re
Be
e d v e l nieuws
25
jaargang 9 • september 2005
Nieuwe sturingsfilosofie ruimtelijk beleid
Kansen pakken, ontwikkelingen stimuleren Kunst in de ruimtelijke
Door Marcel Bayer
in dit nummer 2 BelvedereKompas geeft richting aan projectopzet en proces 6 Kunst als procesaanjager 8 Ontwerpend onderzoek wint terrein 11 Zeven lessen uit Planarch2 12 Gemeenten integreren cultuurhistorie en ruimtelijke ordening 15 Projectaanpak legt basis voor toekomst Amstelland 18 Upload Belvedere op de werkvloer 19 Subsidieregeling 2005 20 Ronde 2006 Europese cultuurregeling van start
Er waart een nieuw elan door de wereld van de ruimtelijke ordening: gebiedsontwikkeling, in bredere kring beter bekend als ontwikkelingsplanologie. De complexiteit van de ruimtelijke opgaven vraagt om een andere wijze van werken, om meer procesmatige sturing en een open mind. Net als bij Belvedere gaat het erom de samenhang en de samenwerking te zoeken, de kansen te grijpen en de ruimtelijke kwaliteit op een hoger plan te brengen. Met de ontwikkelingsplanologie krijgt Belvedere een steun in de rug, terwijl omgekeerd de ontwikkelingsplanologie zich kan verrijken met de praktijkervaringen van voorlopers zoals Belvedere.
ordening, zie pagina 6.
In de Nota Ruimte, dit voorjaar aangenomen door de Tweede Kamer, staat ‘ruimte voor ontwikkeling’ centraal: gebiedsgerichte, integrale ontwikkeling, waarin alle belangen participeren. Het accent verschuift van toelatingsplanologie naar ontwikkelingsplanologie. De rijksoverheid zet alleen nog het nationale ruimtelijke kader neer en formuleert een beperkt aantal regels om de zogenaamde basiskwaliteit te garanderen. De uitvoering van het ruimtelijk beleid komt vooral op regionaal niveau te liggen, bij de provincies, gemeenten, marktpartijen en maatschappelijke organisaties: zij kennen de gebieden, weten wat er speelt, welke belangen een rol spelen en staan dichter bij de burger. Lees verder op pagina 2
Vervolg van pagina 1
Voorop lopen, mee doen
elkaar te krijgen op basis van een gezamenlijk doel.”
compromissen op waarin alles met elkaar in verband
De nieuwe planningsfilosofie wordt inmiddels in brede
Met een Belvedere-project als Polder Mastenbroek
wordt gebracht. Dergelijke integrale plannen geven
kring omarmd ook al zijn de geleerden en de praktijk-
legt de provincie Overijssel een belofte neer voor
nauwelijks richting aan de gewenste ruimtelijke
mensen het er wel over eens dat ook toelatings-
de toekomst. In een samenspel met alle betrokkenen
inrichting. Wat wel nodig is, zijn verenigende plannen,
planologie nodig blijft. “Ontwikkelingsplanologie is
is voor deze polder bij Zwolle een integrale
die tegenstrijdige ruimtebehoeften verbinden en het
geen vervanging van toelatingsplanologie; ze zullen
ontwikkelingsvisie gemaakt als antwoord op een
totaal op een hoger plan tillen. Dat kan alleen door de
elkaar aanvullen”, stelt Hans van der Cammen,
sluipende aantasting door lokale, sectorale plannen.
samenhang te zoeken en door een beperkt aantal
parttime hoogleraar ruimtelijke planning aan de
De provincie trad op als initiator en procesbegeleider.
thema’s centraal te stellen. De Internationale
Universiteit van Amsterdam en oud-directeur ruimtelijke planontwikkeling bij VROM.
Bauausstellung (IBA) Emscher Park in het Duitse Verenigende visies ontwikkelen
Ruhrgebied wordt als voorbeeld genoemd. Daar is bij
Integraliteit en samenwerking zijn sleutelbegrippen
de herinrichting van voormalige industriegebieden
De nieuwe aanpak vraagt van de overheden, markt-
in de ontwikkelingsplanologie. Maar juist de veel
gekozen voor slechts vier hoofdthema’s, waaronder
partijen en maatschappelijke organisaties het nodige
gepredikte integraliteit maakt haar ook kwetsbaar,
hergebruik van oude industriegebouwen.
‘omdenken’. De provincie bijvoorbeeld moet nu actief
menen kritische volgers. In de publicatie Ontwikkelings-
aan projecten mee gaan doen, in plaats van blauw-
planologie: voorbij het poldermodel (Ruimte in debat, 2-
drukken maken, andermans plannen toetsen en
2005, Ruimtelijk Planbureau) stellen diverse auteurs
Arnold van der Valk, hoogleraar ruimtelijke planning
toezien op naleving van de regels. Uit recent onderzoek
dat de nieuwe plannen voor ontwikkelingsplanologie
aan de Wageningen Universiteit en Researchcentrum,
bij vier provincies maakt Van der Cammen op dat de
eerder verenigend dan integrerend dienen te zijn,
verzet zich tegen de negatieve teneur omtrent het
provincie het nog moeilijk heeft met haar nieuwe
en het planproces eerder innovatief dan open. Het
streven naar consensus, met name door de verhitte
rol. “Dit vraagt om een pro-actieve opstelling en de
voortdurend met elkaar praten en het proberen
capaciteit om partijen met uiteenlopende belangen bij
tegengestelde doelen met elkaar te verzoenen, levert
Belangen helder omschrijven
Lees verder op pagina 4
BelvedereKompas geeft richting aan projectopzet en proces Via het BelvedereKompas kunnen bezoekers van de
Blik achter de schermen
website een blik werpen achter de schermen van andere projecten en hun eigen ideeën daaraan spiegelen. Het kompas is opgebouwd rond de afwegingen die worden gemaakt bij aanvang van
Vijf jaar ervaring met Belvedere-projecten wijst uit dat Belvedere aanzet tot innovatief beleid en intrigerende projecten vanuit een sterke, inhoudelijke ambitie. Het resultaat van deze initiatieven ligt echter voor een niet onbelangrijk deel, zo blijkt, bij het proces. Het gaat immers om een nieuwe manier van denken, werken en samenwerken met tot dan toe vaak onbekende projectpartners. Projectopzet en proces vragen dus extra aandacht. Op de website van Belvedere zijn daarom de proceservaringen van meer dan honderd afgeronde projecten vertaald in praktische handreikingen en tips: het BelvedereKompas. 2
nummer 25 • 2005
een project, bij tussentijdse evaluaties en bij een nieuwe fase in het grotere ontwikkelingsproces. Om alle ervaringslessen te ordenen, is ervoor gekozen om per windrichting een vraag centraal te stellen: Oost:
Waar en hoe kunnen ruimtelijke ontwikkelingen en cultuurhistorie elkaar versterken?
Overdiepse polder Een open planproces voor de Overdiepse polder, die is aangewezen als meestroomgebied bij extreem hoog water, resulteerde in een verrassende ontwikkelingsrichting: Alle bestaande woningen en bedrijven worden gesloopt, een deel van de bewoners moet vertrekken en een deel krijgt een nieuwe woning met bedrijf op een terp. Het plan kan rekenen op steun van alle huidige bewoners, mits het plan snel wordt doorgevoerd. Foto’s: provincie Noord-Brabant en Habiforum
West:
kompastip 3
Bekijk een cultuurhistorisch
Het resultaat van een Belvedere-
object ook in relatie tot zijn
project, bedoeld om een ruimte-
Hoe organiseer ik het, welke werkvormen pas
Het BelvedereKompas is een levend ‘document’ dat
omgeving. In die relatie schuilen
lijke ontwikkeling te ‘laden’ met
ik toe?
steeds wordt aangevuld met nieuwe inzichten uit de
vaak mogelijkheden voor een
cultuurhistorische kwaliteiten, is
Noord: Wat wil ik bereiken en welk (tussen)product ga Zuid:
kompastip 1
praktijk. Zo wordt op dit moment in een evaluatief
bredere gebiedsontwikkeling en
zelden het énige, hét eind-
ik daarvoor maken?
onderzoek, Belvedere Revisited, gekeken naar de
aanvullende financiering.
product. Zo kan een manifestatie
Wie heb ik wanneer in het proces nodig om
impact van Belvedere-studies en -plannen op het
het benodigde draagvlak
mijn ambities te bereiken?
bredere ontwikkelingsproces en de uitvoering van
genereren, kunnen vervolgens
projecten: welke factoren bevorderen de houdbaarheid
kompastip 2
ontwerpateliers bijdragen aan
Bij elke windstreek staan inhoudelijke tips en voor-
en uitvoerbaarheid van de cultuurhistorische inbreng?
Ken de voorgeschiedenis van uw
een cultuurhistorisch geënte
beeldprojecten. Daarnaast kan worden doorgeklikt naar
Voor dit onderzoek wordt de betrokkenen van twaalf
contacten; eerdere ervaringen
ontwikkelingsvisie, gevolgd door
de uitgebreide database van Belvedere met project-
projecten het hemd van het lijf gevraagd. De uit-
tussen betrokkenen beïnvloeden
voorstellen voor concrete uit-
omschrijvingen, een overzicht van financierings-
komsten krijgen te zijner tijd een plek in het kompas.
de samenwerking.
voeringsprojecten, etc.
mogelijkheden en namen en telefoonnummers van instanties.
Het kompas staat op de website www.belvedere.nu
Lees verder op pagina 4 nummer 25 • 2005
3
belang en ieders bijdrage in het project helder te
loog, vindt Van der Valk. “Die is niet meer de kaarten-
omschrijven.” Van de partners in ontwikkeling vraagt
maker en de toetser, maar de intermediair, die in staat
het vooral de wil om er samen uit te komen en een
is de ruimtelijke opgave te formuleren op basis van de
open mind.
uiteenlopende deelbelangen. Ook historici, geografen en archeologen moeten zich niet meer blind staren
Flexibiliteit creëren
op hun eigen wetenschappelijke inbreng, maar de
Om te voorkomen dat open, integrale planprocessen
discussie met de andere disciplines durven aangaan.”
vastlopen in de veelheid aan belangen, zijn in Belvedere-projecten als De Hessenberg (Nijmegen)
Arnold van der Valk gelooft zeker dat de nieuwe
ontwerpers en kunstenaars ingezet. Zij verleiden de
planningsfilosofie kan leiden tot hogere ruimtelijke
betrokkenen
kwaliteit. “Planning wordt dan een innovatieproces,
niet langer vanuit het
Professor Arnold van
Vervolg van pagina 2
Ontwikkelingsplanologie vraagt bijzondere procesarchitectuur
waarin telkens nieuwe denklijnen en oplossingen worden bedacht. Door samen op onderzoek uit te
eigenbelang toe te werken naar een oplossing die
gaan en kennis te vergaren, krijg je samen een beeld
wellicht ook voor anderen aanvaardbaar is, maar vanuit
van een gebied. Ik geloof heilig in het belang van
een aansprekende oplossing te kijken hoe het eigen-
ontwerpateliers met alle betrokken partijen. Belvedere
belang daarin valt in te passen. De creativiteit van de
heeft bijvoorbeeld laten zien dat ecologische en
kunstenaar of ontwerper wordt gebruikt om meer
cultuurhistorische waarden op die manier goed
wordt een innovatie-
discussies over het Poldermodel. “Polderen is helemaal
flexibiliteit, vrijheid, in het denken te brengen. De
verankerd kunnen worden in ruimtelijke plannen.”
proces, waarin
niet verkeerd. Het zoeken naar consensus zit in onze
praktijk van Belvedere waarschuwt echter voor een
telkens nieuwe
genen. Ik denk dat je net zo lang met elkaar moet
lukrake toepassing van innovaties als proceskunst
denklijnen en
praten tot er overeenstemming is over het gezamen-
en ontwerpend onderzoek. Beide vragen om goed
In veel Belvedere-projecten, en ook herkenbaar voor de
oplossingen worden
lijke project.” Van der Valk heeft het niet zo met
opdrachtgeverschap en een strakke regie (zie verderop
ontwikkelingsplanologie, kost het (te) veel moeite om
bedacht.”
grootse ontwerpschetsen en baanbrekende visies,
in deze nieuwsbrief).
de stap naar uitvoering te zetten. Een belangrijke les
Foto’s: Bas Kijzers
waar vooral ontwerpers vaak mee schermen. “Veel
der Valk: “Planning
belangrijker is dat de partners in de ontwikkeling
is dat in een vroegtijdig stadium van het planproces Planning als innovatieproces
verbindingen moeten worden gelegd tussen meer
de verschillende belangen duidelijk uitspreken en
Ontwikkelingsplanologie vraagt een bijzondere proces-
abstracte noties als een visie en concrete zaken als geld
er vervolgens wordt geprobeerd het gezamenlijke
architectuur, die moet worden bewaakt door de plano-
en grond. Omdat grensverleggende vernieuwingen om
kompastip 4
kompastip 5
kompastip 6
kompastip 7
kompastip 8
Het ligt voor de hand, maar wordt
Wees onbescheiden in uw
Bewoners kunnen u op een heel
Een klankbordgroep functioneert
Kunstenaars kunnen een schakel
vaak vergeten: stem een publicatie/
ambities. Ontwikkel eerst een
nieuw spoor zetten omdat ze in
beter als u ook buiten het directe
vormen tussen de inbreng van
bijeenkomst e.d. af op de doelgroep
visie en duik dan pas in de
hun ideeën en wensen niet
‘klankborden’ om zorgt voor
bewoners, professionals en
qua taalgebruik, sfeer en abstractie-
details.
worden ‘gestuurd’ door sectorale
inhoudelijke voeding en
beleidsmakers.
belangen en gewoonten.
betrokkenheid.
niveau.
4
Financiële basis leggen
nummer 25 • 2005
grote investeringen vragen, is het van belang om in
afgelopen voorjaar: “De ervaring leert dat projecten
een vroegtijdig stadium rekening te houden met de
op een relevante manier concreter worden en in een
uitvoering en vooral de financiering. Een mooi
stroomversnelling komen als private partijen mee-
voorbeeld van hoe tekenen en rekenen elkaar kunnen
denken en meedoen.” Van der Cammen waarschuwt
versterken is het voormalige Natlab in Eindhoven.
echter dat wel lering moet worden getrokken uit
Dit gerenommeerde
eerdere betrokkenheid. “Private partijen investeren
laboratorium was in
Tekenen en rekenen
pas als er duidelijke afspraken zijn te maken over de
de plannen voor de herontwikkeling van het
verdeling van de risico’s en de opbrengsten. Ze zullen
Philipsterrein Strijp al uitgegumd. Ontwerpend
er niet instappen als zij alleen de risico’s moeten
onderzoek naar de functionele en economische
dragen en een fors deel van de opbrengsten naar
haalbaarheid van herbestemming gaven een positieve
anderen vloeit.” Ook zullen de publieke partijen op
wending aan het voortbestaan van het Natlab en –
één lijn moeten komen alvorens de markt afspraken
sterker nog – maakten het gebouw tot boegbeeld
met hen maakt, meent hij. “Te vaak zie je dat er aan de
van de herontwikkeling van het hele terrein.
kant van de publieke partijen tegengestelde belangen spelen, er te weinig mandaat is en de terugkoppeling
Volgens een door het ministerie van VROM ingestelde
naar de achterban te wensen over laat. Eerst het eigen
Adviescommissie gebiedsontwikkeling, onder leiding
huis op orde, dan pas de markt erbij halen.”
van Riek Bakker, zijn bovendien nieuwe financieringsconstructies nodig. “Gebiedsontwikkeling vergt nieuwe
Professor Hans van der Cammen: “Ontwikkelingsplanologie vraagt om
Identiteit als kapstok
een pro-actieve opstelling en de capaciteit om partijen met uiteenlopende
financiële arrangementen tussen publieke partijen
Uit gesprekken die Projectbureau Belvedere de
onderling en in relatie tot private partijen.” Ook Van
afgelopen maanden met projectontwikkelaars heeft
der Cammen is die mening toegedaan. “Volgens mij is
gevoerd komt nog een ander aspect naar voren.
er nog meer geconcentreerde liberalisering nodig om
Marktpartijen stappen eerder in een project als de
de veelheid van projecten financierbaar te maken.
ontwikkelingsvisie aanknopingspunten biedt voor een
Geef op een klein oppervlak meer bouwvrijheid.
eenduidig gebiedsconcept met een onderscheidende
Neem de forten van de Hollandse Waterlinie. Sommige
profilering. Het cultuurhistorisch verhaal van een plek
zou je best kunnen herontwikkelen, terwijl je de
of gebied kan wat dat betreft fungeren als kapstok voor
Projectbureau Belvedere participeert sinds 2004, met tien andere publieke
karakteristieke open ruimte ertussen open en ongerept
private betrokkenheid. Volgens Van der Cammen heeft
en private partners, in het meerjarenprogramma Ontwikkelingsplanologie
houdt. Waarom zouden we vies zijn van Disney-achtige
Belvedere het pad geëffend voor de ontwikkelings-
van het NIROV. Dit programma richt zich op de aanscherping van het
oplossingen op bepaalde locaties als we daarmee
planologie door aan te tonen dat de behoefte aan
concept, op de bundeling en verspreiding van toepassingskennis en
behoud van andere gebieden kunnen financieren?”
gebieden met een eigenheid groot is, of die ontleend
instrumenten (onder meer via de cursus Belvedere op de werkvloer),
is aan kunst, techniek, streekgeografie, verenigings-
competentieontwikkeling en netwerkvorming. Met het programma wil het
activiteiten of wat ook. “Culturele planologie is daar
NIROV een kwaliteitsslag bewerkstelligen in de daadwerkelijke toepassing
Daarnaast moeten de private partijen al in het stadium
waar mensen hun gevoel van eigenwaarde kunnen
van ontwikkelingsplanologie.
van visievorming worden betrokken. De Advies-
overbrengen op hun leefomgeving.” En dat is ook
commissie gebiedsontwikkeling schreef hierover
precies de basis van ontwikkelingsplanologie.
Private partijen versnellen proces
belangen bij elkaar te krijgen op basis van een gezamenlijk doel.”
Meerjarenprogramma ontwikkelingsplanologie NIROV
Meer informatie over het Meerjarenprogramma is te vinden op www.nirov.nl.
nummer 25 • 2005
5
Kunst als procesaanjager
De huidige inzet van kunst in de ruimtelijke ordening is volgens Govert Grosfeld van de Stichting Kunst en Openbare Ruimte (SKOR) op uitnodiging van de
Door Machteld Linssen
Een nieuw soort kunst maakt zijn opwachting in complexe, ruimtelijke processen. Niet de kunst zelf, althans niet het materiele artefact, maar de bijdrage van de kunstenaar aan het proces staat centraal. De onderzoekende en onafhankelijke houding van de kunstenaar heeft blijkbaar een eigen meerwaarde voor het proces, los van het eventuele kunstproduct. Zo treden in tal van Belvedere-projecten kunstenaars op als onderzoeker van de regionale identiteit, als organisator van betrokkenheid, als tolk tussen de verschillende belevingswerelden van de betrokkenen of als stimulator van het ‘vrije’ denken.
ruimtelijke ordening tot stand gekomen. “Opdrachtgevers lijken ontvankelijker te zijn geworden voor de vreemdheid die kunst in het proces kan brengen. Voor de grote, nieuwe vraagstukken lijken oude procedures en antwoorden niet meer te voldoen. De niet deskundige, nieuwsgierige houding van de kunstenaar kan helpen bij het vinden van nieuwe antwoorden. De collectieve creativiteit krijgt een slinger door de creativiteit van de kunst.” Nieuwe inzichten Kunstenaar Sjaak Langenberg zei hierover onlangs op een symposium van SKOR over kunst en ruimtelijke ordening: “Ik denk dat wij als kunstenaars voorwaardenscheppend bezig zijn: een nieuwe situatie scheppen, waarbij iedereen opnieuw nadenkt vanuit die nieuwe situatie. Het is een soort vrijheid van denken die je inbrengt.” Voor het denken over de toekomst van polder Mastenbroek, een Belvederegebied bij Zwolle, maakten hij en Theo van den Aker een film vanuit omgekeerd perspectief. Het denken over de polder was tot dan toe vooral defensief gericht: tegen de oprukkende verstedelijking. Langenberg
• Titel: Observatiekliniek
en Van den Aker concentreren zich in de film op een
voor de identiteit van de
offensieve strategie: de uitbreiding van de polder, zeg
gemeente Hellendoorn
maar het oprukkende weiland. Deze strategie maakte
(project: Proeftuin
ontwikkelde een plan voor een coöperatie die het
Ida van der Lee • Jaar:
woonquotum van alle boeren verhandelt. Met het
2003 • Opdrachtgevers:
ontwikkelen van het woonquotum behouden de boeren
Kunstvereniging Diepenheim en SKOR Foto: Emile Willems
6
nieuwe energie los. Een aantal polderbewoners
Twente) • Kunstenaar:
nummer 25 • 2005
een renderend, gemengd bedrijf en kunnen zij zelf sturing geven aan de verdere ontwikkeling van de polder onder het motto ‘bouwen voor de leegte’.
In het project Toekomst Amstelland vestigde de
het Storkeiland. Na het vertrek
kunstenaarsgroep G.A.N.G. de aandacht op de slechte
van de laatste industrieel lag het
ontsluiting van het gebied. Vroeger kon je het gebied
gebied er verlaten bij. Enkele
makkelijk doorkruisen dankzij een netwerk van wandel-
omwonenden wilden de gemeente
paden, bruggetjes en voetveren. De boeren in het gebied
en de projectontwikkelaar door-
voelden echter niets voor het voorstel van G.A.N.G. om
dringen van het unieke karakter
het gebied weer open te stellen. Met een hoogwerker
van het terrein. Daaruit ontstond
heeft G.A.N.G. bezoekers toen een weekend lang
de Stichting Werkspoor; een
uitzicht geboden op de Ronde Hoep, een bijzondere
laboratorium van kunstenaars
polder in het gebied. Mede dankzij deze actie werd er
en onderzoekers voor gebieden
een brug geslagen tussen de belevingswerelden van de
in verandering. In opdracht van
recreanten, boeren en bestuurders in het gebied en
deze stichting maakten negen
kwam de toegankelijkheid op de agenda te staan.
kunstenaars en wetenschappers – van choreograaf tot archeoloog –
Spoorzoeken
een karakterisering van het gebied.
In veel Belvedere-projecten treedt de kunstenaar daar-
Hoewel er zeker geen sprake is
naast op als onderzoeker, om naast het fysieke, ook
van een één op één vertaling,
het mentale landschap in kaart te brengen, zoals dat
komen veel van de aanbevelingen
voortleeft in verhalen en herinneringen. In het project
van de stichting terug in de
Proeftuin Twente zochten veertien kunstenaars een
toekomstvisie van de project-
maand lang naar de essentie van de Twentse identiteit
ontwikkelaar. Zo biedt het
en gaven daar weer uiting aan met bijvoorbeeld een
Storkeiland straks ruimte aan
dagelijkse column in de krant en een soundsafari
nieuwe werkconcepten, in navolging
• Titel: Laboratoriumsessie in fort Abcoude (project: Toekomst
(‘toeristische routes’ met streekeigen geluiden).
van de innovatieve, industriële geschiedenis van het
Amstelland) • Kunstenaars: De Geuzen • Jaar: 2003 • Opdrachtgevers:
Grosfeld: “De kunstenaar maakt de identiteit tastbaar,
eiland. Het Storkeiland was het eerste planmatige
gemeenten Amsterdam, Amstelveen, Ouderamstel, Abcoude, De Ronde
in ieder geval vatbaarder dan in een stapel rapporten.”
bedrijventerein van Nederland en markeerde het begin
Venen en Uithoorn i.s.m. De Stad BV en SKOR
Andere kunstenaars kwamen met concrete ideeën voor
van de industriële revolutie met een fabriek voor
Foto: Thijs Quispel
de inrichting van het landschap. Zo pleitte Frank
stoommachines.
Bezemer voor de aanleg van lintparken langs nu nog onbegaanbare beken. “Dit is het Twente dat iedereen
Opdrachtgeverschap
• Titel: Multifunctionele varkenshouderij met
zich herinnert, maar dat je als bezoeker nu nergens
Ondanks al deze positieve geluiden is kunst in de
ervaart”, schreef Bezemer nadat hij zich een weg had
ruimtelijke ordening geen vanzelfsprekend succes.
en betrokkenheid van het platteland (project:
gebaand door het bekenlandschap.
Het vraagt om bewustzijn bij de kunstenaar van de
Archipuncturale 2004) • Kunstenaar: Rob
eigen ambities en om goed opdrachtgeverschap. In Amsterdam waren kunstenaars zelf de initiatiefnemers van een ontdekkingstocht naar de identiteit van
woningen en uitvaartcentrum; de vermenging
Voerman • Jaar: 2004 • Opdrachtgever: Stichting voor Kunst en Cultuur Gelderland
Lees verder op pagina 8
Foto: Mirjam Kapelle nummer 25 • 2005
7
Vervolg van pagina 7
Zo schreef recensent Marjolein Sponselee over het
Ontwerpend onderzoeken met cultuurhistorie
project Toekomst Amstelland: “Meedraaien in een interactief planproces betekent ook accepteren dat de kunst niet voorop staat en dat de bijdrage wellicht niet tot zichtbare of meetbare resultaten leidt. Aan de andere kant moet de opdrachtgever beseffen dat een bijdrage vanuit de kunst meer vergt dan kunstenaars
Creatieve sprong vraagt regie Door Frank Strolenberg
uit te nodigen een frisse blik op de zaak te werpen. Indien daadwerkelijk een constructieve rol voor de kunst gewenst is, moet er ook een heldere structuur zijn waarin deze bijdrage tot stand kan komen.” Interessante sites: www.belvedere.nu (trefwoord kunst), www.skor.nl (trefwoord culturele planologie), www.proeftuintwente.nl, www.toekomstamstelland.nl, www.werkspoor.org en www.poldermastenbroek.nl.
• Titel: De Uitbreiding van Polder Mastenbroek (Still van de film) • Kunstenaars: Sjaak Langenberg & Theo van den Aker • Jaar: 2004 • Opdrachtgevers: Provincie Overijssel, Gemeente Zwolle, Gemeente Zwartewaterland, Gemeente Kampen, Vereniging Polderbelangen Mastenbroek i.s.m. SKOR en KCO
verwacht NAI Uitgevers komt naar verwachting in juni 2006 met een publicatie over de inzet van kunst bij het vorm en inhoud geven aan de thematiek van de culturele identiteit en de meerwaarde ervan in ruimtelijke planvorming. De publicatie is een samenwerking van NAI Uitgevers, SKOR en Sjoerd Cusveller, voorheen stedenbouwkundig bureau SAM. Het initiatief krijgt Belvedere-subsidie.
8
nummer 25 • 2005
In de zoektocht naar nieuwe werkvormen om complexe ruimtelijke vraagstukken hanteerbaar te maken, wint het ontwerpend onderzoek terrein. De inbreng van ontwerpers in het begin van ruimtelijke opgaven helpt om vraagstukken scherper te krijgen, om verschillende oplossingen te verbeelden en te doorgronden en om nieuwe mogelijkheden te ontdekken. Ook in Belvedereprojecten wordt om die redenen regelmatig ontwerpend onderzoek, zoals een ontwerpatelier, ingezet. De eerste ervaringen leren dat ontwerpend onderzoek een waardevolle bijdrage kan leveren, maar dat de inzet van ontwerpers om maatwerk vraagt.
Doel bepaalt opzet
ontwerpatelier (liefst een inspirerende omgeving;
ervaring leert daarnaast dat de aangeboden informatie
Als het ontwerpend onderzoek in Belvedereprojecten
als het kan op locatie), de fasering (informatiefase,
vaak zeer feitelijk en detaillistisch is, terwijl creativiteit
één ding duidelijk maakt, is het wel dat het vele
ontwerpfase, terugkoppeling), de wijze van informeren
toch vooral aangesproken wordt door beeldende
vormen kan aannemen. De opzet van bijvoorbeeld een
en de terugkoppeling achteraf (over de ontwerp-
verhalen en grotere verbanden en samenhangen. Een
ontwerpatelier wordt dan ook in sterke mate bepaald
resultaten, maar ook over het doorgemaakte proces).
bezoek aan de ontwikkelingslocatie is dan ook zeer aan
door het doel: is dat een maximaal aantal creatieve visies (een creatieve sprong; los van de vraag of het ook
te bevelen. Evenals een mondelinge toelichting en Informatie is geen communicatie
daardoor wederzijdse communicatie tussen de
uitvoerbaar is), is dat een aantal concrete, panklare
De manier waarop een ontwerpatelier gevoed wordt
inhoudelijk deskundigen en ontwerpers. In sommige
oplossingen of is het doel zoveel mogelijk draagvlak te
met informatie is een opgave op zich. Voor zowel
ateliers hebben zelfs voorfasen plaatsgevonden waarin
krijgen voor een nog onbepaalde uitkomst? Het ene
de deskundigen als de ontwerpers moet helder zijn
de ontwerpers de deskundigeninformatie eerst vertaald
doel vraagt vooral veel ruimte voor creativiteit, het
met welk doel de cultuurhistorische informatie
hebben in informatie(beelden), of waarin cultuur-
andere een uitvoerige informatiefase. Terwijl in het
wordt verstrekt: gaat het om richtinggevende rand-
historici uit al het feitenmateriaal een aantal thema-
laatste geval de participatie van relevante betrokkenen
voorwaarden, of gaat het om inspiratie. En hoe lever
tische toekomstbeelden gedestilleerd hebben.
een belangrijke rol speelt.
je de informatie dan aan? Deskundigen bereiden vaak een heel pakket aan informatie voor dat uiteindelijk
Creativiteit vraagt regie
Tussen vrijheid en betrokkenheid
niet gebruikt (b)lijkt te worden door de ontwerpers.
Een ontwerpatelier kent een aantal fasen die, zo leert
De organisatie van een ontwerpatelier beperkt zich
Dat is soms slikken voor de deskundige, maar
de ervaring, een eigen dynamiek kennen en soms beter
vervolgens niet tot een doorsnee project. Het gaat om
onvermijdelijk als een creatieve sprong nodig is om
uit elkaar getrokken kunnen worden. De informatie-
de organisatie van een creatief proces; om het creëren
tot nieuwe concepten te komen; anders dan wat al
fase kenmerkt zich door een intensieve communicatie
van een omgeving waarin creativiteit gedijt. De deel-
bekend was. Het is de rol van de ontwerper om uit
tussen de ontwerpers, inhoudelijk deskundigen
nemers moeten niet alleen deskundig zijn, maar ook
de totale hoeveelheid informatie die de werkelijkheid
en andere betrokkenen (bewoners, ambtenaren,
kunnen samenwerken en elkaar de ruimte willen
bevat, te kiezen wat hem of haar aanspreekt en daar
financieel deskundigen). In de ontwerpfase worden
geven. Van belang zijn daarnaast de setting van het
nieuwe ideeën of strategieën aan toe te voegen. De
de ontwerpers teruggeworpen op zichzelf en hun
Lees verder op pagina 10
nummer 25 • 2005
9
Vervolg van pagina 9
eigen creativiteit. Het risico van het betrekken van de
Extra prikkels of niet?
instrument en vraagt om een doordachte organisatie.
andere deelnemers in de ontwerpfase is dat de
In een atelier kan het zinvol zijn om ideeën van
De ervaringen worden gelukkig steeds talrijker
creativiteit teveel wordt ingeperkt. De vlieger wordt aan
buitenaf in te brengen. Door ervaringsdeskundigen
en daarmee het inzicht in de wijze waarop het
z’n staart naar de grond getrokken voordat hij heeft
van elders, of door disciplines die een heel ander licht
ontwerpend onderzoek het best kan worden opgezet.
kunnen vliegen. In de fase van terugkoppeling ontstaat
werpen op het onderwerp. Zeker in processen waar
Ontwerpend onderzoek houdt meer dan een belofte
opnieuw interactie tussen de ontwerpers, deskundigen
partijen te zeer de neiging hebben om binnen het
in, maar vraagt in al zijn toepassingen nog wel nadere
en de andere betrokkenen, waaruit weer nieuwe
eigen denkraam te blijven. Tegelijkertijd moet men
exploratie en verdieping om ervoor te zorgen dat alle
inzichten kunnen voortkomen voor het vervolgtraject.
zich echter realiseren dat het vervolgens weer zaak is
energie en geld die erin wordt gestoken, leidt tot
Aan de andere kant is het zaak ook weer niet zover te
om de focus terug te vinden op het vraagstuk waarvoor
waardevolle bouwstenen voor de volgende fase van
ontkoppelen dat het gevoel van betrokkenheid verloren
men staat. Elk ruimtelijk vraagstuk zal bovendien om
het project of ontwikkelingsproces.
gaat. In diverse ateliers is geprobeerd een oplossing te
maatwerk vragen en dus zullen de visies van buiten
vinden voor dit spanningsveld, bijvoorbeeld door te
nooit een op een overgenomen kunnen worden.
projecten beschreven waarin gebruik is gemaakt van
werken met een tribune van luisteraars, of het inrichten van een vragenuurtje. Ateliers waarin
Meer informatie: op www.belvedere.nu staan diverse
Kwaliteit is geen vanzelfsprekendheid
geprobeerd werd om zowel de kool als de geit te sparen
Tot slot: “If you pay peanuts, you get monkeys”, is een
(de creativiteit en de betrokkenheid), hebben ervaren
veelgehoorde kreet bij de aanname van nieuw
dat men al snel tijd te kort komt en er onvoldoende tijd
personeel. Dat geldt ook voor de uitkomsten van
is om de diepte in te gaan c.q. de gewenste kwaliteit te
ontwerpend onderzoek. Het inrichten van bijvoorbeeld
leveren.
een ontwerpatelier is een relatief tijdsintensief en duur
ontwerpend onderzoek: zoekwoord ‘ontwerpateliers’ of ‘ontwerpend onderzoek’.
Impressies van een schetsschuit rond het thema Linieland (Nieuwe
deskundigen, bewoners en andere betrokken. Meer informatie: Teddy
Hollandse Waterlinie). De schetsschuit is een interactieve werkvorm
Buningh, (030) 275 67 94.
van de Dienst Landelijk Gebied, waarin ontwerpers verschillende ontwikkelingsrichtingen voor een gebied formuleren in samenspel met
10
nummer 25 • 2005
Foto’s: deelnemers aan de schetsschuit
Zeven lessen uit Planarch2
planarch2 Belvedere getinte initiatieven
1
Archeologische verwachtingskaarten, de status
De meerwaarde van cultuurhistorie in stedelijke
worden regelmatig onder de
van beschermd stads- of dorpsgezicht, e.d. zijn
ontwikkelingen kan vergroot worden als partijen
loep genomen om te evalueren
vaak een eerste aanleiding om cultuurhistorie te
bereid zijn te zoeken naar innovatieve oplossingen.
en van te leren. Een van deze
betrekken in ontwikkelingsprocessen (zowel
Hiervoor moeten mensen over de grenzen van het
evaluatieve projecten is het
randvoorwaardelijk als ontwikkelingsgericht):
eigen vakgebied kijken, denken buiten sectorale
Europese Interreg IIIB Project
een zeker basisniveau van ‘attenderen op’ moet
kaders, samenwerken met verschillende partijen en
Planarch2. Voor dit project
geregeld zijn.
gebruik maken van ontwerpend onderzoek.
zijn inmiddels acht stedelijke
4
ontwikkelingsprojecten in
2
Wat dat betreft zou cultuurhistorie een standaard-
Zware programma’s betekenen aan de ene kant
Nederland geanalyseerd op
onderdeel moeten zijn van de procedure die
weinig manoeuvreerruimte, maar bieden ook
de rol van cultuurhistorie.
gevolgd wordt wanneer bouwplannen worden uit-
kansen om extra kosten te verrekenen binnen de
In een volgend projectonder-
gewerkt (net als verkeer, milieu, etc.). De gemeente
exploitatie van het budget.
deel worden de resultaten
5
kan dan – naast de verplichtingen – ook de kansen
gespiegeld aan de bevindingen De integratie van cultuurhistorie leidt, zo vinden de
in andere landen. Het project
aandacht brengen van de betrokkenen (intern en
meeste betrokkenen, tot een meerwaarde voor de
wordt afgerond in het voorjaar
extern).
omgevingskwaliteit (bv. economische spin-off, zoals
van 2006.
en mogelijkheden van cultuurhistorie onder de
6
een hogere waarde van vastgoed). De meerwaarde
3
Alleen aanleveren van informatie is niet
moet worden ‘gearresteerd’ en gecommuniceerd.
Meer informatie is te verkrijgen bij de Rijksdienst voor het
voldoende. De cultuurhistorici moeten zich actief Integraliteit in alle vormen is van belang (integrale
Oudheidkundig Bodem-
begeven om gedurende het hele ontwikkelings-
cultuurhistorie, samenhang processen, etc.). Het
onderzoek, Marjo van Loon,
traject de cultuurhistorische belangen te
bewaken van die integraliteit moet worden
(033) 422 77 77.
benadrukken en te vertalen in kansen.
georganiseerd.
in het stedenbouwkundige/planologische circuit
7
Foto’s: Bureau BUITEN, Gemeente Maastricht, Belvedere nummer 25 • 2005
11
Integratie van cultuurhistorie en ruimtelijke ordening
“Afdwingen is geen optie, we willen verleiden” Door Marjo Stam
Behoud door ontwikkeling. Dit gedachtegoed van Belvedere wordt alom onderschreven. In de gemeentelijke praktijk blijkt samenwerking tussen cultuurhistorie en ruimtelijke ontwikkeling echter minder vanzelfsprekend. De cultuurhistorische inbreng in planprocessen verloopt lang niet altijd even soepel. Soms omdat de afstand tussen de afdelingen Monumenten en Ruimtelijke Ordening letterlijk te groot is, soms omdat vooroordelen tegen cultuurhistorie als een discipline waar niets mag de samenwerking in de weg staan. Hoe overbruggen gemeentelijke diensten die afstand? Een kant-en-klaar recept bestaat niet, maar de onderstaande praktijkverhalen uit Apeldoorn en Utrecht leveren inspirerende voorbeelden op.
spelen trekken we veel meer samen op.” Zij constateert een accentverschuiving van aandacht voor individuele panden naar aandacht voor grotere eenheden, zoals hele wijken, ook de naoorlogse. Vertrouwen De gemeente Apeldoorn koos in eerste instantie niet voor organisatorische integratie. Integratie kan beter slagen als er al een klimaat is ontstaan waarin er vertrouwen is en waar cultuurhistorie een volwassen positie in de planprocessen heeft verkregen. Men zocht
Organisatorische integratie kan bijdragen aan een
daarom naar een juridisch kader om cultuurhistorie in
betere samenwerking tussen cultuurhistorie en
het planproces op te nemen. Dat werd gevonden in de
ruimtelijke ordening. Traditioneel valt monumentenzorg, archeologie en cultuurhistorie onder de meer op beheer gerichte afdelingen zoals bouwtoezicht.
12
nummer 25 • 2005
“Men zag ons als de club van wie niks mag.”
gewijzigde woningwet en de noodzaak om welstands-
Maar steeds vaker vindt er een verschuiving plaats:
toezicht uit te oefenen. Teamleider archeologie en
monumentenzorg en archeologie komt organisatorisch
monumenten Evert Leusink licht dit toe: “Wij hebben
bij een ‘ruimtelijke’ afdeling te zitten. Zoals in de
de wettelijke verplichting om een welstandsbeleid
gemeente Utrecht waar al een aantal jaren geleden de
te voeren gebruikt als opstap om aan tafel te komen
afdelingen monumenten en stedenbouw zijn samen-
met de ontwikkelaars van ruimtelijke processen.
gevoegd. Cultuurhistorica Bettina van Santen werkt
Wij hebben voorgesteld om de kwaliteiten van een
sinds 1988 bij de afdeling Monumenten. Zij beschouwt
omgeving in kaart te brengen aan de hand van de
de integratie van de afdelingen als een gouden greep:
ontstaansgeschiedenis van een gebied of van een wijk.
“Voorheen was er vooral overleg bij ingrepen in de
Bij nieuwe ontwikkelingen, zoals nieuwe woonwijken,
historische binnenstad. Sindsdien is er een enorm
maar ook bij inbreiding, wordt nu standaard een
terrein bijgekomen. Bij de plannen die in de wijken
cultuurhistorische analyse gemaakt.”
Evert Leusink (rechts): “Bij nieuwe ontwikkelingen, maar ook bij
Om zover te komen heeft de Apeldoornse afdeling
inbreiding, wordt nu standaard een cultuurhistorische analyse gemaakt.”
archeologie en monumenten wel weerstanden moeten
overwinnen. “We kampten met een imagoprobleem”,
Apeldoorn –betrokken konden
analyseert Leusink. “Men zag ons als de club van wie
worden bij nieuw te ontwikkelen
niets mag. De ontwerpende disciplines hebben zich
woninglocaties. Stedenbouw-
eigen moeten maken dat cultuurhistorie een belang-
kundige Henry Huiskamp nam
rijke niet beperkende maar medebepalende factor is.
het initiatief om de historie,
En de een is daar meer ontvankelijk voor dan de ander.” Van Santen bevestigt dat een goede relatie
“De verandering is tweezijdig.”
tussen cultuurhistorie en stedenbouw sterk afhangt
uitgaande van de oude molen-
van personen. “Als stedenbouwers en ontwikkelaars
locaties, als verbindende schakel
het belang van cultuurhistorie inzien, nemen ze zelf
te gebruiken. Huiskamp: “De
vaak al het initiatief om vanaf de allereerste fase samen
locaties, veelal verindustrialiseert
te werken.”
en verdicht, werden gezien als lelijke plekken in het dorp, met
Als voorbeeld van een goed geslaagde samenwerking
een negatieve lading. Maar door
noemt Van Santen het project Rotsoord, een van
het verhaal erbij te vertellen van
oudsher industriële locatie langs de Vaartse Rijn in
het leven en werken van destijds,
Utrecht, waar nog steeds bedrijfspanden in gebruik
werden het plekken die een
zijn. Stedenbouw en monumentenzorg hebben bij het
bijzondere plaats innamen in de
ontwikkelen van een visie voor dit gebied gezamenlijk
geschiedenis van Ugchelen.
opgetrokken. “We hebben samen alle betrokken
Daardoor ontstond er draagvlak.
partijen uitgenodigd”, vertelt Van Santen. “We zijn
Ugchelen afficheert zich nu ook
begonnen hen een verhaal te vertellen, alsof de aan-
als papierdorp.”
wezigen kwamen aanvaren over de Vaartse Rijn, om hen zo bewust te maken van wat er te zien was.
Leusink: “In die periode zaten we
Daaruit is een visie voortgekomen waarin het voort-
nog niet standaard aan tafel bij de
borduren op bepaalde bestaande gebouwen, structuren
ontwikkeling van ruimtelijke
en gebruiken als uitgangspunt is genomen.”
plannen, we waren daarom vooral
Bettina van Santen (in het midden): “Cultuurhistorie moet meer te
afhankelijk van het enthousiasme van ontwerpers
bieden hebben dan een lijst met een inventarisatie van alle monumenten
en projectleiders. We hadden nog een missie te
en een bordje met ‘Afblijven’.”
In Apeldoorn fungeerde het Belevedereproject
volbrengen. Het uitdragen van het belang van een
Foto’s: Rianne den Balvert
“Herleef de Beek” als katalysator in het proces van
cultuurhistorische aanpak vraagt creativiteit en
samenwerking tussen cultuurhistorie en ruimtelijke
assertiviteit. Afdwingen is geen optie, we willen
ordening. De gemeente Apeldoorn onderzocht hoe in
verleiden. Zelf zijn we als cultuurhistorici ook
Ugchelen beken en sprengen– die ooit een belangrijke
veranderd. We kijken breder. Het gaat niet meer puur
rol speelden in de ontwikkeling van Ugchelen en
om het behoud van autonome objecten maar ook om
Katalysator
Lees verder op pagina 14 nummer 25 • 2005
13
Vervolg van pagina 13
ontwikkeling met behoud van identiteit waarbij tevens
Kansen en valkuilen
van de afdeling Stedenbouw en niet meer valt onder
structuren, landschappen, etc. van belang zijn. Ook die
Stedenbouwkundige Huiskamp beaamt dit. “Iedereen
Bouwtoezicht en Monumenten. “Daar zijn we naartoe
zijn onderdeel van een omgeving met een ontstaans-
heeft het over de eigen identiteit. Herkenbaarheid kan
gegroeid”, zegt Leusink, de vonk is aan het overslaan,
geschiedenis.” Toch blijft behoud belangrijk. “Als
draagvlak creëren, dat moet je benutten in je ontwerp-
maar we zijn er nog niet.”
cultuurhistorici zich daar niet sterk voor maken, doet
uitgangspunten. Daarmee kun je een plek of gebied
niemand het meer.”
verbijzonderen.” Daarin zit voor cultuurhistorie een uitdaging, meent Huiskamp. Maar tegelijkertijd kan
Leerproces
dat ook een valkuil zijn, relativeert Van Santen:
In de toenaderingsfase waren er in Apeldoorn door
“Het gaat er niet om dat cultuurhistorie als een soort
planontwikkelaars vaak al finale keuzes gemaakt. “Het
gimmick wordt beschouwd, als franje. Het gaat om
is lastig om je positie te bepalen als er geen rekening
begrip, om kennis van een plek. Dat je snapt met welk
ambtelijke werkgroep, met vertegenwoordigers
is gehouden met een gebouw van cultuurhistorisch
gebied je bezig bent. Als je ergens aan de slag gaat,
uit verschillende ontwerpende disciplines
belang. Laat je dan het belang van het project voorgaan
moet je weten hoe het in elkaar zit, dat moet het
zoals stedenbouw, groen, openbare ruimte,
of zet je in op behoud, met het risico dat je opgebouwde
logische startpunt zijn.”
omgevingskunst.
•
•
goodwill weer verspeelt? Dat is een leerproces, waarin
Zorg voor dwarsverbanden. Bijvoorbeeld een
Organiseer een openbaar debat.
we de plank wel eens misgeslagen hebben.” Ook Van
De uitdaging zit er volgens van Santen dan ook vooral
Vermaatschappelijking is een nieuwe
Santen ervaart soms het dubbele van behoud van
in om stedenbouwkundigen en planontwikkelaars te
ontwikkeling: het openbaar bestuur legt
beschermde monumenten en de ontwikkeling van een
scholen in die denkwijze. Om die reden maakt ze er
verantwoording af aan de politiek en de
gebied. “Soms is het wel handig om de juridische status
veel werk van om in haar eigen werkomgeving het
bevolking. Daarmee rust je ook je bewoners
van beschermd monument achter je te hebben.”
enthousiasme over te brengen. Bijvoorbeeld door op
toe: zorg dat ze het gebied waar ze wonen ook
de fiets te
“Anders denken, dat moet je zien over te brengen.”
kennen. •
Leusink heeft ervan geleerd, hoe belangrijk het is je
stappen met
eigen situatie bespreekbaar te maken, te verduidelijken.
haar collega-
Intensief contact, daar draait het om. Maar dat vraagt
stedenbouwers en hen op de bijzondere verhalen en de
tijd en gezien de werkdruk – juist door de toenemende
identiteit van wijken en plekken te wijzen. “Cultuur-
betrokkenheid van cultuurhistorie bij ruimtelijke
historie moet meer te bieden hebben dan een lijst met
•
plannen – neemt de ruimte om te communiceren af.
een inventarisatie van alle monumenten en een bordje
•
Een kant-en-klare-oplossing hiervoor heeft hij niet
met ‘Afblijven’. Onze inbreng bestaat voor een belang-
voorhanden, maar hij ziet wel een verschuiving van de
rijk deel uit kennis. Ik kan vaststellen wat de cultuur-
verantwoordelijkheden voor wat betreft cultuurhistorie.
historische waarde van een gebied of object is. Dat is
“We willen die verantwoordelijkheden meer bij markt-
onze specialiteit.”
partijen neerleggen en met woningcorporaties en
14
bouwstenen voor samenwerking
projectontwikkelaars afspreken dat ze ook kijken naar
Leusink is er heilig van overtuigd dat cultuurhistorie
het cultuurhistorische belang. Dat gaat vooral op basis
nieuwe stijl bij de ontwerpende discipline hoort, ook
van vrijwilligheid. Gelukkig erkennen marktpartijen
al zijn er soms conflicterende belangen. De nieuwe
steeds vaker dat cultuurhistorie een meerwaarde kan
positie van cultuurhistorie resulteert er in Apeldoorn in
hebben.”
dat de afdeling in de loop van dit jaar onderdeel wordt
nummer 25 • 2005
Veel netwerken. Probeer mensen te verleiden door goede voorbeelden naar voren te brengen. Allereerst intern binnen de gemeente, daarna extern. Durf te kiezen. Dat vraagt bestuurlijke moed. Sluit je aan bij provinciaal- en rijksbeleid. Dan ontstaat een vliegwieleffect.
•
Zorg voor afstemming tussen welstandsbeleid en cultuurhistorie.
•
Zorg voor goede perscontacten.
•
Anticipeer – gevraagd en ongevraagd – op plannen.
•
Zorg dat mensen je weten te vinden en fungeer als vraagbaak.
•
Communiceer je cultuurhistorische kennis: publiceer en geef rondleidingen en lezingen.
Projectaanpak legt basis voor toekomst Amstelland
Verdediging opbouwen vanuit de basis Door Machteld Linssen
Bij Ouderkerk aan de Amstel kruipt het veenweidegebied van het Groene Hart Amsterdam binnen. Hoewel het gebied al sinds 1935 deel uitmaakt van de Amsterdamse stedenbouwkundige visie om groen binnen handbereik te hebben, is de toekomst ongewis. Het gebied staat onvoldoende op de kaart, bestuurlijk en qua beleving, en de economische basis is smal. Hierdoor wordt het steeds moeilijker om weerstand te bieden aan de rode ambities van de in- en omliggende gemeenten, waaronder datzelfde Amsterdam. Het project ‘Toekomst Amstelland’ organiseert het weerstandsvermogen van onderop, vanuit de kracht van het gebied. Initiatiefnemer is, verrassend genoeg, Amsterdam. Toeren door Amstelland.
Ook weer niet zo verrassend, licht Geert Timmermans,
samen naar de toekomst te kijken. “Wat moet
‘de boer is de beheerder van het landschap’ moet
Foto: Wim van der
projectleider Toekomst Amstelland en werkzaam bij
Amsterdam van ons? Ze zullen het wel vol willen
concreet handen en voeten krijgen. Daarom moeten
Ende
de Dienst Ruimtelijke Ordening van de gemeente
bouwen”, zegt Hanneke Brummelhuis, loco burge-
de mogelijkheden van een landschapsfonds en een
Amsterdam toe. “Amsterdam kijkt heel nadrukkelijk
meester van Ouder-Amstel. Een van de vier toekomst-
grondbank worden onderzocht. Ook recreatief mede-
naar het groen in en om de stad, ook buiten de eigen
scenario’s die ze vervolgens samen onderzochten, het
gebruik, zo stelt de visie, komt nadrukkelijk in beeld.
gemeentegrenzen. Als dat groen onvoldoende kwaliteit
Amstellandgoed, had inderdaad een sterk rode inslag.
heeft, of ontoegankelijk is, heeft dat negatieve
Een ander scenario, Amstelland in boerenhand, gaf ruim
Deze toekomstvisie is inmiddels bekrachtigd door
consequenties voor de stad. Kijk naar Rotterdam, waar
baan aan schaalvergroting om extensivering van het
de gemeenteraden van Amsterdam, Ouder-Amstel,
de middenklasse wegtrekt, mede omdat er geen aan-
grondgebruik mogelijk te maken. Rien Alink, wet-
Amstelveen, Uithoorn en Abcoude. En dat, vindt Alink,
trekkelijk groen in de buurt is. Wie in Amsterdam
houder Groen en Cultuur van Amstelveen: “Het was
mag best verrassend heten. Wethouder Stadig van
woont, zit binnen tien minuten in het groen; in het
een uitdagende aanpak, waarin de uitersten werden
Amsterdam heeft immers in het recente verleden
park, bos of boerenland. Amstelland is om die reden
opgezocht: van helemaal groen houden tot flink rood
regelmatig laten weten interesse te hebben in het
van strategisch belang voor de stad. Maar iedereen weet
kleuren.”
gebied als woningbouwlocatie, beaamt Brummelhuis.
dat de boeren in het veenweidegebied het economisch niet makkelijk hebben.” Keuze voor behoud
En Amstelveen zelf had rode plannen voor de BovenInwoners, ondernemers, recreanten en ook de
kerkerpolder in het gebied. In de toekomstvisie is
betrokken bestuurders kozen echter voor behoud.
echter gekozen voor behoud van het open landschap.
“Het cultuurhistorisch landschap van Amstelland is
Toch was de eerste reactie bij de buurgemeenten
van onschatbare waarde en het gebied moet open en
Maar de handtekeningen, hoe belangrijk ook, zijn voor
terughoudend toen het ‘grote’ Amsterdam hen vroeg
groen blijven”, staat in de toekomstvisie. Het credo
de lange termijn niet voldoende. In 2006 komen er
Lees verder op pagina 16
nummer 25 • 2005
15
Vervolg van pagina 15
gemeenteraadsverkiezingen en kunnen de politieke
voor je gebied, dan zul je het moeten laten zien. Dat
(boerenorganisaties en natuurbelangen), gemeenten,
kaarten weer anders worden geschud. Hans Ghijsels,
hebben de boeren nu ingezien. En wij als gemeente
provincie en waterschappen, die de regie op het
belangenbehartiger van de LTO, ziet slechts één
moeten er voor zorgen in bestemmingsplannen e.d.
gebied gaat voeren voor het landschapsbeheer en de
garantie voor het gebied: ervoor zorgen dat het
dat er nevenactiviteiten ontplooid kunnen worden om
toeristische infrastructuur. Een dergelijke constructie
recreatief een interessant gebied is en blijft voor
in te spelen op recreatief medegebruik.”
geeft volgens hem Amstelland de status die het zoekt
Amsterdam en dus moeten in het gebruik en het
voor de lange termijn en zal op zijn minst de houd-
beheer de waardevolle karakteristieken worden
“Cruciaal”, stelt Alink van Amstelveen, “blijft de vraag
baarheid van het verbond tussen stad en land
gekoesterd.
of we de boeren de positie kunnen geven om op de
aanzienlijk verlengen. “Als partijen zoiets met elkaar
langere termijn het landschap te onderhouden.” Naast
doen, schuif je dat niet zomaar opzij. Je stapt erin
recreatieve nevenactiviteiten wordt om die reden ook
omdat je de boel open wilt houden. Dan ga je niet
Het echte goud van het project, de garantie voor de
gedacht aan betaald landschapsbeheer en andere
ergens anders staan roepen dat je het vol wilt bouwen.”
toekomst, zit dan ook vooral in een groeiend besef van
groene diensten. Inmiddels zijn er vergevorderde
de waarde van het gebied en in de wetenschap dat men
plannen voor een landschapsfonds. Bijzonder detail:
daarin niet alleen staat. Ghijsels van de LTO: “In dit
voor de ‘vulling’ van het fonds wordt gepraat met de
De goede verstaander hoort de twijfel. Zelfs als de boer
gebied komen de maatschappelijke wensen en wat de
grote particuliere investeerders in de Amsterdamse
het economisch redt, is dat geen garantie in een gebied
boeren willen, aardig overeen. Deze boeren willen hier,
Zuidas. “Het is hun achtertuin, en die draagt in
waar op elke vierkante kilometer honderd claims
op deze plek blijven boeren en dat heeft alles met het
belangrijke mate bij aan het vestigingsklimaat”, aldus
liggen. Goud in het project is dan ook de enorme
landschap te maken. Ze zijn vergroeid met het land-
Timmermans. En bovendien vormen de bedrijven op
publiciteit
schap. Zij weten wat een polder als de Rondehoep
de Zuidas een belangrijke afzetmarkt voor een verbrede
die het gebied dankzij het project heeft gekregen. Het
bijzonder maakt en houden kwaliteiten als de
landbouw; bevoorrading van de kantines, dagjes op de
project kende een culturele onderstroom van kunst-
verkaveling in stand. Die waarde moeten we wel beter
‘hei’, ontspanningsactiviteiten, etc.
projecten, die gefinancierd werden uit subsidies en
Projectgoud
uitnutten, als bron van neveninkomsten. Kijk naar
16
Meer garanties
sponsoring. Hoewel deze onderstroom vooral was
de Beemster. Alle Japanners slapen daar in hotel
Ghijsels zou nog verder willen gaan. Hij opteert voor
bedoeld om de discussie aan te scherpen, trokken de
De boerenkamer.” Brummelhuis: “Wil je steun krijgen
een stichting van maatschappelijke groeperingen
verschillende culturele initiatieven ook veel pers en
nummer 25 • 2005
publiek. Mede dankzij de culturele onderstroom groeide
Landscape) een Europees Intrereg-IIIB project.
het aantal actieve deelnemers aan het project tot maar
Timmermans ging letterlijk en figuurlijk de boer op
liefst 700.
met de boodschap: “We hebben geld, dat willen we
Aan de opzet van het project Toekomst Amstelland lag een aantal
investeren, maar we moeten wel samen de richting
strategische keuzen ten grondslag:
Wethouder Alink: “Dankzij het project is extra waarde
projectkeuzen
• Korte doorlooptijd en uitvoeringsgericht vanwege breed gevoelde visie-
bepalen.”
toegekend aan het gebied. Het is van belang dat die
moeheid: visievorming begon in januari 2003, uitvoeringstraject gestart
waarde herkenbaar wordt voor alle mensen die er leven,
Gedurende het project kon iedereen bestedings-
in juli 2004; oplevering 2006; vooraf was duidelijkheid over uitvoerings-
recreëren, etc.” In de visie wordt daarom aangegeven dat
voorstellen indienen. In die anderhalf jaar tijd werden
budget. Belangrijk was ook dat iedereen projecten kon indienen.
het gebied niet alleen fysiek, maar ook cultuurhistorisch
133 voorstellen ingezameld om de toekomstwaarde van
moet worden ontsloten: er is behoefte aan beter toe-
het gebied te vergroten: ver boven budget. Inmiddels
gankelijke informatie over het culturele erfgoed in het
zijn 16 voorstellen in uitvoering: variërend van de opzet
gebied.
van een particulier gebiedsfonds voor groene diensten
Koersen op uitvoering
• Veel aandacht voor proces in de vorm van een ‘culturele onderstroom’ om het gebied ‘mentaal’ op de kaart te zetten en meer vrijheid te creëren voor de gedachtevorming. • Wethouders van Amsterdam, Amstelveen, Abcoude, Ouder-Amstel en
en een recreatieve vaarverbinding over de Amstel, tot
Uithoorn zijn ingezet als vaandeldragers in het proces. Zij maakten onder
een adviestraject voor boeren over de verbrede land-
meer deel uit van een stuurgroep die het proces van visievorming en
Een derde gouden toekomstfactor in het project is
bouw en het aanleggen van vogelkijkhutten. Ook is
dat vanaf het begin is gekoerst op uitvoering, op
er een boek geschreven over de (water)geschiedenis
tastbaar resultaat. Een bewuste keuze. Projectleider
van het Amstelland en is een belevingskaart gemaakt
gezamenlijkheid te komen op lokaal niveau; provincie, rijk en water-
Timmermans: “Iedereen is visiemoe, planmoe. De ene
met routes en bijzonderheden, zoals speciale dier- of
schappen zijn pas in een later stadium betrokken om een Poolse
visie is nog niet opgedroogd, of er komt er al weer een
plantensoorten en historische gebouwen of landschaps-
aan. En het enige wat dat oplevert, zijn meters papier.”
elementen. De overige 117 ideeën liggen op de plank, in
Het project ging daarom meteen vergezeld van een
afwachting van budget.
(GIOS-gelden) en SAUL (Sustainable Accessible Urban
landdag en daarmee een open einde te vermijden. • Bij het vaststellen van de fysieke begrenzing van Amstelland is uit oogpunt van beheersbaarheid een grens getrokken bij rijksweg A2 (oost), de Stelling
uitvoeringsbudget. Dit budget ter grootte van 1,7 miljoen euro wordt gevuld met geld uit Amsterdam, het Rijk
verdere uitvoering bewaakte. • Gezien het grote aantal belangen in het gebied is besloten eerst tot
van Amsterdam (zuid), Bovenkerkerpolder en bebouwing Amstelveen en Lees verder op pagina 18
Buitenveldert (west) en rijksweg A10 (noord). Hierdoor zijn wel ‘grensconflicten’ opgetreden met aanpalende gebieden. Zo werd inbreng van de gemeente de Ronde Venen bemoeilijkt door het waterbergingsvraagstuk dat op bovenregionaal niveau speelt en zowel Amstelland als het gebied van de Ronde Venen betreft.
De culturele onderstroom Foto’s: Harold Ytsma en Thijs Quispel nummer 25 • 2005
17
Vervolg van pagina 18
Verdediging opbouwen
het recreatieschap, de boeren, burgers, etc. En van
Het gebied moet mede dankzij deze eerste 16 projecten
daaruit moeten we de ‘branding’ van het gebied
een vastere plaats op de kaart krijgen. “We moeten
opbouwen”, pleit Timmermans. “Een visie die ook
laten zien dat het kan. Aan de gemeenten, de provincie
bestuurlijk ingang vindt. Brummelhuis: “We moeten op korte termijn laten zien dat het ons menens is.
Uitnodiging
Upload Belvedere op de werkvloer
Anders komt er over 5 tot 10 jaar weer iemand die zegt ‘we moeten het eens over dit gebied hebben’.
Op 10 november organiseert het NIROV in opdracht
Met de uitvoeringsprojecten geven we een impuls
van Projectbureau Belvedere een Upload Belvedere
aan het gebied. Deze impuls moet de toekomstvisie
voor mensen die behoud door ontwikkeling in de
voor de toekomst zeker stellen.”
praktijk brengen. Op deze dag staat de werkpraktijk van Belvedere centraal: wat is nodig om de stap van
Hoe kort de gegeven tijd is, blijkt wel als begin juni
planvorming naar uitvoering te maken, hoe verwerf
2005, krap een jaar na de ondertekening van de
je draagvlak en financiering, wie betrek je wanneer in
toekomstvisie de provincie Noord-Holland het meest
het proces, etc. De Upload Belvedere kent de volgende
waardevolle stukje van Amstelland, polder de
programma-onderdelen:
Rondehoep (UNESCO-waardig volgens sommigen),
• De laatste ontwikkelingen op het Belvedere-vlak
aanwijst als calamiteitenpolder. Dat betekent in ieder
• Praktijkcasus: verdieping op inhoud en proces
geval dat de polder gevrijwaard blijft van verdere
• Intervisie: keuze uit 2 workshops
bebouwing, zullen sommigen denken. Maar zowel
De upload van 10 november concentreert zich qua
Ghijsels als Brummelhuis waarschuwen dat een
inhoud op de dynamiek in de Meierij en vindt plaats
Langs Holendrecht.
dergelijke aanwijzing vergaande consequenties kan
in Boxtel. Deelname kost 50 euro per persoon.
Foto: Wim van der Ende
hebben voor de historische kenmerken van de polder. “Het is meer dan in geval van nood een dijk door-
Meer informatie bij: NIROV, Monique Geerdink,
steken”, aldus Brummelhuis. Ghijsels spreekt over
(070) 302 84 73,
[email protected].
de aanleg van een extra dijk, dwars door de polder. De eerste, mogelijke inbreuk op het geschetste toekomstplaatje ligt er; een eerste testcase. Als het goed is, weet men elkaar nu te vinden en trekt men gezamenlijk op om de waarde van het gebied te behouden en om te zoeken naar een kwalitatieve invulling van het watervraagstuk: voor het Amstelland van morgen.
De Ronde Hoep. Foto: Wim van der Ende
18
nummer 25 • 2005
Subsidieregeling Belvedere 2005 In Januari 2005 is de nieuwe regeling Projectsubsidie
• kennisprojecten, dit zijn projecten waarin cultuur-
zijn nog niet bekend. Meer informatie over de project-
Belvedere 2005-2008 van kracht geworden. Jaarlijks is
historische kennis met betrekking tot onderwerpen,
subsidies Belvedere, de brochure en het aanvraag-
in totaal 1.3 miljoen euro aan Belvederegeld beschik-
thema’s en opgaven ontwikkeld en inzetbaar gemaakt
formulier zijn op te vragen bij het Stimuleringsfonds
baar voor twee soorten projecten:
wordt binnen actuele ruimtelijke inrichtings-
voor Architectuur: www.archfonds.nl of (010) 43 66 00.
• lokale projecten, dit zijn projecten waarin op lokaal
vraagstukken.
niveau cultuurhistorische aspecten betrokken worden
In de eerste twee subsidieronden van 2005 hebben
bij de vervaardiging van ruimtelijke ontwikkelings-
17 oktober sluit de laatste subsidieronde van 2005.
17 projecten een bijdragen ontvangen uit de Belvedere
visies en -plannen;
2006 kent vier subsidieronden. De exacte sluitingsdata
regeling.
Titel van het project
Naam organisatie en contactpersoon
Korte omschrijving
Subsidiecategorie
Schaduwstad
Uitgeverij Boom; J.E. Bosma;
[email protected]; www.uitgeverijboom.nl De Lijn - Bureau voor ruimtelijke ontwikkeling en volkshuisvesting; W. Onciln;
[email protected]; www.delijn.nl Uitgevering 010; H. Oldewarris;
[email protected]; www.010publishers.nl Gemeente Gouda; S. de Keijzer;
[email protected]; www.gouda.nl Architectuur Centrum Eindhoven; W. Ippel;
[email protected]; www.architectuurcentrumeindhoven.nl Mrs Moon Productions; G. Flury;
[email protected]; www.mrsmoon.nl NORTH 2004-2007 Project in Transito; M. Hessing;
[email protected]; www.northamsterdam.com Beelding architectuur en stedenbouw bv; R.A. Marey;
[email protected]; www.beelding.com De Architecten Cie., Architecture & Planning; H. van Wetering;
[email protected]; www.cie.nl Flexus Architectuur, Welstand, Cultuurhistorie; M.R. van Winsen;
[email protected]; www.flexusawc.nl Stichting Bosch Architectuur Initiatief; N. Segers;
[email protected]; www.fortcors.com NAi Uitgevers; L. Melis;
[email protected]; www.nai.nl
Overzichtswerk van de Nederlandse schaduwstad, een structuur voor de bescherming van de burgerbevolking ten tijde van de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog. Praktijkdag op 12 oktober over methode voor herontwikkeling van voor- en vroegna-oorlogse wijken. Referentieboek voor snelwegontwerp. Boek verschijnt in november 2005.
kennis
kennis
Manifestatie in oktober 2005 over inrichtingsopgaven van de Goudse Binnenstad.
kennis
Publicatie van Gerrie Andela over de ontwikkeling van de groene buitenruimte van de stad Eindhoven. Publicatie is verschenen in juli 2005. TV serie over het veranderende platteland. Eerste uitzending zaterdag is op 7 januari 2006 bij de NCRV. Drie debatten over kunst en cultuur in de openbare ruimte van de IJ-oevers van Amsterdam Noord. De debatten vinden plaats in het najaar 2005 Studie naar nieuwe ruimtelijke ingrepen in de grid-achtige stedelijke structuur van Den Haag. Visie op de regionale ontwikkeling van het Noordzeekanaalgebied vanuit een cultuurhistorisch perspectief. Studie naar ontwikkelingen in historische binnensteden
kennis
Praktijkdag: Wikken en wegen in waardevolle wijken De diabolische snelweg De week van de Goudse Binnenstad Licht op groen. Parken en plantsoenen in Eindhoven. De toekomst van het platteland Stichting LYR Citoplanning Een strategische ontwikkelingsvisie op het Noordzeekanaalgebied als regio Het systeem van de historische stad De Europese vesting als corset Regionale culturele identiteit Waar het water geen naam heeft. De openbare ruimte in de Westelijke Tuinsteden te Amsterdam Landgoed Kraaiveld; terug van weggeweest Landgoed Schovenhorst, de mooiste bomentuin van Nederland Duik in de Dijk De verweving van verleden en toekomst
Stichting Het Noordbrabants Landschap;
Manifestatie in oktober 2005 over de lusten en de lasten van ruimtelijk plannen in een historische vestingstad. Onderzoek naar de inzet van kunsten bij het zoeken naar culturele identiteit en de meerwaarde van culturele identiteit voor ruimtelijke planvorming. Brochure met de ontwerpprincipes van de openbare ruimte in de Westelijke Tuinsteden van Amsterdam. Landgoed en natuurontwikkeling in het Brabantse deel van de Nieuwe Hollandse
C. Braat;
[email protected]; www.brabntslandschap.nl Stichting Schovenhorst; M. Peters;
[email protected]; www.schovenhorst.nl Stichting BLIKSUM; I. Schol;
[email protected]; www.duikindedijk.nl Gemeente Hellendoorn; J. Imming;
[email protected]; www.hellendoorn.nl
Waterlinie Revitalisering van het bomenlandgoed Schovenhorst door het toevoegen van kleinschalige bebouwing. Visieontwikkeling voor de inrichting van het Rotterdamse Oostzeedijk-gebied Transformatiestudie naar de herontwikkeling van het fabrieksterrein Koninklijke Ten Cate in Nijverdal.
1:1 stadslandschappen; M. Koevoet;
[email protected]
kennis
kennis kennis kennis kennis kennis kennis kennis kennis lokaal lokaal lokaal lokaal
nummer 25 • 2005
19
Ronde 2006 Europese cultuurregeling van start Het Europese subsidieprogramma Cultuur 2000 is afgelopen zomer opengesteld voor nieuwe projectvoorstellen. De regeling leent zich in opzet heel goed voor Belvedere projecten met een internationale component. Cultuur 2000 is een programma van de Europese Unie om internationale culturele uitwisseling te bevorderen; ook op het gebied van cultureel erfgoed. Bovendien richt één van de drie hoofdthema’s zich op traditie en vernieuwing; de band tussen het verleden en de toekomst. In de pot voor 2006 zit rond de 28 miljoen euro. Project voorstellen kunnen nog tot medio oktober worden ingediend.
www.sica.nl
300.000 euro (deadline 28 oktober). De aanvraagronde
tot driejarige projecten die in 2006 van start gaan.
2006 is de laatste ronde in het kaderprogramma
Belvedere Nieuws verschijnt minimaal 4 keer per jaar in een
De organisatie van eenjarige projecten moet worden
Cultuur 2000. Op dit moment wordt gewerkt aan
oplage van 5.500. September 2005, jaargang 9, nummer 25.
gedragen door culturele instellingen (private en publieke
een opvolger, Cultuur 2007.
Projectbureau Belvedere Postbus 389
rechtspersonen) uit minimaal drie verschillende landen die zelf ook bijdragen aan het project. Voor meerjarige
Voor de exacte regeling en voorwaarden zie
3500 AJ Utrecht
projecten is dit minimaal vijf. Speciaal deze inteken-
www.sica.nl/ccp (ga vervolgens naar ccp nederland).
telefoon (030) 230 50 10
ronde geldt bovendien: hoe meer deelnemende landen,
Dit is de website van de Stichting Internationale
telefax (030) 238 09 15
hoe beter. Partners kunnen worden gezocht in de EU-
Culturele Activiteiten/ Cultureel ContactPunt
e-mail
[email protected]
lidstaten en in Noorwegen, Liechtenstein, IJsland,
Nederland (SICA/CCP). De stichting geeft uitleg
Bulgarije, Roemenië en als een aantal procedures op
over het internationaal cultuurbeleid en adviseert over
tijd wordt afgerond ook in Turkije. Andere aandachts-
activiteiten, financieringsmogelijkheden, netwerken
Marcel Bayer, Hans-Lars Boetes, Joost van den Boogert,
punten bij deze intekenronde zijn het stimuleren van de
en praktische zaken zoals werkvergunningen.
Monique Eerden, Machteld Linssen, Marjo Stam en
mobiliteit van culturele professionals en publiekbereik.
Meer informatie:
[email protected], of telefonisch (020) 616 42 25 / 612 95 22. Voor inzicht in andere
20
colofon
Intekening staat open voor eenjarige of voor twee-
De subsidieaanvraag voor eenjarige projecten mag
Europese regelingen met een culturele dimensie is
maximaal 50% van het totale projectbudget omvatten
de volgende website interessant:
en het gevraagde bedrag moet tussen de 50.000 en
www.europa.eu.int/comm/culture/portal/index_en.htm.
150.000 euro liggen (deadline 17 oktober). Voor meer-
Tot slot vindt u op www.belvedere.nu een uitgebreid
jarige projecten is dit respectievelijk 60% en 50.000-
overzicht van mogelijke financieringsbronnen.
nummer 25 • 2005
internet www.belvedere.nu Aan dit nummer van Belvedere Nieuws werkten mee
Frank Strolenberg Samenstelling en redactie Monique Eerden, Machteld Linssen en Frank Strolenberg Ontwerp en opmaak De Rotterdamsche. Druk Drukkerij De Eendracht, Schiedam
