrekkelijker wordt.

J.

Verbind water en groen in de stad met de



sociale opgaven die te maken hebben met

doorgewerkt met puntoplossingen, volgens

Deze vraagstukken hebben een systemische



werk en competenties.

spel- en budgetregels die onvoldoende rekening

aard en vragen om nieuwe benaderingen in

hielden met de complexiteit. Het is de bedoeling

sturen maar ook in besturen. Het ontwikkelen

K.

Versterk bewust bodemgebruik. Hoe

dat er lenig en handig wordt georganiseerd.

van succesvolle samenwerken tussen groen



meer ‘open bodem’, hoe meer groen,

Of het nu gaat om duurzame ontwikkeling,

en gezondheid vergt een overheid die samen-



gezond en gezuiverd water.

economie en welvaart, jeugd en onderwijs of

werking de ruimte geeft en aanzet tot leren

maatschappelijke participatie. Publieke

en innoveren (zie sturen in meervoud).

L.

Sluit aan bij bestaande grote opgaven

organisaties kunnen deze opgaven niet alleen



zoals het hoogwaterbeschermings-

aan. In de toekomst vormt het samenspel met

“Groen en wit moeten samen de tijd

bewoners, organisaties, bedrijven en andere

nemen om te ontdekken hoe samenwerking

overheden de kern van het dagelijkse werk.

gaat werken. Vernieuwen doe je niet in je

programma.

van groen en vastgoed (governance

ontstaat steeds meer het bewustzijn dat meer

niet mogelijk om nauwkeurig te voorspellen

N. Maak zorgverzekeraars mede-eigenaar;

samenspanning nodig is om maatschappelijke

hoe experimenten tussen groen en gezond-



zij lijken nu geen belanghebbende partij en

impact te generen. Er is een groeiend besef

heid zullen uitpakken.



kunnen een veel prominentere rol vervullen.

dat we als maatschappij te lang hebben

eentje”.17 Het is bovendien geen project of Het bevorderen van gezondheid door groen

programma. Het is een kwestie van lange

blijkt in de praktijk geen eenvoudige opgave en

adem om tot duurzame resultaten te komen.

vraagt om andere vormen van sturing. Klassieke

Het wordt tijd voor policy entrepreneurship.18

vormen van besturen en organiseren zoals Public Administration (PA) en New Public Management

48

49

AANPAKKEN:

De volgende ingrediënten zijn behulpzaam:

OVERWEGEN

LEREN EN INNOVEREN

ORGANISEREN EN RUIMTE MAKEN:

Uiteindelijk komt het aan op actie. Het is net

Het is voor initiatiefnemers moeilijk om

De aanpak van “weerbarstige” vraagstukken

als met zeilen, je kunt pas sturen als je een

stakeholders actief betrokken te krijgen bij

is een proces van permanent leren en

beetje vaart hebt. Actie betekent dus

een initiatief rond groen en gezondheid. De

evalueren. Complexe vraagstukken zijn vaak

experimenteren en bereid zijn om op keuzes

belemmeringen zitten in de structuren, de

niet geschikt voor productie- en resultaatstu-

terug te komen.

functies, de regels, de budgetten en de

ring. Innovatie vergt reflectief leren. Een

(afrekening op) afgesproken resultaten.

geïntegreerde aanpak van onderzoek naar

Organisaties hebben weinig ruimte om te

casuïstiek rond gezondheid met groen biedt

investeren in samenwerking. Deze ruimte

een kans om sneller en beter tot nieuwe en

kan echter wel worden gecreëerd door het

goedwerkende benaderingen te komen.

“gewone werk” heel strak te organiseren en

Hierdoor ontstaat er een beter beeld van

bewust ruimte te reserveren voor innovaties

“wat werkt en wat niet werkt”. Het komt er op

en initiatieven van buiten.

aan zelf nieuwsgierig te zijn en te onderzoeken,

COMMUNICEREN EN FRAMEN:

maar ook wetenschappelijke onderzoekers te vragen om kritisch mee te kijken en te zorgen voor publicaties en congressen over groen en gezond. De beste initiatieven hebben een trekker die

Het feit dat een vraagstuk als “weerbarstig”

gelooft in z’n idee en daar ook vol voor wil gaan.

kan worden gelabeld biedt nieuwe perspectie-

Het is dus ook zinvol is om het vraagstuk op te

ven. In het gesprek met partners en belang-

pakken met partijen met een dergelijke “drive”.

hebbenden ontstaat geen klant-leverancier-

Zij kunnen dienen als trekkers van dit thema.

verhouding. Alle belanghebbenden zijn partij. Niemand heeft de wijsheid in pacht en er kan een zekere “rust” ontstaan in het gesprek het vraagstuk, het einddoel, de processtappen en de oplossingen; immers er zijn geen foute oplossingen of strategieën.

50

51

6. De

sprong voorwaarts: Groen-Witte Joint Venturers

De versterking van gezondheid met behulp van groen en natuur blijkt een unieke kans voor de verbetering van ons leven in deze maatschappij. Het ontwikkelen van groene oplossingen voor de gezondheid is geen natuurlijk of gemakkelijke opgave. Het bruist aan initiatieven maar duurzame successen zijn nog erg pril. Het pleidooi van deze publicatie is om nieuwe strategieën te gebruiken om tot duurzame samenhang te komen van groen en gezondheid.

Het ontwikkelen van innovatie en leertrajecten waarmee succesvolle verbindingen kunnen worden gedemonstreerd zijn daarbij van groot belang. Pioniers in groen en gezondheid verdienen ruimte en tijd om te bepalen op welke manier er gezamenlijk gewerkt kan worden aan gezondheidsinnovatie. De pioniers verdienen het om te worden gesteund en ontzorgd. De echte sprong voorwaarts zal worden bepaald door georganiseerde samenspanning waarbij de overheid niet meer de alles bepalende en betalende kracht hoeft te zijn. Dat vergt lef van een overheid om anders te sturen en van ondernemers en burgerinitiatieven om nieuwe verdien- en financieringsmodellen te ontwikkelen. Het signaleren van gezamenlijke vraagstukken, het vertalen tot een gezamenlijke agenda, co-financiering en gezamenlijk aan de slag heeft alle kenmerken van een Joint Venture. In onze context zouden we dat Groen-Witte joint ventures kunnen noemen. Samenwerking waarbij de maatschappelijk organisaties en overheden een deel van hun vermogen inbrengen in nieuwe initiatieven en voor gezamenlijke rekening en risico projecten tot ontwikkeling brengen.

‘Wij pleiten voor een grotere diversiteit aan oplossingsstrategieën en benaderingen op maat.’

52

53

Hieronder geven we een checklist voor bij de start van een initiatief op het gebied van groen en gezond (top 20): OVERWEGEN:

AANPAKKEN:

ORGANISEREN EN RUIMTE MAKEN:

LEREN EN INNOVEREN:

1. Is dit een initiatief dat mij raakt en waar

5. Stel de opgave centraal.

12. Houd denken en uitvoeren bij elkaar;

16. Huur een wetenschapper.



6. Betrek stakeholders/inwoners, maak



17. Leer over het beïnvloeden van gedrag

2. Welke rol pak ik?



bijstellen”.

3. Wat is de kortste route naar actie?

7. Bespreek ieders interpretatie en positie ten

18. Leer werken met onzekerheid.



19. Leer en oefen nieuwe manieren van

ik in wil investeren?

anderen tot partners, werk zelf als partner.

het gaat om de cyclus, “doen, evalueren,

aanzien van de opgave.

8. Ga aan het werk, evalueer, stel bij en werk

COMMUNICEREN EN FRAMEN:

verder (kom uit de lineaire groef en vergeet

(samen)werken.

MAAK GEEN BELEID:

deel-oplossingen).

20. Investeer als organisatie in innovatie

9. Denk systemisch, houd de blik breed en zet

13. Werk voorbij de grenzen van de eigen

4. Wees duidelijk over “de ingewikkeldheid





organisatie, de eigen budgetten, de eigen



van het initiatief” (communiceer). Het is

definitie.



doelen en de eigen regels



een ontdekkingstocht zonder routeplanner.

10. Denk aan onderliggende factoren en



(c.q. creëer daar ruimte voor).



Creëer zo ruimte voor een andere aanpak.



overweeg gedragsverandering als deel van

14. Werk meer vanuit principes en minder



de aanpak



vanuit regels. Herdefinieer verantwoorde

11. Zoek nieuwe perspectieven, huur een



lijkheid, accountability; laat governance



kunstenaar, een dominee, een marktkoop



tevens de “ingewikkelde” opgaven onder



man of een wetenschapper.



steunen. Zoek ook hier naar innovatieve



technieken en methoden.

de opgave niet “vast” met een probleem

(gedragsverandering).

15. Ontwikkel (college)programma’s waarin

(ook) een langetermijnfocus is opgenomen



(er zijn geen quick fixes).

(iedere overheid z’n eigen R&D-afdeling).

54

55

EINDNOTEN

LITERATUUR

1

http://edepot.wur.nl/14424

15

2

http://dx.doi.org/10.1016/j.ufug.2015.07.008

default.aspx

3

http://www.ambius.nl/nieuws/2012-nieuws-archief/

16

news_307210.html

http://www.gezondheidsnet.nl/overgewicht-is-

Van der Horst, A., van Erp, F. & De Jong, J. (2011).

Wevers, C. & Gijsbers, G. (red.) (2013).

Zorg blijft groeien: financiering onder druk,

Innoveren voor gezondheid. Technologische en sociale

CPB policy brief, trends in gezondheid en zorg.

vernieuwing in preventie en zorg.

besmettelijk

Den Haag: Centraal Plan Bureau (CPB).

TNO Strategy & Change.

Christakis en Fowler (2007). The Spread of Obesity

Ten Broeke, A. (2011).

https://www.tno.nl/media/2114/tno_innoveren_voor_

Zorg blijft groeien: financiering onder druk,

in a Large Social Network Over 32 Years, New England

Het toetjeskaarteffect. Verkregen via: http://www.

gezondheid.pdf

CPB policy brief, trends in gezondheid en zorg.

Journal of Medicine, Vol. 357(4), 370-379.

kennislink.nl/publicaties/het-toetjeskaarteffect

Den Haag: Centraal Plan Bureau (CPB).

Hammond (2010). Social influence and obesity,

4

Horst, A. van der, Erp, F. van, & Jong, J. de (2011).

http://www.hoogwaterbeschermingsprogramma.nl/

Horst, A. van der, Erp, F. van, & Jong, J. de (2011).

Agenda Stad. (2015). City Deals.

Current opinion in endocrinology, diabetes and

Van den Berg, A.E. & Ronde, K. (2009).

Geraadpleegd op 31 oktober 2015 van http://agendas-

Zorg blijft groeien: financiering onder druk, CPB

obesity, 17(5), 467-71.

Groen en gezondheid van stadsbewoners.

tad.nl/over-agenda-stad/city-deals/

policy brief, trends in gezondheid en zorg. Den Haag:

Harmon (2011). How obesity spreads in social

Samenvatting van het Vitamine G onderzoek.

Centraal Plan Bureau (CPB), p.4.

networks, Scientific American.

Wageningen: Alterra.

5

Maas, J. http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/

Hruscka en collega’s (2011). Shared norms and their

themas/gezondheid-welzijn/publicaties/artikelen/

explanation for the social clustering of obesity,

Nieuwenhuis, M. & Postmes, T. (2011).

archief/2013/2013-037-pb.htm

American Journal of Public Health, AOP 5 mei 2011.

Geraadpleegd op 31 oktober 2015 van Planten op de werkvloer.

http://agendastad.nl/op-weg-naar-city-deals/

17

Beter door Groen, 2015, Daphne Teeling p.21,

Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.

KNMI. Geraadpleegd op 31 oktober 2015 van

Algemeen_Actueel/Nieuwsberichten/2014/Toe

18

Policy Entrepreneurs: Their Activity Structure and

Verkregen via: http://www.ambius.nl/nieuws/2012-

http://www.klimaatscenarios.nl/

komstverkenning_RIVM_Een_gezonder_Nederland_

Function in the Policy Process, Nancy C. Roberts and

met_meer_chronisch_zieken

Paula J. King: “Public entrepreneurship” is the process

6

7

http://www.rivm.nl/Documenten_en_publicaties/

Agenda Stad. 2015.

https://www.tno.nl/media/2114/tno_innoveren_

voor_gezondheid.pdf

nieuws-archief/news_307210.html Vitale Groene Stad. Klimaat.

of introducing innovation -the generation,

Centraal Bureau Statistiek. (2013).

Geraadpleegd op 31 oktober 2015 van

translation, and implementation of new ideas-

Uitgaven aan zorg met 3,7 procent gestegen.

http://www.vitalegroene-stad.nl/Dossiers/Dossier/

into the public sector.

Verkregen via: http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/

Klimaat.wli

8

Idem p.28.

9

Beter door Groen, 2015, Pieter van den Berg, p.27.

themas/gezondheid-welzijn/publicaties/artikelen/

https://www.tno.nl/media/2114/tno_innoveren_

archief/2013/2013-037-pb.htm

10

Hoogland, A. (2011). Overgewicht is besmettelijk.

voor_gezondheid.pdf 11

http://www.fysiogroeptwente.nl/page/Home

RIVM. Toekomstverkenning RIVM:

Geraadpleegd van http://www.gezondheidsnet.nl/

12

http://agendastad.nl/over-agenda-stad/city-deals/

Een gezonder Nederland met meer chronisch zieken.

overgewicht-is-besmettelijk

13

http://www.klimaatscenarios.nl/

(2014).

14

http://www.vitalegroenestad.nl/Dossiers /Dossier/

Verkregen via: http://www.rivm.nl/Documenten_en_

Klimaat.wli

publicaties/Algemeen_Actueel/Nieuwsberichten/2014/ Toekomstverkenning_RIVM_Een_gezonder_Nederland_ met_meer_chronisch_zieken

56

57

COLOFON Beter door Groen; Een provinciale trendverkenning is een uitgave van JSO en is tot stand gekomen dankzij een unieke samenwerking met George Postma van Lysias , Jolanda Maas van de Vrije Universiteit Amsterdam, Mark Mieras (wetenschapsjournalist, verantwoordelijk voor de interviews) en Marius Bakx van het Onderzoekcentrum Drechtsteden (OCD). Onze gesprekpartners en inspiratoren voor deze

Aan de publicatie hebben de volgende mensen

uitgaven zijn:

gewerkt:

Hetti van Hamersveld (provincie Zuid-Holland),

Marnix Viëtor (JSO), George Postma (Lysias),

Josine van de Boogaard (senior beleidsmedewerker

Marije Zijlstra (JSO), Niels Huizinga (JSO),

GGD Rotterdam/Rijnmond),Sjerp de Vries (Alterra),

Marjolein Vorstermans (JSO), Marjan Volkerink (JSO),

Tia Hermans ( Alterra), Daphne Teeling (IVN),

Joren van Popta (JSO) en Mike Molkenboer

Dianne Jaspers (Huisarts), Egbert Roozen (VHG),

(Jongehonden)

Ingrid Wiechers (De Friesland), Jasper Kuipers (Staatsbosbeheer), Pieter van den Berg (Tergooi),

Vormgeving: Gerline den Hartog

Rutger de Graaf( De Pennemes/UvA), Arthur van Iersel

Fotografie: Freek van Arkel

(Ministerie VWS), Karla Buiskool (Provincie NoordHolland), Jos Brouwer (Secretaris van de Provinciale Adviescommissie Leefomgevingskwaliteit (PAL), Karin van Hoof (Provincie Noord-Holland), Marco Vergeer (Royal Haskoning DHV), Liesbeth Dirven (RIVM), Niek Al (DG&J ZHZ), Michelle Stoel (DG&J ZHZ), Arianne de Blaeij ( LEI) en Micha Lubber (voorzitter Youth Food Movement)

Deze publicatie is mogelijk gemaakt door de Provincie Zuid-Holland

58

de verbindende kracht

Ruimte en perspectief creëren voor iedereen in de samenleving, daar staat JSO voor. We verbinden mensen en organisaties door kennis en ervaring in te zetten voor het duurzaam en met enthousiasme oplossen van maatschappelijke vraagstukken.

Neem voor meer informatie contact op met Rob Rutten, senior adviseur, [email protected], 06 34 949 913 Nieuwe Gouwe Westzijde 1, 2802 AN Gouda Postbus 540, 2800 AM Gouda T 0182 547888 E [email protected] www.jso.nl .