EEN GROEN RUIMTELIJK BELEID

                ‘EEN  GROEN  RUIMTELIJK  BELEID’   reflectienota  voor  de  Vlaamse  groenen   __________________________________________________________   30  april  2012                                         Auteurs:   Frank  Moulaert  (ASRO  –  KULeuven)     Pieter  Van  den  Broeck  (ASRO  –  KULeuven)   Barbara  Van  Dyck  

 

 

           

  Inhoud     EEN  GROEN  RUIMTELIJK  BELEID:  LEESWIJZER......................................................................................... 1   1.  WAT  VERSTAAN  WE  ONDER  EEN  DUURZAAM  RUIMTELIJK  BELEID?................................................... 2   1.1  Duurzaam  ruimtegebruik  als  insteek  voor  een  visie  op  duurzaamheid  

2  

1.2  Wat  betekent  duurzaam  ruimtelijk  beleid  dan  meer  concreet?  

4  

2.  HOE  SCHATTEN  WE  DE  KANSEN  OP  DUURZAAM  RUIMTELIJK  BELEID  VAN  DEZE  VLAAMSE  REGERING   IN  ?........................................................................................................................................................... 4   2.1  Recente  geschiedenis  van  de  ruimtelijke  planning  in  Vlaanderen  

4  

2.2  Veranderingen  en  versoepelingen  onder  de  vorige  Vlaamse  regeringen  

5  

2.3  Het  huidige  Beleidsplan  Ruimte  Vlaanderen  

6  

3.   ZAL   DE   BESTUURLIJKE   HERVORMING   HET   BELEIDSINSTRUMENTARIUM   VOOR   EEN   DUURZAAM   RUIMTELIJK  BELEID  VERSTERKEN? .......................................................................................................... 8   3.1  Administratieve  decentralisatie:  kansen  en  risico’s  (algemeen)  

8  

3.2  En  in  het  geval  van  ruimtelijke  planning?  

9  

4.  WAT  MOET  GEBEUREN? .................................................................................................................... 10   4.1  Het  recht  op  zuivere  lucht  

11  

4.2  Het  recht  op  een  levende  bodem  

14  

4.3  Het  recht  op  nederzettingen  op  mensenmaat  

17  

4.4  Drie  basisrechten,  één  ruimtelijke  dynamiek  

23  

5.  EN  HOE  MOET  HET  GEBEUREN? ........................................................................................................ 24   5.1  Ruimtelijk  beleid  in  enge  zin  

24  

5.2  Ruimtelijk  beleid  in  brede  zin  

25  

5.3  Organisatorisch  

27  

 

Een  groen  ruimtelijk  beleid:  leeswijzer     Het  gaat  niet  goed  met  het  ruimtelijk  beleid  in  Vlaanderen.  Het  besef  hoe  slecht  het  gesteld  is  met  het   milieu  in  Vlaanderen,  wie  er  de  prijs  voor  betaalt,  en  hoe  de  organisatie  en  het  gebruik  van  de  ruimte   hierin   een   kwalijke   rol   spelen,   is   er   nog   steeds   niet.   Het   is   onvoldoende   doorgedrongen   bij   de   bevolking   en   zeker   niet   op   het   politiek   niveau.   De   UNIZO-­‐VOKA-­‐gezinde   regering   die   Vlaanderen   bestuurt,   blijft   de   economie   bestempelen   als   rechthebbende   nummer   één   op   het   gebruik   van   de   ruimte.   Nog   steeds   is   het   vanzelfsprekend   dat   er   nieuwe   bedrijfsterreinen   beschikbaar   gesteld   worden,   dat   alleenstaande   woningen   gebouwd   kunnen   worden,   dat   infrastructuren   voor   de   economie  ‘uit’gebouwd  worden,  dat  het  wegennet  verdicht  wordt.     De   Vlaamse   ruimte   zit   zo   vol   met   vervuilende   activiteiten   dat   het   zonder   ommekeer   in   het   beleid   onmogelijk   wordt   om   nog   langer   een   gezonde   omgeving   aan   de   bevolking   aan   te   bieden.   Spijts   belangrijke  milieu-­‐investeringen  verbetert  de  kwaliteit  van  rivierwater  slechts  met  mondjesmaat,  die   van   lucht   en   bodem   niet   noemenswaardig   (VMM   2010),   zorgt   het   gebetonneerde   landschap   voor   verdere  verstoring  van  de  waterhuisshouding  ,  en  mogen  we  tijdens  onze  weekends  in  open  lucht  niet   te  vlug  stappen  of  we  komen  reeds  na  een  schijn  van  tijd  aan  de  afsluiting  van  een  industrieterrein  of   de  pechstrook  van  een  autostrade.     Ruimte   (territoire;   place)   wordt   bovendien   steevast   vernoemd   voor   de   belangrijke   rol   die   ze   kan   spelen  in  de  prangende  oproep  van  burgers,  ondernemers  en  politici  om  samen  te  werken  aan  een   radicale  sociaal-­‐ecologische  verandering.  Alleen  een  weg  terug  naar  een  duurzamer  Vlaanderen  met   een  andere  invulling  van  ruimtegebruik  kan  een  oplossing  bieden.  In  deze  tekst  bieden  we  denkpistes     aan  om  die  weg  aan  te  leggen  en  de  ruimte  op  te  laden  zodat  verandering  mogelijk  wordt.  We  doen   dat  in  vijf  stappen.  Eerst  lichten  we  toe  wat  we  verstaan  onder  een  duurzaam  ruimtelijk  beleid.  We   doen   dit   vanuit   het   perspectief   van   een   duurzamer   ruimtegebruik   (punt   1).   Daarna   bekijken   we   de   evolutie  van  het  ruimtelijk  beleid  in  Vlaanderen  sinds  de  jaren  1990  tot  vandaag.  We  bekijken  zowel   de  inhoud  van  dat  beleid  en  wat  de  plannen  van  de  huidige  Vlaamse  regering  zijn  om  dat  beleid  te   wijzigen   (punt   2).   In   punt   3   stellen   we   ons   de   vraag   of,   en   hoe,   de   aan   de   gang   zijnde   bestuurlijke   hervorming  een  duurzaam  ruimtelijk  beleid  zal  bevorderen.     In   punt   4   dan   pleiten   we   voor   een   radicale   heroriëntering   van   het   ruimtelijk   beleid   als   duurzaam   ruimtelijk   beleid.   Ruimtelijk   beleid   moet   de   duurzame   ontwikkeling   van   de   maatschappij,   zowel   in   ecologische,   sociale   als   economische   zin,   bevorderen.   Zoniet   wordt   dat   beleid   asociaal,   qua   gezondheid   -­‐   en   op   lange   termijn   ook   economisch   -­‐   onhoudbaar.   Essentieel   daarom   is   dat   de   economie  moet  werken  voor  een  ecologische  en  sociale  maatschappij  en  dat  economische  groei  geen   doel  op  zichzelf  kan  zijn.  Om  deze  visie  op  een  duurzame  ruimtelijke  ontwikkeling  en  beleid  concreet   te   maken   verdedigen   we   drie   menselijke   basisrechten   die   alleen   via   een   coherent   beleid   bewerkstelligd   kunnen   worden.   In   dat   beleid   dat   verschillende   beleidssectoren   omvat   speelt   het   ruimtelijk  beleid  een  zeer  belangrijke  rol.    Deze  drie  basisrechten  zijn:  

 

1.

Het  recht  op  zuivere  lucht  voor  iedereen  

2. 3.

Het  recht  op  een  levende  bodem   Het  recht  op  nederzettingen  op  mensenmaat.  

1  

Aan   de   hand   van   deze   drie   basisrechten   en   hoe   ze   het   gebruik   van   de   ruimte   bepalen   (en   er   door   bepaald  worden)  doen  we  tenslotte  voorstellen  zowel  voor  de  inhoud  als  de  bestuurlijke  organisatie   van  een  duurzaam  ruimtelijk  beleid  (punt  5).  Zo’n  beleid,  zo  hopen  we  te  kunnen  argumenteren,  vergt   een   duidelijke   afstemming   tussen   verschillende   beleidsdomeinen,   zoals   bijv.   ruimtelijke   ordening,   milieu,  mobiliteit,  economie,  ...  De  afstemming  kan  op  verschillende  manieren  georganiseerd  worden,   zolang  er  maar  effectief  samengewerkt  wordt  tussen  verschillende  departementen  of  agentschappen.   Voor  sommige  domeinen  bevelen  we  aan  om  terug  te  keren  naar  eenheidsagentschappen  zoals  bijv.   het   ter   ziele   gegane   LIN   dat   tot   voor   de   inwerkingtreding   van   het   kaderdecreet   Beter   Bestuurlijk   Beleid  van  2003  en  het  Besluit  van  de  Vlaamse  Regering  met  de  betrekking  tot  de  organisatie  van  de   Vlaamse   administratie   in   2005   de   domeinen   leefmilieu,   natuur   &   energie,   mobiliteit   &   openbare   werken,  en  ruimtelijke  ordening,  woonbeleid  &  onroerend  erfgoed,  coördineerde.      

1.  Wat  verstaan  we  onder  een  duurzaam  ruimtelijk  beleid?     Er   is   een   groeiende   tendens   naar   een   ‘verzelfstandiging’   van   het   ruimtelijk   beleid   en   de   ruimtelijke   planning.  In  veel  opzichten  is  dit  ‘een  terug  naar  af’.  Waar  in  de  jaren  1970  met  de  eerste  pleidooien   voor  structuurplanning  een  standpunt  werd  ingenomen  dat  ruimte  zo  moest  ingericht  worden  dat  alle   gebruiken  en  gebruikers  op  een  evenwichtige  manier  aan  hun  trekken  moesten  komen,  en  daarom  de   verschillende   beleidssectoren   hun   ruimtevisies   op   elkaar   zouden   moeten   afstemmen,   wordt   nu   teruggekeerd  naar  sectorale  beleidsbenaderingen.  Deze  gaan  vaak  zo  ver  dat  één  beleidsagentschap   onder   één   Minister   valt.   Dit   is   een   aanpak   die   niet   tot   samenwerking   aanzet.   Ruimtelijk   beleid   is   in   belangrijke   mate   herleid   tot   vergunningenbeleid   en   bestemmingsplannen   die   vooral   moeten   antwoorden  op  de  vraag:  welke  functie  moet  van  ruimte  worden  voorzien  en  waar?  De  risico’s  die  het   afzonderlijk  uitbouwen  van  de  beleidsdomeinen  inhoudt  voor  de  kwaliteit  van  de  ruimte  zullen  blijken   uit  punt  2  en  3.    

1.1  Duurzaam  ruimtegebruik  als  insteek  voor  een  visie  op  duurzaamheid   Alles   wat   mensen   doen   vraagt   ruimte.   Wanneer   mensen   terzelfdertijd   in   dezelfde   Vlaamse   ruimte   verschillende   activiteiten   ondernemen   betekent   dat   ‘samen   gebruiken   van   ruimte’.   De   meeste   vormen   van   ruimtegebruik   laten   ook   sporen   na.   Wandelen   geeft   voetsporen,   vergt   inademen   van   lucht,  brengt  wellicht  ook  wat  schade  toe  aan  de  natuur.  Andere  menselijke  activiteiten  hebben  een   veel  grotere  invloed  op  de  ruimte.  Denk  aan  bouwen,  wegen  aanleggen,  zich  verplaatsen  per  auto  of   trein,   of   goederen   en   diensten   produceren,   verkopen,   stockeren,   vervoeren.   Met   de   economische   groei  is  het  beslag  op  de  ruimte  bovendien  zeer  sterk  toegenomen,  terwijl  die  ruimte  niet  toeneemt   tenzij   men   aan   hoogtebouw   gaat   doen,   natuurlijk   kwetsbare   gebieden   gaat   inpalmen,   enz.   Beschikbare  ruimte  neemt  wel  toe  wanneer  ze  intensiever  in  de  tijd  gebruikt  wordt  door  verweving   en   medegebruik,   maar   zelfs   met   dergelijke   ‘verruimende’   oplossingen   zullen   we   op   een   bepaald   ogenblik  de  grenzen  van  de  beschikbare  ruimte  bereiken.  Daarom  is  het  belangrijk  dat  we  kiezen  voor   een  beleid  dat  duurzaam  ruimtegebruik  stimuleert.   Duurzaamheid   wordt   gewoonlijk   benaderd   aan   de   hand   van   drie   ‘lezingen’:   economische   duurzaamheid,   ecologische   duurzaamheid   en   sociale   duurzaamheid.   Deze   drie   vormen   van   duurzaamheid  zijn  in  ons  maatschappelijk  bestel  niet  vanzelfsprekend  verzoenbaar,  zeker  niet  als  we  

 

2  

ze   ruimtelijk   en   over   de   tijd   bekijken.   We   keren   terug   naar   ons   uitgangspunt   dat   elke   menselijke   activiteit  ruimte  vergt  en  een  invloed  op  die  ruimte  heeft.  De  invloed  van  de  menselijke  activiteit  op   de   ruimte   kunnen   we   aan   de   hand   van   de   drie   dimensies   van   duurzaamheid   benaderen.   Bouwen   bijvoorbeeld,   kan   een   beperkte   belastende   invloed   hebben   op   milieu   als   de   bouwtechniek   energiebesparend   is,   de   locatie   van   het   gebouw   aansluit   op   het   openbaar   vervoer   of   dicht   bij   een   concentratie  van  handelszaken  ligt.  Groenaanplantingen  op  en  rond  het  gebouw  kunnen  een  gunstig   milieueffect   opleveren.   Bouwen   kan   ook   bijdragen   tot   sociale   duurzaamheid:   als   de   manier   van   inplanting   en   de   fysieke   en   economische   toegankelijkheid   het   sociaal   contact   bevordert,   als   wooncomplexen   gedeeld   worden   en   een   goede   aansluiting   hebben   op   publieke   ruimtes   (parken,   pleinen,  cultuurvoorzieningen,  ...).  Economische  duurzaamheid  is  moeilijker  te  plaatsen.  Verwijst  men   bij   economische   duurzaamheid   rechtstreeks   naar   de   harde   economische   criteria   van   groei   en   winst   dan   komt   men   vlug   in   een   toestand   terecht   in   conflict   met   sociale   en   ecologische   duurzaamheid.   Blinde   economische   groei   is   immers   zeer   belastend   voor   natuur,   voor   gezondheid,   voor   sociale   relaties   of   harmonisch   ruimtegebruik.   De   bestaande   groeistrategieën   aanhouden   betekent   een   verdere   achteruitgang   van   milieu-­‐   en   gezondheidskwaliteit   -­‐   zowel   fysische   als   mentale   gezondheidskwaliteit.   Bijgevolg  laten  steeds  meer  stemmen  voor  ‘nul’groei  zich  horen.  Bij  nulgroei  wordt  de  economische   activiteit   afgestemd   op   sociale   en   ecologische   duurzaamheid.   Het   betekent   dat   beslissingen   over   productie,   distributie,   vervoer   van   goederen   en   diensten,   of   vestigingskeuze   uitsluitend   gebeuren   om   de   fysische,   biologische   en   sociale   kwaliteit   van   het   menselijke   bestaan   te   verbeteren.   Deze   benadering   is   radicaal   verschillend   van   het   voorstel   uit   het   Groenboek1  (p.7)   van   een   ruimtelijke   ontwikkeling  die  streeft  naar  “een  evenwicht  tussen  de  economische,  socio-­‐culturele  en  ecologische   aspecten”,  en  daarbij  kiest  om  verder  in  te  zetten  op  de  uitbouw  van  de  kenniseconomie  en  logistieke   activiteiten  (p.  12).   In   deze   tekst   gaan   we   ervan   uit   dat   economische   ontwikkeling   in   Vlaanderen   best   alleen   nog   in   functie   van   sociale   en   ecologische   duurzaamheid   –   inclusief   duurzaam   ruimtegebruik  –   gerealiseerd   wordt.  Dat  betekent  o.a.  dat  de  ecologische  footprint  van  nieuwe  activiteiten  drastisch  omlaag  moet   (bijv.  via  bio-­‐ecologisch  bouwen  en  trage  logistiek),  dat  de  productieketens  en  de  materiële  stromen   die   ze   ondersteunen   ingekort   en   gesloten   worden   (kringloopeconomie   in   bijv.   de   bouw-­‐   en   landbouwsector).   Het   betekent   ook   dat   meer   ecologisch   en   sociaal   onderbouwde   consumptiepatronen  actief  aangeleerd  en  ondersteund  worden,  ook  door  het  beleid.     Vanuit  de  bekommernis  van  een  duurzamer  gebruik  van  de  ruimte   houdt  dit  in  dat  ook  economische   en   andere   politieke   keuzes   zo   gemaakt   worden   dat   de   ruimtelijke   kwaliteit   zowel   ecologisch   als   sociaal   kan   toenemen,   niet   alleen   in   de   eigen   lokale   ruimte   (wijk,   gemeente,   stad,   regio,   ...)   maar   ook   ‘op   hogere   ruimtelijke   schaal’;   nu   en   naar   de   toekomst   toe.   Zo   heeft   het   weinig   zin   om   nieuwe   technologieën   toe   te   passen   die   nu   tot   minder   energieverbruik   en   koolstofuitstoot   leiden,   als   die   technologieën  onderdelen  vergen  die  moeilijk  herbruikbaar  en  schadelijk  voor  milieu  en  gezondheid   zijn   (bijv.   LED   lampen   of   zonnepanelen).   Zo   is   het   zinloos   duurzame   beheerssystemen   op   bedrijfsparken   te   installeren   als   de   activiteiten   die   er   zich   ontwikkelen   dat   niet   zijn.   Of   nog,   is   het   omschakelen   op   biobrandstoffen   absurd   wanneer   dit   elders   in   de   wereld   desastreuze   sociale   en   ecologische   gevolgen   heeft.   Even   gek   wordt   het   wanneer   we   passiefwoningen   plaatsen   in                                                                                                                                   1

 Kernteam   Beleidsplan   Ruimte   Vlaanderen   (2011).   Groenboek,   voorlopige   versie   opgesteld   als   discussiedocument  door  het  kernteam  Beleidsplan  Ruimte  Vlaanderen.  

 

3  

verkavelingen   die   alleen   bereikbaar   zijn   met   de   auto,   en/of   alleen   betaalbaar   zijn   voor   gegoede   burgers  en  gezinnen.    

1.2  Wat  betekent  duurzaam  ruimtelijk  beleid  dan  meer  concreet?   Het  is  een  ruimtelijk  beleid   dat   kwalitatief   gebruik   van   de   ruimte   bevordert,  waarbij  economische   duurzaamheid   niet   langer   bepaald   wordt   door   groei   en   winst   maar   door   duurzame   bevrediging   van   ecologisch  en  sociaal  duurzame  behoeften.  Het  blijft  ruimtelijk  beleid,  in  die  zin  dat  het  bijv.  niet  het   milieubeleid  vervangt  of  volledig  overklast.  Het  is  duurzaam  ruimtelijk  beleid  in  de  zin  dat  het  eisen   stelt   aan   de   ruimtelijke   kwaliteit   volgens   ecologische,   sociale,   ruimtelijk-­‐organisatorische,   morfologische,  

esthetische,  

...  

criteria.  

Ruimtelijke  

(re)organisatie,  

aanpassing  

van  

vestigingsbeslissingen,   afname   en   van   richting   veranderen   van   goederen-­‐en   personenstromen,   hergebruik   of   anders-­‐gebruik   van   land   en   panden   zijn   belangrijke   specifieke   onderdelen   van   (duurzaam)   ruimtelijk   gebruik     ...     Er   zal   dus   in   elk   geval   een   nieuwe   toenadering   nodig   zijn   tussen   verschillende   beleidsdomeinen   die   door   hun   beleid   de   eigenschappen   van   ruimtelijke   kwaliteit   beïnvloeden.   In  dit  document  spitsen  we  ons  toe  op  wat  we  zien  als  drie  basisrechten  van  ruimtelijke  kwaliteit  en   geven  een  aanzet  tot  wat  nodig  is  om  die  te  realiseren.  Het  eerste  is  het  recht  op  ‘zuivere  lucht  voor   iedereen’,   onafgezien   van   waar   hij/zij   leeft   of   werkt   (vergelijkbaar   met   het   recht   op   gezond   water).   Het   tweede   is   het   recht   op   een   ‘levende   bodem’   wat   concreet   bijv.   betekent   een   stopzetting   van   bodemvervuiling,   een   halt   aan   de   verdere   verharding,   en   het   geven   van   nieuwe   duurzaamheids-­‐ kansen   voor   natuur   en   landbouw.   Het   derde   basisrecht   noemen   we   ‘nederzettingen   op   menselijke   schaal’.     Maar  eerst  bekijken  we  hoe  het  ruimtelijk  beleid  in  Vlaanderen  geëvolueerd  is  en  of  het  in  zijn  huidige   vorm  bij  machte  is  om  een  duurzame  ruimtelijke  ontwikkeling  te  sturen.  

2.   Hoe   schatten   we   de   kansen   op   duurzaam   ruimtelijk   beleid   van   deze   Vlaamse  regering  in  2?       Vertrekkend   vanuit   de   recente   geschiedenis   van   de   ruimtelijke   planning   duiden   we   tendensen   in   het   ruimtelijk  beleid  en  geven  een  aantal  breekpunten  en  gemiste  kansen  aan.  Ze  krijgen  een  plaats  in  een   veranderingsstrategie  in  punten  4  en  5.  

2.1  Recente  geschiedenis  van  de  ruimtelijke  planning  in  Vlaanderen   Ruimtelijke   planning   kende   in   de   jaren   1990   een   periode   van   vrij   drastische   veranderingen   ten   opzichte   van   de   decennia   daarvoor.   Een   informeel   netwerk   van   progressieve   politici,   academici,   de   milieubeweging,   ACW,   professionele   planners,   juristen,   mobiliteits-­‐deskundigen,   streekeconomen,   stadsvernieuwers   enz.   verstrengde   het   vergunningensysteem,   beperkte   de   mogelijkheden   voor  

                                                                                                                                2

 Zie  ook:  Van  den  Broeck,  P.,  Kuhk,  A.,  Verachtert,  K.  (2010),  Analyse  van  het  Vlaams  planningsinstrumentarium.   Voortgangsrapport  1  van  WP10  voor  het  Steunpunt  Ruimte  en  Wonen;  Van  den  Broeck,  P.,  Verachtert,  K,  Kuhk,  A.   (2011),   Analyse   van   het   Vlaams   vergunningensysteem.   Voortgangsrapport   4   van   WP10   voor   het   Steunpunt   Ruimte  en  Wonen.  

 

4  

bestaande  zonevreemde  woningen,  maakte  de  bouw  van  nieuwe  zonevreemde  woningen  onmogelijk   en  zette  een  daadwerkelijke  bestraffing  van  stedenbouwkundige  misdrijven  op  poten.     Daarnaast   zagen   we   in   deze   periode   de   goedkeuring   van   het   ruimtelijk   structuurplan   Vlaanderen   3

(RSV ),   een   nieuw   decreet   op   de   ruimtelijke   ordening   (1999),   de   opmaak   van   gemeentelijke   structuurplanningsprocessen   en   een   hele   reeks   van   planningsprocessen   in   uitvoering   van   het   RSV.   De   ruimtelijke   planning   werd   onderdeel   van,   en   droeg   bij   tot,   investeringen   in   de   steden,   natuurontwikkeling  en  vertraagde  verdere  aantasting  van  de  open  ruimte,  investeringen  in  openbaar   vervoer,   het   aanbrengen   van   meer   hiërarchie   in   het   wegensysteem   en   het   concentreren   van   economische   activiteiten   in   havens   en   economische   knooppunten.   Tenslotte   bestonden   goede   relaties   met   diverse  andere   beleidsvelden   waaronder   milieu-­‐   en   natuurbeleid   (natuurdecreet,   Vlaams   ecologisch  netwerk,  behoud  van  rivier-­‐  en  beekvalleien,  …),  woonbeleid  (afremming  lage  dichtheden,   nadruk   op   hergebruik   en   renovatie,   nieuwe   mogelijkheden   voor   sociale   huisvesting   in   kernen,   …),   streekontwikkeling   (streekplatformen   en   strategische   plannen,   havenontwikkeling,   bijkomende   bedrijventerreinen)   en   mobiliteitsbeleid   (hiërarchie   van   wegen,   locatiebeleid,   planning   van   voorstedelijke  openbaar  vervoersnetwerken,  …).    

2.2  Veranderingen  en  versoepelingen  onder  de  vorige  Vlaamse  regeringen   De   invloed   van   het   internationaal   neoliberalisme   op   het   beleid   van   de   nationale   staten,   diepgewortelde   mechanismen   van   de   Belgische/Vlaamse   ruimtelijke   ordening,   en   diverse   maatregelen  van  de  regeringen  na  1999  die  vooral  de  individuele  rechten  en  vrijheden  bevorderden,   stuurden   het   ruimtelijk   beleid   echter   in   een   hele   andere   richting.   Versoepeling   van   het   vergunningenbeleid,  prioriteit  voor  het  recht  op  eigendom  (‘rechtszekerheid’)  en  generiek  beleid  voor   zonevreemde   woningen   namen   opnieuw   de   plaats   in   van   planmatig   ruimtelijk   beleid.   Het   prille   handhavingsbeleid   ten   aanzien   van   bouwovertredingen   werd   opnieuw   afgebouwd.   Het   ruimtelijk   beleid   kwam   los   van   sociaal-­‐economische   planning   en   ecologisch   beleid   en   verschoof   naar   puur   ruimtelijke   uitspraken.   De   scheidingen   tussen   de   beleidssectoren   die   een   invloed   hebben   op   duurzame   ontwikkeling   werden   groter.   Dit   alles   droeg   bij   tot   een   verschraling   van   de   ruimtelijke   planning,   van   een   brede   ruimtelijke   ondersteuning   van   het   beleid   en   een   brede   kijk   op   ‘uitvoering’   naar  het  opmaken  van  ruimtelijke  uitvoeringsplannen  (zgn.  RUPs),  vaak  in  opdracht  van  maar  zonder   interactie  met  andere  beleidsvelden.  Het  leidde  tevens  tot  een  toenemende  kloof  tussen  het  maken   van   plannen   en   de   uitvoering   ervan.   Planning   werd   meer   en   meer   bestemmingsplanning:   het   toekennen  van  ruimte  en  land  aan  bepaalde  functies  (wonen,  werken,  landbouw,  verkeer,  …)  zonder   zich   om   de   samenhang   met   duurzame   ruimtelijke   ontwikkeling   te   bekommeren.   Dit   nieuw   ruimtelijk-­‐ maatschappelijk   neo-­‐liberaal   project   doorbrak   het   bestaande   compromis   van   de   jaren   1990.   Progressieve  netwerken  in  de  administraties  en  het  middenveld  begonnen  meer  los  van  elkaar  en  van   het  beleid  te  werken  met  een  verzwakte  maatschappelijke  invloed  op  het  ruimtelijk  beleid  tot  gevolg.   Ruimteboekhouders   maken   op   niemand   veel   indruk 4 ,   tenzij   er   met   hen   over   uitzonderingen   in   landgebruik  onderhandeld  kan  worden.  De  ruimtelijke  planning  kwam  dan  ook  in  mineur  aan  bod  in   belangrijke   ruimtelijke   debatten   en   projecten;   de   nationale   luchthaven,   Oosterweel-­‐verbinding,   stadsregio’s,  Stadium  FC  Brugge,  Uplace  Vilvoorde,  de  ring  rond  Anzegem  om  er  enkele  te  noemen.   De   achtertuin   van   ruimtelijke   planning   werd   steeds   meer   beperkt   tot   golfterreinen,                                                                                                                                   3

 Ruimtelijk  Structuurplan  Vlaanderen  (1997)      Zie  hierover  ook  het  Groenboek  BRV  waar  men  voorstelt  de  huidige  overwegend  kwantitatieve  benadering  te   koppelen  aan  ruimtelijke  kwaliteit.  

4

 

5  

weekendverblijven,  zonevreemde  bedrijven  en  dies  meer.  Samenwerking  met  andere  sectoren  werd   stilgelegd   of   omgebogen.   Ruimtelijk   beleid   speelt   bijgevolg   nog   nauwelijks   mee   in   duurzame   ontwikkeling  terwijl  het  er  eigenlijk  een  sleutelrol  zou  moeten  in  spelen.  

2.3  Het  huidige  Beleidsplan  Ruimte  Vlaanderen   In  2009  werd  een  proces  opgestart  dat  moet  leiden  tot  een  Beleidsplan  Ruimte  Vlaanderen5  (BRV),  de   opvolger   van   het   Ruimtelijk   Structuurplan   Vlaanderen   (RSV).   Structureel   overleg   met   de   diverse   Vlaamse   administraties,   drie   partnerdialogen   met   het   middenveld   en   een   uitgebreide   communicatiecampagne  naar  de  burgers  onder  leiding  van  de  centrale  plangroep,  moeten  een  open   proces   van   planvorming   ondersteunen   (‘partnerschapsmodel’) 6 .   Vooral   de   resultaten   van   de   burgerbevraging   zijn   zeer   bemoedigend 7 .   Doch,   in   welke   context   kunnen   de   voorgestelde   veranderingen   in   ruimtelijk   beleid   tot   stand   komen?   Op   deze   randvoorwaarden,   noch   op   de   institutionele   wijzigingen   die   nodig   zijn   om   het   beleid   te   realiseren   wordt   in   het   Groenboek   weinig   ingegaan.     De  insteek  van  het  BRV  om  af  te  stappen  van  ruimteboekhouding  en  via  co-­‐productie  in  te  zetten  op     duurzame   ruimtelijk   kwaliteit   klinkt   prima.   De   doelstelling   dat   het   “ruimtelijk   beleid   de   ruimtelijke   condities   schept   voor   maatschappelijk   vooruitgang   terwijl   het   gelijktijdig   een   slimme   transformatie   van   de   ruimte   in   gang   zet”,   klinkt   aanlokkelijk.   Ook   “ruimtelijke   kwaliteit   actief   cultiveren”   door   middel   van   een   doordacht   locatiebeleid   en   het   centraal   stellen   van   gebruikswaarden   en   belevingswaarde   van   de   ruimte   is   positief.   Er   wordt   uitgegaan   van   de   bestaande   ruimtelijke   uitgangssituatie   om   toekomstscenario’s   voor   te   stellen   (bijv.   door   voort   te   bouwen   op   het   patroon   van   kleinschaligheid   en   op   de   veelheid   van   plekken   met   eigen   herkenbaarheid);   en   bijkomende   bebouwde  oppervlakte  wil  men  vermijden.   Helaas  zijn  de  voorwaarden  waaronder  het  BRV  tot  stand  moet  komen  ongunstig.  Bovendien  wordt  er   in   de   beleidsteksten   slechts   gedeeltelijk   rekening   gehouden   met   de   uitgangssituatie   waarin   Vlaanderen   verkeert.   Die   uitgangssituatie   heeft   zowel   te   maken   met   het   gebrek   aan   duurzaamheid   van  de  inrichting  en  het  gebruik  van  de  Vlaamse  ruimte,  als  het  verlamde  ruimtelijk  beleid.     Ruimtelijke   planning   wordt,   na   de   verschuivingen   van   de   voorbije   20   jaren   richting   vermarkting   en   overbescherming   van   het   private-­‐eigendomsrecht,   door   velen   beschouwd   als   een   instrument   voor   meer  economische  groei,  privatisering  en  vermarkting  van  collectief  bezit.  Burgers  zijn  weinig  of  niet   beschermd   tegen   de   mogelijk   negatieve   invloed   van   de   ‘privatisering’   van   collectieve   goederen,   zoals   bijvoorbeeld   ‘vertuining’   van   open   ruimte,   ‘verkoop’   van   publieke   ruimte   en   infrastructuren   aan   projectontwikkelaars,  privatisering  van  gemeenschapsvoorzieningen,  …,  of  het  omvormen  van  private   goederen   tot   bronnen   van   verminderde   ruimtelijke   kwaliteit,   zoals   bijv.   de   aanleg   van   ‘opgedreven   fermettes’   en   hun   omvorming   tot   paardenstoeterijen   met   negatieve   invloed   op   de   kwaliteit   van   de   open  ruimte,  shopping  centra  naast  cultureel  waardevolle  stadscentra  of  etnische  buurten  met  sterk   uitgebouwde  kleinschalige  handelsstructuren,  klaverbladen  en  dus  bijkomende  verharding  en  verkeer   naast  weides.    De  sectoralisering  en  versnippering  van  beleidsvelden  isoleert  ruimtelijke  planning  en   beperkt  haar  impact  op  de  besluitvorming.  Het  versoepelen  van  het  vergunningensysteem  in  de  jaren                                                                                                                                   5

 Beleidsbrief  Ruimtelijke  ordening.  Beleidsprioriteiten  2011-­‐2012.  Stuk  1338  Vlaams  Parlement.  Ingediend  door   Philippe  Muyters.     6  BRV_Resultaten  enquête  bij  overheden,  experts  en  verenigingen,  2011,  RWO   7  BRV_Samen  denken  over  de  Vlaamse  ruimte’,  verslag  door  Pascal  De  Decker  over  de  VIA  rondetafel  (2011)  

 

6  

2000,   de   nadruk   op   economische   groei   en   het   bevoordelen   van   begoede   burgers,   versnelden   opnieuw   de   intensivering   van   het   grondgebruik,   verhoogden   de   aantasting   van   natuur   en   milieu   en   zetten   solidariteitsmechanismen   en   sociale   netwerken   onder   druk8.   De   vraag   is   dan   ook   of   in   deze   omstandigheden   een   daadwerkelijk   open   en   collectief   planningsproces   gericht   op   duurzaam   ruimtelijk  beleid  kan  worden  gevoerd.     Ook   stellen   zich   problemen   bij   het   lopend   proces.   Zonder   verdere   inbedding   in   het   democratisch   proces  –  van  participatie  tot  uitvoering  van  beleidsopties  -­‐  blijft  de  burgerbevraging  vrijblijvend  (ook   9

wel  een  uiting  van  ‘post-­‐politiek’  genoemd  waarbij  geen  ruimte  bestaat  voor  tegenstellingen   ).  Wat   met  het  in  debat  brengen  van  de  ideeën  die  uit  de  bevraging  komen?  Wat  met  de  spanningen  die  in   de  antwoorden  van  de  burgers  verscholen  zitten?  Wat  met  de  strategische  maatschappelijke  keuzes   die  moeten  worden  gemaakt,  en  wie  daarbij  wint  en  verliest?  Wat  met  de  inbreng  van  het  ‘oude’  en   ‘nieuwe’  middenveld?  Wat  met  de  inbreng  van  inhoudelijke  expertise?   De  voorgestelde  co-­‐productie   lijkt  nogal  sterk  te  doelen  op  responsabilisering  van  de  individuele  burger  met  weinig  aandacht  voor   structurele  machtsverhoudingen.   Het   gevaar   bestaat   –   zoals   dat   ook   bij   vele   andere   beleidsplannen   gebeurt   (zie   bijv.   het   klimaatadaptatieplan,   of   plan   duurzame   ontwikkeling)   –   dat   een   plan   wordt   opgemaakt   met   wenslijsten   naar   andere   beleidsvelden   maar   zonder   de   daadwerkelijke   integratie   ervan.   De   versnippering   van   beleidsvelden   vergroot   bovendien   het   risico   dat   deze   wenslijsten   wensen   blijven.     Dit   toont   zich   ook   bij   uitstek   in   VIA   waarin   tegenstrijdige   visies   naast   elkaar   voorkomen   (logistieke   draaischijf    -­‐-­‐  kenniseconomie  -­‐-­‐  warme  samenleving).  Dergelijke  werkwijze  doet  vrezen  dat  ‘wensen’,   ‘ruimtelijke   mogelijkheden’   en   ‘noodzakelijke   duurzaamheid’   te   weinig   afgewogen   worden,   dat   ruimtelijke  planning  een  zeer  beperkte  rol  speelt  in  het  maken  van  (politieke)  keuzes  en  het  stellen   van  prioriteiten.  Ook  in  het  Groenboek  stellen  we  die  tegenstrijdigheid  vast.  Om  te  kunnen  komen  tot   duurzaam   ruimtegebruik   in   Vlaanderen   zal   duurzaamheid   anders   geformuleerd   moeten   worden.   In   plaats   van   te   streven   naar   een   “evenwicht   tussen   economische,   socio-­‐culturele   en   ecologische   aspecten”,   is   het   nodig   te   evolueren   naar   een   maatschappelijke   en   economische   ontwikkeling   in   functie  van  sociale  en  ecologische  kwaliteit.  De  drie  strategische  thema’s  die  het  Groenboek  hanteert,   ‘leefomgeving  op  mensenmaat’,  ‘groei  en  globalisering’  en  ‘klimaat  en  energie’  geven  een  mooi  beeld   van   de   post-­‐politieke   zoektocht   naar   consensus,   maar   kunnen   onmogelijk   tegelijk   gerealiseerd   worden.    

                                                                                                                                8  Grietens,  E.  (2009).  Vlaanderen  in  de  knoop  –  een  uitweg  uit  de  ruimtelijke  wanorde,  ASP  Editions,  en  lopend   onderzoek  Steunpunt  Ruimte  &  Wonen.   9

 Onze  huidige  samenleving  wordt  door  vele  auteurs  omschreven  als  ‘post-­‐politiek’.  Door  de  burger  als  de  enige   bouwsteen   te   zien   van   de   samenleving,   wordt   politiek   herleid   van   een   ingewikkeld   proces   van   gezamenlijke   besluitvorming  en  ‘georganiseerd  meningsverschil’  tot  het  optellen  van  individuele  belangen.  Hierbij  laten  politici   zich  meer  en  meer  rechtstreeks  sturen  door  hard  roepende  kiezers  en  verliezen  middenveldorganisaties  hun  rol   van   bemiddeling,   rijpen   van   ideeën   en   verminderen   van   ongelijke   kansen   tot   deelname   aan   het   besluitvormingsproces.   Zie   bijvoorbeeld   Blommaert   (2007),   De   crisis   van   de   democratie,   Epo.   In   de   ruimtelijke   planning   zien   we   dit   in   de   theorie   rond   ‘consensusdenken’   en   de   toenemende   invloed   van   het   (zogenaamd   neutrale)   procesmanagement.   In   de   bestuurskunde   is   dit   zichtbaar   in   discoursen   en   theorieën   rond   ‘goed   bestuur’.  Internationaal  komt  dit  uiting  in  discoursen  en  theorieën  rond  ‘good  governance’.  

 

7  

3.   Zal   de   bestuurlijke   hervorming   het   beleidsinstrumentarium   voor   een   duurzaam  ruimtelijk  beleid  versterken?     Ondertussen  lopen  binnen  de  Vlaamse  overheid  (in  brede  zin)  ook  discussies  over  de  rol  van  ruimtelijke   ordening  (zie  nota  reorganisatie  ARP  en  advies  SERV10).    Deze  discussies  sluiten  aan  bij  de  beweging   tot  administratieve  vereenvoudiging  en  decentralisatie  op  gang  gebracht  in  de  schoot  van  de  Vlaamse   regering   met   de   bedoeling   om   van   de   ‘Vlaamse   overheid   een   slagkrachtige   overheid   te   maken’.   In   3.1   geven   we   de   krachtlijnen   van   deze   reorganisatie   van   de   Vlaamse   overheid   naar   beleidsniveaus   en   –   domeinen   aan.   In   3.2   de   kansen   en   risico’s   ervan   voor   het   beleidsveld   Ruimtelijke   Ordening.   Deze   ‘risico’analyse  maken  we  opnieuw  vanuit  het  oogpunt  van  een  duurzaam  ruimtelijk  beleid.  

3.1  Administratieve  decentralisatie:  kansen  en  risico’s  (algemeen)   Terecht  is  er  in  Vlaanderen  een  grondige  herziening  van  de  werking  van  de  publieke  administraties  op   verschillende  niveaus  aan  de  gang,  in  het  kader  van  de  uitvoering  Beter  Bestuurlijk  Beleid  en  specifiek   van   het   regeerakkoord   “Vlaanderen   2009-­‐2014”.   Een   hergroepering   van   de   bevoegdheden   ‘vanuit   een   breed   partnerschap   tussen   de   Vlaamse   overheid   en   haar   administratie   met   de   lokale   en   provinciale   besturen’   (o.a.   vanuit   het   subsidiariteitsbeginsel),   het   versnellen   van   procedures   (bijv.   voor   grote   investeringsprojecten),   het   toevertrouwen   van   beleidstaken   aan   verzelfstandigde   agentschappen   onder   duidelijke   voorwaarden   qua   takentoewijzing,   evaluatie   en   democratische   controle,  de  betere  afstemming  tussen  verschillende  beleidsdomeinen,  het  definiëren  en  invullen  van   stappen   in   beleidscycli   (1.   Beleidsvoorbereiding   2.   Beleidsuitvoering   3.   Beleidsmonitoring   4.Beleidsevaluatie)   maken   hier   deel   van   uit.     In   het   kader   van   de   subsidiariteit   zou   het   specifiek   toezicht   van   het   Vlaamse   op   het   lokale   niveau   worden   afgeschaft   en   zouden   vooropgestelde   beleidsdoelstellingen  in  partneriaat  worden  nagestreefd.   Dit  zijn  op  zich   lovenswaardige   principes   en   hun   correcte   uitvoering   kan   tot   een   betere   functionering   van  het  overheidsapparaat  leiden.  Er  zijn  echter  een  aantal  sleutelvariabelen  die  goed  onder  controle   moeten   gehouden:   (1)   Een   omvattende   gedeelde   visie   op   het   beleid,   de   plaats   van   de   beleidsdomeinen   en   van   de   beleidsactoren   daarin;   (2)   De   capaciteit   en   de   competentie   van   de   actoren   op   de   verschillende   beleidsniveaus   (Vlaanderen,   Provincies,   Steden   en   Gemeenten/Buurten   en  Wijken);  (3)  De  democratische  controle  op  de  beleidscycli  vanuit  de  omvattende  beleidsvisie.   (1)   Een   omvattende   visie   op   het   beleid.   Her   en   der   in   de   officiële   teksten   wordt   verwezen   naar   prioritaire   uitdagingen,   naar   de   noodzaak   voor   de   beleidsvoerders   om   zich   af   te   stemmen   op   het   ritme   van   de   maatschappij;   om   beleidskaders   op   elkaar   af   te   stemmen;   om   beleidsdomein-­‐ overschrijdende  strategieën  uit  te  werken.  Toch  bestaat  een  omvattende  visie  op  de  ontwikkeling  van   Vlaanderen  nog  steeds  niet.  Beleidsvoerders,  middengroepen,  sociale  en  politieke  bewegingen  slagen   er  niet  in  om  een  omvattende  visie  van  duurzame  ontwikkeling  van  Vlaanderen  uit  te  werken.  In  de   visies  die  bestaan  komt  duurzaamheid  wel  naar  voor  als  discours,  zonder  dat  de  condities  gecreëerd                                                                                                                                   10

 Advies  SERV  over  beleidsnota  Muyters.  p.  6:  ‘De  aanleiding  voor  de  visienota  is  een  aantal  ontwikkelingen  die   vragen  om  een  debat  over  de  (kern)opdrachten  en  werking  van  het  beleidsveld  Ruimtelijke  Ordening:  het  streven   naar  een  slagkrachtige  overheid,  de  relatie  tussen  bestuursniveaus  in  het  kader  van  de  interne  staatshervorming,   het  beleid  rond  betere  en  snellere  procedures  voor  investeringsprojecten,  de  gewijzigde  visies  over  planning,  de   andere  beleidsvelden  die  steeds  meer  „verruimtelijken ,  de  implicaties  van  sommige  bepalingen  in  de  Codex   Ruimtelijke  Ordening  (ontvoogding  gemeenten,  uitbreiding  van  werken  die  vrij-­‐gesteld  zijn  van  advies  van  de   gewestelijk  steden-­‐bouwkundig  ambtenaar,  gewijzigde  bevoegdheid  inzake  beroepen,  meer  overleg  en   projectvergaderingen,  enz.’  

 

8  

worden  om  ook  daadwerkelijk  in  die  richting  te  evalueren  (cfr.  2.3  m.b.t.  de    sterke  spanningen  tussen   de   verschillende   pijlers   van   Vlaanderen   in   Actie,   en   wellicht   vooral   die   tussen   de   duurzaamheidsstrategie  en  de  uitbouw  van  Vlaanderen  als  logistieke  draaischijf).     (2)  De   capaciteit   en   de   competentie   van   de   actoren.  Een  geslaagde  subsidiariteit  en  samenwerking  in   netwerkrelaties  vergen  ook  dat  elke  partner  op  het  juiste  niveau  over  de  juiste  technische  en  sociale   competenties  beschikt  om  de  nieuwe  arbeidsverdeling  tussen  niveaus  en  agentschappen  doelmatig  te   laten   werken.   Zo’n   arbeidsverdeling   tussen   beleidsniveaus,   en   allerhande   actoren   kan   ook   pas   daadwerkelijk   ingevuld   worden   aan   de   hand   van   een   omvattende   beleidsvisie.   En   daar   schort   het   voorlopig.   (3)   De   democratische   controle   op   de   beleidscycli   vanuit   de   omvattende   beleidsvisie.   Technisch   geraffineerde   beleidscycli   lopen   het   gevaar   –   zo   leert   ons   de   ervaring   –om   aan   democratische   controle  te  ontsnappen  (zie  bijv.  de  debatten  over  bestuurstechnocratie  of  het  risico  van  New  Public   Management).   Daarom   moet   in   de   nieuwe   bestuurlijke   cultuur   die   Vlaanderen   zoekt   op   te   bouwen   niet   alleen   subsidiariteit,   samenwerking   en   professionaliteit   een   rol   spelen,   maar   ook   de   nooit   aflatende   bezorgdheid   voor   democratische   controle   door   de   burger.   In   die   zin   zouden   alle   ‘netwerkconstructies’  bijvoorbeeld  aan  de  controle  van  het  Parlement  onderworpen  moeten  zijn  (een     voorbeeld  van  netwerk  met  democratisch  deficit  is  het  zgn.  Interkabinettenoverleg  waarvan  veel  te   weinig  informatie  beschikbaar  is  voor  de  burger).    

3.2  En  in  het  geval  van  ruimtelijke  planning?     Ook   het   beleidsdomein   Ruimtelijke   Ordening   gaat   mee   in   deze   decentralisatiebeweging11.   In   deze   beknopte  discussietekst  bekijken  we  niet  in  detail  wat  dit  allemaal  betekent  voor  de  werking  van  dit   domein.  We  duiden  wel  op  kansen  en  risico’s  om  te  komen  tot  een  geslaagde  decentralisatie  aan  de   hand  van  de  drie  bovengenoemde  criteria     (1)  Een   omvattende   visie   voor   het   beleid.  We  hebben  grote  moeite  met  de  definitie  van  Ruimtelijk   Beleid   en   de   plaats   van   het   Beleidsdomein   Ruimtelijke   Ordening   in   de   overkoepelende   beleidsvisie   voor  Vlaanderen.  Het  intern  document  van  april  2011  beschrijft  hoe  in  de  jaren  1970:  “...  Ruimtelijke   ordening   immers   hiërarchisch   boven   andere   beleidsdomeinen   zoals   natuurbescherming,   onderwijs,   landbouw,   verkeer   en   vervoer   gepositioneerd”   werd.   Dit   is   een   merkwaardige   vaststelling.   Het   was   immers  de  bedoeling  van  de  structuurplanning  om  de  verschillende  beleidsdomeinen  een  ruimtelijke   lectuur  te  geven,  niet  hiërarchisch,  en  in  overleg.  In  de  eerste  faze  van  de  structuurplanning  werkte   deze  benadering,  maar  naarmate  de  ruimtelijke  ordening  terug  ‘tot  de  orde’  van  eigendomsrechten   en  vergunningen  herleid  werd  –  zie  punt  2  hierboven  –  kon  ze  uiteraard  haar  structurele  opdracht  om   orde  in  het  ruimtegebruik  te  scheppen  niet  langer  aan.   In   feite   moeten   we   terug   naar   een   ruimtelijke   lectuur   van   functies   en   types   gebruiken   zoals   de   Structuurplanning   aangaf,   maar   dan   nog   meer   vanuit   een   duurzaamheidsbenadering.   Een   verruimtelijking   van   beleidsvelden   als   milieu,   mobiliteit,   woningbouw   leidt   tot   niets   indien   ze   niet   binnen   een   ruimtelijke   kwaliteitsbenadering   geplaatst   wordt.   Bovendien   is   de   opdeling   van   het   Vlaamse   beleid   in   13   domeinen   waarbij   ze   RO   loskoppelt   van   elk   van   de   andere   onproductief   voor   de   realisatie  van  ruimtelijke  kwaliteit.                                                                                                                                   11

 RWO   (April   2011)   Intern   document   ‘Herdefiniëring   van   de   Vlaamse   strategie   en   oprachten   van   het   beleidsveld   ruimtelijke  ordening  op  Vlaams  niveau.  Proeve  van  een  nieuwe  opdrachtomschrijving  en  bestuurlijke  organisatie.  

 

9  

(2)  De  capaciteit  en  de  competentie  van  de  actoren.  Principieel  zijn  arbeidsverdeling,  samenwerking,   en   subsidiariteit   uitstekende   principes   om   op   alle   niveaus   aan   duurzame   RO   te   werken.   Maar   dat   kan   maar   lukken   indien   voldoende   skills   betreffende   ruimtelijke   ordening,   ecologie,   mobiliteit,   en   de   verbanden  ertussen,  beschikbaar  zijn.  Ook  al  zijn  nu  77  gemeentes  ontvoogd  wat  RO  beleid  betreft,   toch  klinkt  het  vanuit  steden  en  gemeenten  dat  de  middelen  om  deze  ontvoogding  echt  goed  te  laten   werken  onvoldoende  zijn.  Er  wordt  door  de  VVSG  gepleit  voor  een  versoepeling  van  de  kwalificatie-­‐   en   opleidingsnormen   voor   gemeentelijke   stedelijke   ambtenaren;   beter   zou   het   zijn   om   meer   middelen   ter   beschikking   te   stellen   aan   de   gemeenten   zodat   zij   wel   de   juiste   personen   met   de   geschikte   opleiding   en   ervaring   te   werk   kunnen   stellen.   Zoniet   worden   deze   stedenbouwkundige   ambtenaren   die   een   grote   rol   (zullen)   spelen   in   een   duurzame   ruimtelijke   organisatie   van   Vlaanderen   een   speelbal   van   de   lokale   politiek   (dat   geldt   des   te   meer   als   stedenbouwkundige   en   milieuvergunning   in   één   omgevingsvergunning   worden   samengevoegd),   in   plaats   van   de   creatieve   bewakers   van   een   leefbare   Vlaamse   ruimte   op   stedelijk   en   gemeentelijk   niveau.   Het   ‘peer’   model   waar  de  RWO-­‐nota  naar  verwijst  verdient  alle  lof:  uitwisseling  van  kennis,  ervaringen  en  skills  tussen   gemeenten,   steden,   provincies   kan   een   zeer   belangrijke   rol   spelen   in   hun   leerproces   als   het   samengaat   met   de   ruimte   en   ondersteuning   om   initiatieven   ook   effectief   uit   te   bouwen.   Maar   het   mag   geen   excuus   worden   voor   het   afwerpen   van   verantwoordelijkheid   voor   de   duurzame   ontwikkeling  van  de  Vlaamse  ruimte.  Ook  hieruit  blijkt  dat  de  uitwerking  van  een  omvattende  visie  op   duurzame   ontwikkeling   en   de   arbeidsverdeling   tussen   beleidsniveaus   nodig   is,   waarbij   sommige   kwesties   (zoals   bvb.   klimaatadaptatie,   herstel   van   water-­‐,   lucht-­‐   en   bodemkwaliteit)   ook   op   Vlaams   niveau  aangepakt  moeten  worden.     (3)   De   democratische   controle   op   de   beleidscycli   vanuit   de   omvattende   beleidsvisie.   De   democratische  uitwerking  van  een  visie  op  ruimtelijke  ordening  is  van  groot  belang.    Het  resultaat  van   de   burgerbevraging,   Het   Groenboek,   en   andere   teksten   tonen   zeer   duidelijk   het   beleidsdomeinoverschrijvend   karakter   van   het   gewenste   ruimtelijk   beleid:   steeds   gaat   het   om   de   kwaliteit   van   de  (gebruikte)   ruimte   waarin   ecologische,   sociale   en   economische   aspecten   ervan   aan   bod   komen   omdat   die   samen   met   hun   ruimtelijke   impact   de   levenskwaliteit   van   de   lokale   gemeenschap   bepalen.   Het   is   daarom   belangrijk   dat   democratische   consultatieprocessen   niet   vrijblijvend  zijn,  en  dit  in  twee  betekenissen:  (1)  Van  elke  genomen  optie  moeten  de  consequenties  in   termen  van  ruimtelijke  kwaliteit  bekeken  worden  (het  herstellen  van  de  band  tussen  ruimtegebruik   en  ruimtelijke  kwaliteit;  (2)  De  gedragen  opties  (bestudeerd,  afgewogen,  ...)  moeten  mee  opgenomen   worden  in  een  democratisch  beslissingsproces,  doorheen  de  vierledige  beleidscyclus.    

4.  Wat  moet  gebeuren?   De   band   tussen   ruimte(gebruik)   en   ruimtelijke   kwaliteit   moet   hersteld.   Dat   betekent   dat   zowel   een   inhoudelijk  programma  (punt  4)  als  een  beleidsorganisatorische  verschuiving  (punt  5)  noodzakelijk  is.   Beiden   worden   uitgewerkt   vanuit   het   duurzaamheidsbeginsel   in   drie   dimensies.   Wat   de   inhoudelijke   invulling   van   het   toekomstige   duurzaam   ruimtelijk   beleid   betreft,   spitsen   we   ons   toe   op   drie   basisrechten  van  ruimtelijke  kwaliteit  (recht  op  ‘zuivere  lucht  voor  iedereen’,  op  een  ‘levende  bodem’   en   op   ‘nederzettingen   op   menselijke   schaal’)   en   de   manier   waarop   ze   samenkomen   in   een   bredere   duurzame  ruimtelijke  kwaliteitsvisie.    

 

10  

4.1  Het  recht  op  zuivere  lucht   Water,  lucht,  en  bodem  zijn  dragers  van  leven  maar  ook  van  vervuiling  en  sluipende  vergifting.  Ze  zijn   natuurlijke   dragers   van   de   ruimtelijke   stromen,   die   een   groen   ruimtelijk   beleid   anders   aanpakt   dan   wat  vandaag  in  Vlaanderen  gebeurt.  De  kwaliteit  van  de  lucht  in  Vlaanderen  is  niet  goed  (zie  Figuur  1).     De   luchtvervuiling   door   industriële   emissie   mag   dan   afgenomen   zijn,   de   uitstoot   van   koolstof   door   individuele   voertuigen   ook,   maar   de   uitstoot   blijft   te   groot   en   te   giftig 12 .   Het   verminderen   van   polluerende   producties,   en   ‘verschonen’   van   productieprocessen   moeten   prioritair   gesteld.   ‘Anders   andere   producten   produceren’   is   nu   reeds   een   decennia   oude   aanbeveling,   maar   nog   steeds   even   belangrijk  voor  een  gezondere  lucht.  Bovendien  doet  de  toename  van  het  wegvervoer  van  goederen   en  het  wagengebruik  voor  shopping  en  vrije  tijdsbesteding  de  goede  resultaten  op  de  vorige  punten   te  niet.   De   verkiesbare   strategie   zou   zijn   om   zowel   de   uitstoot   bij   de   bron   als   het   aantal   bronnen   te   verminderen   –   dus   de   emissies   per   vervoermiddel   naar   beneden   te   halen   en   het   aantal   verplaatsingen   per   tijdseenheid   te   doen   afnemen.   Dit   is   een   aanpak   die   tijd   vergt,   toch   is   ze   niet   onrealistisch;  dat  blijkt  bijv.  uit  de  metingen  van  luchtkwaliteit  tijdens  de  stakingsdag  van  30  januari   2012.   Vastgesteld   werd   dat   die   dag   door   afname   van   vrachtverkeer,   door   een   reductie   van   woon-­‐ werkverkeer  door  verschillende  factoren  (thuiswerk  aangemoedigd  door  werkgevers,  het  nemen  van   een   vakantiedag,   stakers   die   van   het   werk   wegbleven),   de   luchtkwaliteit   sterk   verbeterd   was.   De   totale  filelengte  rond  8.30u  werd  geschat  op  max.  15  km  (op  een  normale  maandagochtend  is  dat  160   à  180  km).  Ondanks  de  ongunstige  weersomstandigheden  bedroeg  de  concentratie  aan  stikstofoxide  

De   Vlaamse   Milieu   Maatschappij   geeft   uitgebreide   en   kwalitatieve   informatie   over   de   Vlaamse   luchtkwaliteit.   Figuren   geven   meestal   enkel   Vlaanderen   weer.   Vaker  verwijzen  naar  kaartmateriaal  op   Europees,   en   zelfs   op   wereldniveau,   is   echter  sprekend  (zie  figuur).      

Figuur   0:   Luchtkwaliteit   in   Vlaanderen   vanop   afstand   bekeken   http://eoedu.belspo.be/en/profs/vgt-­‐europe-­‐airpollution.asp?section=1.3.3    

(No2  

concentraties)  

                                                                                                                                12

 VMM  (2010).  MIRA  Milieurapport  Vlaanderen.  Indicatorrapport  2010  

 

11  

in  Brussel  slechts  70%  van  de  normale  tijdens  de  spitsuren.     De   invloed   van   luchtverontreiniging   op   de   gezondheid   is   groot:   ademhalingsproblemen   in   het   algemeen,   astma   (vooral   bij   kinderen),   allergieën,   aderverkalking   en   hartaandoeningen,   longkanker,   etc.   Onderzoek   toont   aan   dat   vooral   de   uitstoot   van   fijn   stof   (kleine   deeltjes)   en   NO2   (afgebeeld   in   Figuur   1)   problematisch   is,   en   dat   leven   in   de   buurt   van   drukke   wegen   en   verkeersknooppunten   13 14 bijgevolg  een  risico  inhoudt  voor  longen  en  luchtwegen , .     Aangehouden   reducties   van   woon-­‐werk-­‐vrachtverkeer   met   zegge   15%   zijn   niet   haalbaar   van   vandaag   op   morgen,   ze   vergen   planning   in   de   tijd.   Daarom   moet   de   diffusie   of   verspreiding   van   ‘slechte   lucht’   beperkt   worden,   waarbij   als   algemene   regel   geldt   dat   de   concentratie   –   vereenvoudigd   gezegd   –   15

afneemt   met   de   afstand   van   de   bron .   Ruimtelijke   patronen   van   luchtverontreiniging   zijn   dus   zeer   belangrijk   om   haar   gevolgen   te   bestrijden,   in   het   bijzonder:   locatie,   concentratie   en   mobiliteit   van   bronnen   van   luchtverontreiniging   (vervoersmiddelen,   produktie-­‐eenheden,   verwarmings-­‐   en   verbrandings-­‐installaties,   ...);   en   locatie   en   mobiliteit   van   ‘ontvangers’.   Om   de   al   te   vervuilde   lucht   uit   de  longen  weg  te  houden  speelt  de  inplanting,  locatie  en  oppervlakte  van  ‘buffers’  zoals  groene  zones,   nijverheidszones  tussen  autostrades  en  woongebieden,  een  rol.     De   weg   die   de   ruimtelijke   aanpak   van   het   luchtvervuilingsprobleem   kan   volgen,   vloeit   gedeeltelijk   voort  uit  de  analyse.  Tabel  1  geeft  schematisch  weer  hoe  en  waar  tussengekomen  kan  worden.    Het   wordt   meteen   duidelijk   dat   verschillende   beleidsdomeinen   betrokken   zijn,   dat   ruimtelijke   planning   een   belangrijke   rol   speelt   en   zou   kunnen   ingezet   worden   om   meer   grondige   maatregelen   te   versnellen,   uit-­‐   of   af   te   stellen.   De   tabel   maakt   voorlopig   geen   onderscheid   tussen   acties   die   onmiddellijke  en  acties  die  op  lange  termijn  invloed  hebben;  acties  die  een  drastische  verandering  in   de  consumptie  –  en  produktienormen  vergen  en  acties  die  eigenlijk  via  aanpassen  van  leefgewoonten   en   consumptienormen   ondernomen   kunnen   worden.   Bij   de   uitwerking   van   beleidsstrategieën   is   dit   nodig.     Binnen  de  bestaande  ruimtelijke  planningsbenadering  zou  met  bestemmingsplanning  gewerkt  kunnen   worden  om  bron  en  receptoren  van    luchtverontreiniging  van  elkaar  te  verwijderen  of  van  elkaar  af  te   schermen.   Ruimtelijke   ordening   in   de   beperkte   betekenis   van   het   woord   zou   dan   een   gemakkelijkheidsoplossing     bieden:   investeer   verder   in   de   chemische   industrie   in   Antwerpen,   bouw   de   ring   van   Anzegem   uit   (bronnen),   maar   zorg   dat   woongebieden   (receptoren)   er   ver   genoeg   van   verwijderd  zijn.            

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               

13

   We  kunnen  hier  geen  systematische  statistieken  geven  over  de  risico’s  die  over  het  algemeen  kleiner  zijn  dan   bij  roken  en  veel  kleiner  op  het  platteland  dan  in  stad.  We  verwijzen  graag  naar  de  het  Steunpunt  Milieu  en   Gezondheid  (http://www.milieu-­‐en-­‐gezondheid.be/)  en  naar  het  onderzoekswerk  van  Prof.  Ben  Nemery.     14  Nemery,  B.  2011.  Adverse  health  impacts  of  living  close  to  busy  roads.  Presented  at  Conference  "Spatial   Planning  in  Flanders/Belgium:  challenges  for  policy,  opportunities  for  society",  15-­‐16  december  2011,  Leuven.   15

 Windrichting,  snelheid  en  fysische  barrières  komen  wel  tussen  in  de  verspreiding,  cfr  Nemery  2011  

 

12  

Tabel  1:  Het  recht  op  zuivere  lucht:  hoe  verbeteren?  Bron:  eigen  discussies  –  Ben  Nemery  (Presentatie  op  het   Congres  over  Ruimtelijke  Planning  in  Vlaanderen,  december  2011)   Acties   Propere  verbranding  

•

Reductie  van  aantal   vervuilingsbronnen  bronnen  

• • • • •

Bufferzones  

• •

Afscherming  van  immissies  in   woongebieden  en  woningen  

• •

Woonkernverdichting  en   aansluiting  op  zachte   mobiliteitsnetwerken  

• •

Preventie    

•

• •

Concreet   Emissienormen   voor   industrie     en  auto’s  verhogen   Autogebruik  ontmoedigen   Logistiek  te  water  en  per  spoor   organiseren   Fiets-­‐  en  voetverkeer   aanmoedigen   Omschakelen  van   krachtcentrales   Verdichten  van  stadsweefsel  met   voldoende  natuur-­‐constructie   synergieën   ‘Groene  longen’  ter  isolatie  van   luchtvervuilende  functies   Concentreren  van   vervuilingsbronnen  en   afschermen   Luchtventilatie  met  filters   Tijdsbeheer  van  buitensport,   fietsen,  verluchten  via  open   ramen  en  deuren,  ...   “Moving  house?”   (Her)locatie  van  dagcentra,   zorgcentra,  scholen   Voorlichting  over   luchtverontreiniging,  actief  en   passief  roken   Gezond  dieet,  gebruik  van    anti-­‐ oxidanten  en  vitamines,     Optimaliseren  van   astmabehandeling  Statins    

Betrokken  beleidsdomeinen   Verkeer  en  mobiliteit   Milieu   Verkeer  en  Mobiliteit   Energie   Ruimtelijk  Beleid:  strategische   projecten     Economie   Stedenbeleid      

Milieu   Landbouw   Economie   Ruimtelijk  beleid   Milieu   Vorming  en  educatie   Bouw   Ruimtelijke  Ordening   Welzijn  en  gezin   Onderwijs  en  vorming   Gezondheidszorg   Welzijn  en  gezin   Gezondheidszorg   Onderwijs  en  vorming  

 

In  Vlaanderen  is  zo’n  beleid  noch  ecologisch  noch  sociaal  duurzaam  en  kan  op  middellange  of  lange   termijn  geen  ruimtelijke  kwaliteit  opleveren.  Er  is  geen  extra  ruimte  meer  beschikbaar.  De  scheiding   van   gebieden   volgens   milieu-­‐impact   leidt   tot   een   verdere   verkaveling   van   het   Vlaams   sociaal-­‐ ecologisch  systeem.  Zo  zullen  frequent  en  intens  vervuilde  gebieden  (bijv.  autostrades  of  luchthavens)   afgescheiden   worden   van   toch   nog   te   dicht   gelegen   woongebieden   en   landbouwzones,   en   via   de   stromen   van   het   sociaal-­‐ecologisch   systeem   (lucht,   water,   bodem,   verkeer,   ...)   zullen   stromen   van   vervuiling  het  recht  op  zuivere  lucht  en  op  een  levende  bodem  blijven  aantasten  door  fijnstofuitstoot.   Om  vanuit  ecologisch  oogpunt  ruimtelijke  kwaliteit  te  behouden  zou  voor  elke  nieuw  ruimtegebruik   een   ander   met   hogere   ecologische   voetafdruk   opgegeven   moeten   worden.   Ook   vanuit   sociaal   oogpunt   is   een   dergelijke   zonering   van   vervuilende   en   vervuiling-­‐ontwijkende   gebieden   te   veroordelen.   Ze   vertaalt   zich   vaak   in   gescheiden   land-­‐   en   vastgoedmarkten   waarbij   betaalbare   gronden  zich  het  dichtst  bij  de  vervuilingsbronnen  bevinden.   We   opteren   bijgevolg   voor   een   duurzaam   ruimtelijk   beleid   betreffende   luchtkwaliteit   waarbij   tijdelijke  maatregelen  per  domein  niet  uitgesloten  worden,  maar  slechts  overgangsmaatregelen  zijn   die   gelijktijdig   lopen   met   een   ruimtelijk   beleid   dat   duurzaamheidstrajecten   met   een   langere   tijdshorizont  maar  met  structurele  invloed,  uitwerkt  in  samenwerking  met  andere  beleidsdomeinen.  

 

13  

In  die  trajecten  zullen  ook  de  banden  gelegd  worden  met  de  andere  basisrechten  van  de  gebruikers   van  de  ruimte.  Een  duurzaam  luchtverbeteringsprogramma  vanuit  ruimtelijk  perspectief  betekent:   i)

Ervoor   zorgen   dat   de   lucht   en   de   luchtstromen   in   de   Vlaamse   ruimte   minder   of   zelfs   niet  

langer  vergiftigd  worden.  Structureel  betekent  dit  de  vervuiling  aan  de  bron  beperken  en  verbieden.   Overgangsmaatregelen   kunnen   een   rol   spelen   maar   mogen   de   aandacht   van   structurele   maatregelen   niet   wegnemen.   De   uiteindelijke   nadruk   moet   liggen   op   de   reductie   van   vervuilingsbronnen   en   vermindering   van   de   uitstoot   per   bron.   De   inzet   voor   een   groene   economie   en   een   low-­‐impact   mobiliteit  staan  hierbij  centraal;   ii)

Aansluiting   tussen   verschillende   ruimtelijke   schalen   en   gebieden   via   groene   longen   en  

uitbouw   van   zachte   mobiliteitsnetwerken   kan   de   ecologisch-­‐sociale   scheiding   tussen   de   oorspronkelijke  vervuilde  en  vervuilende  gebieden  wegwerken;   iii)

Belangrijk   is   dat   de   luchtstromen   bekeken   worden   in   hun   interactie   met   de   andere  

onderdelen   van   het   sociaal-­‐ecologisch   systeem   zoals   het   bodemsysteem,   het   mobiliteits-­‐systeem,     het  nederzettingssysteem,  de  sociaal-­‐culturele  netwerken.        

  4.2  Het  recht  op  een  levende  bodem     Naast   lucht   is   de   bodem   –   “our   common   ground”   –   een   elementaire   ruimtelijke   drager.   De   bodem   vormt   de   basis   voor   alles   wat   groeit,   geeft   stabiliteit   aan   een   oppervlakte   en   bepaalt   mede   wat   daarop  kan  gebeuren.  Het  is  dus  een  natuurlijke  hulpbron.  Een  bodem  laat  toe  voedsel  te  verbouwen,   levert   en   reinigt   drinkwater,   zorgt   er   voor   dat   een   grote   biodiversiteit   in   stand   kan   blijven,   regelt   waterhuishouding,   maakt   het   aangenaam   vertoeven,   en   vormt   tevens   de   fysische   basis   waarop   we   bouwen   en   leven.   Om   al   deze   functies   te   vervullen   moet   een   bodem   levend   zijn.   Een   levende   bodem   is   een   bodem   die   krioelt   van   leven;   een   bodem   die   niet   verhard   of   gecompacteerd   is   en   met   een   goede   structuur   zodat   wortels   er   in   kunnen   groeien;   een   bodem   waarin   voldoende   minerale   voedingsstoffen  aanwezig  zijn  in  evenwichtige  verhoudingen.     In   toenemende   mate   wordt   het   belang   van   een   levende   of   gezonde   bodem   erkend.   Ook   in   Vlaanderen  waar  bodem  die  niet  verhard,  gecompacteerd  of  vergiftigd  is  door  overmatige  bemesting,   gebruik   van   pesticiden,   of   industriële   activiteiten   zeldzaam   is,   duikt   bodem   stilaan   op   als   beleidsaandachtspunt.  Bovendien  weten  we  hoe  langer  hoe  beter  dat  de  bodem  enorm  complex  is,   en   we   er   ongelooflijk   weinig   van   weten.   Zo   is   het   bijlange   na   nog   niet   duidelijk   welke   micro-­‐ organismen   er   precies   in   de   bodem   leven,   op   welke   manier   ze   interageren   of   op   welke   manier   afvalstoffen   afgebroken   worden.   Wel   weten   we   dat   landgebruik   met   verharding,   vervuiling,   of   bodemuitputting  tot  gevolg,  het  recht  op  een  levende  bodem,  en  bijgevolg  een  gezonde  leefomgeving   die  toereikende  voedselproductie    toelaat,  onmogelijk  maakt.     In   Vlaanderen   is   de   bebouwde   oppervlakte   tussen   1980   en   2005   met   ongeveer   1000   km2   toegenomen   tot   ongeveer   25%   van   de   totale   oppervlakte   (14%   is   effectief   afgedicht),   voornamelijk   door   uitbreiding   van   residentiële   en   infrastructuurontwikkeling.   Vlaanderen   is   hiermee   de   tweede   meest   verharde   regio   van   Europa   (“hermetisch   verzegeld”),   maar   ook   een   van   de   regio’s   waar  

 

14  

vandaag   het   minste   bodemafdichting   bijkomt16.   Studies   tonen   aan   dat   processen   van   verharding   of   afdichting,  en  verdichting  (soil  sealing)  praktisch  onomkeerbare  processen  zijn  naar  bodemherstel  toe.   Daarnaast  leiden  ook  allerhande  vormen  van  vervuiling  en  bodemmisbruik  (industrieel,  huishoudelijk   afval,  landbouw)  tot  vergiftiging,  verzuring,   verzilting,  verdroging.  Samen  met  streken  in  Nederland,   Noord   Italie   en   Denemarken   heeft   Vlaanderen   bijvoorbeeld   een   enorm   nitraat   overschot   (>   150   kg/ha)17  met   een   verarmde   koolstofopslag   tot   gevolg.   Ook   wat   betreft   de   hoeveelheid   organisch   materiaal  in  de  bodem,  horen  we  op  Europees  vlak  bij  de  slechte  broertjes  van  de  klas.  Als  gevolg  van   verschillende  van  bovenvernoemde  processen  samen  treedt  bodemdegradatie  op,  wat  betekent  dat   de   structuur   verandert,   voedingsstoffen   verloren   gaan,   waterbergingscapaciteit   verkleint,   erosie   optreedt  en  biodiversiteit  verkleint.  In  erosiegevoelige  streken  in  het  zuidelijke  deel  van  Vlaanderen,   waar   leembodems   voorkomen   in   heuvelachtig   gebied,   bedraagt   het   gemiddelde   bodemverlies   bijvoorbeeld  plaatselijk  10  tot  20  ton/ha  per  jaar.  Dit  leidt  tot  een  afname  van  de  bodemkwaliteit  en  -­‐ productiviteit,  en  modderoverlast  in  stroomafwaarts  gelegen  (woon)gebieden18.  De  bodem  kan  haar   functies   simpelweg   niet   meer   vervullen   en   maakt   ons   afhankelijk   van   gebieden   elders   in   de   wereld   voor  voedsel-­‐  en  waterproductie,  hernieuwbare  grondstoffen  en  …  schone  lucht.        

 Figuur  1:  Op  Vlaamse  bodem…  

Gezond  en  vers  voedsel  blijkt  een  schaars  goed  geworden,  weggelegd  voor  wie  het  zich  financieel  kan   veroorloven   en   voldoende   geinformeerd   is.   Voedselproductie   afhankelijk   van   bodemvernieling   door   onduurzame   landbouwpraktijken,   hier   en   elders   (bijv.   via   massale   import   van   veevoeder   uit   Zuid-­‐ Amerika)   is   de   norm.   Wie   arm   is,   heeft   bovendien   –   ook   in   Vlaanderen19  –   meer   kans   op   obesitas,   diabetes   type   2,   en   op   hart-­‐   en   vaataandoeningen.   Dit   zijn   gezondheidsproblemen   die   typisch   in   verband  te  brengen  zijn  met  structureel  onevenwichtige  voedingspatronen.     Het   mee   in   rekening   brengen   van   de   bodem   bij   landgebruikbeslissingen   is   fundamenteel   om   de   draagkracht  van  deze  hulpbron  te  respecteren.  Op  zich  is  dit  ook  niet  zo  bijzonder,  het  gaat  om  een   principe  dat  eeuwenlang  nederzettingspatronen  bepaald  heeft.  Door  het  toenemend  belang  van  niet-­‐ grondgebonden   factoren   in   economische   ontwikkeling,   de   intensivering   van   de   landbouw   en   een   toegenomen  import  zijn  we  dit  principe  grotendeels  kwijtgespeeld.  Op  lange  termijn  moet  gestreefd   worden   naar   meer   landbouwgrond   (in   plaats   van   minder)20,   ook   kleine   oppervlakten   in   stedelijk   gebied,   gereserveerd   voor   landbouwpraktijken   die   compatibel   zijn   met   het   recht   op   een   levende                                                                                                                                   16

 European   Communities   (2011).   Technical   report   2011-­‐50.   Overview   of   best   practices   for   limiting   soil   sealing   or   mitigating  its  effects  in  EU-­‐27,  Environment  Agency  Austria  

17

 Jones   et   al.   (2012).     JRC   reference   report   :   The   State   of   Soil   in   Europe,   European   Environmental   Agency.   EU  

ISBN 978-92-79-22806-3    Zie  ook  http://www.lne.be/themas/bodem  ,  een  uitgebreide  bron  voor  gegevens  over  de  bodemgesteldheid  in   Vlaanderen.   19  http://www.vigez.be/home   20  Tussen   1980   en   2005   werd   15000   km2   van   het   landbouwareaal   omgezet   in   ander   landgebruik   (Studie   waardevolle  bodems  in  Vlaanderen)   18

 

15  

bodem  en  medegebruik.  Dit  roept  ook  beleidsvragen  op  met  betrekking  tot  speculatie  en  toegang  tot   landbouwgrond  (herdenken  van  eigendomsrechten  op  land).       Tabel  2:  Recht  op  een  levende  bodem.  Hoe  verbeteren?21     Acties?  

Concreet  

Beleidsdomeinen  

VERHARDING  –  COMPACTERING  (sealing)   Ontharding     Stand  still  verharding  

• • • •

• • • • • Bodemkwaliteit  als   uitgangspunt      

• • •

Bodemimpact   minimaliseren  bij   nieuwe   ontwikkelingen   of    heraanlag   Compactering   vermijden  

• •   •  

Compensatiemechanisme  bij  nieuwe  verharding   Financiële  stimulans  bij  ontharding   Afschaffen  alle  beleid  dat  verharding  stimuleert   Stimuleren  levensstijl  gericht  op  beperkte   bodemimpact  via  voeding  (lokaal,  bio),   mobiliteit  (stimuleren  trage  weggebruikers)   Leefbare  steden  om  stadsvlucht  tegen  te  gaan   (cfr  4.3)   Actief  brownfieldbeleid   Actief  landhergebruikbeleid   Geen  nieuwe  ontwikkelingen  op  vruchtbare   landbouwgrond   Geen  nieuwe  ontwikkelingen  op  [ecologisch]   waardevol  landschap   Bouwstop  in  overstromingsgebied   Bodemkarakteristieken  meenemen  in   afwegingskader  nieuwe  ontwikkeling   Bodembelasting  in  bodemherstelfonds  bij   nieuwe  verharding   Doorlatende  infrastructuur  waar  mogelijk   (wegen  voor  zachte  weggebruiker,  parkings)   Zo  klein  mogelijke  bodemafdruk  bij  nieuwe   ontwikkelingen  (omkeerbaar  ruimtegebruik)   Stimuleren  van  agro-­‐ecologische  principes  

Ruimtelijk   beleid,   Grond-­‐   en  panden   Ruimtelijk  beleid,   Stedenbeleid,     Economie,     Grond-­‐en  panden,     Landbouw,     Verkeer  en  mobiliteit,   Milieu  

Ruimtelijk  beleid,     Milieu     Natuur,   Landbouw   Woonsector,     Economie   Infrastructuur   Bos,  landbouw  

VERVUILING,  VERDROGING,  VERZURING,  NUTRIENTENVERLIES,…     Alle  nieuwe   bodemvervuiling   voorkomen  

• • • •

Bodemherstel  

• •

Afschaffen  alle  maatregelen  die  bodemdestructie   in  de  hand  werken     Stoppen  inbrengen  toxische  stoffen   Stoppen  met  toedienen  pesticiden,  overtollige   meststoffen   Bodembelasting  in  bodemherstelfonds  bij   vervuiling   Actief  bodemsaneringsbeleid   Stimuleren  landbouw  volgens  principes  agro-­‐ ecologie    

Economie   Landbouw  

Milieu,  Natuur,  Landbouw  

  Op   korte   termijn   is   het   voor   Vlaanderen   cruciaal   om   in   te   zetten   op   het   vermijden   van   alle   bijkomende   verharding.   De   nog   resterende   niet-­‐verharde   oppervlakte   kan   niet   als   restruimde   beschouwd  worden  waar  beslag  op  gelegd  kan  worden.  Dit  kan  door  compensatie  en  hergebruik.  Bij   hergebruik   moet   aandacht   gaan   naar   bodemherstel   (bijvoorbeeld   via   saneringstechnieken   die   vertrekken   vanuit   een   bodemecosysteemperspectief).   Ook   kan   ruimtelijk   beleid   inspelen   op   bodemkwaliteit  door  in  te  zetten  op  omkeerbaarheid  van  de  activiteiten  zelf  (impact  zo  klein  mogelijk                                                                                                                                   21

 Zie  hierover  ook  Soil  Sealing  EC  (2011)    

 

16  

houden   bij   de   ontwikkeling   van   activiteiten   door   rekening   te   houden   met   intrinsieke   bodemkwaliteiten) 22 .   Waar   liggen   goede   landbouwgronden?   Welke   gronden   zijn   gevoelig   voor   overstroming?  Welke  vormen  van  semi-­‐verharding  vermijden  bodemdegradatie?     Tabel   2   geeft   een   aantal   suggesties   over   hoe   deze   principes   in   het   beleid   ingebracht   kunnen   worden.   Ook   hier   is   nog   geen   onderscheid   gemaakt   in   korte   en   langetermijn   acties.   Er   wordt   verschil   gemaakt   tussen   acties   gerelateerd   aan   het   probleem   van   verharding,   compactering   en   bodemafdichting   en   deze  die  meer  te  maken  hebben  met  vervuiling,  verzuring,  en  verarming    van  de  bodem.         Een  bodemverbeteringsprogramma  vanuit  ruimtelijk  perspectief  betekent:     i)

Er   voor   zorgen   dat   de   bodem   niet   verder   afgedicht   of   vervuild   wordt.  Veel   technische   kennis  

over   het   functioneren   van   de   bodem   ontbreekt,   maar   het   belang   van   een   levende   bodem   is   ruimschoots   aangetoond.   Een   transversaal   ruimtelijk   beleid   kan   een   cruciale   rol   spelen   in   de   instandhouding   ervan.   Een   levende   bodem   in   Vlaanderen   is   compatibel   met   het   idee   van   een   verhoogde  zelfvoorzienendheid  in  voedsel-­‐  en  grondstoffenproductie.  Dit  principe  heeft  impact  op  de   bodem  hier,  maar  ook  elders,  op  de  luchtkwaliteit,  en  op  economische  ontwikkeling  op  mensenmaat;   ii)

Maatregelen   nemen   in   functie   van   bodemherstel.   De   aandacht   voor   bodem   en  

bodemvruchtbaarheid  neemt  toe  in  de  land-­‐  en  bosbouw,  of  bij  het  aanleggen  van  natuurgebieden.   Zaken  als  veerkracht  of  zelfreinigend  vermogen  duiken    ook  op  bij  het  omgaan  met  vervuilde  gronden.   De   bodem   is   net   als   water   en   lucht   gemeengoed.   De   kwaliteit   ervan   kan   dus   niet   via   vrijemarkt   principes  in  stand  gehouden  worden.  Speculatie  is  een  sociaal  (toegang  tot  gezonde  leefomgeving)  en   ecologisch   (landgebruik   dat   de   grondwaarde   opdrijft,   is   meestal   omgekeerd   evenredig   aan   bodemimpacten)  probleem;   iii)

Planning  laten  leiden  door  bodemsystemen.  Met  uitzondering  voor  water  als  structurerend  

element,   laat   ruimtelijke   planning   of   gebiedsinrichting   zich   echter   nog   zeer   weinig   leiden   door   de   levende  bodemsystemen.  Strategische  planning  zet  terecht  in  op  sociale  relaties  als  leidend  principe,   maar  mag  de  fysieke  dragers  van  de  ruimte  hierbij  niet  uit  het  oog  verliezen.  Een  levende  bodem  als   principe  bij  ruimtelijke  ontwikkeling  verhoogt  niet  enkel  de  ecologische  duurzaamheid.  De  gevolgen   op   sociaal   en   economisch   vlak   zijn   groot.   Een   gezonde   bodem   draagt   bij   tot   het   vergroten   van   het   waterbergend  vermogen  en  zorgt  zo  voor  minder  natte  voeten.  Een  betere  waterfilterende  kwaliteit   verhoogt  de  kwaliteit  van  het  drinkwater.  Een  betere  bodemvruchtbaarheid    verhoogt  de  kwaliteit  en   opbrengst   in   de   landbouw,   vermindert   de   kans   op   plagen   en   dus   de   vraag   naar   bestrijdingsmiddelen.     Een   gezonde   bodem   legt   CO2   vast,   voorkomt   erosie   en   matigt   hitte-­‐effecten.   Een   sterke   koppeling   tussen  landbouw-­‐  en  milieubeleid  is  daarbij  evident.    

4.3  Het  recht  op  nederzettingen  op  mensenmaat     Als  onderdeel  van  de  burgerbevraging  (zie  hoger),  organiseerde  het  departement  RWO  in  mei  2011   een   online   test   om   te   peilen   in   welke   leefomgeving   de   Vlaming   zich   het   beste   thuis   voelt.   Van   de   46.351  mensen  die  de  test  volledig  aflegden,  kwam  31%  uit  bij  de  Vaubanwijk  in  Freiburg  als  ideale   leefomgeving.   Nog   23%   verkoos   de   Deense   eco-­‐wijk   Dissekilde   en   22%   zag   Nederland   als   de   goede   richting.  Een  meerderheid  van  de  Vlamingen  lijkt  het  daarbij  te  zien  zitten  om  te  evolueren  naar  een  

                                                                                                                                22

 zie   hierover   studie   Slim   Ruimtegebruik   (2012)   in   opdracht   van   RWO.   Principes   die   ook   in   het   Groenboek   meegenomen  worden.  

 

17  

ruimtelijke   ordening   waarin   alternatieve   vervoerswijzen,   nabijheid   en   een   kwalitatieve   publieke   23

ruimte  meer  centraal  staan   .      De  resultaten  van  de  enquête  laten  echter  vooral  zien  dat  de  ideale  toekomstige  leefomgeving  van   de   meeste   Vlamingen   er   anders   uitziet   dan   Vlaanderen   vandaag.   Het   grootste   deel   van   de   Vlamingen   woont  immers  in  heel  andere  leefomgevingen  dan  de  Vaubanwijk.  Zo  woont  30%  in  stedelijke  vaak   de

19  eeuwse  wijken  met  een  hogere  dichtheid  dan  die  van  de   Vaubanwijk,   met   verouderde   voorzieningen,   inefficiënte   infrastructuren,   verkeerscongestie,   luchtvervuiling   en   lawaai,   bodemaantasting,   weinig   groen,   oude   huizen,   veraf   gelegen   winkels   enz.   Een   groot   deel   van   de   Vlamingen   woont   in   of   naast   omgevingen   met   een   grootschalige   korrel   van   woontorens,  

kantoorcomplexen,  

shoppingcentra,  

industriegebieden,   of   verkeersinfrastructuren,   die   men     Figuur  2:  Vaubanwijk  in  Freiburg  (D)  

bezwaarlijk  van  menselijke  schaal  kan  noemen.  Nog  een  ander   deel   van   de   bevolking   (25%)   woont   in   uitgestrekte   20ste   eeuwse  voorsteden  van  (te)  lage  dichtheid,  met  jongere  maar  

  nog  steeds  energie-­‐inefficiënte  woningen,  veel  auto’s,  veeleer  zwak  openbaar  vervoer,   verspreide  en  

in  aantal  afnemende  voorzieningen,  dure  huizen  en  te  weinig  arbeidsplaatsen.  Tenslotte  woont  ook     25   %   van   de   Vlamingen   in   dorpen,   woonlinten   en   verspreide   bebouwing.   De   maatschappelijke   kost    

van   riolering,   elektriciteit,   afvalverwerking,   de   vele   autokilometers   naar   scholen,   winkels,   werk   en     voorzieningen   en   de   milieubelasting   van   alleenstaande   woningen   en   lintbebouwing,   zijn   in   het   verleden  al  meermaals  beschreven.    

 

 

Figuur  3:  Portretten  van  Vlaamse  biotopen  (bron:  groenboek  BRV)  

                                                                                                                                23

 Vlaamse   overheid,   departement   RWO   (2011),   Ruimte   voor   morgen.   Burgerparticipatie   voor   een   groenboek   beleidsplan  ruimte  

 

18  

Maar   laat   ons   niet   te   pessimistisch   zijn.   Vlaanderen   kent   in   het   algemeen   ook   zeer   hoge   leefkwaliteiten   die   -­‐   net   zoals   de   grote   diversiteit   aan   woonmilieus   -­‐   door   de   bewoners   van   de   verschillende   woonmilieus   sterk   worden   gewaardeerd.   Stedelijke   wijken   zijn   bijvoorbeeld   erg   veelzijdig,   kunnen   verschillende   soorten   ruimtegebruik   opvangen   en   zagen   de   voorbije   decennia   nieuwe  investeringen.  Suburbane  gebieden  worden  gewaardeerd  voor  hun  kleinschaligheid,  nabijheid   van   open   ruimte,   behoorlijk   voorzieningenniveau   en   soms   sterke   sociale   weefsels.   Dorpen,   woonlinten  en  verspreide  bebouwing  bieden  ruimte  voor  diverse  inkomensgroepen  en  levensstijlen,   nabijheid  van  open  ruimte,  sterke  sociale  weefsels  en  een  plaats  voor  een  veelheid  aan  kleinschalige   economische  activiteiten.  

Figuur  3:  Vlaanderen  in  realiteit  

Toch  is  het  duidelijk  dat  als  we  de  toekomstvisie  van  de  Vlaming  willen  realiseren,  daarbij  uitgaande   van   de   bestaande   heterogene   en   gefragmenteerde   ruimtelijke   toestand,   de   uitdagingen   voor   de   21ste   eeuw  (en  verder)  enorm  zijn.  We  overlopen  er  een  aantal.   (1)   De   ecologische   voetafdruk   van   onze   nederzettingen   is   ondanks   een   beter   georganiseerde   afvalverwerking,   afnemend   energiegebruik   voor   verwarming   en   toenemende   productie   van   hernieuwbare  energie  nog  zeer  hoog.  In  de  toekomst  moeten  we  de  kringlopen  van  water,  energie,   afval   en   materialen   volledig   kunnen   sluiten   om   naar   daadwerkelijk   duurzame   nederzettingen   te   evolueren.   Afval   moet   een   grondstof   worden,   energie   moet   100%   hernieuwbaar   zijn,   decentraler   worden   geproduceerd   en   het   gebruik   ervan   moet   afnemen,   water   moet   gezuiverd   teruggegeven   worden   aan   natuur   en   mens,   warmteproductie   moet   efficiënter   en   collectiever,   materiaalgebruik   moet   omlaag   en   materialen   moeten   volledig   gerecupereerd   worden.   Daarvoor   is   een   grondige   herstructurering   van   de   nutsmaatschappijen   noodzakelijk,   is   er   nood   aan   meer   overheidsingrijpen   (bijvoorbeeld  door  een  op   te  richten   Vlaamse  energiemaatschappij),  moeten   nieuwe  (coöperatieve)   beheersvormen   worden   ontwikkeld   (bijvoorbeeld   voor   decentrale   energieproductie)   en   moet   de  

 

19  

afval-­‐  en  hergebruikssector  eisen  opleggen   over  de  wijze  waarop  goederen  worden  geproduceerd  en   verdeeld.     (2)   Onze   bestaande   infrastructuren   (en   hun   beheerders)   voor   wateraanvoer,   riolering,   electriciteit,   digitale   informatie,   dateren   uit   het   fordistisch   tijdperk   (en   daarvóór)   en   zijn   niet   aangepast   aan   voorgaande   noden   en   aan   voortdurende   vernieuwing.   Dat   vraagt   om   een   heel   andere   manier   van   ontwerpen   en   uitvoeren   van   deze   netwerken   in   samenhang   met   het   ontwerp   en   opbouw   van   het   wegennet  en  van  de  ondergrond  van  onze  nederzettingen.     (3)  De  woningproductie  in  onze  nederzettingen  verloopt  van  oudsher  en  nog  steeds  voor  een  groot   deel   via   individueel   bouwheerschap,   zelfbouw,   kleine   aannemers   en   individuele   leningen.   Dat   heeft   voordelen   zoals   een   grote   flexibiliteit   om   op   allerlei   noden   in   te   spelen,   de   mogelijkheid   om   door   zelfbouw   betaalbaar   te   bouwen,   lokale   inbedding   van   de   betrokken   economie,   en   buffering   tegenover   externe   internationale   prijsdruk.   Nadeel   is   echter   dat   overheden   beschikken   over   heel   kleine   voorraden   sociale   woningen   om   de   woningmarkt   te   bufferen   en   zwakkere   groepen   te   huisvesten,  in  het  bijzonder  nu  de  productie  ervan  -­‐  via  het  grond-­‐  en  pandendecreet  -­‐  is  herleid  tot   het   afromen   van   meerwaarden   (‘value-­‐capturing’)   bij   private   woningprojecten.   De   overheid   kan   de   transitie  naar  ecologisch  en  sociaal  duurzame  nederzettingen  in  grote  mate  versnellen  en  verdiepen   door  veel  actiever  ‘Vaubanwijken’  als  voorbeeldprojecten  van  sociale  huisvesting  te  realiseren  of  door   bewonersgroepen  daarin  veel  actiever  te  steunen  (zie  ook  experimenten  met  ‘community  land  trusts’   in   Brussel).   Dit   kan   bijvoorbeeld   door   het   aanbieden   van   publieke   projectondersteuners,   beheersstructuren  en  lokale  financieringsvormen,  ook  voor  zwakke  bevolkingsgroepen.     (4)   Ondanks   positieve   signalen   over   stagnerend   woon-­‐werk   verkeer   per   auto,   toenemende   investeringen   in,   en   gebruik   van,   fietsinfrastructuur   en   openbaar   vervoer   in   de   steden,   evenals   een   uitbreiding  van  het  autodelen,  is  de  mobiliteit  in  onze  nederzettingen  nog  steeds  problematisch.  Het   is   essentieel   de   investeringen   in   fietsen   en   openbaar   vervoer   verder   te   zetten,   autogerichte   mechanismen  om  te  buigen,  onze  stadscentra  autovrij  te  maken  en  fundamenteel  na  te  denken  over   nieuwe   vormen   van   mobiliteit   en   distributie   ‘voorbij   de   auto’.   Dit   kan   gebeuren   door   simpelweg   ruimte   te   maken   voor   fietsers   (incl.   cargo-­‐fietsers),   maar   ook   door   de   uitbouw   van   ondergrondse   logistieksystemen,   pneumatisch   afvaltransport,   en   andere   vormen   van   transport   via   ondergrondse   pijpleidingen24.   Ook   kunnen   ruimtelijke   ordening   en   mobiliteit   opnieuw   sterker   met   elkaar   worden   verbonden,   door   bijvoorbeeld   knooppunten   van   openbaar   vervoer   systematisch   als   verdichtingspunten   te   plannen,   te   bouwen   en   te   organiseren.   Ook   is   meer   denkwerk   nodig   over   de   voorwaarden  die  nodig  zijn  opdat  thuiswerken  mobiliteitsverminderend  kan  zijn,  en  kan  bijdragen  tot   ruimtelijke  vernieuwing  en  sterkere  sociale  weefsels.     (5)   Dit   heeft   te   maken   met   het   sluiten   van   kringlopen   maar   ook   met   de   de   organisatie   van   onze   economie.   Vlaanderen   moet   meer   redeneren   vanuit   de   maatschappelijke   diep   ingebedde   kleinschalige  kmo  structuur  en  het  gebrek  aan  ruimte  om  nog  bijkomende  grootschalige  economische   activiteiten  in  te  planten.  Hoe  kunnen  we  economische  activiteiten  kleinschalig  verder  ontwikkelen,   bijvoorbeeld   in   bedrijfsverzamelgebouwen   voor   productie,   onderzoek   en   ontwikkeling,   diensten?                                                                                                                                   24

 Zie   bijvoorbeeld   von   Meijenfeldt   et   al.,   2002   ‘Below   ground   level:   creating   new   spaces   for   contemporary   architecture’,  Birkhauser.  

   

20  

Kunnen  we  dergelijke  werkgelegenheid  verder  uitbouwen  in  een  kringloopgedachte  en  verweven  in   onze   nederzettingen?   Hoe   vermijden   we   dat   gebieden   voor   bedrijvigheid   worden   omgezet   in   shopping,   cinema’s   en   hotels   en   andere   functies   zonder   lokale   inbedding   en   in   de   eerste   plaats   gedreven   door   winstvooruitzichten   voor   aandeelhouders?   Hoe   kunnen   we   ervoor   zorgen   dat   niet   hinderlijke  economische  activiteiten  behouden  blijven  in  onze  woonweefsels?   Tabel  3:  Recht  op  nederzettingen  op  mensenmaat.  Hoe  verbeteren?   Acties?  

Concreet  

 

 

Betrokken  Beleidsdomeinen   ALGEMENE  UITDAGINGEN  

sluiten  van  kringlopen  

• herstructurering  en  aanpassing   financiering  nutsmaatschappijen   • cooperatieve  beheersvormen   • terugkoppeling  hergebruikssector  naar   productie   herdenken   • herdenken  wijze  van  aanleg  nutsinfra   nutinfrastructuren   • de  meccanostraat:  nutsruien  onder  het   wegdek   sociale  huisvesting   • ambitieus  programma  sociale   huisvesting  met  duurzame   voorbeeldprojecten   • ondersteuning  duurzame  zelfbouw  met   publieke  projectondersteuners,   beheersstructuren  en  lokale   financieringsvormen   after  the  car   • verder  zetten  investeringen  in  fietsen  en   openbaar  vervoer     • ombuigen  autogerichte  mechanismen   • fundamenteel  denken  over  nieuwe   vormen  van  mobiliteit  en  distributie   • herstel  van  koppeling  mobiliteit  en  RO   verweving   kleinschalige   • stimuleren  kleinschalige  economische   economie   innovatie   • bedrijfsverzamelgebouwen   groene  en  plukbare   • groen-­‐blauwe  structuren   stad   • ondersteunen  stadslandbouw  

Milieu:  afval   Natuur,     Ruimtelijk  beleid   Economie,  Stedenbeleid   Energie,  Economie,  Milieu:   afval,  Infrastructuur,  Ruimte   Huisvesting,  Ruimte,     Milieu,     Duurzame  ontwikkeling,   Economie,  Stedenbeleid  

Mobiliteit,  Ruimte,     Energie,   Economie  

Economie,  Ruimte,  Milieu,   Duurzame  ontwikkeling   Natuur,  Landbouw,  Ruimte,   Water,  Infrastructuur  

VERSCHILLENDE  LEEFOMGEVINGEN   de

ste

19   en   20   eeuwse   • wijken   grootschalige   • woonomgevingen   suburbane  gebieden  

• • •

• • gehuchten,  woonlinten   en  verspreide   bebouwing  

•

actieve  en  meer  collectieve   bouwblokrenovatie   koppeling  renovaties  aan  energie-­‐,   voedsel-­‐,  natuur-­‐,  mobilliteits-­‐,   beheerskwesties   selectieve  verdichting   een  stop  op  de  trend  naar  grote  en   vrijstaande  huizen   veel  aandacht  voor  het  herstel  van   beekvalleien,  tuincomplexen  en  kleine   natuurgebieden   inbreng  van  kernen  met  voorzieningen   meer  differentiatie  tussen  goed   uitgeruste  gebieden  en  gebieden  waar   geen  verdichting  mogelijk  is   nadenken  over  collectieve   woonvormen,  collectivisering  van   diensten    

steden  en  gemeenten  met   steun  Vlaanderen,  stedenbeleid   steden  en  gemeenten  met   steun  Vlaanderen   steden  en  gemeenten  met   steun  provincies?  

provincies?  

 

 

21  

(6)   Ook   groene   en   blauwe   structuren   moeten   verweven   worden   in   de   nederzettingen.   Daarin   zijn   grote  stappen  gezet  (openleggen  rivieren  en  groenstructuurplan  in  Gent,  park  Noord  in  Antwerpen,   groenstructuur  Brussel,  …),  maar  ook  sterk  verdichte  weefsels  kunnen  met  groene  daken  en  gevels,   stadstuinen   (‘de   plukbare   stad’),   volkstuinen   omgevormd   worden   tot   meer   hybride   mens-­‐natuur   omgevingen.  Daarin  kunnen  stadslandbouw,  lokale  voedselproductie,  voedselteams  en  dergelijke  dan   ook   een   rol   spelen.   Het   stimuleren   van   het   denken   over   voedsel   in   de   stad   kan   vervolgens   sociale   weefsels  versterken,  nieuwe  vormen  van  horeca  stimuleren,  onze  gezondheid  verbeteren  en  opnieuw   een  lokaal  winkelapparaat  doen  herleven  als  alternatief  voor  de  dominante  voedseldistributieketens.   Dit  houdt  ook  verband  met  vraagstukken  omtrent  de  bevoorrading  van  en  de  mobiliteit  in  de  stad.     (7)   Tenslotte   moet   goed   ontwerp   van   aangename   publieke   ruimten   (straten,   pleinen,   parken,   terrasjes,   daken,   stadstuinen,   omgevingen   van   openbare   gebouwen),   het   herdenken   van   onze   infrastructuren,   het   beperken   van   de   automobiliteit   en   het   mogelijk   maken   van   groenstructuren   ondersteunen.   Maar   dit   moet   ook   bijdragen   tot   de   ontmoeting   in   enge   (tussen   individuen)   en   in   ruime   zin   (tussen   culturen,   generaties,   …),   een   betere   omgang   met   diversiteit,   het   behouden   en/of   herstellen   van   sociale   netwerken   en   aangename   nederzettingen   (‘slow   cities’)   in   het   algemeen.   Dit   geldt   niet   alleen   voor   projecten   gericht   op   kapitaalkrachtige   bewoners   maar   ook   voor   minder   vermogende  groepen.   Een  ruimtelijk  beleid  gericht  op  “nederzettingen  op  mensenmaat”  betekent:   i)

Vertrekken   van   de   bestaande   ruimtelijke   toestand.   Van   daaruit   moeten   fundamentele  

herstructureringsvoorstellen  uitgewerkt  worden  voor  elk  van  de  vier  hoger  geïdentificeerde  soorten   gebieden.  De  gangbare  huis-­‐per-­‐huis  modernisering  van  19de  en  20ste  eeuwse  wijken  is  in  tegenspraak   met   de   nood   om   honderdduizenden   woningen   en   volledige   bouwblokken   grondig   te   verbouwen   (isolatie,  energieproductie,  groene  daken  en  gevels,  stadsverwarming,  …).  Dit  moet  actiever  worden   georganiseerd,   zonder   de   sociale   voordelen   van   zelfbouw   teniet   te   doen.   Grootschalige   woonomgevingen   worden   stilaan   gemoderniseerd   (zie   bijvoorbeeld   modernisering   van   sociale   huisvestingscomplexen   in   Antwerpen,   Boom,   Mechelen,   Vilvoorde,   Gent),   maar   deze   initiatieven   kunnen  nog  sterk  worden  uitgebreid,  in  het  bijzonder  waar  gewoond  wordt  rondom  infrastructuren;   ii)

Herstructureringsopgaven   van   woongebieden.   Deze   worden   gekoppeld   aan   energie-­‐,  

voedsel-­‐,   natuur-­‐,   mobilliteits-­‐,   beheers-­‐   en   andere   kwesties   (kringloopgedachte).   Sommige   grootschalige   industrie-­‐,   shopping-­‐   of   infrastructuuromgevingen   moeten   misschien   zelfs   worden   teruggeven  aan  de  natuur.  Suburbane  gebieden  van  lage  dichtheid  vragen  om  selectieve  verdichting,   een   stop   op   de   trend   naar   grote   en   vrijstaande   huizen,   veel   aandacht   voor   het   herstel   van   beekvalleien,   tuincomplexen   en   kleine   natuurgebieden,   inbreng   van   kernen   met   voorzieningen,   meer   differentiatie   tussen   goed   uitgeruste   gebieden   en   gebieden   waar   geen   verdichting   mogelijk   is;   ook   moet  meer  ingezet  worden  op  de  uitbouw  van  verkeersluwe  kernen.   iii)

Tenslotte   blijft   de   ecologische   verduurzaming   van   woonlinten,   gehuchten   en   verspreide  

bebouwing   een   moeilijk   vraagstuk.   Mechanismen   in   de   wetgeving   ruimtelijke   ordening   die   de   vorming  van  nieuwe  woonlinten  mogelijk  maken  (zonevreemde  woningen,  opvulregel),  moeten  in  elk   geval  worden  gestopt.  Het  wegdenken  van  deze  kleinere  woonmilieus  is  in  elk  geval  geen  oplossing.   Zij   moeten   integendeel   worden   betrokken   in   denkoefeningen   rond   de   ‘stedelijkheid’   van   Vlaanderen.   Ongenuanceerde   investeringen   in   de   steden,   een   éénzijdige   focus   op   de   grote   steden   en   dergelijke   meer,  leiden  niet  tot  duurzaam  ruimtegebruik.  

 

22  

4.4  Drie  basisrechten,  één  ruimtelijke  dynamiek     In  de  behandeling  van  voorgaande  drie  basisrechten  hebben  we  betekenis  gegeven  aan  het  recht  op   zuivere  lucht  voor  iedereen,  op  een  levende  bodem  en  op  een  nederzettingssysteem  op  mensenmaat   en   ideeën   gegeven   over   hoe   het   ruimtelijk   beleid   kan   bijdragen   tot   de   realisatie   ervan.   Deze   drie   basisrechten  dekken  een  groot  deel  van  de  uitdagingen  voor  een  duurzame  ruimtelijke  ontwikkeling   af.  Vanuit  de  bespreking  van  de  drie  basisrechten  werden  bovendien  verbanden  gelegd  naar  andere   uitdagingen   voor   duurzame   ruimtelijke   ontwikkeling.   Ook   werd   de   verwevenheid   tussen   kwesties   duidelijk.   Zo   vereist   de   verbetering   van   luchtkwaliteit   een   betere   scheiding   van   industrie,   drukke   wegen   en   woongebieden.   Afschermen   van   slechtere   lucht   betekent   dus   ook   ingrijpen   in   het   nederzettingspatroon.  Of  vereist  het  realiseren  van  nederzettingen  op  mensenmaat  het  behoud  van   een  levende  bodem.     Inzoomen  op  de  verbanden  tussen  de  rechten,  of  het  aannemen  van  een  overkoepelend  perspectief   laat   zien   dat   bouwen   aan   een   weg   voor   duurzame   ontwikkeling   gestoeld   is   op  minder   consumptie   en   productie   en   anders   produceren   en   consumeren.   De   uitbouw   van   korte   ketens   in   de   landbouw-­‐   en   bouwsector  heeft  letterlijk  een  impact  op  de  luchtkwaliteit  door  een  dalende  noodzaak  aan  transport,   gaat  typisch  samen  met  duurzame  landbouwtechnieken,  meer  bewuste  inzet  van  grondstoffen,  en  is   gebaseerd   op   nabijheid   en   solidariteit   tussen   schakels   in   de   keten.   Kortom   een   organisatie   op   mensenmaat.     De  basisrechten  hebben  dus  heel  sterk  te  maken  met  een  andere  groenere  en  sociale  economie.   Het   betekent   een   economische   ontwikkeling   volgens   een   duurzaamheidslogica   waarbij   ‘economie   voor   mensen  is’  zoals  Loebl  zou  geschreven  hebben  25.  De  economie  treedt  hierbij  op  als  actieve  maker  van   kwalitatief  hoogstaande  ruimtes,  niet  als  de  vernieler  ervan,  zoals  in  Vlaanderen  zo  vaak  het  geval  is.   De   kenmerken   van   een   ‘echte   economie   voor   mensen’   zijn   bovendien   eigenlijk   wel   gekend,   maar   worden   vaak   als   naïef   beschouwd:   de   groene   demonen   halen   de   economische   groei   onderuit.   Bewustmaking   en   mentaliteitsverandering   spelen   in   een   de-­‐demoniseringscampagne   een   grote   rol.   De  gegevens  over  hoe  we  één  van  de  meest  vervuilde  regio’s  van  Europa  zijn  en  hoe  dat  een  invloed   heeft   op   onze   gezondheid   zouden   hier   een   rol   kunnen   spelen.   Net   zoals   bewustmaking   over   hoe   gezonde   voeding,   een   langzamere   levensstijl   en   meer   zelf-­‐actieve   mobiliteit   de   menselijke   weerstand   kan  vergroten.     Het   is   duidelijk   dat   de   uitbouw   van   een   groene   economie   en   maatschappij   die   deze   basisrechten   toekent   niet   via   ruimtelijke   ontwikkeling   alleen   mogelijk   is.   Clusteren,   zoneren,   verbinden,   toegankelijk  maken  of  afsluiten  kunnen  belangrijk  zijn  maar  hun  belang  hangt  voor  een  groot  stuk   af   van   wat   ze   clusteren,   zoneren,   verbinden,   toegankelijk   maken   of   afsluiten.  De  aanpak  van  een   duurzaam   ruimtelijk   beleid   is   daarom   noodzakelijk   beleidsdomeinoverschrijdend.   Het   verminderen   van   uitstoot   vergt   samenwerking   tussen   beleidsdomeinen,   zoals   bijv.   de   ontmoediging   van   wagengebruik   die   beleidsdomeinen   economie,   fiscaliteit,   milieu,   mobiliteit,   stedenbeleid   en   ruimtelijke  ordening   betreft.   En   de   omvorming   van  ‘Vlaanderen   logistieke   draaischijf’   naar   ‘duurzame   regionale   economie’   gebaseerd   op   een   trage   logistiek   ‘per   spoor   en   te   water’   (mede   door   het   verdwijnen   van   de   goedkope   fossiele   brandstoffen),   zal   een   nog   grotere   coördinatie   vragen.   Toch   hoeft  dit  niet  noodzakelijk  een  ingewikkelder  beleid  op  te  leveren.  Acties  kunnen  gemeenschappelijk                                                                                                                                   25

 LOEBL,   EUGEN.   Economie   is   voor   mensen.   Een   uitweg   uit   de   tirannie   van   de   economische   wetmatigheden.   Utrecht/Antwerpen.  A.W.Bruna  &  Zn.  1976.  8°.  148pp.  Pap.  

 

23  

zijn  en  door  een  agentschap-­‐projectleider  geleid  worden  bijvoorbeeld.  En  meervoudige  doelstellingen   kunnen  door  eenvoudige  fiscale  maatregelen  samen  nagestreefd  worden.  

5.  En  hoe  moet  het  gebeuren?     Het  voorstel  om  het  Vlaams  ruimtelijk  beleid  op  te  hangen  aan  het  naleven  van  het  recht  op  zuivere   lucht  voor  iedereen,  op  een  levende  bodem  en  op  nederzettingen  op  mensenmaat  is  experimenteel.  De   inhoud   die   we   aan   de   rechten   geven   klinkt   misschien   weinig   innovatief,   de   weg   die   we   moeten   afleggen  om  er  te  geraken  is  dat  des  te  meer  en  houdt  in  dat  de  samenleving  fundamenteel  andere   keuzes  moet  maken.    

5.1  Ruimtelijk  beleid  in  enge  zin   Een  Vlaams  ruimtelijk  beleid  dat  voorgaande  visie  en  bijbehorende  opgaven  kan  realiseren,  moet  (1)   verder  bouwen  op  ervaringen    uit   de   voorbije   decennia,   (2)  nieuwe  benaderingen  verkennen   en   (3)   ook  een  aantal  trends  ombuigen  .     (1)  

Ervaringen  die  moeten  worden  benut  zijn  bijvoorbeeld  de  opgebouwde  kennis  en  kunde  in  

de   strategische   ruimtelijke   planning,   inzake   het   voeren   van   collectieve   geïntegreerde   leerprocessen   van   visievorming,   het   inbedden   van   (strategische)   projecten   in   visievorming,   het   opbouwen   van   netwerken   van   diverse   groepen   van   actoren,   het   maken   van   strategische   keuzes,   het   koppelen   van   diverse  beleidsvelden,  het  verdedigen  van  ecologische  en  sociale  kwaliteiten.     Dergelijke  ervaringen  lijken  op  dit  moment  vooral  te  worden  benut  in  gebiedsgerichte  processen  op   regionaal/provinciaal  (gebiedsgerichte  werking,  landinrichting,  intergemeentelijke  samenwerking)  en   lokaal  niveau  (stadsontwikkelingsprojecten  die  niet  louter  gericht  zijn  op  hogere  inkomensgroepen  en   -­‐functies,  wijkontwikkelingsprogramma’s).  Op  Vlaams  niveau  moet  de  opdrachtsomschrijving  van  de   afdeling   ruimtelijke   planning   (RWO)   het   voeren   van   dergelijke   processen   van   visievorming   rond   concrete  ruimtelijke  vraagstukken  opnieuw  toelaten,  met  voldoende  vrijheid  om  door  te  denken:  tot   uitvoering,   op   het   terrein   van   andere   beleidsdomeinen,   en   in   het   bijzonder   rond   nieuwe   beleidsthema’s.  Het  groenboek  van  het  BRV  lijkt  deze  vrijheid  te  willen  nemen26.   (2)  

Nieuwe   Vlaamse   initiatieven   zoals   de   burgerbevraging   rond   het   BRV,   de   subsidiëring   van  

strategische  projecten  in  het  kader  van  de  uitvoering  van  het  RSV   zijn  belangrijk  voor  het  vernieuwen   van   de   opgebouwde   kennis,   en   verdienen   verdere   ondersteuning.   Ook   vernieuwingen   in   participatieve   democratie   op   andere   niveaus   (bijv.   buurtontwikkeling,   infrastructuur   of   stadsprojecten   zoals   de   Antwerpse   ring   of   Kaaien)   verdienen   verdere   ondersteuning.   Wel   moet   burgerbevraging  ‘gegrond’  zijn:  keuzes  moeten  gekoppeld  aan  hun  consequenties  (bijv.  in  termen  van   ecologische  voetafdruk,  budgetverschuivingen,  inkomensherververdeling,  ...).                                                                                                                                   26

 Zie  bijvoorbeeld  9  uitdagingen  in  het  Groenboek  BRV:  Globalisering  -­‐  Vlaanderen  Internationaler;  Demografie  -­‐   Van  6  miljoen  naar  7  miljoen;  Klimaatverandering  -­‐  Met  de  voeten  in  het  water;  Energie  -­‐  Onder  hoogspanning;   Mobiliteit   –   In   beweging   blijven;   Economie   –   Blijvend   innoveren;   Voedselproductie   –   brood   op   de   plank;   Ecosysteem   –   Ecowaarde   is   meerwaarde;   Aantrekkelijke   leefomgeving   -­‐   Kwaliteit   is   prioriteit.   Zie   ook   7   strategische   thema’s:   Het   evenwicht   nastreven   tussen   bebouwd   en   onbebouwd;   De   troeven   voor   een   metropolitane   allure   uitspelen;   Het   ordenen   van   de   menselijke   activiteiten   en   stromen   in   een   polycentrisch   systeem;   Het   vrijwaren   van   de   open   ruimte;   Het   uitbouwen   van   een   groen-­‐blauw   netwerk;   Het   uitwerken   van   het  energiebewust  ruimtegebruik;  Het  cultiveren  van  de  ruimtelijke  kwaliteit.  

 

24  

(3)  

Vandaag   zien   we   echter   ook   trends   die   duurzaam   ruimtelijk   beleid   onmogelijk   maken   en  

zelfs   tegengaan.   Deze   trends   moeten   worden   omgebogen.   Het   betreft   onder   andere:   de   voortdurende   versoepeling   van   het   vergunningenbeleid   voor   bestaande   en   zelfs   nieuwe   zonevreemde   woningen   (codex   RO);   de   voortdurende   en   eenzijdige   verankering   van   privaat   eigendomsrecht   in   het   vergunningensysteem   (zonevreemde   woningen,   geen   verstrenging   mogelijk   door  R.U.P.’s,  dominantie  planschade  en  zwakke  uitwerking  planbaten)  en  de  ondergraving  van  een   concept   van   dynamische   rechtszekerheid   (met   meer   ruimte   voor   beoordeling   en   afwijzing   van   vergunningsaanvragen);  het  inschrijven  in  de  codex  RO  en  in  de  praktijk  van  de  ‘projectplanning’  van   bijzondere   procedures   voor   strategische   en   brownfieldprojecten   (‘short-­‐tracking’   die   democratische   besluitvorming   kortsluit,   willekeur   en   eilandpolitiek   introduceert   en   projecten   niet   langer   omkadert   met   collectieve   visievorming27);   het   in   twijfel   trekken   van   de   nood   aan   ruimtelijk   beleid   op   Vlaams   niveau   (wie   gaat   dan   dringende   kwesties   zoals   hierboven   beschreven   behandelen   en   coordineren?);   het   herleiden   van   de   administratie   ruimtelijke   planning   tot   producent   van   ruimtelijke   uitvoeringsplannen   (R.U.P.’s)   ten   dienste   van   allerlei   vaak   op   economische   groei   gerichte   vragen   en   projecten;   het   afbouwen   van   een   handhavingsbeleid   ten   aanzien   van   bouwovertredingen.   Ook   kan   het  BRV,  in  tegenstelling  tot  wat  vermeld  wordt  in  het  Groenboek,  niet  tegelijkertijd  streven  naar  een   duurzamer   ruimtelijk   beleid   en   zich   inschrijven   binnen   bepaalde   onderdelen   van   beleidsplannen   als   Vlaanderen  In  Actie,  waarin  keuzes  gemaakt  worden  die  dit  onmogelijk  maken.  Tekenend  hiervoor  is   het   idee   in   het   Groenboek   om   Vlaanderen   internationaal   te   willen   ‘positioneren’   in   een   economische   wereldorde   door   ‘innovatie   centraal   te   stellen’   en   ‘sterk   logistiek   afhankelijke   productie   te   ontwikkelen’.   Het   maken   van   zulke   keuzes   wijst   in   de   richting   van   het   bestendigen   van   gevestigde   belangen,   terwijl   de   realisatie   van   duurzame   ruimtelijke   kwaliteit   net   het   omgekeerde   vereist.   Waarbij   regio’s   en   stadsgewesten   niet   enkel   concurrenten   zijn,   maar   deel   uitmaken   van   gedeelde   socio-­‐ecologische  systemen.  We  moeten  af  van  de  mythe  dat  we  kunnen  vooruitgaan  in  de  wedloop   economische   groei,   ‘verantwoord’   overconsumeren   en   tegelijkertijd   ‘duurzaam’   bezig   zijn.     VIA   had   vanuit   een   duurzaamheidsvisie   kunnen   inzetten   op   sociale   innovatie   en   groene   producten   en   productiesystemen,   die   ook   een   competitieve   internationale   positionering   zouden   opleveren   met   handelsstromen   met   een   veel   lagere   ecologische   voetafdruk   en   kwalitatief   rijkere   sociale   relaties.   Vlaanderen  als  Buthan  aan  de  Schelde?  

5.2  Ruimtelijk  beleid  in  brede  zin   Veel  meer  dan  een  agenda  voor  het  ruimtelijk  beleid  op  zich,  volgt  uit  deze  nota  dat  een  duurzaam   ruimtelijk   beleid   fundamenteel   moet   verbonden   worden   met   andere   beleidsvelden.   Ruimtelijk   beleid   geeft   zowel   rechtstreeks   als   onrechtstreeks   vorm   aan   diverse   beleidsvelden   en   aan   maatschappelijke   keuzes   en   prioriteiten.   Zoals   voor   het   ruimtelijk   beleid,   moeten   we   voor   diverse   gerelateerde   thema’s   verder   bouwen   op   duurzame   trends   en   minder   duurzame   mechanismen   afbouwen   of   omdraaien.   Duurzaam   ruimtelijk   beleid   zal   dit   moeten   ondersteunen.   Opnieuw   vertrekkende  vanuit  de  basisrechten  overlopen  we  er  een  aantal.   -­‐  

“Zonder  lucht  geen  leven.  Zo  eenvoudig  is  dat”  lezen  we  op  de  VMM-­‐website.  Om  het  recht  

op   schone  lucht  voor  iedereen   te   realiseren   zijn   echter   keuzes   nodig.   Verder   bouwen   op   de   uitbouw   van   voorstedelijke   openbaar   vervoersnetwerken,   of   heffingen   op   vervuilende   voertuigen,   de   isolatiepolitiek   verder   doortrekken   via   fiscale   voordelen,   maken   daar   deel   van   uit.   Het   betekent                                                                                                                                   27

 Van  Dyck,  B.  Het  Vlaamse  decreet  brownfieldconvenanten  is  aan  evaluatie  toe.  Verschenen  in  OIKOS  2011/1  nr   56  

 

25  

echter  ook  het  herbekijken  van  isolatietechnologie.  Wie  produceert  ze,  wie  kan  ze  zich  veroorloven,   en   haar   invloed   op   gezonde   lucht   binnenskamers   en   haar   recyclage-­‐afdruk.   Verder   inzetten   op   de   uitbouw   van   natuur-­‐,   fiets-­‐,   en   wandelnetwerken   is   onderdeel   van   het   recht   op   schone   lucht   op   voorwaarde  dat  de  vervuilingsbronnen  afgebouwd  en  ingekapseld  worden.   Om   luchtvervuiling   uit   te   sluiten   of   tot   een   minimum   te   beperken   is   een   eenduidige   inzet   op   een   ‘nieuwe’,  groene  economie  die  minder  grondstof,  transport  en  energie-­‐belastend  is  en  wiens  residu   kan   hergebruikt   worden   in   energieverwekking   of   productie   via   recyclage.   Propere   lucht   uit   fabrieksschouwen,   minder   vervuilende   voertuigen   zijn   pas   zinvol   als   ze   samengaan   met   minder   productie-­‐eenheden  door  afname  van  gebruik  van  energie,  auto’s  en  massaconsumptiemiddelen.       Ook   bestaande   situaties,   zoals   de   lokatie   van   sociale   woonwijken   dicht   bij   verkeersassen   moet   omgebogen   worden.   Voorstellen   zoals   nieuwe   geluidswerende   bebouwing   langs   snelwegen   (Groenboek,  p  40)  houden  totaal  geen  rekening  met  niet  zicht-­‐  of  hoorbare  vormen  van  hinder  en  zijn   echte  lapmiddelen  als  het  op  de  berscherming  van  de  gezondheid  van  om-­‐  en  aanwonenden  gaat.       -­‐  

Om  het  recht  op  een  levende  bodem  te  kunnen  realiseren  moet  het  behoud  of  verbeteren  

van   de   bodemkwaliteit   centraal   staan   bij   alle   ruimtelijke   ingrepen.   Respect   voor   de   bodem   als   natuurlijke  hulpbron    (voor  voedselproductie,  als  wateropslag,  als  basis  voor  biodiversiteit,  bron  van   delfstoffen,   koolstofreservoir,   etc.)   vraagt   een   bewustere   omgang   met   de   bodem,   boven-­‐   en   ondergronds,   door   alle   bodemgebruikers   en   beheersinstanties.   Om   afwegingen   te   maken   in   functie   van   bodemkwaliteit   (welke   gebieden   komen   zeker   niet,   of   eventueel   wel   in   aanmerking   voor   welk   type  ontwikkeling).     We   kunnen   hiervoor   bouwen   op   de   ontwerpkaderrichtlijn   bodembescherming   van   de   Europese   Commissie  met  als  doel  de  bodem  te  beschermen  tegen  aantastingen  (erosie,  afname  organische  stof,   verdichting,  …)  en  duurzaam  bodemgebruik  te  bevorderen.    In  het  RSV  werd  niet  specifiek  aandacht   geschonken   aan   de   bodems,   bodemfuncties   of   bodemdiensten.     In   het   bodemsaneringsdecreet   en   Vlarebo,   het   milieu-­‐vergunningsdecreet   en   VLAREM   I   en   II,   in   de   mestactieplannen,   het   natuurbehoudsdecreet,  het  bosdecreet  en  het  decreet  oppervlaktedelfstoffen  zijn  elementen  terug  te   vinden   die   te   maken   hebben   met   de   bodem,   en   activiteiten   die   belastend   zijn   voor   de   bodem.   Het   ruimtelijk   beleid   zou   deze   kunnen   afstemmen   en   bodemscherming   als   een   algemeen   principe   inlijven   (in  Nederland  bijvoorbeeld  is  dit  wettelijk  vastgelegd).     Instrumenten  zoals  beheersovereenkomsten  VLM,  steun  aan  biolandbouw  en  plattelandsontwikkeling,   afbakening   overstromingsgevoelige   gebieden,   watertoets,   landinrichting   en   grondenbanken   laten   toe   om   maatregelen   mee   op   te   nemen   die   veranderingen   van   de   bodem,   die   een   vermindering   of   bedreiging  betekenen  van  de  functionele  eigenschappen  van  de  bodem  te  voorkomen,  beperken  of   ongedaan   te   maken.   Het   eBoLa-­‐beslissingsondersteunend   systeem   voor   landevaluatie   waar   recent   mee   geexperimenteerd   wordt   in   Vlaanderen   kan   hierin   een   rol   spelen.   De   tool   bestaat   uit   een   database   met   bodemkarakteristieken   om   mogelijkheden   en   impact   van   landgebruik   in   te   schatten,   zonder   daarbij   te   vervallen   tot   het   zich   beroepen   op   technische   experise   voor   het   nemen   van   beslissingen  los  van  de  specifieke  sociaal-­‐historische  context.     Subsidies   voor   de   agro-­‐business   en   andere   bodemuitputtende   of   vervuilende   activiteiten   worden   afgebouwd.   Om   verdere   verharding   te   mijden,   worden   subsidies   voor   greenfieldontwikkeling   afgebouwd,   een   belasting   geheven   op   bijkomende   verharding   en   een   compensatie-­‐mechanisme   uitgewerkt   om   in   te   zetten   bij   elke   transformatie   van   landgebruik   die   een   negatieve   bodemimpact  

 

26  

heeft.   Ook   wordt   gezocht   naar   de   uitbreiding   van   landbouwgebied   (ipv   verkleining),   waarbij   ruimte   gecreëerd  word  voor  multi-­‐functioneel  open  ruimtegebruik  in  landbouwgebied.       -­‐  

Om  het  recht  op  nederzettingen   op   mensenmaat  te  realiseren  kunnen  we  verder  bouwen  

op   bestaande   concepten   en   acties   zoals   de   verdichting   van   openbaar   vervoersknooppunten,   ondersteuning   van   de   hergebruikssector,   zelfbouwmechanismen   en   premies   voor   renovatie   en   vervangingsbouw,   subsidiëring   van   duurzame   bedrijventerreinen   en   bedrijvencentra,   ondersteuning   van   sociale   economie,   realisatie   van   groenstructuren   en   herstel   van   waterlopen,   wijkontwikkelingsprogramma’s,   technieken   van   duurzaam   bouwen   en,   bouwblokrenovaties,   investeringen  in  publieke  ruimte  voor  iedereen,  …  .     Maar   er   zijn   ook   hele   nieuwe   inspanningen   noodzakelijk.   Zo   kan   bijvoorbeeld   onderzoek   en   ontwikkeling  naar  ruimte  voor  fietsen  en  openbaar  vervoer  sterk  worden  uitgebouwd  in  vergelijking   met   de   inspanningen   die   vandaag   worden   geleverd.   Hetzelfde   geldt   voor   de   realisatie   van   buurtwinkelnetwerken  door  het  ondersteunen  van  nieuwe  buurtwinkels  die  ontstaan  uit  de  biosector,   oprichting   van   interlokale   en   regionale   energiecoöperatieven,   oprichting   van   bouwblok-­‐ renovatiemanagers   en   -­‐subsidies,   fondsen   voor   experimentele   projecten,   proefprojecten   voor   het   realiseren  van  ‘nutsruien’  en  radicaal  vernieuwde  nutsvoorzieningen  en  wegenbouw.  We  moeten  in   het  bijzonder  nadenken  over  de  sluipende  privatisering  van  onze  ruimte  en  onderzoeken  of  we  ons   gemeenschappelijk   patrimonium   (lucht,   bodem,   publieke   ruimten,   groenstructuren,   sociale   netwerken,   …)   beter   kunnen   bewaren   voor   de   toekomst,   bijvoorbeeld   door   het   toekennen   van   eigendoms-­‐  en  gebruiksrechten  aan  deze  ‘Commons’.   Om  deze  nieuwe  accenten  te  kunnen  leggen  in  of  in  samenwerking  met  het  ruimtelijk  beleid,  moeten   heel   wat   bestaande   mechanismen   die   nooit   aflatende   ruimteconsumptie   veroorzaken,   worden   gestopt   en/of   gewijzigd.   Het   gaat   bijvoorbeeld   om   de   stimulering   van   autogebruik   door   gunstige   fiscale  regimes,  pendelvergoedingen  en  uiteenleggen  van  activiteiten,  de  diepe  verankering  van  het   individueel  bouwen  en  verspreid  wonen  in  eigendomsrecht,  impliciete  subsidiëringen  van  nieuwbouw   en   greenfieldontwikkeling,   de   schaalvergroting   en   vrachtwagengerichtheid   in   de   logistieke   en   distributiesector,   schaalvergroting   in   de   distributiesector   met   het   verdwijnen   van   buurtwinkels   tot   gevolg,  de  ondersteuning  van  suburbanisatie  door  fiscale  regimes  (gemeentebelasting),  de  uitsluiting   van   minderheidsgroepen   van   de   arbeidsmarkt   en   van   deelname   aan   het   beleid,   of   privatisering   en   schaalvergroting  in  de  energieproductie  om  er  enkele  te  noemen.  Ook  tendensen  naar  toenemende   dualisering   tussen   arm   en   rijk   -­‐   zoals   bijvoorbeeld   ondersteund   door   investeringen   in   prestigeprojecten   in   steden,   aanleggen   van   groenstructuren   die   vooral   vermogende   bewoners   ten   goede  komen  enz.,  moeten  worden  omgebogen.      

5.3  Organisatorisch   Een   duurzamer   ruimtelijk   beleid   vraagt   ook   om   organisatorische   (‘governance’)   ingrepen.   De   voorbereidende  documenten  van  het  BRV  schuiven  terecht  co-­‐productie  naar  voor.  Dit  houdt  echter   een  uitdaging  in  wat  betreft  de  invulling  ervan.  Welke  voorwaarden  zijn  nodig  opdat  er  echt  ruimte   wordt   gecreëerd   voor   verschillende   actoren   en   types   expertise   die   ze   inbrengen.   Co-­‐productie,   kan   een  holle  term  zijn  die  erg  vrijblijvend  is.  Het  kan  betekenen  dat  de  Vlaamse  overheid  louter  opinies   verzamelt   en   hier   vervolgens   erg   selectief   mee   omgaat,   of   verantwoordelijkheden   uitbesteedt   (via   bijvoorbeeld  convenanten)  zonder  er  mee  rekening  te  houden  dat  de  toegang  tot  middelen  niet  gelijk   verdeeld  is  of  zonder  de  condities  te  scheppen  waaronder  dergelijke  uitbesteding  kan  werken.    

 

27  

Vandaar   dat   we   de   nood   aan   een   omvattende   visie,   het   handelen   als   een   actieve   voogd,   en   een   cultuur  van  co-­‐productie  benadrukken.  Eén  van  de  belangrijkste  uitdagingen  van  het  BRV  is  immers   het  integreren  van  ervaringen  en  kennisgehelen  van  verschillende  actoren  en  verschillende  niveaus.   In   tegenstelling   tot   stereotiepe   managementbenaderingen,   zijn   ruimtelijke   beleidsprocessen   en   interventies  (zoals  het  opmaken  van  een  BRV,  het  doorlopen  van  regionale  gebiedsgerichte  processen,   of   het   realiseren   van   sociaal   innovatieve   strategische   projecten 28 , 29 )   bij   uitstek   geschikt   voor   dergelijke   integraties,   op   voorwaarde   dat   zij   worden   gezien   als   experimenten   met   actieve   subsidiariteit.  Actieve  subsidiariteit  betekent  dat  de  aanpak  van  nieuwe  uitdagingen  de  voortdurende   herschikking   van   schalen   en   bijbehorende   sociale   relaties   vraagt.   Actieve   subsidiariteit   gaat   voorbij   het   blind   geloof   in   alsmaar   verdergaande   decentralisering   of   privatisering   die   moet   worden   nagestreefd.   Geconfronteerd   met   specifieke   problemen   worden   in   goede   ruimtelijke   processen   inderdaad  allerhande  relaties  gelegd  met  collectiviteiten  op  verschillende  niveaus.     Vandaag   stelt   zich   -­‐   gelet   op   voorgaande   ruimtelijke   agenda   -­‐   een   enorme   opgave   inzake   de   herschikking   van   wat   best   op   welk   schaalniveau   wordt   georganiseerd.   Het   gaat   bijvoorbeeld   om   vraagstukken   omtrent   centrale   versus   decentrale   energie   (downscaling),   individuele   versus   stadsverwarming   (upscaling),   individueel   versus   collectief   vervoer,   individuele   versus   collectieve   renovatie   van   bouwblokken,   decentralisatie   van   voedselproductie   of   bepalen   van   verant-­‐ woordelijkheden   voor   de   bodem.   Deze   vraagstukken   moeten   we   koppelen   aan   vragen   omtrent   de   taken   van   de   verschillende   beleidsniveaus.   Vragen   naar   wat   op   welk   schaalniveau   moet   worden   aangepakt,   met   welke   partners   en   in   welk   soort   processen,   zijn   in   dat   geval   niet   eenduidig   te   beantwoorden  door  overheidstaken  blind  te  verzelfstandigen,  privatiseren  en  decentraliseren  onder   het  mom  van  grotere  efficiëntie,  noch  door  alles  te  willen  centraliseren.  Als  taken  en  bevoegdheden   maximaal   worden   doorgeschoven   naar   gemeenten   (wat   het   debat   vandaag   doet   vermoeden),   wat   doen  we  dan  met  kwesties  zoals  klimaatadaptatie  die  overduidelijk  een  meer  gecoördineerde  aanpak   op   Vlaams   niveau   vragen?   Hoe   vermijden   we   dat   het   versoepeld   vergunningenbeleid   en   meer   gemeentelijke  bevoegdheden  leiden  tot  nieuwe  ongebreidelde  ruimteconsumptie?  Hoe  behouden  we   de   maatschappelijke   controle   op   investeringsprojecten   die   uit   de   normale   procedures   worden   gehaald   (codex   RO:   ‘projecten   van   gewestelijk/lokaal   en   strategisch   belang’)   in   een   groei-­‐gerichte   samenleving  en  overheid?  Wat  met  de  nadelen  -­‐  zoals  bijvoorbeeld  de  focus  op  fysieke  ontwikkeling   bij  autonome  stadsontwikkelingsbedrijven  -­‐  van  verzelfstandigingen  van  overheidstaken?   Om  co-­‐productie,  actieve  subsidiariteit  en  creatieve  ruimtelijke  beleidsprocessen  een  kans  te  geven,   pleiten   we   voor   een   herstructurering   van   de   Vlaamse   administratie.   De   opdeling   na   2003   in   13   beleidsdomeinen   heeft   de   beleidsversnippering   versterkt   en   bovendien   het   ruimtelijk   beleid   losgekoppeld   van   de   beleidsthema’s   waar   we   in   deze   nota   de   nadruk   op   leggen.   De   evaluatie   van   dergelijke   ingrepen   wordt   daarbij   beperkt   tot   ‘efficiency’-­‐analyses   zoals   regulerings-­‐impactanalyse   en   input-­‐output   beleidsanalyse   in   plaats   van   diepgaande   ex-­‐post   procesanalyses   te   maken   of   democratische  monitoring  van  beleid  in  te  bouwen  in  beleidsprocessen.  Een  herstructurering  van  de   Vlaamse   administratie   moet   gebaseerd   zijn   op   het   realiseren   van   sterke   relaties   tussen   ruimtelijk   beleid   en   de   andere   beleidsvelden   die   we   in   deze   nota   hebben   benadrukt:   RO   -­‐   mobiliteit,   RO   -­‐   landbouw  en  natuur,  RO  -­‐  sociaal-­‐ecologische  stedelijke  vernieuwing,  RO-­‐economie  enzoverder.                                                                                                                                     28

 Oosterlynck,  S.,  Van  den  Broeck,  J.,  Albrechts,  L.,  Moulaert,  F.,  Verhetsel  A.  (2011).  Strategic  Spatial  Projects,   Catalysts  for  Change.  London:  Routledge     29  Van  den  Broeck,  J.,  Albrechts,  L.,  Verhetsel,  A.  (2010)  Strategische  ruimtelijke  projecten:  beleidsaanbevelingen,   Politeia  

 

28  

Co-­‐productie  van  ruimtelijk  beleid  omtrent  de  groen-­‐sociale  ruimtelijke  agenda  in  deze  nota,  vraagt   tenslotte   om   een   nieuw   en   sterk   groen-­‐sociaal   middenveld   als   volwaardige   actor   en   gesprekspartner.   Tegenover  de  neoliberale  individualisering  van  nagenoeg  alle  maatschappelijke  uitdagingen  moet  een   meer   collectief   alternatief   worden   geplaatst.   Individuele   burgers   (in   het   bijzonder   maar   niet   louter   zwakkere   burgers)   hebben   dringend   nood   aan   voorlichting,   hulp,   organisatie   en   lobbying   omtrent   collectieve   energieaankoop   en   -­‐voorziening,   gezond   en   eerlijke-­‐handel   voedsel,   eerlijke   financieringsmogelijkheden   en   beleggingen   (bijvoorbeeld   gebaseerd   op   onkost   in   plaats   van   rente,   lange  termijn  in  plaats  van  korte  termijn,  groene  staatsobligaties),  lokale  of  coöperatieve  banken  en   woningrenovatie.  Actoren  zoals  de  vakbonden,  milieu-­‐  en  natuurverenigingen,  de  sociale  economie,   voedselteams,  eerlijke-­‐handel  organisaties,  actiegroepen  moeten  daarvoor  de  handen  in  elkaar  slaan,   de   banden   met   de   politiek   aanhalen   en   vervolgens   de   ruimtelijke   agenda   wijzigen   zoals   hoger   beschreven.    

 

29