Bestuur: G.J. Schuitemaker, voorzitter IJssellaan

20e jaargang No.75 Februari 1993

Bestuur: G.J. Schuitemaker, voorzitter IJssellaan 7, 2105 VA HEEMSTEDE tel. 023-288916

Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l, 2103 GS HEEMSTEDE tel. 023-292631

AJ. Olthaar, secretaris Clipper Dreef 82, 2104 WL HEEMSTEDE tel. 023-292824

J.LP.M. Krol, archivaris Joh. Verhulstlaan 26, 2102 XT HEEMSTEDE tel. 023-282977

K. de Raadt penningmeester Kerklaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE tel. 023-280641

Mevr. H. Nierhof f-Bax Lage Duin 2, 2121 CG BENNEBROEK tel. 02502-48014

CJ.H.M. van Gasteren, ledenadm. Meer en Boslaan 8 2103 VP HEEMSTEDE tel. 023-292231

Redactie: H. Huijser C Peper (eindredactie) W. Verspoor Redactie-adres: Meerweg 6 2103 VC Heemstede

Contributie minimaal ƒ. 17,50 Giro 27.35.06 tn.v. de Penningmeester v.d Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede.

Inhoud

pag.

Inhoud

l

Redactioneel

2

Premieavond 1992

3

Kleerschipper in de Pruikentijd

4

De eerste heren van Heemstede en hun voorgeslacht van Holy Deel 2

10

Impressies van een openbare verkoping in de Herberg Het Bonte Paard

25

Van het Bestuur

26

Studiedag Lokale Geschiedenis

27

Restauratie Oude Kerk in zicht?

29

Monumenten Inventarisatie Project (MIP)

30

Lezing 9 maart 1993

31

Jaarprogramma 1993

32

Nieuwe leden

Dit maal een bijzonder nummer namelijk de 75ste verschijning van het kwartaalblad van de vereniging. Met de nieuwe omslag wordt dit feit wat gevierd. Aanvankelijk begonnen als een puur mededelingenblad met de naam Nieuwsbrief. Later wijzigde het karakter zich door bijdragen over de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek. Er verschenen specials zoals over het Oude Slot en de Hartenkamp. Deze waren dan voorzien van illustraties en soms in een afwijkend formaat uitgegeven om de specials te onderscheiden van reguliere nummers. Wat tot nu toe steeds geldt is dat er altijd weer copy voldoende voorhanden is. De redactie heeft wat dat betreft niet te klagen. Het blad is een belangrijk bindend element voor de leden. Naast de informatieve artikelen is het blad uiteraard een spreekbuis voor het

bestuur, opiniërend, het geven van informatie over bestuursactiviteiten en mededelingen voor talloze activiteiten die dan veelal weer vermeld worden. Dit nummer getuigt weer van gebeurtenissen uit Heemstede. Deel twee van de Heren van Heemstede en een "ooggetuigenverslag" over de kleerschipper in de Pruikentijd. Ondanks de beperkte familiepapieren van de schrijver is er een boeiend beeld ontstaan over deze tijd We leven graag met magische getallen. Na het verschijnen van dit nummer 75 gaat het richting nummer 100. Om even in deze sfeer te blijven: het loopt dan inmiddels naar het jaar 2000. In die tijd heeft Heemstede en Bennebroek ook weer geschiedenis gemaakt De redactie houdt u op de hoogte! C Peper

Premie-avond 1992 Voorzitter Gerard Schuitemaker verwelkomde een groot aantal leden en belangstellenden tijdens de Premie-avond op 22 november 1992 in de Kerkzaal van de Gereformeerde Kerk te Bennebroek Een vrouwelijk lid had zich afgemeld voor deze avond met de wens, dat het een "lollige avond" mocht worden. De heer Hans Krol, een van de auteurs van de Jaarpremie, gaf een duidelijke toelichting op het boekwerk "Heemstede- Berkenrode- Bennebroek, drie Heerlijkheden in Zuid-Kennemerland". Deze uitgave is de achtste in rij van regionale publicaties, die de laatste tijd zijn verschenen. Hij noemde onder meer de uitgave "Bosch en Vaart", waarvan ook een exemplaar aan Burgemeester Van den Bosch is overhandigd Na de annexatie van Haarlem-Zuid in 1927, dat vroeger bij Heemstede behoorde, is de gemeente Haarlem aan Heemstede nog steeds een miljoen verschuldigd De nieuwe publicatie is door vijf auteurs in een korte periode tot stand gekomen. De geschiedenis van 7 eeuwen van dit gebied is in 108 pagina's samengevat Het vorige standaardwerk van mr. J. W. Groesbeek, dat in 1972 verschenen, was in tien jaar tijd uitverkocht

De heer Krol spreekt de wens uit dat het nieuwe boekwerk met name de jongeren zal interesseren, bijvoorbeeld bij het maken van scripties. Hierna werden de eerste exemplaren van de Jaarpremie 1992 overhandigd aan de burgemeesters van Bennebroek en Heemstede, resp. mevr. Dalhuisen-Polano en de heer Van den Bosch. Mevr. Dalhuisen sprak namens beide bestuurders een kort dankwoord. Zij roemde de harmonieuze wijze van samenwerking tussen Heemstede en Bennebroek binnen deze Vereniging. Voorts bracht zij dank uit aan de vijf auteurs, te weten Hans Krol, Cees Raateland, Cees Peper, Kees de Raadt en Maarten Verkaik Voorzitter Schuitemaker overhandigde de auteurs een prachtig bouqet bloemen. Dit werd onderstreept door een warm applaus vanuit het publiek Helaas moest de heer Verkaik in verband met verblijf in het buitenland verstek laten gaan. Hierna volgde pauze met gele-

genheid voor onderling contact Na de pauze hield de heer J.H.C Beelen een lezing over de "Blekerijen van Heemstede", inclusief het oude gewest Holland en Kennemerland Spreker had een geïnteres-

seerd publiek dat vele vragen stelde. Om doublures van de stof te voorkomen wordt voor het onderwerp blekerijen verwezen naar de 19e

jaargang No. 68, mei 1991 en het zojuist verschenen premieboek 1992 Drie Heerlijkheden in Zuid Kennemerland.

Klcerschipper in de Pruikentijd Jacob Cats (1741-1799), gevierd Amsterdams stadstekenaar, posteert zich 20 juni 1797 'op de Cingel tusschen de Warmoesgraft en GastHuys-Molensteeg omtrent het Keteltje' en tekent er de drukte bij 't Kleereveer op Heemstede. Volgens de huidige naamgeving zit hij aan het Singel tussen Paleisstraat en Raadhuisstraat. Cats schetst vaardig de aanvoer met kruiwagens, treksledes en karren van manden vuile was en registreert nauwkeurig het optreden bij het veerhuis van de aantekenaar ook wel genoemd de opziender, die elke vracht registreert voordat de beurtschipper ze met de spriet aan boord mag hijsen. Welvarend Amsterdam in de Pruikentijd Cats vereeuwigt in een moeite door de aanstellerige Franse pruikenmaker in zijn modieuse pantalon, die op weg naar de klanten wordt gevolgd door een bijna onder de last van pruiken dozen bezwijkende knecht Het lijkt een scène uit Figaro, sierlijk-

heid met een dubbele bodem; het einde van de Pruikentijd komt in zicht De Franse bevrijders zitten al in Amsterdam, men heeft 4 maart 1795 op de Dam om de Vrijheidsboom gedanst 'Gij zijt vrij. Gij zijt gelijk', is de leus. Kleerschipper Fieter Kroon heeft het gezien en zich bezorgd afgevraagd of de nieuwe vrijheid ook vrijheid van beurtvaart zal betekenen. Zo ja, dan dreigt grote schade, want beurtschipper wordt je slechts 'in uitsluitende bevoorregting' via benoeming door de overheid. Men dient als 'Uw Ed. Groot Achtbare alderonderdanigst biddende' een verzoekschrift in, met de verzekering dat men een bevaren man is, zonder dronkenschap, vechten of kijven, dat men de cautie (borgstelling) kan betalen en boort vervolgens alles aan wat men aan relaties en omkoopbare vrienden op de zachte kussens heeft, want we leven in de tijd van de vriendjespolitiek

De Kronen varen al sinds 20 juni 1744 heen en weer tussen Heemstede en Amsterdam. Jan Jacobsz. Kroon {l 698-1789), Pieters vader, heeft de begeerde licentie bemachtigd Hij komt uit de archieven tevoorschijn als een ondernemend persoon. Vader van 18 nakomelingen, hem geschonken door Antje Leenders Pappers en zijn tweede vrouw Geertruy Krans. Slechts enkele jaren voor zijn dood op 91jarige leeftijd zal hij zijn zonen Pieter en Maarten als zijn opvolger toelaten. Hij sterft in zijn huis aan de Noordehoutslaan. Uitvaart in de bescheiden parochiekerk (statie) St Bavo in Berkenrode, waarvan hij kerkmeester was. Ook in laatstgenoemde functie zal zijn zoon Pieter hem opvolgen. Wie in die tijd werd geroepen tot zo'n functie, werd allereerst geroepen tot financiële participatie. We ontdekken Pieters naam op de gedenksteen van 1817 ter gelegenheid van de bouw van de pretentieloze nieuwe St Bavo, die al in 1880 zou worden gesloopt om plaats te maken voor het huidige neogotische gevaarte. De familieoverlevering beweert dat Pieter

voorvaders van uw verslaggever. Het roomse plezier in een numeriek royaal nageslacht draagt niet bij tot concentratie van historisch materiaal Ook is er het verhaal van mijn Haarlemse grootmoeder die haar vele dochters betrapte op het giechelend bekijken van oude foto's en andere f amiliesc harten en over deze respectloosheid zo in woede ontstak dat ze alle kostbaarheden onder geween van de dochters in de kachel kieperde. Gelukkig heeft ze de pastelportretten van schipper Pieter Kroon en zijn vrouw, de blekersdochter Helena Breed uit het fanaal gehouden. Hoewel niet ongeschonden en artistiek van weinig belang, zijn ze als curiositeit de aandacht waard, want in het standsbewuste Heem-

voor de kerk van 1817 diep in de

buidel heeft moeten tasten. In het wijkend perspectief van de tijd heeft het bedrag steeds ongehoorder omvang aangenomen. We moeten genoegen nemen met overlevering, want veel is er niet

bewaard gebleven van deze beide

Portret van Pieter Kroon

stede van die dagen, moet het ongewoon zijn geweest dat een kleerschipper zich liet vereeuwigen. Pieter vertoont zich niet als schipper maar als burger in een donkere geklede jas met kuitbroek Hij stopt een pijp en op het tafeltje staat een wijdgerande, zwarte hoge hoed Biedemeier. Zijn vrouw en moeder van dertien kinderen draagt een floddermuts en houdt een boek omhoog, dat zonder twijfel een kerkboek is, want volgens de familieoverlevering waren alle vrouwen Kroon

blijkbaar tot de gezeten burgerij. Eigenaar van een huis en een schip, houder van een winstgevende beurtvaartlicentie, kerkmeester, armbestuurder en, via zijn vrouw, gerelateerd aan de blekers. (Het bedrijf van de familie Breed heeft het bestaan tot in deze eeuw weten te rekken). Als Pieter sterft in 1828 wordt een bidprentje gedrukt Zoals ik me zijn vader voorstel als een bezige, ondernemende man, zo lijkt me Pieter typisch een kind van de tweede generatie, aan wie enige pedanterie niet vreemd was. Hij was wekelijks in Amsterdam en in de roerige tijden van alles het eerst op de hoogte. Bovendien vervoerde kleerschipper ook post Toch een beetje de Figaro van Mozart Wie heeft de portretten vervaardigd? Mijn vermoeden dat Pieter met zijn vrouw naar Amsterdam was gevaren en zich daar een pastellist had uitgezocht werd bestreden door een deskundige, die de hand meent te onderkennen van Jelgershuis, familie van de befaamde Joohannes Jelgershuis, die matig begaafd zijn broodwinning vond in Haarlem en omgeving.

Het portret van pastoor Geeres van Berkenrode (1810-1817) zou van Portret van Helena Breed

'vroom en vlijtig'. Pieter, zo blijkt uit zijn portret, rekende zich tussen de Amsterdamse hooghartigheid van de buitenplaatsen en ondanks de handicap van de 'verkeerde' kerk,

dezelfde hand kunnen zijn. Pieter

Krron maakt het me wel moeilijk met zijn rol als nieuwlichter in het kerkbestuur van Berkenrode toen de Franse revolutie nog een nieuwe lente leek B.J. van Houten heeft in het Gedenkboek van 1944

die episode beschreven. Het klinkt nogal eigentijds. Parochianen die zelf de kerk willen besturen en de clerus een toontje lager wil laten zingen, maar ik kan mijn Pieter niet geheel in dit opstandige beeld plaatsen. De Kronen zoals ze in de loop van de negentiende eeuw aan het huidige nageslacht zichtbaar worden, zijn kerkelijk conservatief. We keren terug naar Jacob Cats die op de dag nauwkeurig 53 jaar na de licentiëring van Jan Kroon de bedrijvigheid in Amsterdam tekent Aangezien Pieters schip schuilgaat achter het veerhuis, moeten we wachten tot de klok is geluid en de schipper afvaart, voordat we zijn schip kunnen zien. Jacob Cats is dan al op weg naar de sociëteit, maar in het Scheepvaartmuseum van Amsterdam vond ik een fraai model uit 1810 van het beurtschip uit Hillegom, dat niet veel van het Heemsteedse kan verschillen. Vol-

Onder het dek voor en achter ruimte voor de schipper en zijn knecht en in het midden laadruim voor grote manden en kleine, waarvoor de vrachtprijs door de overheid is vastgesteld op resp. twaalf en vier stuivers. Pieter en zijn knecht bomen het zwaarbeladen schip het Singel af, onder de Torensluis door, waarvan de Jan Rodenpoortstoren op de tekening zichtbaar is (hij zal in 1828 worden afgebroken) en dan, Kleine Vismarkt voorbij, door de Haarlemmer bomen het IJ op, dat toen nog een zeearm was, waar het flink kon spoken. De zeilen worden ontplooid en boven het eiland Den Hoorn langs, vaart men naar de Spaarndammer sluizen en vandaar, over het Noorder Spaame, Haarlem voorbij via het Zuiderbuitenspaame, naar de aanlegplaatsen Bennebroek, De Glip onder Heemstede, de Heeren Zandvaart en 't Krayenest Knechten bestellen de manden bij de wasserijen, die er hun tijd voor nemen om de vuile

was van de grachtengordel te reinigen. Men kan de hele operatie het best vergelijken met het stomen van een costuum in onze tijd, vooral wat de kosten betreft.

Had Jacob van Ruysdael voor zijn weergaloze 'Haarlempjes' de duintoppen van Bloemendaal een eeuw gens kenners een tjalkachtig smalschip met spriettuig en strijkende

later beklommen, dan had hij de

mast stevig genoeg om een storm

meer kunnen stofferen met sier-

op het wijde IJ te kunnen doorstaan.

lijke witte stroken linnen. Op de

bleekvelden in de voorgrond niet

bleekvelden lag toen de was van Amsterdam. In verval geraakte linnen- en gare n b leken je n hadden het bestaan gered door over te schakelen op het wassen voor Amsterdam. Op een van die blekerijen vree Pieter, als gemeld, met de dochter Helena Breed, die zijn vrouw zou worden en wier voornaam nog enkele weken geleden in de familie aan een jonggeboren dochter werd gegeven. Wie speurt naar de familienaam Kroon of Croon in de heerlijkheid Heemstede en aanbepalende gebieden ontdekt al spoedig dat ze zo talrijk lijken als de bloembollen. We ontdekken in de eerste helft van de achttiende eeuw een schout Jan Croon, later een Hendrik Croon maar we zullen ons beperken tot de kleerschippers. Zoals bekend was de overheid van die dagen even regelzuchtig als de huidige. Schipper Jacob Kroon krijgt in 1771 een waarschuwing omdat hij zonder vergunning kleerwassen bezorgt bij mevrouw Hasselaer op Bosbeek en Jan Croon moet 25 guldens

recognitie betalen aan 'ordinaire veerschippers' omdat hij in de Leidsevaart mag afmeren voor het bezorgen van goederen bij de hofsteden Oosterduijn, Ipenrode, Leyduin en Woestduijn. Zo streefde ieder zijn voordeel na Waar ze woonden? Een vinden we aan de Gasthuiszandvaart (nu Crayenestersingel), een ander op de Glip en

de stokoude Jan Jacob draagt zijn 8

schip over in zijn huis aan de (onvindbare) Noordehoutselaan 'bij de tweede brug van deese stad naar Leiden onder jurisdictie der Heerlijkheid Heemstede', schrijft de notaris. Na de Franse tijd is het met de beurtvaart op Amsterdam spoedig gedaan. Eerst begint de verbeterde Haarlemmerweg te wemelen van de snelle snorwagens en dan komt in 1839 de spoorverbinding. De tijddichter schrijft: 'Schippers van een kaag of schuit Zijn in hun beroep gestuit En dat komt allemaal door Grote wind en stoom en spoor" In 1838, sterfjaar van Pieter sr., schrijven B. en W. van Amsterdam aan Den Heer van Wickevoort Crommelin in Berkenrode dat het ooit zo winstgevende veer in verval is geraakt Ze hebben er geen bezwaar tegen dat het nog uitsluitend wordt bediend door de weduwe Kroon met behulp van haar zoon Pieter als zetschipper. De laatste is de 23-jarige zoon van senior. Ooit voer het kleerveer met twee Amsterdamse en vier Heemsteedse schippers elke namiddag met kleren en elke dinsdag en vrijdag met andere goederen. Daarmee eindigt mijn verhaal wat Heemstede betreft Wat een sensatie was voor de tijdgenoten, de drooglegging van de grote Haarlemmermeer, wordt een catastrofe in het gezin van Cornelis, de vierde van de dertien

Drukte bij 't Kieereueer op Heem stede in Amsterdam. Tekening van Jacob Cats uit 1797. kinderen van Pieter en mijn overgrootvader. Hij sterft evenals zijn vrouw, aan cholera, de ziekte die volgens tijdgenoten met de kwade dampen uit de droogvallende meer kwam binnenwaaien. Men brandt pektonnen op de hoeken van de straten,

maar het helpt niet Zijn vierjarige, jongste zoon Antoon, mijn grootvader, groeit op in het R.K. Weeshuis van Haarlem. Hij is de eerste sinds ruim een eeuw die achter zijn naam niet schipper invult. Ben Kroon

De eerste heren van Heemstede en hun voorgeslacht van Holy Deel 2 In de Graventijd slaagde men er ondanks roerige tijden toch in via ontginningen woeste gronden geschikt te maken voor landbouw en veeteelt Op de geestgronden van de oostelijke strandwal ofwel binnenduinen ontwikkelen zich Hillegom, Bennebroek, Heemstede, Haarlem en Spaarnwoude; op de westelijke zandrug: Vogelenzang, Tetrode (Overveen) en Aelbrechtsberg (Bloemendaal). Het land tussen de strandwallen: strandvlakte genaamd bestond uit veen later door jong duinzand onderstoven. Vèör 1245 was Haarlem het administratief centrum van een gebied, het Haarlemmerambacht, dat zich uitstrekte van het IJ en Santpoort/ Velsen in het noorden tot de Kennemerbeek in het zuiden en van de Noordzee in het westen tot de Liede en de Haarlemmermeer in het oosten. Op waterstaatkundig gebied was het Haarlemmerambacht het meest noordelijke deel van het hoogheemraadschap Rijnland. Kerkelijk bleven de ambachten in de middeleeuwen tot de Sint Bavoparochie in Haarlem behoren, ondanks pogingen in 1348 en later (o.a. 1558 en 1571) de kapel van 10

Heemstede tot zelfstandige parochie te verheffen. In de 14de tot 16de eeuw zijn regelmatig stukken land in Heemstede aan een van de kloosters of staties in Haarlem geschonken. De kapel beschikte binnen het ambacht over eigen vicariegoed waarvan de opbrengst ten goede kwam van de Heemsteedse kapelaan. Binnen Heemstede heeft één klooster gestaan, de abdij der Bernardieten of Cisterciënzers, in 1476 opgericht nabij de Grote Geest In de dertiende en veertiende eeuw zijn, nadat graaf Willem II op 23 november 1245 als privilege de nederzetting Haarlem feitelijk tot stad had verheven (met eigen bestuur en rechtspraak), de omliggende ambachten in leen gegeven, veelal als beloning voor bewezen diensten. Heemstede, inclusief Bennebroek en Berkenrode, is beleend aan het riddermatig geslacht Van Heemstede (afkom-

stig uit Holy nabij Vlaardingen), terwijl de machtige heren van Brederode o.a. Vogelenzang, Aerdenhout, Overveert, Bloemendaal evenals Zandvoort en Velsen verwierven. Met "ambachtsheerlijkheid" wordt

aangeduid het complex van rechten dat de ambachtsheren (leenheren van de graaf, later Staten van Holland) als eigenaar toekwam, zoals de rechtspraak, de wetgeving en het bestuur binnen zijn ambacht De lage jurisdictie hield in dat kleine vergrijpen ter plaatse werden berecht, in de regel door een aangestelde schout Zware zaken, zoals moord en doodslag ofwel "hals"misdrijven werden buiten Haarlem (met een eigen Gerecht) in de ambachten begaan berecht door de Baljuw van Kennemerland, een hoge grafelijke ambtenaar. De hoge jurisdictie is de heren van Heemstede wél verleend voor zware misdrijven begaan binnen de grachten van hun kasteel Of voor ridder Gerrit van Heemstede al schouten door de ambachtsheer zijn aangesteld is niet bekend. De eerste "schout tot Heemstede" met naam uit charters van 1356,1362 en 1376 bekend is Arend Floriszoon, wiens grootvader Hugo uter Bottelrie reeds in Heemstede woonde {"Keggenrode") en stamt uit het roemrijke geslacht Van Teylingen. De oudste

(='t Huis te Cleeff). Voorts Geerdencamp (1346), de kleine broek (1346), de kleine en groote geest (1358) en Zantsel (1358). Van belang voor afwatering en als vaarroute was het Spaarne, een veenstroom. Het lage land, dat zeer drassig was, werd vroeger broek genoemd (Vgl. Bennebroek, Lisserbroek). De middeleeuwse bewoners leefden van turfsteken, veeteelt en landbouw, enige houtwinning {voor eigen gebruik), visserij en jacht {in 1347 worden een twintigtal jagers in de Hout vermeld). Weilanden lagen in drassige strandvlakten en langs de Haarlemmermeer. "Gravenmade" in Bennebroek betekent letterlijk: "weide van de Graaf'. De akkers zijn aangelegd op de strandvlakten die daartoe werden afgegraven om er koren (haver, gerst, rogge), vlas, hennep, vruchten, groente, bonen enz. {zgn. smaltienden) te verbouwen. Bouwland lag o.a. op de Grote Geest (ter hoogte van de watertoren) en ten zuidwesten tussen dorp en de Glip. Voor de weidegrond diende grashuur betaald te worden aan de Graaf. Er werden paarden

bekende namen van stukken land

geweid, evenals vee, voornamelijk

zijn na Hemestedervelde (1295): Scoubroek (=Schouwbroekerpolder) (1325), Turfcamp (1325), kleine camp (1325) - afkomstig van Nicolaas van Rolland, die voor 20 juli 1323 is overleden en bezitter was van "die woninge te Schoten"

koeien, maar ook o.a. veulens, schapen, lammeren en varkens. Zestig burgers, veel poorters van Haarlem, betaalden in 1343 jaarlijks 6 pond aan het grafelijk hof. Gelegen binnen Bennebroek betaalden 7 personen "kamphuur" 11

en "veenpacht" voor 9 kampen land. In 1346 is 6 morgen grond in Bennebroek door gravin Margaretha aan heer Dirk van Brederode in eigendom gegeven om er "zijn turf uit te delven". Met grafelijke centra als Aelbrechtsberg, Vogelenzang en Haarlem in de nabijheid moesten inwoners van Heemstede wagen- ofwel hofdiensten verrichten, dat wil zeggen paarden en wagens beschikbaar stellen voor de hofhouding en zorgdragen voor het vervoer van wild dat tussen "Maas en Zype" {=geheel Holland) gevangen werd. Teneinde man- én paardekracht effectiever te benutten ging men zich in het algemeen met vrachtrijderij bezighouden. Eerst in de 16de eeuw kwam de blekerijnijverheid op de voorgrond Het aantal inwoners van Heemstede zal in de late middeleeuwen geschommeld hebben tussen honderd en driehonderd In 1477 telde men 65 haardsteden met naar schatting 250 bewoners. De beschreven geschiedenis van de Heren en het Huis te Heemstede vangt veelal aan met ridder Gerrit (Gerard) van Heemstede, op

6 september 1346 beleend met Huis en Ambacht ca., een dag later vermeerderd met de hoge jurisdictie binnen de grachten van zijn

slot Op 20 april 1348 gaf hertog Willem V toestemming de (nieuwe) kapel te Heemstede, die was gesticht ter nagedachtenis van graaf Willem IV, tot een parochiekerk te 12

verheffen {!). Het in leen geven van Heemstede aan een landjonker, voorvader van heer Gerrit heeft meer dan een halve eeuw voordien plaatsgevonden tijdens het bestuur van Graaf Floris V (dus vóór 1296). Omtrent het voorgeslacht van Gerrit van Heemstede zijn in de bewaard gebleven charters slechts spaarzame gegevens beschikbaar. Het is vrij zeker dat het vermoedelijk door Reinier (1) van Heemstede nabij het Spaarne gebouwde kasteel kleiner was dan het latere, verwoest en vervolgens herbouwd tijdens de Hoekse en Kabeljouwse twisten. Wél staat vast dat het burchtvierkant met aan één zijde een hoog opgaande toren, meer omvatte dan een woontoren met enkele boven elkaar gelegen vertrekken, zoals in Holy of Hoylede in het Vlaardingerambacht het geval was (2). Zoals reeds in deel l bericht ontbreekt het harde bewijs, maar is op grond van diverse

aanduidingen (zoals wapenovereenkomst dezelfde voornaam en grondbezit) zeer aannemelijk dat de Heren van Heemstede zijn gesproten uit het geslacht van

Holy. Tot 1346, toen Gerrit van Heemstede na het overlijden van zijn vader Reinier (11) met Huis en Ambacht van Heemstede en landbezit in De Lier is beleend door keizerin Margaretha, zijn relaties aanwijsbaar van de Van Heem-

stede's ten aanzien van regalia, grondbezit, tienden e. d in een reeks van ambachten in het graafschap Holland. Verdeeld over Rijnland/Delfland: De Lier, Aarlanderveen, Wateringen, Haagambacht, Hillegom en Kennemerland: Schalkwijk, Heiloo, Limmen, Assendelft, Akersloot en Schoten.

De Heren van Holy of Hoylede De Rotterdamse archeoloog en historicus C Hoek die een onderzoek deed naar de oudste Van Hoyledes in Vlaardingerambacht besluit zijn artikel uit 1968 met de volgende konklusie: "Relatie met een ander adellijk geslacht dat van de heren van Heemstede, aanvangende met heer Reynier van Heemstede, overleden voor 12 april 1304, nalatende een zoon Floris, is duidelijk; beide geslachten voeren hetzelfde gecompliceerde wapen, en in de dertiende eeuw de voornaam Reynier". Een derde aanwijzing voor deze veronderstelling is dat zowel de Heren van Holy als eerste Heren van Heemstede over land beschikten in De Lier en Haetskamp (nabij Wateringen). De naam Holy (Hoylede) heeft in Vlaardingen en omgeving een bekende klank en is een verbastering van "hooge leede" wat hoge plaats aan een lede of watering betekent Thans een stadswijk in Vlaardingen-Noord, waar o.a. het Holystreekziekenhuis is gelegen en een

(verplaatste) inrijpoort met wapenschild uit 1735 herinnert aan het verleden. De ridderhofstad Holy was gelegen in de Holiërhoekse Polder aan de Oostzijde van de Holyweg en ressorteerde bestuurlijk en gerechtelijk tot 1941 onder Vlaardinger-Ambacht (3). "In de middeleeuwen bestond Holy uit een woontoren met daarbij gelegen boerenbedrijf, alsmede landerijen gelegen in de Holiërhoekse Polder en Broekpolder. Holy was een van de ontginningscentra binnen de toenmalige bedijking van de Holiërhoekse Polder, gevormd door de Holyweg en Woudweg in het westen en noorden, en Harreweg en Kethelweg in het oosten en zuiden. De woontoren was er een van het "motte" (=op een bergje)-type". In de gemeente Vlaardingen groef C Hoek een bakstenen woontoren op (uitwendig 6,5 x circa 7,5 meter), daterend uit de dertiende eeuw, die bleek te staan op een kunstmatige heuvel van ongeveer 4,5 meter hoogte. Buiten beschouwing van dit bestek blijft de hypothese - op grond van heraldisch wapenovereenkomst en landbezit in Holland - dat de heren van Holy stammen uit het Brabantse geslacht van Cuyk, omdat de

aanwijzingen hiervoor slechts flinterdun zijn. In een omstreeks 1281 opgestelde lijst van leenmannen van graaf Floris V komen drie Van Hoyledes 13

voor, allen gegoed in het Vlaardingerambacht die elk op hun leengoed over een klein stenen kasteel (woontoren ofwel mottekasteel) beschikten als centrum van mansi (= kleine boerderijcomplexen). 1) Diderik van Hoylede, zoon van Reinier, waarmee een verbinding met Heemstede wordt gelegd; 2) Diderik van Hoylede, zoon van Nicolaas. Uit deze tak zijn later sommige telgen tot aanzien gekomen in steden als Delft Schiedam, Dordrecht en Leiden; 3) Hugo van Hoylede. Met name eerstgenoemde, die was gehuwd met Margriet een dochter van heer Vranc Stoop in Hillegersberg, is van belang. Onduidelijk is of reeds zijn vader Reinier, dan wel een broer van Diderik, naar het noorden is getrokken en na vestiging in ons gebied door graaf Floris, die zoals bekend in 1284 ook een stuk door Willem Teeminc ontgonnen bosgebied Berkenrode beleende, als edelman met een (nieuw) ambacht is bevestigd Diderik van Hoylede Reinierszoon wordt genoemd in acten van 1269 tot circa 1285 en had de volgende bezittingen: a) 60 morgen land in Vlaardingerambacht

b) 42 morgen land nabij Rijswijk en Wateringen (Haetskamp), c) een tiende in De Lier. 14

Deze laatste tiende is door zijn zoon Vranc van Hoylede (vermeld in oorkonden tussen 1300 "cnape" en 1344), voor 1311 verkocht aan Dirc van den Wale (overleden in 1316), uit het geslacht Wassenaar, oom van Willem van Duivenvoorde die via ruil in het bezit kwam van de gehele tiende. Genoemde Willem van Duivenvoorde komen we nog tegen als neef van Reinier (II) van Heemstede, omdat zijn broer Walter of Wouter was gehuwd met een dochter uit het riddermatig geslacht Van Heemstede. "De tak van heer Reinier is uitgestorven in het derde kwart van de veertiende eeuw; gezien de vererving van het Stoopbezit mogen wij aannemen dat het Hoilede-bezit vererfd is op de familie van vaderszijde van Diderik van Hoilede. Dit moet de groep zijn van Didderik van Hoilede heer Niclaisz. Heer Niclais en heer Reinier mogen wij voor broers houden, die beiden hun oudste zoon en leenopvolger naar hun vader hebben genoemd, die dus Didderic van Hoilede moet hebben geheten. Heer Niclais en heer Reinier moeten geleefd hebben onder graaf Willem II, Rooms koning van 1247 tot 1256, hun vader tijdens graaf Floris V (1222-1234). Het is mogelijk dat beide broers behoord hebben tot het gevolg van ridders voor de Roomskoning, evenals heer Vranke Stoop. Alledrie hebben op hun leengoederen een klein stenen

kasteel, bestaande uit een woontoren op een kleine kunstmatige heuvel, de van Hoiledes Holy en de Juffer Aechtenwoning, Stoop het huis te Hillegersberg. Het archeologisch onderzoek geeft een datering in het tweede en derde kwart van de dertiende eeuw" (C. Hoek) (14). Reinier (1) en zoon F/oris van Heemstede Blijkens een oorkonde die zich bevindt in het archief der Hollandse Leen kamer (Algemeen Rijksarchief) en als afschrift in het heerlijkheidsarchief van Heemstede (Gemeentehuis) is bewaard gebleven (5) schenkt Margaretha, gravin van Holland, op 7 september 1346 aan ridder Gerrit van Heemstede de hoge rechten (jurisdictie) binnen de uiterste grachten van het Huis te Heemstede. In deze charter die in Sint Geertruidenberg is bezegeld staat letterlijk dat het ambacht Heemstede "Reynier van Heemstede syn vader van der Graeffelyckhede van Hollandt te houden plach". Zonder een verdere naam te noemen is er voorts sprake van dat belening is gebaseerd op "enen brieven van den Grave Florens die hy overleverd onsen lieven Broeder daer God die ziele off hebben moet". In deze oorkonde alsmede die van één dag eerder (de eigenlijke belening) is tevens sprake van "vive ende viertigh mergen landts

gelegen in den Ambachte van der

Liere" Dr. J.G.N. Renaud (6) maakte in 1952 in een VOHB-uitgave - op grond van bronnenuitgaven van P.L Muller (7) en Maria Muffer (8) melding van het gegeven dat Reinier van Heemstede, voor april 1304 overleden, niet dezelfde kan zijn als de vader van Gerrit van Heemstede, ook Reinier geheten, welke vermoedelijk eind 1345 of begin 1346 is overleden en was gehuwd met ene vrouwe Beatrise uit een tot op heden niet geïndentificeerd geslacht Om het onderscheid duidelijk te maken zal worden gesproken van Reynier (I) en Reynier (II). In drie acten van de abdij van Rijnsburg - een voorname geestelijke instelling in de middeleeuwen - uit 1304, twee van 12 april en één van 20 mei, wordt het volgende bericht Werner van Sedehem, van de orde der Eremieten van Sint Augustinus, executeur voor de inzameling van tienden voor het Heilig Land in het diocees Utrecht, verklaart dat de "Vrouw van Heemsteden" als afkoop voor de kruistocht 20 hollandse ponden heeft gestort bij de abdis voor de vader van haar echtgenoot "wijlen Reynerus van Heemsteden, ridder". Bovendien kocht zij de "verplichting" af voor diens zoon, haar echtgenoot, Floris van Heemstede. De tweede en derde charter zijn bezegeld door Werner van Sedehem, 15

alsmede Wilhelmus, prior der Predikheren in Zierikzee en Reynerus, prior van dezelfde orde in Haarlem. Deze Reinier (1), die in de tweede helft van de dertiende eeuw leefde, is naar mag worden aangenomen door graaf Floris V met de ambachtsheerlijkheid Heemstede beleend en is mogelijk dezelfde als Reinier van Holy dan wel een zoon en afkomstig uit het Vlaardingerambacht In een publikatie van Th. van Riemsdijk (9) uit 1908 maakte deze melding van een ten dele verloren inventaris van graaf Floris V, waarin Reynier van Heemsteden werd genoemd in een aangehecht stuk dat thans ontbreekt, omdat tengevolge van gebruik en inbinden sommige bladen verloren zijn gegaan. Deze Reinier van Heemstede "hout sonder hantvesten" land te "Heylegheloe ende tot Limmen", waarvoor hij een tiende schuldig is van l.s. {=50 schelling of stuivers) en voorts te "Hilleghen en Arlenderveen beneden Hazepad" Hier is sprake van allodiaal ofwel niet leenroerig goed in Rijnland (Hillegom en Aarlanderveen) en Kennemerland (Heiloo en Limmen), dat blijkens het register van graaf Floris V (tevens?) in 1284 is beleend aan heer Gerrit Dever uit Lisse (10). Een zoon, Gerrit (11) Dever, huwde in 1330 met Clara van Heem16

stede, dochtervan Reinier(11) van Heemstede en uit het archief van de Leenkamer Holland blijkt dat voormelde landerijen Dever-leengoed zijn gebleven. "Op S. Symon ende Judendagh van het jaar 1130 bevestigde graaf Willem III de liftocht van Clara van Heemstede, door Gherrit die Evere haar gemaakt Jonkvrouwe Clara zou als zodanig de beschikking krijgen over de helft van de tienden in Aarlanderveen boven den Hasenpade, die oude Gheret Dever besad. (Dit Hasenpad, ook Hase Padt, Hazeweghe of Aewegh genoemd, vormt de scheiding tussen Aarlanderveen en Nieuwkoop). In de

zomer van 1332 ging Gherit die Ever de lijftocht geheel wijzigen. Deze bestond nu uit: 1. vijftien pond hol(lands) sjaers

uijt der tiende tot Arendervene beneden den Haseweghe. 2. Item vijftien Scel(lingen) Hol(lands) sjaers tote Helleghem (Hillegom), 3. Item tote Heylicheloe ende Limmen vijftich scel(lingen) Hol(lands) sjaers, van boddinc ghelde (=een soort periodieke belasting. H.K.) ende omme derde jair achte ponde ende tien scel(linge}Hol(lands)"{H). Voorzover kon worden achterhaald komt de plaatsnaam Heemstede tot 1304 nog voor in hooguit drie a vier charters, veelal ten aanzien van gron do verdracht. De oudste vermelding dateert van 1284 toen Willem Dirkszoon (aldus het register van graaf Floris) ofwel Willem Badelogenzoon van Heemstede (zoals vermeld in de Teylingse lijst nr. 10) van de heer van Teylingen een derde van de koren- en vlastienden van Heemstede ontving. In de archieven der abdij van Rijnsburg is in 1295 sprake van een juridische uitspraak gedaan op Hemestedevelde (zie van Mieris, deel III, blz. 473), waarbij ambacht tiende en bezit van het veen de Gheer tussen Aalsmeer en Calfsloe, aan het godshuis van Rijnsburg

door de graaf werd toegewezen (12). Voorts is op 21 oktober 1303 door ridder Claes van Putten verlijd aan Claes van Egmond met zijn woning en land in Heemstede, na opdracht daarvan door de graaf. Nicolaas III,

van Putten (in 1311 overleden), heer van de uitgestrekte heerlijkheid putten - in 1294 met Strijen verenigd - beschikte behalve in Heemstede o.a. ook over goederen in De Lier, Zoeterwoude en Assendelft "Het oude kerkhof' waarvan sprake is in een Haarlemse oorkonde uit 1303, evenals de legendarische slag aan het Manpad in 1304 laten we dit bestek buiten beschouwing. De oudste overgeleverde oorkonde waarin Bennebroek genoemd wordt dateert van zaterdag naStMargrietendag(18 juli) 1327 toen dankzij de graaf 8 morgen land in het bezit kwam van Jan en Hugo ver Badelogenzonen. "Bennebrouc" of Bene Brouck" was de benaming in de late middeleeuwen van de broek- of veenlanden van de Zandlaan aan de grens van Hillegom tot aan het Huis te Heemstede toe. Tot de verzelfstandiging na het overlijden van Adriaan Pauw lag het centrum van Heemstede ter hoogte van De Glip. Zijn Reinier l en Floris van Heemstede nauwelijks met naam bekend, aanzienlijk beter zijn we geïnformeerd over Reinier II van Heemstede, in 1315 nog schildknaap, inhoudend dat hij toen nog niet de ridderslag ontvangen had, welke tevens voorkomt in over-

geleverde acten uit circa 1320 (2x), 1322 (2x), 1324, 1330, 1339. Voorts na zijn overlijden in charters uit o.a. 1346 en 1362. "Strikt genomen staat niet vast dat 17

Reinier, cnape in 1315, een zoon is van Florentius. Hij zou ook wel een broeder kunnen zijn. Aannemelijker schijnt het evenwel, hem te houden voor een kleinzoon van Reynerus, ridder" (Renaud; zie noot 6). Deze Reinier II, vader van heer Gerrit en Jan, bottelier aan het Grafelijk Hof had bovendien twee dochters, die met telgen uit belangrijke Hollandse geslachten zijn gehuwd, namelijk Clara met Gerrit Dever en Machteld met Willem Cuser, bastaardzoon van graaf Jan II.

morgen land "westwaert van onsen (te weten heer Janss) huise in den ambachte van der Wateringhe", om precies te zijn in de Haetskamp, gelegen in het ambacht van Wateringen en het Haagambacht vermoedelijk resten van het bezit der vroegste heren van Holy (1281) (15). Ongedateerd, maar vermoedelijk uit omstreeks 1320 ten tijde van graaf Willem III, stamt de volgende charter waaruit evident blijkt dat via zijn voorgeslacht in Holy Reinier land bezat in het nabijgelegen De Lier. De letterlijke tekst luidt: "Reynyr van Heemsteden (droech) Reinier (II) uan Heemstede heeft vpghedreghen minen here den grave Willaem, twaelf morghen Tot het beroemde geslacht Van lands legghende jn de Lyre van Wassenaer hoorde Wouter of Wolter wilken Xij morghen so sijn gheleghen van Duivenvoorde. Hij en zijn vij morghen daer Vranke Jans s. vp broer Floris worden als overleden sit ende die nortside beleghen vermeld in 1309 (Van Mieris, II, heeft Reynyr selve ende die zuutside pagina 84). Hij zou volgens Obreen Floris Adderop (16), Jtem die vijf (13) kinderloos overleden zijn om- morghen heeft beleghen Wouter streeks 1301 na gehuwd te zijn Groot Arnds s. an die oostside geweest met een dochter uit het ende Hanneken Jacobs zone ande huis van Heemstede Deze familie- westside, ende Hanneken Jacobs s. relatie wordt bevestigd in drie vander Hoeuve ande Zuudside acten uit 13 juni en 8 augustus ende die wech ande nortside" (17). (14), waarin cnape Reinier van Rond de Haarlemmermeer vormHeemstede en zijn neef ridder Jan den Nieuwerkerk, Rietwijk, Vijfvan Duivevoorde optreden als erf- huizen en Schalkwijk lange tijd één genaam van jonkvrouwe Elsebien, ambacht, begrensd door o.a. de de zuster van heer Jan. Als erf- banne van Heemstede aan gene genamen verkochten zij via de zijde van het Spaame. Op 7 sepschepenen van Den Haag voor tember 1320 kreeg Reinier van twaald pond aan de Commandeur Heemstede ten eigen en hij zou van Sint Jan te Haarlem o.a. elf ander goed opdragen: 13 maden 18

land in Schalkwijk in het ambacht van heer Gerard van Heemskerk, genaamd Wielands waard (18). In 1322 ontmoeten we dezelfde Reinier in twee verschillende omstandigheden. Via de heren van het geslacht Van Haarlem ontving hij in dat jaar in achterleen de halve grote tiende van Assendelft (19). Datzelfde jaar staat Reinier geregistreerd als een van de leenmannen van graaf Willem III. Floris van Heemstede zal overleden zijn en Reinier (II) als opvolger met Heemstede beleend. In een acte in Den Haag uitgegeven, gedateerd l augustus 1322, komt Reinier van Heemstede voor onder de borgen van Floris van der Bouckhorst bij het huwelijk van zijn dochter Agnies met heer Jan van der Dussen (20). De vier genoemde edellieden zijn vrienden van de ouders van het bruidspaar en naast Reinier komen we ridder Dirk van Zuidwijk, Jan van Polanen en Willem den Camerlinc tegen. In het Repertorium op grafelijke lenen (21) wordt in 1324 melding gemaakt van 4,5 morgen land in Escamp (Haetscamp?) in het Haagambacht in bezit van Baarte, dochter van wijlen Gijsbcrt Coek, westwaarts begrensd door land van Reinier van Heemstede. Mogelijk gaat het hier om resten van dezelfde grond 28 morgen groot die Dirk van Holy in 1281 ontving, ten eigen ruil van o.a. 18 morgen naast zijn Huis van Berge (=Hilligers-

berg, strekkende van de Rotte tot aan de Broekse Vliet) (22). Van fyeinier, gehuwd met Beatrise, zijn tenminste vier kinderen bekend, van wie de vermoedelijk oudste zoon Gerrit hem in 1346 opvolgde als ambachtsheer van Heemstede. Van zoon Jan van Heemstede is bekend dat hij een funktie aan het grafelijk hof vervulde als bottelier ofwel proviandmeester. In 1339 ontving deze van graaf Willem IV het recht van visserij in de Boekelsluis te Akersloot Na de dood van zijn vader Reinier wordt hij bovendien genoemd in verband met de halve grote tiende (een deel van de tijns) te Assendelft Clara van Heemstede, Reiniersdochter, is in 1330 gehuwd met Gerrit (Gerard) Dever. In datzelfde jaar bevestigde graaf Willem III de lijftocht van Clara, door Gerrit die Evere uit Lisse haar gemaakt (23). In 1339 (her)trouwde Willem Cuser met Machteld, dochter van Reinier van Heemstede, die hij in november van dat jaar lijftocht aan zijn huis te Schoten en zijn andere goederen. De bedoelde acte vangt als volgt aan: "Willem, Grave van Henegouwe, enz. maken cond alle luden, dat Willaem die Cuser, onse neve, quam voir ons, ende makende met onser hand Jonkvrou Machtelden, Reyniers dochter van heemstede, sine wive, tot hare lijftochte vijftich pond Hollants (...)" (24). 19

Deze lijftocht hield het vruchtgebruik van o.a. het huis te Schoten (=huis te Cleeff) in, dat Willem Cuser voor haar bestemde indien hij vóór haar zou sterven. Machteld overleed echter jong en Willem Cuser is ten derde maal gehuwd. Schoten is in 1355 in leen gekomen aan Coen Cuser, een zoon uit zijn eerste huwelijk Eerder, namelijk op 7 april 1342 oorkondde Willem Cuser, als rentmeester van Kennemerland, de verkoop van land in Heemstede (25). Zoon Gerrit, voor de eerste maal genoemd in een acte uit 1344 steeg hoog in aanzien en maakte een aantal jaren deel uit van de Grafelijke Raad als zegelaar. Hij is in 1346 zijn overleden vader Reinier opgevolgd als Heer van Heemstede. Gerrit ofwel Gerard van Heemstede zegelde in 1347 met "Heemstede". Dit wapen is het

volle wapen van zijn voorgeslacht "Holy" slechts met het verschil dat het zilveren veld hier hout is (verge20

lijk het zegel van Dirk van Holy aan charters van 1346 en 1347 der abdij van Leeuwenhorst).

Zijn moeder Beatrise (Beatrijs) wordt ook na het overlijden van haar echtgenoot nog in diverse charters genoemd, o.a in 1351 en 1355. Zij heeft haar man kennelijk lang overleefd. Op l februari 1362 regelde haar zoon Gerrit dat huis met hofstede, in het bezit van Hillegond van Baeckenesse te Heemstede, voor 40 schelling per jaar haar leven lang woonstede zal zijn van Vrouwe Beatrise en na haar dood zal komen aan de kapelrie van de pastoor in Rijnsburg. De voornaam Reinier wordt niet meer gebruikt Na Gerrit zijn achtereenvolgens Jan (1), Jan (II), Gerrit (II), Jan (III) eigenaar geweest van Huis en Ambacht van Heemstede tot 1473. Dertien jaar later volgde de vermogende Vlaming Roeland Ie Fèvre, gehuwd met erfdochter Hadewy van Heem-

stede. Na Jan Ie Fèvre, die zich Heerlijkheid Heemstede voor noemde Van Heemstede, volgde 18.000 gulden verkocht en formeel kleinzoon Roeland, die evenals zijn 5 jaar. later gaf Roeland moegeovergrootvader Jan van Heem- streden zijn verzet op, waarmee de stede (III) grote schulden maakte. band tussen het Huis te HeemTot schande van zijn familie legde stede en de nakomelingen van het de deurwaarder in 1545 beslag op roemrijke geslacht van Heemstede, zijn landen, huis en hofstede van gesproten uit Holy, in vrouwelijke Heemstede. Eerst in 1552 is de lijn voor immer is verbroken. Noten ( 1) Aangetoond is dat de feitelijke toestemming voor een parochie met eigen zielzorg nimmer is verkregen van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, noch van de geestelijkheid in Haarlem, zodat de kerk gewijd aan de Heilige Maria feitelijk een kapel bleef voor de eredienst, met een kapelaan echter geen pastoor omdat Heemstede, evenals o.a Aelbrechtsberg, Zandvoort en Spaarndam deel uitmaakte van de Sint Bavoparochie te Haarlem, Zie: H. Bruch, de kerk op het Dorpsplein te Heemstede. In: Haerlem jaarboek

1986. 1987, blz. 47-58. ( 2} Holy dient niet verward te worden met het dorpje Holysloot onder Durgerdam/Ransdorp, sedert 1920/1921 gemeente Amsterdam, gelegen aan de Holysloter Die op de grens van Broek in Waterland. ( 3) P.J. Westerdijk, De voormalige ridderhofstad Holy in Vlaardinger-Ambacht In: Midden Delf-krant, 3e jaargang, nr. 2/3, 1979. ( 4} C Hoek, Twee middeleeuwse hofsteden in Vlaardingerambacht In: Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie, 22ste deel, 1968, blz. 124-159. ( 5) Vermelding in oorkonde de dato 6 september 1346 Hollandse Leenkamer, nr. 49, f 71v-72r (Algemeen Rijksarchief-Den Haag). In gemeentearchief Heemstede: Van Doorninck, nrs. l en 2. Belening is voorts vermeld door J.G. Kruisheer, De oorkonden en de kanselarij van de graven van Holland tot 1299; deel 2 (1971), regest nr. 921 (bladzijde 1296). ( 6) J.G.N. Renaud, Het huis en de heren van Heemstede tijdens de middeleeuwen. VOHB, 1952, blz. 36. ( 7) RL Muller, Regesta Hannonensia; lijst van oorkonden betreffende Holland en Zeeland (1299-1345). 's-Gravenhage, 1881, blz. 11. ( 8) Bronnen van de geschiedenis der abdij Rijnsburg; uitgegeven door Maria Huffer. Eerste deel, 1ste stuk 's-Gravenhage, 1951, bladzijde 56-57. ( 9) Th. van Riemsdijk, De tresorie en kanselarij van de graven van Holland en

Zeeland 1908, blz. 586. 21

(10)

Nadien komen we deze goederen enkel nog tegen als Dever-leengoed Terzijde wordt vermeld dat de heerlijkheid Aarlanderveen in de zestiende eeuw via Roeland Ie Fèvre in het bezit kwam van diens kinderen Jan,

(11) (12)

Francois en Roeland van Heemstede. A.M. Hulkenberg, Het huis Dever te Lisse. Zaltbommel, 1966. Eén betekenis van Heemstede is blijkens middelnederlandse woordenboeken: de plaats waar het gericht over bijzondere landsaangelegenheden gehouden wordt en ook de terechtzitting of rechtbank In mijn artikel: "De

oorsprong van Heemstede" (Nieuwsbrief VOHB, nummer 56,1988) heb ik als mening uitgesproken, dat in middeleeuws Heemstede geen gerechtelijke uitspraken plaatsvonden, welke veronderstelling op grond van bovenstaande moet worden gecorrigeerd. Hemestedervelde (Heemstederveld) komt in 15e - 18e eeuwse charters talrijke malen voor, omdat het ten dele bezit was van de ambachtsheren van Heemstede. Blijkens de "enqueste" van 1514 betrof het onafgezande duingronden, dus van mindere kwaliteit en niet als cultuurgrond in gebruik. De acte van 1295

is de enige waarin sprake is van een plaats alwaar een gerechtelijke uitspraak geschiedde.

(13) (14)

(15)

H.GA Obreen, Geschiedenis van het geslacht van Wassenaer. Leiden, 1903, blz. 78. WA Beelaerts van Blokland, Jongere takken van het geslacht Van Wassenaer, vóór 1300 daaruit voortgesproten. In: De Nederlandsche Leeuw, november 1922, nummer 11, kolom 298-309. Mogelijk teruggaande tot het voorgeslacht Van Hoylede hebben de Heren uit het Huis van Heemstede een eeuwenlange band onderhouden met Wateringen, eertijds met 1208 morgen een omvangrijk ambacht in

Delftland, grenzende aan Haag-ambacht, Rijswijk en De Lier. In 1470 droeg heer Jan van Heemstede de helft van een korentiende in Wateringen over aan Lodewijk van Gruithuizen en stelde zijn huis te Heemstede als onderpand. Op 12 oktober 1626 liet Adriaan Pauw op aanwijzingen van Dominicus van der Houve, secretaris van Wateringen - die Pauw in 1638 naar Heemstede haalde om secretaris van de Heerlijkheid te worden - een

gekleurde kaart maken van twee percelen vicarieland, behorende tot de kapel gefundeerd op het Huis te Heemstede. Het ene stuk land groot 6 morgen 97 roede, het andere 3 morgen 15 roede. Ruim een eeuw vóór reeds genoemde Jan van Heemstede, namelijk op l

februari 1362, had heer Gerrit van Heemstede Jan Boenensz., de "parochiepaepe" te Rijnsburg met de opbrengst van 3,5 morgen land begiftigd, die Jan Haege in pacht hield Uit de oorspronkelijke acten in het

gemeentearchief (Van Doorninck nrs. 412 en 416) blijkt dat van de vicarie of capelrie (bestemd voor het levensonderhoud van de geestelijke) 2 heilige missen in de slotkapel Sint Nicolaas te Heemstede gecelebreerd moesten worden en voorts, dat reeds de ouders van Gerrit, heer Reinier en vrouwe Beatrise over dit grondgebied de opbrengsten afdroegen. De goederen der 22

kapelrie zijn in 1362 vermeerderd met o.a. 2,5 morgen land in Wateringen,

verhuurd aan Amt Sluter. uit welke opbrengst jaarlijks 40 schellingen moesten gaan naar de kerk van Wateringen die Jan van Duivenvoorde, oom van Gerrit van Heemstede, bevestigd heeft (16) (17)

Deze vicarie is in 1626 door ambachtsheer Adriaan Pauw, die andere belangen had dan de katholieke kerk te dienen, afgekocht Een familielid Wouter Adderop was omstreeks 1349 schepen in Delft S. Muller Hz., Het oude register van graaf Florens. In: Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap, 22ste deel, 1901,

blz. 282. (18) (19)

Ons Voorgeslacht, 1990, blz. 68-69. J.C. Kort, Het archief van de heren van Haarlem (1254-1321).

's-Gravenhage, 1976, bladzijde 7. (20)

F. van Mieris, Groot Charterboek der Graaven van Holland, II, bladzijde

296. (21)

J.C Kort, Repertorium op grafelijke lenen van 's-Gravenhage 1281-1650. In: Ons Voorgeslacht, 1985, blz. 19-20.

(22) Ons Voorgeslacht. 1985, bladzijde 14. (23) AM. Hulkenberg, Het Huis Dever te Lisse. Zaltbommel, 1956. Van heer

(24) (25) (26)

Gerard Dever en vrouwe Clara van Heemstede zijn 4 kinderen bekend. Op de eerste plaats zoon Reynier, die in het leenboek der Abdij van Egmond zelfs Reynier van heemstede heer Gherit Everssoon wordt genoemd. Een der dochters Lysebeth huwde in 1358 met Jan Aernt van Bennebroek, zoon van ridder Jan Sceven met edelmanswoning binnen de vrijheid van Haarlem en grondbezit in Bennebroek F. van Mieris, Groot Charterboek der Graaven van Holland, II, bladzijde 625. P.L Muller, Regesta Hannonensia. 's-Gravenhage, 1881, blz. 282. P.N. van Doorninck, Inventaris van het archief van de heerlijkheid

Heemstede. Haarlem, 1911, blz. 132-133. Hans Krol

23

fragmentgenealogte I VAN HOYLEDE

heer Reinier (broer van heer Nicolais) Didderic van Hoylede (1269/1284) x (voor 1269) Margriet heer Vranc Stoopdochter

heer Vranc van Hoylede (1300/1344) x verAlide (kinderloos)

N.N. | Dirc uan Hoylede (1346/1351) x Alide van Rollant x Ymre van Hoylede (1366) l Dirc van Hoylede (1366)

fragmentgenealogie H VAN HEEMSTEDE

Reinier van Hoylede alias Reinier van Heemstede (vóór 1296 met Heemstede beleend; vóór 1304 overleden) Floris uan Heemstede (vermeld in 1304)

x N.N. "Vrouwe van Heemstede"

N.N. van Heemstede x Wouter van Duivenvoorde (ca. 1301 overleden) (kinderloos)

Reinier van Heemstede (eerste vermelding 1315; overleden vóór 1346) x Beatiice es "••.

Gefrit (heer van Heemstede 1346; overleden circa 1375) x!350 Maria van Polanen 24

Clara x circa 1350 Gerrit Dever

Machteld x!339 Willem Cuser

Jan (bottelier van het Grafelijk Hof)

Impressies van een openbare verkoping in de Herberg Het Bonte Paard Het was een mooie zomeravond in de maand Augustus in het jaar 1800. De Kastelein van de Herberg HET BONTE PAARD, Cornelis van Chaze wreef in zijn handen, en mompelde in zichzelf, het zal wel druk worden vanavond, en spoelde eens extra de glazen schoon. Rond om de klok van 7 uur kwamen de kopers binnen, en bestelden maar meteen een beste borrel. Ook de Schout & schepenen van Berkenrode & Heemstede waren aanwezig (Heemstede & Berkenrode waren twee afzonderlijke Heerlijkheden). Ook de Bleekersknechten en de meiden kwamen een kijkje nemen. Vele kooplieden spraken met elkaar over de gebeurtenissen van het dorp. In een open sjees kwam Notaris Willem Dolleman aan. Hij wenste iedereen een goede koopavond, en las de voorschriften van de koop voor. 5 Cent voor de schaalarmen, van de beide Heerlijkheden, en de koop wordt gedaan met de palmslag, mocht dit niet gebeuren, dan gaat de koop niet door. De goederen komen van de personen die de laatste tijd zijn overleden, van lampetkan tot aan de tafel van Marie werd er verkocht

Rondom de klok van 9 uur hield de notaris een korte pauze, en bestelde een borrel. Het was druk bij de tap, de één na de andere bezoeker bestelde wat Maar onze Veldwachter maande ieder tot rust, en riep CORNELIS HEEFT NOG MEER DRANK, WAT JULLIE NIET OP KUNNEN. Rondom de klok van 21.30 ging de Notaris over tot de verkoop van 3 panden. Het eerste pand, een huis staande aan de Zandvaart. Wie van de Heren doet een bod? Arie Hoogland bracht een bod uit van ƒ 75.00. Maar Dirk van der Aardweg zei, "Arie dat is veel te laag en dat bod moet hoger". Pieter van der Eijk zei "Arie je kunt er naast nog een volkstuintje op na houden, en trok stevig aan zijn sigaar. De veldwachter maande voor de tweede keer ieder tot rust Simon Langeveld deed een bod van ƒ 100.00. De Notaris zei één

maal ander maal, iedereen hield zijn mond. Niemand meer zei de Notaris, dan is dit pand verkocht aan Simon Langeveld Geluk er mee, Simon, zei de Notaris. Toen

werd het tweede pand in de veiling gebracht Het pand stond naast het 25

voorgaande. Anna van Steenderen een pittige vrouw, die iedereen kon, deed een bod van ƒ 85.00. Dirk van der Aardweg zei, Anna dat is te laag, en hij deed een bod van ƒ 95.00. Pieter van der Eijk mompelde in zichzelf, dat is geen prijs, voor zo'n best huis, en joeg de prijs op naar ƒ 120.00. Maar Arie Hoogland joeg de prijs op naar ƒ 149.00. Iedereen schrok hier van, en de Notaris riep, NIEMAND MEER DAN ƒ 149.00 één maal andere maal, niemand meer, verkocht aan Arie Hoogland. Geluk er mee Arie, zei de Notaris. Na afloop bleven enkele kooplie-

den nog wat na, ook onze veldwachter want die moest de orde handhaven. Een der Kooplieden gaf een rondje weg, en er werd nog wat nagesproken over deze veiling. En zo werd het de Klok van 10.30 en iedereen keerde huiswaarts. Maar onze veldwachter had een beste slok op, en moest zijn rondje nog lopen. Of hij dat heeft gedaan vertelt de historie niet Al spoedig lag hij in zijn bed, en zonk in een diepe staap, en dacht was het maar elke avond een openbare verkoping. AH. Suerink

Van het bestuur Pand Schoenreparatie Kaptein

Het Bestuur heeft een schrijven gericht aan de leden van de Gemeenteraad te Heemstede, waarbij zij pleit voor het behoud van het pand van Schoenreparatie Kaptein aan de Raadhuisstraat nr. 78 (Oostzijde) te Heemstede. Het pand staat in een authentiek rijtje huizen dat mede de Raadhuisstraat zijn eigen karakter geeft Bovendien heeft het pand een gaaf en beeldbepalend karakter. Reeds in 1976 heeft de VOHB in een rapport voor de gemeente Heemstede, over dit 26

pand geschreven: "In het brede gedeelte valt de schoenherstellerij van Kaptein direct op, een onder alle omstandigheden te behouden pand". Nu is het wachten op het standpunt van het gemeentebestuur. Reactie naar aanleiding van over-

leg Wethouders Het Bestuur heeft van het overleg met de wethouderrMous en Beets op l oktober 1992 (zie vorige Nieuwsbrief, pag. 127) een uitvoerig schrijven van de directeur

Sector Welzijn ontvangen. Het belangrijkste onderwerp betreft het tegeltableau van de voormalige Wasserij Peeperkorn aan de Blekersvaartweg. De gemeente adviseert behoud van het tableau in de bestaande gevel met sloop van de rest van het gebouw. Door handhaven van deze gevel met tableau zou tevens aan de wens van VOHB voor een blekersmonument zijn voldaan. Verder is ingegaan op het blootleggen van de ruïneresten van het Oude Slot de renovatie rond de boom op het Wilhelminaplein en de aankleding van de gevel en buitenruimte van restaurant Pandahof. Het Bestuur is de Gemeente bijzonder erkentelijk voor deze uitvoerige reactie.

Villa Eikenrode Het Bestuur heeft gemeend het verzoek van advocaat mr. J. K Gaasbeek te moeten ondersteunen om via de hoofdofficier van Justitie strafrechtelijk beslag te leggen op villa Eikenrode en het bijbehorende terrein. Dit om te voorkomen dat bewijsmateriaal verdwijnt over de vernielingen in het onlangs afgebrande pand. Tevens wordt gepleit voor een zo onafhankelijk mogelijk onderzoek naar de oorzaak van de brand. Nadat de hoofdofficier van Justitie niet op dit verzoek was ingegaan, heeft de heer Gaasbeek bij het Gerechtshof te Amsterdam een zogeheten "beklagschrift" gevraagd Dit beklagschrift is eveneens door de VOHB, alsmede door andere oudheidkundige Verenigingen ondersteund. J.O.

Studiedag Lokale Geschiedenis De Stichting Regionale GeschiedbeoefeningNoord-Holland heeft tot doel de beoefening van de lokale en regionale geschiedenis in de provincie Noord-Holland. Het organiseren van een jaarlijkse his-

torische dag wordt als een van de belangrijkste activiteiten beschouwd Na de historische markt vorig jaar in Hoorn, werd dit jaar op 31 oktober te Beverwijk een studiedag gehouden. Twee bestuursleden 27

van de VOHB hebben de ochtend van de studiedag bijgewoond Hierna volgt een korte weergave. De opening van de studiedag vond plaats door de voorzitter van de Regionale Stichting de heer prof. dr. G.J. Borger. Hij wees er in zijn openingswoord op dat in 1993 een besluit moet worden genomen over voortzetting van deze Stichting. Spreker adviseerde de aanwezigen om via de plaatselijke en provinciale politiek de activiteiten van de Stichting onder de aandacht van de politici te brengen en daarvoor steun te vragen. Verder wees hij op het onlangs uitgebrachte Structuurschema "Groene Ruimte". Volgens de voorstellen in deze nota kan er veel veranderen in Noord-Holland Dit kan invloed hebben op de kwaliteit van de woonomgeving. Hierna hield de heer dr. D.J. Noordam, verbonden aan de Universiteit van Leiden een inleiding over

"Wetenschap en lokale geschiedenis". Zijn proefschrift over Maasland in de 18e en begin 19e eeuw geldt als een voorbeeld-studie op het gebied van de lokale geschiedenis. Spreker wees duidelijk op het onderscheid tussen professionele- en amateurhistorici. Bij bepaalde onderzoeken bestaat contact tussen beide groepen historici, zoals bij het onderzoek naar criminaliteit in Leiden. Daarna was het woord aan Henk Schoort. Hij kreeg enkele jaren 28

geleden een eredoctoraat voor zijn onderzoek naar de vorming van het Noord-Hollandse landschap. Spreker begon zijn verhaal met de slogan: "Historie begint bij de mensen". Hij wees verder bijv. op de opbouw van de dijken van de Waddeneilanden. Als de bewoners het arm hadden, werden de dijken verwaarloosd. Spreker adviseerde amateur-historici bij beoefening van lokale geschiedenis het materiaal systematisch te verzamelen en goed op te slaan. Met behulp van een goede begeleiding kan het worden uitgewerkt Tenslotte behandelde dr. Harry Gras, provinciaal historicus van Drenthe de "Dorpsgeschiedenis vanuit de Drentse praktijk". Hij wees erop dat de belangstelling voor de geschiedenis van het eigen dorp snel toeneemt Als basis hiervoor geldt de familie-geschiedenis. In Drenthe is veel onderzoek naar de geschiedenis van de dorpen verricht meestal door amateurhistorici. Daarbij werd onderzoek verricht naar de bewoners, de

woning en het bezit {met name van het onroerend goed). Hierna volgde discussie. Daarbij

kwam het onderscheid tussen beroeps- en amateurhistorici naar voren. De beroepshistorici houden zich vooral bezig met de regionale geschiedenis, terwijl de amateurs zich richten op de lokale geschiedenis. Ook werd gevraagd naar de toegankelijkheid van het materiaal,

vooral op de Rijksarchieven. De behandeling van de aanvraag voor het inzien van materiaal duurt ongeveer drie weken. Vaak is het gemakkelijker om literatuur via de Openbare leeszalen op te vragen. Na de lunch werden workshops

gehouden over veldnamen, gezinsconstructies en boedelinventarissea Tijdens deze studiedag werd veel informatie gekregen over de lokale geschiedenis. J.O.

Restauratie Oude Kerk in zicht? Een restauratie van deze oude hervormde kerk aan het Wilhelminaplein in Heemstede is op korte termijn noodzakelijk. Dat is de conclusie uit de rapportage van de Monumentenwacht Noord-Holland en uit de door ons gedane onderzoeken. Een laatste raming per maart 1992 door architectenbureau b.n.a. J.H. Schmidt en A.L Lourijsen geeft aan dat alleen voor de bouwkundige restauratie van het kerkgebouw ƒ 1.500.000,00 nodig is. Daarbij is niet inbegrepen de restauratie van het grafmonument van Adriaan Pauw. Ook zijn func-

in 1994 te starten met een eerste fase. Voorwaarde is wel dat de financiering haalbaar wordt Enerzijds is die haalbaarheid afhankelijk van de gemeente Heemstede. We verwachten een toezegging van een doorlopende jaarlijkse subsidie vanaf 1996 tot en met 2016. De voorfinanciering en de naast de subsidie in te brengen fondsen zijn anderzijds zodanig omvangrijk dat het College van kerkvoogden besloten heeft vanaf 1992 gerichte activiteiten voor fondswerving te ondernemen. Ondermeer is daartoe de Stichting Oude Kerk in het leven geroepen,

tionele aanpassingen nodig om de

die naast het organiseren van concerten (het onlangs gerestaureerde fraaie van Bolder-orgel wordt daarbij uiteraard veel gebruikt) ook die fondswerving tot taak heeft De

kerk meer geschikt te maken voor concerten en andere gebruiksmogelijkheden. In goed overleg met de gemeente Heemstede zijn we nu doende een

"plaatje" te maken van de aanpak van de restauratie. Beoogd wordt

acties in 1992 onder gemeenteleden van de N.H. en Geref. kerk hebben ruim ƒ 100.000,00 opge29

leverd. In 1993 wordt o.m. een actie richting bedrijfsleven ondernomen. Graag zullen wij op dinsdag 9 maart a.s. tijdens uw bijeenkomst in de Oude Kerk de voorgenomen restauratie en de stand van zaken toelichten en Uw vragen beantwoorden! Ook wij rekenen op Uw

warme belangstelling voor onze Oude Kerk JA Klok RA penningmeester College van kerkvoogden Nederlands Hervormde Gemeente Heemstede

Monumenten Inventarisatie Project (MIP) De Commissie Karakterbehoud heeft een commentaar opgesteld op het Monumenten Inventarisatie Project (MIP) inzake de gemeenten Heemstede en Bennebroek De MIP beschrijft de periode 1850-1940. Nadeel hiervan is dat een aantal waardevolle objecten van vóór 1850 tussen wal en schip dreigen te geraken. De commissie Karakterbehoud heeft na een grondige inventarisatie zowel in Heemstede als in Bennebroek objecten aan de MIP-Hjst toege-

30

voegd. Verder zijn bij enkele vermelde objecten kanttekeningen geplaatst Het Bestuur is de Commissie Karakterbehoud bijzonder erkentelijk voor dit stuk gedegen werk Het Bestuur heeft het commentaar op de MIP verzonden aan het Provinciaal Bestuur van Noord-Holland te Haarlem, met afschriften aan de Colleges van B en W. van de gemeentes Heemstede en Bennebroek

Lezing 9 maart 1993 Het bestuur nodigt U allen uit tot het bijwonen van een speciale avond in de Oude Kerk aan het Wilhelminaplein te Heemstede. Op dinsdagavond 9 maart zal een lezing worden gegeven over Nicolaas Beets, dichter en predikant Nicolaas Beets, geboren te Haarlem was in de vorige eeuw een aantal jaren predikant te Heemstede. Deze lezing zal gegeven worden door Ds. E. Sneller en met hem zullen wij een kijkje nemen in de konsistoriekamer, waar Nicolaas Beets vele uurtjes heeft doorgebracht

In de pauze zal de koffie gratis zijn. Na de pauze zal er iets verteld worden over de restauratie van de kerk en het grafmonument van de familie Pauw. Het gerestaureerde Bolder-orgel zal bespeeld worden en ook daar zal iets over verteld worden. U bent van harte uitgenodigd om ook Uw familie en vrienden als introducé mee te brengen. Tot ziens op 9 maart

Namens het bestuur Mevr. LM. 't Hooft-v.d. Linden

31

Jaarprogramma 1993 9 maart

16 mei tot 4 juli

: Lezing door Ds. E. Sneller over Nicolaas Beets. Ook zal er een rondwandeling plaatsvinden door de kerk en konsistoriekamer, tevens zal het orgel te beluisteren zijn. Plaats: Oude Kerk op het Wilhelminaplein te Heemstede aanvang 20.00 uur.

: Tentoonstelling over de rijke historie van Heemstede en Bennebroek Deze zal door de V.O.H.B. georganiseerd worden in het "Oude Slot". Lezingen, fietstochten en rondleidingen zullen deze bijzondere tentoonstelling verlevendigen. 18 mei : Jaarvergadering 4 september : Excursie naar de Zuidhollandse Eilanden en ontvangst in het Gemeentehuis van Puttershoek 11 september : Open Monumentendag 30 november : Premieavond

32

Nieuwe leden vanaf 5-10-92 tot 10-1-93 HEEMSTEDE

OOSTERHOUT

C Gohrcs-v.d.Woif S. de Bruin G.N. Bettink C.W. v.d. Hoorn P. Krom C Prins B.M.T. Dortland-Bier

J.J. van de Prijt

JA v. Kleef

VOORTHUIZEN M.D. Stolten-Hessels

20e jaargang No. 76 Mei 1993

Bestuur:

G.J. Schuitemaker, voorzitter IJssellaan 7, 2105 VA HEEMSTEDE tel, 023-288916

Mevr. LM 't Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l,

A.J. Olthaar, secretaris Clipper Dreef 82, 2104 WL HEEMSTEDE tel. 023-292824

J.LP.M. Krol, archivaris Joh. Verhulstlaan 26, 2102 XT HEEMSTEDE

K. de Raadt penningmeester

Mevr. H. Nierhoff-Bax Lage Duin 2,

Kerklaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE

2103 GS HEEMSTEDE tel. 023-292631

tel. 023-282977

tel. 023-280641

2121 CG BENNEBROEK tel. 02502-48014

CJ.H.M. van Gasteren, ledenadm. Meer en Boslaan 8 2103 VP HEEMSTEDE

Redactie: H. Huijser C Peper (eindredactie) W. Verspoor

tel. 023-292231 Redactie-adres: Meerweg 6 2103 VC Heemstede

Contributie minimaal ƒ. 17,50

Giro 27.35.06 tn.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede.

Inhoud

pag.

Inhoud

33

Redactioneel

34

Jaarvergadering

35

Financieel verslag

36

Jaarverslag

40

Jaarverslag Karakterbehoud

42

Excursie Puttershoek

45

Tentoonstellingen/lezingen

46

In memoriam

47

Memoires Isabella Deutz-Van Lennep

48

Zuster-/Broederscholen

55

Gedenkstenen Bennebroek

58

Copy voor nummer 73 dient uiterlijk 19 juni

in bezit te zijn van de eindredacteur. 33

Redactioneel In dit nummer een grote verscheidenheid aan onderwerpen. Allereerst de stukken behorend bij de jaarvergadering, waarbij de concepten van de herziening statuten en huishoudelijk reglement. Hierbij sluit goed aan het verslag betreffende inventarisatie van monumenten. Het is een goede gelegenheid eens te bezien waarop de commissie zijn aandacht heeft gevestigd. Een tochtje apart waard! De aankondiging van de tentoonstelling over de rijke historie over beide gemeenten in het'Oude Slot' zal velen deze bestemming doen bereiken. Een facet van de petit histoire leest u in het artikel over de 'Memoires van de Douairiere' waarin een kijkje wordt gegund in het leven

34

van de zogenaamde High Society van weleer. Ontmoetingen met adellijke personen komen hierin voor. Dat rijkdom niet altijd onbeperkt is zal uit de inhoud blijken. De verkenningstocht over gedenkstenen binnen de gemeente Bennebroek wordt voortgezet waarbij talrijke wetenswaardigheden worden vermeld. Een instituut dat nu alweer tot een ver verleden lijkt te behoren was de aanwezigheid van de Zuster/Broeder- Scholen en Tehuizen in Heemstede. Het vastleggen van deze gegevens over vrij jonge geschiedenis is van groot belang. En daarmee onder andere bewijst de Vereniging haar bestaansrecht C. Peper

Jaarvergadering

Dinsdag 18 mei 1993 om 20.00 uur De jaarlijkse algemene ledenvergadering wordt gehouden in de Pau-

wehof, Achterweg 17 (Wijkgebouw achter de Oude Kerk) te Heemstede

AGENDA 1

Opening en mededelingen

2

Verslag van de jaarvergadering van 26 mei 1992. Nieuwsbrief nr. 73 (pag. 75-77); N.B.: Eventuele vragen en opmerkingen, bij voorkeur vooraf bij de secretaris indienen. Jaarverslag VOHB 1992 en Jaarverslag Cie. Karakterbehoud {in

3

dit nummer).

4 5 6 7 8

9 10

Jaarcijfers 1992 en begroting 1993 met Toelichtingen (in dit nummer). Verslag Kascommissie Verkiezing lid Kascommissie Bestuursverkiezing Voorstellen tot wijziging van de Statuten en het Huishoudelijk Reglement van de Vereniging; de concept-statuten en het concepthuishoudelijk reglement worden met dit nummer meegezonden. Desgewenst zal de heer Mr. F. Harm, tevens opsteller van deze bijlagen, ter vergadering een toelichting geven. Rondvraag Sluiting Betreffende punt 7, Bestuursverkiezing: Aftredend zijn de heren G.J. Schuitemaker en C.J.H.M. van

Gasteren; beiden stellen zich herkiesbaar. Tevens wordt voorgesteld het Bestuur uit te breiden met een persoon: voorgesteld wordt als zodanig de heer mr. F. Harm te Heemstede te benoemen. Eventuele tegenkandidaten kunnen tot een dag voor de vergadering schriftelijk bij de secretaris worden opgegeven. Na de pauze: Vertoning van dia's over Wandelbos Groenendaal, door de heer E. Jansens uit Hoofddorp.

KOMT ALLEN DEZE JAARVERGADERING BIJWONEN! Het Bestuur.

35

BALANS PER 31 DECEMBER

1992 ƒ p. m. 561,62 7.491,40 20.084,69 12.653,22 105,30

Activa Voorraad boekwerken Te vorderen interest Debiteuren ABN-AMRO Postbank Kas

Jaarpremiefonds Restauratiefonds

Reserve aankopen archief Crediteuren

ƒ

ƒ

4.895,45 5.000,-2.000.» 23.655,26 3.786,67 1.296,35 262,50

8.006,55 5.000,-3.000,-22.655,26 3.786,67 8.582,05 1.500,90,--

40.896,23

52.620,53

1992

36

Begroot ƒ

118,80 52.620,53

Bestemmingsgiften Vooruitontuangen contributie

Inkomsten Contributie Verkopen Interest Subsidie Heemstede Subsidie Bennebroek

4.087,99 34.073,60 14.340,14

40.896,23 Passiva

Vermogen Waarborgfonds

1991 ƒ p. m

Werkelijk ƒ

1993

1994

Begroot ƒ

Begroot ƒ

14.000 2.000 1.000 2.500 800

18.282,20 19.500 2.129,05 2.000 1.886,07 1.000 2.457,2.500 495,400

22.000 2.000 1.500 2.500 -

20.300

25.249,32 25.400

28.000

Uitgaven Organisatiekosten Huisvesting Ve re n i gi n gskoste n Adm i n istratiekosten

600

-,-

3. 827,75 133,50

2.500 100

Kosten van aktiviteiten Drukkosten Nieuwsbrief .9 .500 Verzendkosten idem 1.400 Historisch Archief 3.000 5. 000 Jaarpremie 500 Evenementen *) Werkgroepen Saldo

22.600 - 2.300

3,.000

3.000 100

100

14,.000 1,.500

12.917 ,69 13 .500 1.392 ,86 1.500 2.198 ,75 3.000 6.144 ,33 5.000 1.475 ,54 500 270 ,-

28.360,42 26.600 1.200

- 3.111 ,10-

*) Inclusief excursie deelnemersgelden

ƒ ƒ

2.258, 10 2.395, -

voordelig saldo

ƒ

136,90

3.000 5.000 1.000 500 -

28 .100 100

Exploitatierekening

Algemeen De werkelijke cijfers wijken in enkele gevallen af van de begroting. Een van de oorzaken is, dat - voor de subsidieaanvraag - de begroting twee jaar

voor het exploitatiejaar moet worden opgesteld. Daardoor zijn niet alle kostenontwikkelingen, bijvoorbeeld de drukkosten van de Nieuwsbrief, te voorzien. 37

Verkopen De totale opbrengst van de verkopen bedroeg Af: als aandeel in de kosten van de premie 1992 Af: inkoop publicaties voor doorverkoop Naar exploitatierekening Interest Ontvangen rente af: naar restauratiefonds

ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ

11.909,05 7.000 4.909,05 2.780,2.129,05

ƒ 2.886,07 ƒ 1.000,ƒ 1.886,07

Huisvestingskosten/Verenigingskosten Het Hildebrandhuis is niet meer beschikbaar voor vergaderingen, zodat nu elders zalen moeten worden gehuurd De ƒ 600 die oorspronkelijk was begroot voor huisvesting dient daarom in samenhang met de toegenomen verenigingskosten te worden bezien.

De totale kosten bedroegen af: bijdrage jaarpremiefonds af: aandeel van de verkoop Naar exploitatierekening

ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ

14.144,33 1.000,13.144,33 7.000,6.144,33

Evenementen Naast de uitgaven en ontvangsten voor excursies, lezingen en de Open Monumentendag zijn er op deze rekening ook de drukkosten, ad ƒ 517,85, van de ledenwerf-folder verantwoord. Werkgroepen Het aantal commissies en werkgroepen binnen de vereniging is de laatste jaren toegenomen. Dit is een verheugende ontwikkeling. Om de kosten van deze activiteiten duidelijk te scheiden van de gebruikelijke verenigingskosten zullen ze in het vervolg afzonderlijk worden vermeld en

(vanaf 1994) worden begroot. De Penningmeester

38

TOELICHTINGEN Balans Bankrekeningen Een belangrijk gedeelte van de beschikbare gelden kon langere tijd worden vastgezet op depositorekeningen; rente 7,5 a 8% per jaar.

ABN-AMRO bank: spaarrekening re ken ing-courant

ƒ 20.000,j___ 84,69 ƒ20.084,69

Postbank:

Leeuwrekening Plusrekening girorekening

ƒ11.500,ƒ 346,47 ƒ___806,75 ƒ 12.653,22

Jaarp remiefonds Voor de jaarpremie 1992 zijn - door een grotere oplaag - extra kosten gemaakt In verband hiermede is ƒ 1.000,- uit dit fonds aangewend als bijdrage in de kosten

Restauratiefonds

Aan dit fonds is ƒ 1.000,- rente toegevoegd. In 1992 zijn geen uitkeringen gedaan. Er is een aanvraag binnengekomen voor een bijdrage in de restauratie van een pand aan Achterweg. Deze restauratie zal in 1993 worden uitgevoerd. Hiervoor zal maximaal ƒ 2.000,beschikbaar worden gesteld. Bestemmingsgiften Deze giften zijn bestemd voor een publicatie over Heemstede tijdens de Tweede Wereldoorlog, die in 1995 verschijnt In 1992 zijn er ter zake reeds uitgaven tot een bedrag van ƒ 203,65 gedaan. Deze zijn op de bestemmingsgiften in mindering gebracht

39

Jaarverslag VOHB 1992 Het Bestuur van VOHB heeft in het afgelopen jaar weer vele activi-

prachtige dia's over kastelen. Een

lag op kastelen, buitenplaatsen en tuinen. Op 25 februari werd 's

aantal dia's waren door voorzitter G. Schuitemaker gemaakt De aanwezigen kregen een goed idee van de geschiedenis en bouwstijlen van

avonds in het Rijksarchief te Haar-

de kastelen.

lem door de Rijksarchivaris van Noord-Holland, de heer dr. H.M. Brokken, een lezing gehouden

Zaterdag 29 augustus vond de jaarlijkse bustocht plaats naar Gor-

teiten ontplooid, waarbij de nadruk

over de Hoekse en Kabeljauwse

twisten met betrekking tot de heren van Heemstede. De inleider wist een aandachtig gehoor te boeien. Zaterdag 9 mei bracht een groot

aantal belangstellenden een bezoek aan het College Hageveld te Heemstede. De heer D. Dekker, voormalig rector van het Seminarie bracht verleden en heden van dit gebouw en de verschillende vertrekken op indringende wijze onder de aandacht van de bezoekers.

26 mei hielden wij onze jaarlijkse algemene ledenvergadering in de

Pauwehof te Heemstede. Tijdens het huishoudelijk gedeelte gaf mevr. drs. K. Bossaers, Consulente Geschiedbeoefening een toelichting op de activiteiten van de Stichting Regionale Geschiedbeoefening in

Noord-Holland. Bij de bestuursverkiezing werd mevr. L 't Hooft bij acclamatie herkozen. Na de pauze gaf mevr. A Bos-Geertsema een

boeiend betoog bij een aantal 40

kum. Na een rondleiding door deze historische stad onder leiding van

G. Schuitemaker, werd met de boot naar Slot Loevestein gevarea Onder deskundige rondleiding werd het Slot bezichtigd. Voor zo'n bezienswaardigheid is een bus dan ook snel gevuld De belangstelling was zo groot, dat een aantal leden per

auto deze tocht meemaakte. Op 12 september vond de Open Monumentendag 1992 plaats. De volgende monumenten waren voor het publiek opengesteld in Heemstede: Meer en Bosch, de Hartekamp en de Oude Kerk. In Bennebroek waren geopend: het Hofje van Verschuer Brants en de N.H. Kerk Verder was een speciale VOHB fietsroute langs de monumenten van Heemstede en Benne-

broek samengesteld. Begunstigd door prachtig weer werd hiervan druk gebruik gemaakt Op 24 november hield de vereniging in de Gereformeerde kerkte

Bennebroek haar jaarlijkse premieavond. Ruim 100 belangstellenden woonden deze avond bij. De eerste exemplaren van de jaarpremie "Heemstede-BerkenrodeBennebroek, drie Heerlijkheden in

Zuid-Kennemerland" werden aan de burgemeesters van Heemstede en Bennebroek overhandigd. Een vijftal auteurs heeft dit nieuwe

geschiedenisboek samengesteld. Na de pauze hield de heer J.H.C Beelen een inleiding over het fenomeen bleken in het oude gewest Holland en in Kennemerland in het bijzonder. Het bestuur vergaderde elf maal. Een groot aantal activiteiten werd voorbereid. Veel aandacht werd besteed aan de voorbereiding van nieuwe Statuten en een Huishou-

delijk Reglement Dit gebeurde met deskundige medewerking van ons lid, de heer mr. F. Harm te Heemstede. Verder werd door een delegatie uit het Bestuur een gesprek gevoerd met twee wethouders, nL mevr. Beets en mevr. Mous o.a. over het behoud van het tegeltableau van Wasserij Peeperkorn aan de Blekersvaartweg. Aan de corsomarkt te Bennebroek op 25 april werd door VOHB met een informatiekraan! deelgenomen. Dit leverde een aantal nieuwe leden op.

Het ledenaantal bedroek per l januari 936 en per 31 december 960. Het "op naarde 1000 leden" kan in 1993 worden waargemaakt Een nieuwe ledenwerffolder werd

in het verslagjaar samengesteld. Het Verenigingsorgaan verscheen in 1992 viermaal met een omvang van 128 bladzijden. De redactiecommisie onder leiding van eindredacteur C Peper, bijgestaan door de heren W. Verspoor en H. Huijser wist ook dit jaar een aantrekkelijk en leesbaar orgaan samen te stellea Als gevolg van o.a. de gestegen drukkosten stelde het bestuur voor de minimum-contributie per l januari 1993 op 17,50 te brengen. Dit voorstel werd op de Jaarvergadering bekrachtigd. De adviescommissie Karakterbehoud was ook dit jaar actief. Voor deze activiteiten wordt naar het jaarverslag in dit nummer verwezen. Het Bestuur is op verzoek van de commissie Karakterbehoud bij de Raad van State tegen de sloopvergunning van Eikenrode in

beroep gegaan, echter zonder succes. Twee bestuursleden namen in het najaar deel aan een studiedag van de stichting Regionale Geschiedbeoefening in Noord-Holland.

J. Olthaar

41

Jaarverslag 1992 van de Commissie Karakterbehoud De samenstelling van de com- zullen worden bevonden om tot missie werd door enige mutaties rijksmonument te worden aangegekenmerkt Zo zag de heer Th. wezen. Onder de geïnventariseerDekker zich genoodzaakt te be- de objekten bevindt zich trouwens danken wegens drukke bezighe- het merendeel der eerder als zoden. Voorts traden twee nieuwe danig aangewezen provinciale moleden toe. Uiteindelijk bestond de numenten, waarvan een aantal commissie uit de dames O.E.I. van derhalve tot rijksmonument kan der Klooster en E.CM. Visser en de worden opgewaardeerd. De derde heren MM. Bakker, F.Th.J. Harm, fase, het MRP (het Monumenten H. Huijser, A.E.F.H. Meijer, G.J. Registratie Project) betreft de forSchuitemaker en R van Tongerea mele aanwijzing tot rijksmonument Teneinde het beschikbare De commissie kwam zes maal inventarisatie-materiaal te beoorbijeen. De meeste aandacht vergde delen zijn de commissieleden op de beoordeling van het MIP (het de fiets gestapt .te n e in de een eigen Monumenten Inventarisatie Pro- oordeel te vormen; Daarbij zijn de ject). Dit betreft een landelijke MlP-normen gehanteerd n.L: inventarisatie van uit monumen- 1. de architectonische kwaliteit taal oogpunt interessante objekten, van het onderwerp; uitgevoerd door de provincies en 2. de ensemblewaarde van de de grote gemeenten. Voor Heem- stedebouwkundige aanleg; stede en Bennebroek heeft de 3. de gaafheid en beeldbepalende provincie Noord-Holland de rap- stedebouwkundige situering van porten samengesteld. De inventahet objekt; risatie heeft uitsluitend betrekking 4. de uniciteit; op de periode 1850-1940. Nadat 5. de sociaal-historische waarde; de commentaren zijn verwerkt 6. de cultuur-historische waarde treedt de volgende fase, namelijk vanwege de oorspronkelijke funcdie van het MSP (het Monumenten Selectie Project) in werking. Dit zal

tie;

er vermoedelijk toe leiden, dat niet meer dan 10 a 20% van de geïnventariseerde objekten waardig

Uiteindelijk mondde dit onderzoek

42

7. de lokaal-historische functie. en overleg uit in schriftelijke adviezen aan het provinciaal bestuur en

aan de gemeentebesturen van Heemstede en Bennebroek. Gewezen is op het gevaar, dat meer bescheiden objekten van

vóór 1850 onbeschermd worden gelaten en derhalve tussen wal en schip dreigen te vallen. Als voorbeeld is de 18-e eeuwse brug voor

Hageveld genoemd. Voorts is de nadruk gelegd op de ensemblewaarde van gedeelten van de Blekersvaart, de Kerklaan, de Bronsteeweg, de Raadhuisstraat het Wilhelminaplein e.o., de Voorweg, de Glipperweg en - in Bennebroekde Reek Verder is bezorgdheid

uitgesproken omtrent de toekomst van het terrein Meer en Bosch en is

de wenselijkheid tot het maken van een herindelingsvoorstel voor het Wilhelminaplein naar voren ge-

bracht Ook is de suggestie gedaan de historische vereniging OudHeemstede-Bennebroek te zijner tijd bij de selectieprocedure te betrekken. De gemeente Heemstede is gewezen op het gestelde in het Beleidsprogramma 1990-1994 ten aanzien van het samenstellen van een gemeentelijke monumentenlijst Van sommige door de provincie geïnventariseerde objekten ontging de commissie de betekenis n.l. het sterk aangetaste pand Postlaan 18 en de panden en ensembles Richard Holplein 1-12, Julianaplein2-12, Laan van Rozenburg 921, Lanckhorstlaan 9 en Marisplein 1,2,3 en 4.

Voorts werd aanbevolen de Opstandingskerk wegens sloop af te voeren, maar het Rozenburg-tegeltableau "Peeperkorn" en de te herplaatsen Res-Novabrug aan de Blekersvaart toe te voegen. Verder is erop gewezen, dat de villabuurten Valkenburgerlaan/Groenendaalkade nogal onderbelicht zijn gebleven. Andere voorgestelde toevoegingen zijn: Bronsteeweg 3, Camplaan 16, de parkachtige tuinaanleg van Crayenestersingel 59, Glipperweg 58 en 83, Herenweg

61, 96 en 142, Kadijk 16-17, Manpadslaan 6, Van Merlenlaan 29, Paulus Potterlaan 2 uitbreiden tot ensemble Paulus Potterlaan 2-4-6, Raadhuisstraat 78, Voorweg 20 e.o., Wiekenplein oneven,

Wilhelminaplein 3 en in Bennebroek Bennebroekerlaan 20, Binnenweg 12 en 35, Meerweg 16 uitbreiden tot ensemble Meerweg 16-17 en Reek 3 uitbreiden tot

ensemble Reek 3 t/m 21. Het MIP kan dus als de hoofdschotel van het verslagjaar 1992 worden aangemerkt Dit neemt niet weg, dat diverse andere ge-

rechten ter tafel kwam. De kwestie Eikenrode is - na de brand - uitgedraaid op een door Mr. Gaasbeek ingediend beklagschrift Aannemelijk lijkt het dat de résidence door de projectontwikkelaar ter plaatse gerealiseerd zal worden. Omtrent de brand laddertjes, aangebracht aan de ruïne in Groe43

nendaal en aan het pand Meerzicht is overleg geweest met de betreffende instanties. Gebleken is, dat brandveiligheid prioriteit heeft boven esthetica Wel is het denkbaar, dat een camouflerende kleur op deze objekten wordt aangebracht De (vorstjschade aan de gevelstenen Nicolaas Beetslaan/Bosboom Toussaintlaan kan worden hersteld maar dit herstel is 20 kostbaar, dat het niet ten laste van het restauratiefonds kan komen. Bovendien zijn de betrokken woningcorporaties en de steenhouwer weinig geïinteresseerd. Bij het herstel van de klok van Meer en Bosch kan het restauratiefonds evenmin bijspringen, omdat de klok niet zichtbaar is vanaf de openbare weg. De panden Achterweg 13-15-17 blijven gespaard Twee ervan zijn inmiddels bewoond. Herstel van het bouwvallige monument, het voormalige bakkerijpand Glipperweg 72 kan niet in het vooruitzicht worden gesteld.

Omtrent de toekomst van het Rozenburg-tegeltableau "Peeperkorn" valt nog weinig te zeggen.

Omtrent de eigendomssituatie bestaat enige onduidelijkheid. Mogelijkheden zijn: opname van het pandje in de bestaande bebouwing, opname van het tableau in

een blekersmonument, verwerving

wezig zijn).

Omtrent Berkenrode en de aantasting van de omgeving van de Van Verschuer Brantsstichting zijn brieven geschreven naar het gemeentebestuur van Heemstede resp. van Bennebroek Met Berkenrode is het gelukkig goed afgelopen. Niet echter met de Van Verschuer Brantsstichting. De procedure van het bouwplan De Dageraad bleek inmiddels zover gevorderd dat de aanbesteding reeds had plaatsgevonden. Inzake de onzorgvuldige restauratie van de slotgrachtmuur van het Oude Slot is een brief aan het gemeentebestuur van Heemstede geschreven. Een van de leden van de commissie karakterbehoud heeft zitting in een commissie welke beoogt de fundering van het slot bloot te leggen en aan het daardoor omsloten terrein een zinvolle functie te geven.

Nog steeds worden pogingen ondernomen om bij de gemeentebesturen en de commissie voor welstand en monumenten belangstelling te wekken voor het monumentenaspect. Er is rechtstreeks overleg geweest tussen gemeentebestuur Heemstede en bestuur VOHB. Een der leden van karakterbehoud heeft zitting in laatstbedoelde commissie. Er wordt voortdurend gepoogd de vinger op een aantal wonde plekken te leggen. Zo bestaat grote zorg

van het tableau door het streekmuseum of het Nederlands Tegelmuseum te Otterloo (waar o. m. ook fragmenten van het Kareool aan- omtrent het indikken van bebou44

wingen zoals laatstelijk aan de Van Merlenlaan en de Groenendaalkade is geschied. Voorts bestaan twijfels omtrent de kwaliteit van het groen- en bosbeheer. En dat met name in relatie tot het in de nota

Heemstede 2015 gestelde. De meeste zorgen baren Groenendaal

duin verdienen de aandacht Aan een rapportage in deze wordt gewerkt Aan de Open Monumentendag op 12 september 1992 verleenden ook leden van de commissie karakterbehoud medewerking aan de toelichtingen en rondleidingen.

en de Linnaeushof. Maar ook HHuijser, secretaris

grensoverschrijdende objekten als

Leyduin, Woestduin en Vinken-

Excursie Puttershoek Dit jaar zal onze excursie op zater-

dag 4 september 1993 gaan naar de Hoekse Waard Velen onder U zullen zich de nacht van l februari 1953 nog herinneren waarin de watersnoodramp in Zeeland en de Zuid Hollandse eilanden zich voltrok Het is 40 jaar geleden dat Heemstede de ondergelopen gemeente Puttershoek adopteerde. Er is daarna in Heemstede veel aktie gevoerd voor de bevolking van Puttershoek, op 9 april werd er onder het motto "eet soep voor

Het is dan ook bijzonder, dat wij nu als Vereniging Oude Heemstede Bennebroek in het Gemeentehuis van Puttershoek ontvangen zullen worden. Na een lunch in een restaurant aan de Binnenmaas, zullen wij 's middags een bezoek brengen aan het Streekmuseum in Heinenoord. De dagtocht zal om 9.00 uur aanvangen. Wij zullen vertrekken met de bus vanaf het Raadhuis in Heemstede en hopen daar weer om ± 17.30 te arriveren.

Puttershoek" massaal erwtensoep

De kosten van die dag zullen

gegeten door Heemstedenaren. Ook is er een tulpenaktie geweest

ƒ 40,- p/p bedragen. U moet zich telefonisch melden bij Mevr. LM. 't Hooft tel: 023-292631, waarna U het bedrag z.s.m. over

In augustus zijn er 44 jongens en

meisjes uit Puttershoek voor een vakantie hier, in gezinnen ondergebracht

dient te maken op girorekening nr.

273506 tav. de Penningmeester vande V.O.HB. 45

Zo trots als een pauw, de bewoners van Heemstede en Bennebroek en hun verleden Met deze titel wordt van 22 mei t/m 4 juli een tentoonstelling gehouden in het Oude Slot, Ir. Lelylaan 6 te Heemstede. Onder auspiciën van Toer-in van Noord-Holland, in samenwerking met het Oude Slot en met behulp van vele bruikleengevers heeft de VOHB allerlei materiaal (hangend, staand, liggend) bijeengebracht voor deze expositie Deskundig gerangschikt door ons lid Jan de Boer, komen de volgende thema's van Heemstede en Bennebroek aan de orde: - De grond waarop wij leven. - Middeleeuwen/Adriaan Pauw. - Wegen/kerken/herberge n. - Buitenplaatsen. - Blekerijen/bloembollenteelt - Vervoer. - Dorpsleven anno 1900/school. Gedurende de tentoonstelling zijn er, al of niet door de VOHB georganiseerd, tal van evenementen, zoals: zaterdag 29 mei, 14.00 uur: excursie naar de buitenplaats Berkenrode, Herenweg 133, Heemstede. (o.Lv. de VOHB)

46

zaterdag 5 juni, 10 uur: excursie naar de tuin van Het Huis te Manpad, Herenweg 9 te Heemstede (reguliere zomerexcursie). zaterdag 12 juni, 14.00 uur: excursie naar de buitenplaats Berkenrode, Herenweg 133, Heemstede (olv. de VOHB)

woensdag 16 juni, 20.15 uur: Oude Slot Ir Lelylaan 6 te Heemstede: lezing door de heer J. de Jong (RGD) over geologie en archeologie van Zuid-Kennemerland zaterdag 19 juni, 10.00. uur: excursie naar de tuin van Het Huis te Manpad, Herenweg 9 te Heemstede {reguliere zomerexcursie). dinsdag 22 juni, 14.00 uur: excursie naar de tuin van Het Huis te Manpad, Herenweg 9 te Heemstede (reguliere zomerexcursie).

zaterdag 26 juni, 14.00 uur: excursie naar de buitenplaats Berkenrode, Herenweg 133, Heemstede (o.l.v. VOHB).

dinsdag 29 juni, 14.00 uur: excursie naar de tuin van Het Huis te Manpad, Herenweg 9 te Heemstede (reguliere zomerexcursie).

mers en natuurlijk alle Bennebroekers en Heemstedenaren op de tentoonstelling en bij de evenementen te kunnen begroeten.

De tentoonstellingscommissie hoopt vele mensen uit binnen- en buitenland, Noord-Hollanders, Kenne-

Namens de tentoonstellingscommissie, Gerard Schuitemaker

In memoriam Ir. B.W. Colenbrander en P.J.C. Kapsenberg Kort na elkaar overleden twee oudbestuursleden van de V.O.H.B., l

februari j.l. de heerP.J. Kapsenberg op de leeftijd van 81 jaar en één dag later vlak voor zijn 92ste verjaardag ir. B.W. Colenbrander.

Bemard Willem Colenbrander, zoon van Heemsteedse huisarts, maakte

Heemstede-Bennebroek. Zijn jeugdherinneringen heeft hij in diverse artikelen vastgelegd en in 1974 verscheen als jaarpremie het boek "Verkeer in en om Heemstede en Bennebroek". Als erelid van onze vereniging nam hij in 1982 een oorkonde in ontvangst

van zijn jeugdpassie voor spoor- en tramwegen zijn beroep. Hieraan zal mede de stoomtram die door Heemstede liep debet zijn geweest Als commissaris heeft hij bijna 45 jaar het wel en (latere) wee mee-

De overledene was een bescheiden, gastvrije en innemende persoonlijkheid, die dankbaar was het

beleefd van de N.V. NederlandsIndische Spoorweg Maatschappij. Voor zijn verdiensten is hij benoemd tot Officier in de Orde van Oranje Nassau. Terug in Heemstede (na nog enkele jaren verblijf in Pakistan) werd de heer Colenbrander onder andere penningmeester van de Vereniging-Oud-

elders in de wereld graag terugkeerde naar zijn geboorteplaats, welke intussen planologisch een metamorfose had ondergaan. De heer Pieter J.C. Kapsenberg

voorrecht te hebben genoten in

Heemstede te mogen opgroeien en na een schitterende loopbaan

was van 1979 tot 1985 bestuurslid van de VOHB. Van beroep laborant ontwikkelde hij zich tot een fijnzinnig amateurkunstenaar. Te47

vens was hij een natuurliefhebber en regelmatig in zijn volkstuin te vinden - natuurbeelden die we terugvinden in zijn doeken en aquarellen. Ook het eiland Texel was een bron van inspiratie. In 1981 verzorgde de heer Kapsenberg de jaarpremie: een penseeltekening van het Tecklenburgse Poortje bij de ingang van cultureel centrum 't Oude Slot Voorts zijn twee jaar nadien acht fraaie tekeningen van historische gebouwen in Heemstede en Bennebroek, waarvan de originelen zich in het archief van de VOHB bevinden, als prentbriefkaart uitgegeven. Aangevuld met ander werk zijn deze als posthuum eerbetoon in de maand maart geëxposeerd in de tentoonstellingsruimte van de Bibliotheek. Als bestuurslid kon men nimmer tevergeefs een beroep doen op Piet

Kapsenberg. "Hij zei niet veel, maar hij was er" is wellicht de beste typering van deze alom gewaardeerde persoon, die in alle rust insliep. Op de dankbetuiging van zijn echtgenote is een voorstelling van het monumentale Kerkje in Bennebroek afgebeeld Bij de VOHB zullen beide personen mede dankzij hun nagelaten werk blijven voortleven. Tenslotte zij vermeld dat ons oud-bestuurlid de heer M. Thierry de Bye Dólleman bij gelegenheid van zijn 85ste verjaardag op 31 januari j.l. een legpenning ontving van de Vereniging Haerlem voor zijn baanbrekende onderzoek naar de middeleeuwse (genealogische) geschiedenis van de patricische bewoners in de Spaarnestad. H. K.

"Memoires" van douairière Isabella Deutz van Lennep-Teding van Berkhout Dankzij Zuster Maria-Wilhelmina Tas van "Mariënheuvel" is het archief van de VOHB verrijkt met een ongepubliceerd geschrift: "Enige details uit een serie herinneringen van I. Deutz van Lennep48

Teding van Berkhout". Deze zijn in

1955 op haar huisadres aan de Vondelkade geschreven op ruim 85-jarige leeftijd. Isabella Teding van Berkhout, uit een oud-adellijk geslacht is in 1869 geboren {!}. Zij

was een dochter van jonkheer mr. Jan Pieter Adolf Teding van Berkhout (1831-1898), bewoner van de hofstede "Kennemeroord", welk

bezit ruim 7 hectare omvatte. Haar vader was o. a - conservatief gemeenteraadslid in Heemstede, lid van de Schoolcommissie en vanaf 1881 van het Haarlemse St Jacobsgilde. Hij ontwikkelde zich,

daartoe aangezet door de gunstige agrarische conjunctuur, tot grootgrondbezitter in de Haarlemmermeer, van welke polder hij penningmeester was. Isabella huwde in 1888 met Hendrik Jan Deutz van Lennep, geboren op het landgoed "Meer en Berg". Twee jaar later kochten zij "Ipenrode", waar het paar 16 jaar heeft gewoond tot men in 1906 dit buiten verkocht aan Joh. Enschedé en zelf "Meer en Berg" betrok Na de bouw van het Nieuwe Meer en Berg op het oude duinterrein in 1908 - gerealiseerd onder architectuur van Foeke Kuipers - is het niet goed meer bewoonbare witgepleisterde huis uit 1700 aan de Glipperweg afgebroken, met uitzondering van het rechterbouwhuis "Meerzicht". Het nieuwe landhuis telde liefst 36 kamers die volgens overlevering

tijdens het seizoen dagelijks met verse bloemen uit eigen tuin wer-

den versierd, maar het verhaal dat de paarden met goud beslagen hoefijzers hadden is een legende. Dienstpersoneel van Meer en Berg

woonde in het zogeheten "Om-

gekeerde Hofje" (met de achterzijde naar de Glipperweg) ter hoogte van de huidige mr. S. van Houtenstraat De familie Deutz van Lennep was schatrijk, maar haar familiekapitaal en dat van zwager Pieter Teding van Berkhout (l 8651935) (2) ging verloren toen de N.V. Hollandse Cultuurmaatschappij ("Bulb"), eigenaar van een kapitaal gebouw aan de Leidsevaart, tengevolge van de economische crisis in de bloembollencultuur en mismanagement van de bedrijfsleider C Pruyser failliet ging. "Meer en Berg" moest men verlaten. Beelden en kunstwerken zijn verkocht aan kunsthandelaar Goudstikker. Omdat de veiling van het landgoed oktober 1931 te weinig opbracht (ƒ 285.000,-) ging de verkoop niet door en is het tot na de oorlog eigendom van de bank gebleven. De familie Deutz van Lennep woonde twee jaar in bij familie in Huize Te Manpad en vond in 1934 huisvesting in het Instituut voor Epilepsiebestrijding Meer en Bosch, als dank voor het vele dat de familie in goede tijden voor de instelling had gedaan. Jhr. Deutz van Lennep is aldaar in 1934 overleden. Met twee andere dames van stand: mevrouw E. Quarles van Ufford-Dólleman ('t Nieuw Clooster) en freule W.F. van der Goes (in "Kerkzicht" woonachtig, die sociaal werk deed in de Indische Buurt) heeft mw. I. Deutz van 49

Lennep-Teding van Berkhout zich op filantropisch gebied verdienstelijk gemaakt Zij ontving kinderen om op "Ipenrode" later "Meer en Berg" te spelen, organiseerde de jaarlijkse bazar in het Gebouw voor Christelijke Belangen aan de Voorweg en was bestuurslid van o. a. de Wijkver-

chie Oostenrijk-Hongarije, Bohemen en Italië, o.a. bij Prins Auersperg op een kasteel in Tirol of een paleis in Wenen. In Nederland is deze met zijn familie als hij in Noordwijk logeerde diverse malen bij de familie op "Meer en Berg" op bezoek geweest. Wat het vertier bij de adellijke families in Midden- en

pleging en het instituut Meer en Bosch (3).

Zuid-Europa betreft: de heren gin-

Mevrouw Deutz van Lennep-Teding van Berkhout (zie pijltje) temidden van medewerkers aan de Bazar die in 1922 gehouden werd in het "gebouw voor Christelijke Belangen" aan de Achterweg thans peuterspeelplaats. Het ontvangen typoscript telt 18 bladzijden. De pagina's 1-3 hebben

betrekking op bezoeken aan adellijke families in de Dubbelmonar50

gen op hazen-, gemzen- of fazantenjacht; de dames 's middags uit in een met vier paarden bespannen calèche met jockeys, en dronken

thee. 's Avonds genoot men van een salonorkest en sommige heren speelden bridge. Bij die gelegenheden heeft men de in 1914 vermoorde Aartshertog Frans Ferdinand ontmoet evenals de latere tevens laatste - keizerin Zita (die wordt getypeerd als "een klein bijdehand meisje"}. In Stiermarken logeerde de familie Deutz van Lennep bij een kleindochter van het echtpaar Van Verschuer van De Hartekamp, de graaf en gravin Von Stürgk, geboren Spauer, die een oude burcht bewoonden (4). De volgende bladzijden geven herinneringen aan reizen naar Engeland, Egypte en Palestina, ZuidAfrika, Brazilië en Argentinië. Hoe klein de wereld soms is blijkt uit het volgende verhaal. Op het dek van een passagiersboot naar Alexandrië trok een heel oude dame de aandacht van mevrouw Deutz van Lennep "omdat zij zo'n beeldig pekineesje (hondje) bij zich had". Het kwam tot een gesprek waaruit bleek dat zij Louisa Carnegie was, die vroeger op "Bosbeek" woonde en vriendin was van de bewoonster van "Meer en Berg" {schoonmoedervan de schrijfster.). "Deze Louisa Carnegie was toen Miss Hope. Van haar schoonheid was niets meer te zien. Zij was echter zeer pienter en aardig om mee te praten.

Ik vond deze ontmoeting heel bijzonder. Haar zuster Lady Haversham had een kasteel in Enge-

land, waar ze ons te logeren vroeg. Ik denk nog wel eens aan Louisa Carnegie als ik in het bos Groenendaal loop. Als men oud wordt beleeft men de vergankelijkheid wel in alle phasen". De bladzijden 14-16 handelen over "Meer en Berg" en de beknopte memoires worden besloten met enkele jeugdherinneringen, o.a. aan de bewoners van "De Keukenhof' (Van Lijnden) en buitenlandse vrienden. Hier volgen de passages die betrekking hebben op "Meer en Berg", De Glip, en "Meer en Bosch". "Thuis gekomen had ik altijd veel te doen om vele zieken te bezoeken op de Glip en in Heemstede, want er bestond nog geen wijkverpleging (5). Ook bezocht ik de kermiswagens die tegenover de Cruquius stonden. Daar heb ik het gezin "Missink" gevonden (werkelijk aardige mensen) die leefden van bedelen met een aapje {Corrie). Zij kwamen ook op Meer en Berg en lieten dan een vreselijke lucht achter. Het aapje was eigenlijk het schoonste van het gezin, die mensen wasten zich nooit Zij kregen grote pannen met soep van "Meer en Berg", waar zij van smulden. De Glip - toen het duistere Heemstede trok zéér mijn aandacht Er waren onder deze stropers en dergelijken wel aardige types. Broeder Scheffer van "Meer en Bosch" deed daar ook het z.g. maatschappelijk werk en riep dikwijls mijn hulp in. Onlangs bracht 51

mr. A Diepenbrock, de priester, mij met zijn auto naar een der oudste

niet dat het maar een half huis is. Na de eerste wereldoorlog werden er, via de Hongaarse "Liga" vele

bewoners (Barend van den Putten) die 92 jaar was en de wens geuit had, mij nog eens te zien (6). Wij gingen er op een Zondagmiddag heen en vonden de gehele familie in het oude huisje. Hij huilde dan ook van blijdschap toen hij mij zag. We bleven er ongeveer een half uur en hadden de indruk, die mensen een groot plezier te hebben gedaan met ons bezoek Ik geloof niet dat ze ooit zo'n deftige verschijning als die van de Heer Diepenbrock in hun huisje hadden beleefd Tegenwoordig is de Glip heel anders en zijn zulke types er niet meer. Ook worden de oude krotten afgebroken.^) Na mijn beschrijving van 50 jaar geleden, kom ik weer terug op mijn dierbaar "Meer en Berg" waar nu het klooster der Zusters Augustinessen is. Deze Moeder en Zusters zijn bijzonder hartelijk voor mij. De Heer Diepenbrock brengt mij er vaak 's Zondagsmiddags en dan gaan we daar een praatje maken en

den om wat op te knappen van alles wat ze meegemaakt hadden. Er waren er ook op Meer en Berg en wij beleefden veel goeds van hen. Het waren meestal beschaafde kinderen, die zéér spoedig Nederlands kenden. Zij vonden Meer en Berg een aards paradijs en het eten vonden zij heerlijk Zij gingen na drie of vier maanden terug naar Hongarije en mochten het volgend jaar terugkomen. Er waren op het "Manpad" ook kinderen die elkaar natuurlijk veel zagen. Zij waren zeer muzikaal en genoten als ik piano speelde. Bij het afscheid en vooral aan het station, waren zij in tranen. De Hongaren zijn demonstratief en vinden het nodig om hun verdriet te tonen. Dat begon al 24 uur van te voren wat ik hen verbood. Zij kregen zeer veel pakketten, waar van alles inzat, meer naar huis. Er gingen

rijden dan met zijn auto in de

Nederlandse en Hongaarse leid-

plaats, die mooit onderhouden is. Onlangs bracht ik een bezoekje

sters mee; ik meen dat zij via

aan mevrouw Schwartz (7). Zij

Sedert wij op "Meer en Berg" woonden, hadden wij vele scholen

kinderen naar Nederland gezon-

Keulen en Wenen reisden.

woont in het huis aan de Meerweg (bedoeld wodt "Meerzicht", Clipper Dreef (H. K.), waar mijn schoonmoeder vroeger woonde. Het is slechts een derde van het oude huis, omdat het erg zakte en gevaar voor instorten bestond Het is

men doorbrengen. In het bijzonder kwamen de patiënten van Meer en Bosch veel wandelen. Ik wil hier ook over de Besturende Broeder Jonker spreken, met wie ik tot zijn

beelderig ingericht en men merkt

dood zéér bevriend bleef. Wat hij

52

en verenigingen, die de dag kwa-

voor ons deed, vooral in tijden van grote moeilijkheden, is met geen pen te beschrijven (8). Gedurende de vakanties kwamen ook veel jongelui enige dagen kamperen. Het Leger des Heils was bij ons z.g. kind aan huis en het kwam alles opluisteren met zijn orkest. Meer en Berg was zo gemakkelijk te bereiken via de halte Woestduin en de Ringvaart, waar

de stoomboten aan onze weilanden konden meren. Op Hemelvaartsdag kwamen 600 mensen uit Amsterdam per boot de gehele dag doorbrengen. Het orkest speelde onafgebroken psalmen en marschen. In de laatste zomer dat wij

moeilijke jaren. Ik weet echter dat al dat onheil moest komen, want ik was innerlijk gewaarschuwd en aanvaardde zo rustig mogelijk wat

God ons deed belevea Onze buren van "'t Manpad" waren allerliefst voor ons en vroegen ons dadelijk om als "paying guests" bij hen te komen. We bleven daar twee jaar

en werden daarna door Broeder Jonker gevraagd, om op "Meer en Bosch" te komen, waar hij een gezellig appartement voor ons in

orde maakte. Ook daar waren wij twee jaar toen mijn man en ik beiden een gevaarlijke griep kregen, waar mijn man aan overleden is. Ik bleef vele weken doodziek en

en raakten later niet uitgesproken

werd zeer liefderijk verpleegd, door de aan allen bekende Zuster Jo. Nog even wil ik vertellen dat ik hier op de Vondelkade iemand leerde kennen, die mij veel bezocht en ook troostte, namelijk Mr. A Die-

over "Meer en Berg" en Nederland

penbrock, priester. Ook hij was een

op "Meer en Berg" waren, kwam Prins en Prinses Auersperg van

Wertwörth een maand bij ons logeren, wat heel gezellig was. Zij zagen alle bezienswaardigheden

In 1930 begonnen voor ons zeer "godsend" in mijn leven (9)".

53

NOTEN (1)

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

(7)

(8)

(9)

Over de totale familie is een voortreffelijke monografie gepubliceerd door dr. C. Schmidt "Om de eer van de familiee; het geslacht Teding van Berkhout 15001950". Amsterdam, 1986. Naar deze persoon, die zowel in Heemstede ("Kennemeroord" en tussen 19231932 in "Klein Berkenrode") als Bloemendaal ("Boekenrode") woonde en dijkgraaf was van de Haarlemmermeerpolder, is in 1923 een laan vernoemd in de gemeente Bioemendaal. De financiële catastrofe leidde tot oprichting van de Stichting Teding van Berkhout ter voorkoming van publieke verkoop van o.a. de verzameling familie-portretten. Een familielid jonkvrouw A.J.M. Teding van Berkhout (1833-1909) geldt als oprichter van zowel het Diaconessenhuis als de "Christelijke Vereniging voor de verpleging van Lijders aan Epilepsie" (Meer en Bosch). Vier van de 17 hoofdstukken in het boek "Honderd jaar Hartekamp" van jhr. F. J.E. van Lennep zijn gewijd aan de familie Spauer en schaking van jonkvrouwe Mathilde, barones Van Verschuer door Maximilian Graf zu Spaur in september 1861, welke ontvoering destijds veel opzien baarde in deze regio. Opgemerkt zij dat al in 1896 het Witte Kruis in Heemstede is opgericht en in 1902 de Wijkverpleging. Mevrouw I. Deutz van Lennep-Teding van Berkhout maakte een aantal jaren deel uit van het bestuur. Barend van den Putten, los werkman bij de gemeente, woonde Glipperpad l langs de Glippen/aart "Glip" betekent helling, maar diep was in het volksgeloof geworteld dat deze naam voor de "Princebuurt" in de 18de eeuw zou zijn ontstaan doordat vóór de droogmaking smokkelaars komende van het Haarlemmermeer door dit gebied heen "glipten". Mevrouw J.G. Schwartz-van Rooijen (uit het edele geslacht De Negrie) huurde Meerzicht van de gemeente sedert 1949 tot haar overlijden 20 december 1976. Voordien, dat wil zeggen na 1910 bewoond door baronnesse A.C. Taets van Amerongen en vervolgens door de adellijke familie Van der Marsch Spakier. De verpleging in Meer en Bosch vond plaats door Broeders of Diakonen en Zusters (Diakonessen). Broeder F.H. Jonker die in 1897 zijn intrede deed in de verpleeginrichting en in 1934 overleed was een man van betekenis die ook als bestuurder van het instituut fungeerde. "Godsend" = onverwacht geluk Mgr. mr. ADiepenbrock(1902-1977) was onder andere 14 jaar leraar aan het klein-seminarie Hageveld en was bestuurlijk aktief binnen roomse propagandistische organisaties als "Actie voor God" (samen met Herman Divendal) en de "Katholieke Actie". In 1957 werd hij benoemd tot geheim kamerheer van de paus. Hij woonde, evenals mevrouw I. Deutz van LennepTeding van Berkhout op latere leeftijd, aan de Vondelkade op de grens van Heemstede en Aerdenhout.

Hans Krol

54

Zuster/broeder- scholen en tehuizen in Heemstede Religieuze broeders en zusters zijn in de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw actief betrokken geweest op de terreinen van onderwijs, ziekenzorg, wezenarmen- en bejaardenzorg. De volle bloei van het katholieke leven in

den de zuster Franciscanessen van Salzkotten (Duitsland) ingeschakeld voor verplegend en huishoudelijk personeel. Het moederhuis annex noviciaatshuis van de Nederlandse provincie is onder de naam St Franciscusklooster in 1920 te Heem-

Het Broederhuis St. Bauo aan de Herenweg Heemstede kwam tot stand na oprichting van het Verenigingsgebouw (Parochiehuis) aan de He-

stede gevestigd. Omdat de behuizing te klein werd, verhuisde men drie jaar later naar Boekenrode,

renweg.

Aerdenhout, sedert 1928 Alverna

Toen in 1899 de Mariastichting als ziekenhuis in Haarlem op de grens met Heemstede van start ging, wer-

geheten. In 1923 kregen de zusters Francis-

canessen van Salzkotten - voortaan 55

van Aerdenhout geheten - de huishouding tot taak in het Seminarie Hageveld. Juli 1853 begonnen twee zusters der Franciscanessen van Charitas vanuit Steenbergen in een eenvoudige lokaliteit aan de Kerklaan met een bewaarschool alsmede naai- en breischool voor oudere meisjes. Later is "Huize Sint Bavo" een wees- en bejaardenhuis geworden en in 1964 namen de nonnen van deze congregatie afscheid en is hun taak overgenomen door de zusters Augustinessen van Mariënheuvel.

De zusters Franciscanessen van Rotterdam/Bennebroek zijn sedert 1898 werkzaam geweest in het St Antoniusgesticht, met in het oprichtingsjaar een bewaar- en naaischool, een jaar later een lagere school, vanaf 1918 een ULO en in de dertiger jaren een Montessori voortgezet onderwijs en modevakschool. Het onderwijs aan de St Augustinusschool, Maria (bewaar) school en R.K. modevakschool aan de Molenwerfslaan is verzorgd door de zusters Franciscanessen van Salzkotten/Aerdenhout.

RK Armbestuur St Bauo gezeten in de tuin gelegen achter Huize St

Bavo, vóór 1933. Van links naar rechts: C. Jonckbloedt, J. van Empelen, J.u.d. Weiden,

C. Breed, J. Meijer, A. v.d. Weiden. 56

In 1948 is het Moederhuis der zusters Augustinessen van Delft naar Heemstede overgebracht. Meer en Berg werd Mariënheuvel.

gische Academie "De La Salie" aan de Glipperweg in gebruik genomen). Eind vijftiger jaren zette de declericalisering in gezondheids- en Drie jaar later is "Bosbeek" aanonderwijszorg door en hebben de vankelijk als bezinningscentrum en Broeders en Zusters zich geleivanaf 1959 na nieuwbouw rustdelijk teruggetrokken, mede omdat oord en verpleeghuis van de zusters de religieuze congregaties wegens der congregatie van de Voorziegebrek aan roepingen alsmede nigheid Zustersconvents van deze orde zijn ook elders in Heemuittredingen niet meer in staat waren voldoende verpleegkundisteedse huizen gevestigd, terwijl gen cq. leerkrachten te verzorgen. tevens op het Hageveld-complex een aantal priesters en nonnen In 1981 verliet de laatste broeder woonachtig is. van De la Salie de Sint Jozefschool De Broeders der Christelijke Schoin Heemstede en zeven jaar later is len vestigden zich in 1925 in het Broederhuis aan de Herenweg Heemstede en hebben les gegeven onder de slopershamer gevallen. op de St Jozefschool, de Jaco- Ten slotte. In 1952 heeft de conbaschool (1929; tevens ULO), St gregatie van de Broeders PenitenAloysiusschool (1931) en Henriten uit Boekei de Hartekamp gecus-ULO (1932). Toen deze broe- kocht om op dit landgoed een dercongregatie, gesticht door de inrichting voor zwakzinnige jonFransman Jean-Baptiste de la Salie, gens te beginnen. Acht broeders vanuit Lambeek (België) in Heemverzorgden zestig pupillen. Het stede arriveerde, deden zij voor het kan verkeren. Veertig jaar later een eerst in ons land hun intrede. Na volstrekte onmogelijkheid. tijdelijke huisvesting in "Postlust", Bij gelegenheid van 115 jaar Liefvervolgens "Huize Lanckhorst", is degesticht Sint Bavo en 25 jaar in 1929 een nieuw Broederhuis Zorgcentrum Het Overbos vergebouwd aan de Herenweg naast schijnt in juni een gedenkuitgave de St. Jozefschool. over 140 jaar charitas en bejaarIn 1962 is de Kweekschool der denzorg in Heemstede en BenneBroeders van Baarle-Nassau overbroek, samengesteld door Vic Klep geplaatst naar "Hertenduin" in en Hans Krol. De research is Heemstede (15 jaar later is het verricht door de voormalig direcnieuwe gebouw voor de Pedagoteur, de heer Berkelmans.

57

Gedenkstenen en huisnamen in Bennebroek Het is al meer dan een jaar geleden, vel en een speciebak, werden dan dat in Heemstede een inventari- aan de gelegenheids-metselaar casatie plaats vond van gedenkste- deau gedaan. nen, namen van huizen e.d. (zie VOHB no. 71). In de afgelopen maanden heeft ook in Bennebroek een dergelijke (voorlopige) inventarisatie plaats gevonden. De resultaten zijn nog niet volledig verwerkt maar inmiddels is het toch wel de moeite waard enkele bijzonderheden daarover te vertellen.

Eerste en laatste stenen

Wat was het beroep van degene Het inmetselen van dergelijke stenen is al vele jaren niet meer zo

gebruikelijk. De bestaande stenen zijn derhalve bijna allemaal van oudere datum. In het verleden was het leggen van een zgn. eerste steen een hele gebeurtenis. Betrof het een privéhuis, dan mocht veelal

een kind uit het gezin de troffel hanteren. Bij overheidsgebouwen en bij kerkelijke en liefdadigheids-

instellingen kwam er, met veel plechtigheid, meestal een hoogwaardigheidsbekleder aan te pas. Vanzelfsprekend ontbrak de fotograaf daarbij niet De speciaal door de bouwer beschikbaar gestelde troffel, en soms zelfs een schoots58

die deze tafel bij de voordeur van

zijn huis bevestigde? Echte eerste stenen, dwz. stenen die, al dan niet met een inscriptie, in de fundering van een gebouw werden ingemetseld, komen niet veel voor. Wat Bennebroek betreft is bekend, dat in de fundering van de Hervormde kerk een dergelijke steen (een baksteen dus) werd gelegd. Deze steen is niet zichtbaar en er is geen enkele aanduiding waar deze steen zich bevindt Uit archiefstukken blijkt dat deze steen

op 11 augustus 1664 door Adriaan Pauw Jr. en zijn dochter Clara Cornelia werd gelegd.

De meeste zgn. eerste stenen zijn gedenkstenen, die gelegd werden tijdens de bouw. In Bennebroek hebben wij tot nu toe enkele tientallen van dergelijke stenen gevonden. De oudste zijn van eind vorige eeuw. Op de Rijksstraatweg

heeft Aaltje B la n ken-Schutte op 28-02-1898 zo'n steen in een woonhuis ingemetseld In een zijmuur van de R.K.-pastorie zien we een klein steentje, waarop is aangegeven, dat de bekende eerste pastoor van Bennebroek Th.H.J. Abels in 1899 de eerste steen legde. Een heel bescheiden steen op een onopvallende plaats. Dit paste bij deze bescheiden pastoor, waaraan R.K. Bennebroek zoveel te danken heeft gehad Sommige stenen zijn niet in een buitenmuur ingemetseld, maar vonden een {opvallende} plaats in het gebouw. Een voorbeeld hiervan is een grote steen in de vestibule van het hoofdgebouw van het Psychiatrisch Centrum Vogelenzang. Kinderen van hooggeplaatsten viel nog al eens de eer te beurt een steen te mogen inmetselen. Johanna Elizabeth Zubli, dochter van de toenmalige burgemeester van Bennebroek, mocht op 17-09-1910 een gedenksteen inmetselen in een

de Rijksstraatweg liet bouwen. Het ging hier om een laatste steen, dwz. een steen, die werd gelegd bij het gereedkomen van het huis. Spoedig daarna werd de villa door de familie betrokken. Op de Bennebroekerlaan troffen we een woonhuis aan waaruit een gedenksteen is verwijderd De vorige eigenaar was aan deze steen blijkbaar zo gehecht dat hij hem bij verhuizing meenam. We zagen dit overigens meer. Op de Meerweg bevindt zich een mooie eerste steen, die met z'n eigenaar al twee keer is mee verhuisd Ook zijn er bij verbouwing wel gedenkstenen verplaatst helaas naar een minder zichtbare plaats. De eerste steen van de oorspronkelijk door brand verwoeste Gereformeerde kerk is in de ontmoetingsruimte van de nieuw herbouwde kerk herplaatst Jaarstenen en jaaraanduidingen Een jaarsteen troffen we aan in een zijmuur van het St. Lucia-klooster. Op een kleine steen zien we daar het jaartal 1985, het jaar van de bouw. De meest bekende jaaraanduiding in Bennebroek is die op de voorgevel van de Hervormde kerk.

complex gemeentewoningen aan

We lezen daar de romeinse cijfers

de Schoollaan. Eerder, in mei

(I)IXLXXX, dwz. 1680, het jaar waarin de opbouw van de kerk plaats vond. Op een woonhuis aan de Kenne-

1903,

had haar toen 8-jarige broer

Christiaan Eliza Zubli, een steen ingemetseld in de villa Bosch en Duinzicht, die de familie Zubli aan

merbeekweg is met grote cijfers het 59

bouwjaar 1936 aangegeven.

Gedenkstenen Behalve eerste en laatste stenen, die in de meeste gevallen dus eigenlijk gedenkstenen kunnen worden genoemd, komen we ook stenen tegen, die zijn ingemetseld ter herdenking van een gebeurtenis of ter ere van de stichter van een huis of een ander gebouw. Een voorbeeld hiervan is de gedenk-

Een van de weinige oude uithang borden "De Geleerde Man". steen aan de voorzijde van de Willinkschool aan de Rijksstraat-

weg. Op deze (naam-)steen wordt aangegeven wie de stichter van de school was, tw. Ambachtsvrouwe

J.G.M Willink-geb. Willink. In de vroegere vestibule {nu directiekamer) van de school is nog een gedenksteen waarop deze Ambachtsvrouwe wordt geëerd. Vóór de ingang van het gebouw 60

Zuideroord op het terrein van het

Psychiatrisch centrum Vogelenzang is een marmeren steen geplaatst ter ere van de geneesheer directeur (1961-1967) J. Doff, voor zijn "ziekenhuiskundige visie". Namen op gebouwen Erg interessant is het te zien welke namen voor huizen en andere gebouwen zijn bedacht Ook de wijze waarop die naam is weergegeven. Dit kan zijn: simpel op een houten bord aan de voorgevel of los voor het huis, of in de voorgevel ingemetselde tegels, met sierlijke metalen letters op de voorgevel, op het toegangshek en op nog andere manieren. De namen, die we in Bennebroek hebben opgemerkt zijn te verdelen in een aantal categorieën. We noemen hier de belangrijkste: Vogelnamen {de Merel, de Bonte Kraai, de Witte Raaf, Lijsterhof, de Fuut, de Kievit 't Gaaike, 't Uilennest 't Oyevaersnest). Sommige namen verwijzen naar de bewoners (Vossehol, Puttenshoek, Wilanja, Mahema) of geven de plaats aan waar het huis staat (Oakhill, De Klim, De Top). Dat Bennebroek voor een belangrijk deel gebouwd is op een uitloper van de duinen komt tot uitdrukking in de volgende namen:

Laag Duin, 't Oude Duin, Het Duin, Sparreduin, De Duinpan en Duinlust De naam Arduin hoort in dit

rijtje niet thuis: die zal betrekking hebben op het beroep van de bewoner. Aardig gevonden. Omdat Bennebroek royaal in het groen ligt komen de namen van bomen en struiken ook veel voor.

We vonden: de Vuurdoorn, Sparreduin, Sparrenhorst Woodland, Eikenhorst lepenhorst Beukenhorst. Tot de oudere naamsaanduidingen kunnen we rekenen "De Grave Tromp" bij de Roohellerbrug (eeuwen oud), "Het Haasje" (1890) en"Vredeoord"opdeLaan (begin deze eeuw). Namen van bloemen vinden we veel minder (Iris, Ranonkel, Pyracantha). Dit artikel zou te lang worden als we alle, soms zeer origineel be-

dachte namen zouden gaan noemen. Die zullen straks wel blijken uit het overzicht van de volledige inventarisatie.

versiering aan de voorgevel of op een andere plaats voor het huis. Meestal gaat het om ingemetselde tegels of stenen. Ook metalen plastieken vonden we Enkele zijn gecombineerd met de naam van het huis (Solbacken). Heel mooi is het reliëf, dat in 1977 werd aangebracht aan het gebouw van de Geronto psychiatrische kliniek Windwijzers Er zijn slechts enkele bijzondere

windwijzers aangetroffen. Het pittoreske "Huisje van Loef' a/d Laan

heeft op de schoorsteen een Fuut met jongen. Zeer toepasselijk, want onder de toegangsbrug naar dit huis zwemmen deze watervogels. Een andere bekende windwijzer is de pauw met gestrekte staart op de toren van de Hervormde Kerk. Deze pauw herinnert natuurlijk aan de stichter van deze kerk, Adriaan Pauw Jr. Helaas is de jager met hond als windwijzer op het Jagershuis nog steeds zoek Tuindecoratie

Vele huizen worden "bewaakt" Scandinavische inuloed in Bennebroek. Geveluersiering Een aantal huizen heeft enige

door leeuwen, in verschillende houdingen, sommige met vervaarlijk open gesperde bek Ook zonnewijzers zagen we wel. Verder tuinvazen en -potten en stenen beelden. Voor zover nu bekend zijn hierbij geen historisch waardevolle voorwerpen. 61

Tot zover een (eerste) verslag van wat we in Bennebroek aantroffen. We zijn ons er van bewust dat de inventarisatie (nog) niet compleet is. Bij de rondwandeling door Bennebroek hebben we ons bescheiden opgesteld, slechts hier en daar aangebeld of rond het huis

stenen niet zijn opgemerkt Het

gelopen. Daardoor zullen beslist wel, wie weet hoe interessante

M. Verkaik

62

zou bijzonder prettig zijn indien

lezers van dit artikel ondergetekende attent zouden willen maken op min of meer verborgen stenen, die mogelijk aan de aandacht ontsnapt zijn.

Situatie Dr. Cuypers/aan omstreeks 1925 gezien in zuidelijke richting. Men lette op de paal voor telefoonverkeer.

Het echtpaar Van den Bosch tijdens het afscheidsdefilé op 25 juni 1993.

20e jaargang No. 77 Juli 1993

Bestuur: G.J. Schuitemaker, voorzitter

Ussellaan 7, 2105 VA HEEMSTEDE tel. 023-288916

Mevr. L.M.' t Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l, 2103 GS HEEMSTEDE

tel. 023-292631

A.J. Olthaar, secretaris Clipper Dreef 82,

J.L.P.M. Krol, archivaris Joh. Verhulstlaan 26,

2104 WL HEEMSTEDE tel. 023-292824

2102 XT HEEMSTEDE tel. 023-282977

Mr. F. Th. J. Harm, 2e secretaris A. Pauwlaan 7, 2101 AH HEEMSTEDE

Mevr. H. Nierhoff-Bax Lage Duin 2, 2121 CG BENNEBROEK

tel. 023-280704

tel. 02502-48014

K. de Raadt, penningmeester Kerklaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE

tel. 023-280641

Redactie: H. Huijser C. Peper (eindredactie} W. Verspoor

C.J.H.M. van Gasteren, ledenadm.

Redactie-adres: Meerweg 6

Meer en-Böslaan 8 2103 VP HEEMSTEDE tel. 023-292231

2103 VC Heemstede

Contributie minimaal /. 17,50

Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede. Foto's omslag Vic Klep

Inhoud

pag.

Inhoud

65

Redactioneel

66

Schoutenfamilie de Goyer vereeuwigd door

67

Adriaan van Ostade

Harddraverij bij Het Posthuys

76

Huize Eikenhorst te Bennebroek

80

"Zo trots als een pauw"

82

Open monumentendag in Heemstede en Bennebroek 83 Van het Bestuur • - Algemene Ledenvergadering van 19 mei 1993 - Taakverdeling bestuursleden

84

- Statutenwijziging VOHB afgerond

- Binnenkort het 1000e lid?

Excursie Puttershoek

87

Activiteiten Stichting Regionale Geschiedbeoefening Noord-Holland

88

Heemstede in Beeld

90

.

Nieuwe leden

65

Redactioneel Het hoofdartikel staat wat in het teken van het afscheid van Heemsteeds burgemeester Jhr. mr. Van den Bosch, die op 25 juni jl. afscheid nam. Het gaat in dit artikel over drie portretten van voormalige Heemsteedse burgemeesters, waarvan een portret is vervaardigd door niemand minder dan Anton Mauve. Dit voert de lezer tot de Heemsteedse kunstenaarskring bestaande uit onder andere Gerrit en Dirk Bleeker en het kunstenaarsechtpaar J.M. Molenaer en Judith Leyster. Nog een schildersstap verder voert ons naar het Oude Slot en wel een portret van schout Hendrik de Goyer en diens gezin, geschilderd door Adriaan van Ostade werkend in Haarlem in de 17e eeuw. Interessant is dat op dit schilderij duidelijk details herkenbaar zijn van het zogeheten Nederhuys, thans in gebruik als cultureel centrum 't Oude Slot. Van geheel andere aard is een levendig verslag van een hard-

66

draverij eind 1800, gehouden op de Heemsteedse Herenweg, tussen Het Posthuys en Oud-Berkenrode. Tijdens de rennen moest de straatweg voor het publiek verkeer vrij blijven. Het verkeersaanbod zal destijds niet zo groot zijn geweest dat een deel van de weg als renbaan gebruikt werd. Honderd jaar later zou dit een onmogelijkheid zijn. Vanuit Bennebroek een bericht over de villa Eikenhorst gelegen aan de Rijksstraatweg. Het platte dak van deze villa ontving destijds (1918) nogal wat kritiek. Tenslotte nogal wat mededelingen van het bestuur, waardoor de Vereniging zich van een actieve zijde laat zien. C. Peper Bijdragen van het novembernummer dienen uiterlijk 4 october in het bezit van de eindredacteur te zijn.

Schoutenfamilie de Goyer vereeuwigd door Adriaan van Ostade In het oude deel van het Heemsteedse Raadhuis bevinden zich drie levensgrote portretten van voormalige burgemeesters. 1) Jonkheer mr. D.E. van Lennep, die van 1891 tot 1916 burgemeester was. De in zijn tijd gevier-

chiefkelder een getekend portret van mr. M.S.F, de Moraaz fmans (1821-1861), van 1850 tot 1853 burgemeester van Heemstede, die kort voor zijn overlijden is geportretteerd door de bekende kunstenaar uit de Haagse School Anton

de portretschilder Willy Sluiter

Mauve. Van de vroegere burgemeesters Dólleman, mr. M. Pabst en mr. C. van Lennep bestaan geen getekende of geschilderde portret-

(1873-1949) maakte dit schilderij in 1916 in de werkkamer van "Kennemerduin", waarbij de scheidende burgemeester bewust zijn hand op de Gemeentewet houdt - aldus herinnert zich zoon jhr. Hugo van Lennep meer dan drie-kwart eeuw na dato;

2) jonkheer J.P.W. van Doorn (1884-1953). Van 1916 tot 1949 burgemeester met een onderbreking tijdens de bezettingsperiode. Op 30 juni 1949 is hem bij gelegenheid van zijn afscheid een portret aangeboden, vervaardigd door de Haarlemse kunstschilder Otto B. de Kat; 3) mr A.G.A. Ridder van Rap-

ten. Na de opbloei van het economisch en kultureel leven in de Gouden Eeuw kwamen ook de omliggende ambachten in beeld, Gerrit en Dirk Bleeker bewoonden een kleine buitenplaats in Groenendaal ("De Driesprong"), evenals het kunstenaarsechtpaar J.M. Molenaer Judith Leyster ("Het Lam"). Bartholomeus van der Helst, Molenaer en Hennekijn schilderden gedrieën in de zomer van 1654 in de boomgaard van Huis te Manpad. De

kwakel, een voetbrug over de Zandvaart, is niet slechts via etsen van

pard (1907-1970), burgemeester

Hendrik Spilman bekend, maar

van 1950 tot zijn overlijden. Dit fraaie schilderij van plaatsgenoot C.W. Mandersloot (gesigneerd: Mander) is naar foto's vervaardigd. Van Rappard is lopend in het wandelbos Groenendaal afgebeeld. In de burgemeesterkamer hangt voorts sedert ontdekking in de ar-

evenzeer dankzij tekeningen van Adriaan van Ostade, Jan van Goyen en Pieter Molijn. De in Haarlem

geboren, getogen en overleden kunstschilder en graveur Adriaan van Ostade (1610-1684) vervaardigde omstreeks 1650 een doek van de schoutenfamilie De Goyer 67

Ets van Adriaan van Ostade ontstaan tussen 1647 -1653, vermoedelijk de veelvuldig getekende kwakel over de Zandvaart 68

"een conterfeytsel van de Heer de Goyer en syn huysvrou, benevens Catharina Questiers en Ostade die het geschildert heeft". In voornoemd testament wordt tevens melding gemaakt van een door de Koning van Frankrijk aan Hendrik de Goyer geschonken gouden medaille aan een keten met 84 schakels. Of deze ketting zich nog ergens bevindt is niet bekend, maar wel staat vast dat de dienaar van Adriaan Pauw dit eerbetoon van Lodewijk XIIII ontving bij gelegenheid van de ambassade der staatsman-ambachtsheer Pauw als stadHet schilderij nader bekeken houder van de lenen, vervolgens ook rentmeester. Hij maakte 13 Het in deze bijdrage te beschrijven jaar later promotie als schout van doek is in het begin van de 19e Heemstede tot hij in 1653 naar eeuw aangekocht door de grootva- Texel verhuisde. Het huwelijk met der van kunstkenner en verzame- de Amsterdamse Maria. Questiers laar dr. A. Bredius (1855-1946). bleef kinderloos. De schout woonLaatstgenoemde besloot in 1922 de met zijn echtgenote in het linker in Monaco te gaan wonen en droeg bouwhuis, waarin zich thans cultuzijn rijke privé-collectie in het 17de reel centrum 't Oude Slot zich bepatriciërshuis, Prinsessegracht 6, vindt. De Glas-in-lood ramen zijn over aan de gemeente Den Haag, verdwenen, maar de ronde toeop voorwaarde dat deze het als gangsdeur links is nog zichtbaar in Museum voor het publiek zou open- het woonhuis van de huidige bewostellen. Lange tijd hebben kunsthis- ners, de familie Van der Reep. Het torici, zoals dr. W. Martin (directeur interieur op het doek is sober gevan het Mauritshuis) gemeend dat meubileerd. Boven de deur en de volumineuze jongedame op de rechts daarvan hangen geschildervoorgrond de dochter des huizes de portretten van de prinsen Mauwas, tot men een inventaris uit 1684 rits en Frederik Hendrik, mogelijk ontdekte van het bezit van Geertrui- kopieën van M.J. van Mierevelt of da Questiers, een zuster van beide een andere hofschilder. Opmerkeafgebeelde dames, waarin het schil- lijk is het rechter schilderij met de derij als volgt staat omschreven: beeltenis van een zeer dikke dame. in diens woonhuis, het zogeheten Nederhuys, nabij het Kasteel. Dit ongesigneerd paneel, 63 x 51 centimeter, bevindt zich thans in Museum Bredius te 's Gravenhage. Uit archivalisch onderzoek kennen we de namen der afgebeelde personen. Dat zijn van links naar rechts: schout Hendrik de Goyer, diens echtgenote Maria Questiers. Daarnaast op de voorgrond zijn schoonzuster Katharina Questiers (met een hondje), terwijl de persoon meest rechts Adriaan van Ostade zelf voorstelt.

69

70

Mevrouw de Goyer houdt een brief in de hand. De schilder heeft zichzelf op de achtergrond geplaatst; zijn rechterhand houdt hij op het hart, een handgebaar dat volgens Hoetink (1) op trouw en standvastigheid zou wijzen. Een vroegere veronderstelling dat symbolisch uitgedrukt zou zijn een (afgewezen) huwelijksaanzoek van de ongeveer 40-jarige schilder (weduwnaar sinds 1643) richting Katharina is onaannemelijk. De Amsterdamse joffer die later een naam zou verwerven als schrijfster van gedichten en toneelstukken, geroemd door Joost van den Vondel, had op het moment dat het doek omstreeks 1650 ontstond nog geen publicaties op haar naam staan. Een vertaling van Lope de Vega uit het Spaans verscheen eerst op 24-jarige leeftijd in 1655 toen haar schoonfamilie Heemstede had verlaten en op het eiland Texel woonde.

Leven en werken van Hendrik de Goyer Helaas ontbreekt tot op heden een genealogie van deze familie. We komen in de 17de eeuw deze familienaam veelvuldig tegen in o.a. het Gooi, Amsterdam, Utrecht, alsmede Haarlem en omgeving. Telgen uit de befaamde kunstschildersfamilie Ruisdael zijn in Naarden geboren; hun grootvader kwam uit Blaricum en heette De Goyer.

Slechts bekend is dat Hendrik de Goyer in Amsterdam woonde vóór zijn benoeming op 19 mei 1631 in dienst van Adriaan Pauw. Vermoedelijk was hij een kleinzoon van

Hendrik Cornelis de Goyer die .op het Rokin domicilie had en 4 mei

1595 in dé Nieuwe Kerk is begraven. Na zijn verhuizing van Heemstede bewoonde H. de Goyer een

huis met erf nabij de Kerk aan De Voorweg, groot omtrent 19 roe-

Kunsthistoricus Adolph Staring

den (= 266 vierkante meter). Op l

schreef in 1956: "Ostade treedt hier op als maatschappelijk gelijke van deze dorpsnotabelen, al neemt men hier niet veel notitie van hem in de aandacht voor de pose. De schilder

september 1643 beloofde Pauw aan zijn rentmeester, dat indien deze na zijn huwelijk de werkzaamheden zou

toont zich hier, omstreeks 1650,

werden - De Goyer boven de 600 gulden tractement per jaar nog een op f 400,- extra kon rekenen. Toen

op het hoogste van zijn kunnen. Misschien moet men dit stuk zijn meesterstuk noemen; de stille at-

voortzetten - die kennelijk hoog

gewaardeerd doch matig betaald

9 september van dat Jaar Johan

mospheer, dit alles verbindt, vindt van Asch overleed werd H. de men op geen ander werk zo vol- Goyer beëdigd tot schout, bovendien baljuw (rechter binnen het kasmaakt terug". (1) teelterrein) en kastelein (Slotbewaarder). Dominicus van Hove bleef 71

secretaris van de Heerlijkheid. Als nieuwe schout kreeg de intussen met Maria Questiers gehuwde De Goyer twee kamers ter beschikking in het Nederhuis op het Nederhof (= voorplein), dat tevens als stalling van paarden en koetsen in gebruik was (2). In 1645 zijn voor vierduizend gulden het bouwhuis, de poorten en schuren bij het Kasteel gerenoveerd; één jaar nadien is de fraaie Hoflaan aangelegd, evenals de Heerenlaan {thans Kerklaan) als doorgangsweg van het Slot naar de Heerenweg.

Uit enkele actes blijkt dat een zuster van De Goyer óók na zijn huwelijk bij hem inwoonde. Hendrik de Goyer zorgde voor de inkomsten van door de Ambachtsheer verpachte landerijen en huizen, was betrokken bij limietscheidingen, kontroleerde of men zich aan de geldende regels ("Keuren en Ordonnantien") hield en vervulde een bemiddelende rol bij familieen arbeidsconflicten. Als schout heeft hij tientallen overdrachtsactes van huizen en herbergen ondertekend, zoals van Groenendaal (1644), Bethlehem (1949}, Emaus (1650), Huis te Bijweg (1653}, De Driesprong (1653) etc. Zowel in

het Gemeentearchief Heemstede als in het Rijksarchief van NoordHolland en Stadsarchief Haarlem zijn talrijke charters met zijn handschrift overgeleverd (3).

72

Ter illustratie volgen een drietal voorbeelden van zijn werk zoals vastgelegd in het Heerlijkheidsarchief. Dirk Adriaans, meester-smit te Heemstede, had een knecht in dienst. Bij afwezigheid van de patroon die in Haarlem moest zijn zou de knecht niet doorgewerkt hebben en vervolgens ontslagen zijn, waarmee deze echter niet accoord ging. De knecht protesteerde bij rentmeester en baljuw van Kennemerland. Op 21 juli 1643 kwam de dienaar van de baljuw naar Heemstede om de zaak te onderzoeken en verzocht Dirk Adriaanse zijn ontslagen werknemer wederom in dienst te nemen. Tijdens de zitting bleek dat Hendrik de Goyer de schriftelijke rapportage over het arbeidsconflict nog niet had gelezen. Tien dagen later, 31 juli, kwam de assistent-baljuw terug en bezocht de rentmeester "ten Huijse van Heemstede in 't comptoir". Hendrik de Goyer had de op deze zaak betrekking hebbende actes nog niet gelezen. Smit en ontslagen knecht werden bijeengeroepen en men kwam tot een accoord, waarbij werd afgesproken dat de zaak met de Heer van Heemstede zou worden afgehandeld. Uit het verslag blijkt dat de knecht "tot

satisfactie" bij de smit in Heemstede is blijven werken. Op 21 januari 1644 maakte de zoon van de Ambachtsheer Gerard Pauw, heer van Rietwijk, in gezel-

schap van Hendrik de Goyer met een paardeslee een inspectietocht op het ijs van 't Spaarne dwars door de Haarlemmermeer richter Rietwijkeroord om te kontroleren

het land van Rykeroord staande (...)", waarna men via de grens met Aalsmeer en Bennebroek terugkeerde. Besloten werd jaarlijks bij de aanstelling van nieuwe schepe-

nen een inspectietocht ("Meerschouw") te houden, mede om afwaar bier werd getapt. kalving van land door het HaarlemDrie februari 1644 ging het om mermeer in de gaten te houden. een uitgebreider gezelschap, be- Na meer dan twintig jaar Adriaan staande uit de Ambachtsheer, zijn Pauw in Heemstede te hebben geechtgenote, hun zonen Gerard en diend volgde op 11 februari 1653 Adriaan Pauw, "de rentmeester De de officiële benoeming tot schout, Goyer en syn Huysvrou", evenals baljuw en dijkgraaf van het eiland oud-schepen Anthony van Aelst, Texel (4) en is bij begin april als en Jan Dirk Huygen, vaartmeester schout opgevolgd door Bartholoop de Princenzandvaart. Thans meus van Hove, die sedert 1649 maakt men gebruik van twee paar- secretaris van de Heerlijkheid was. desleeën. Doel van de Inspectie- Opmerkelijk is dat hij na het aflegtocht was de grenzen te kontrole- gen van de schoutseed in Den Burg ren en jurisdictie behorende tot de nog enige malen officieel in HeemHeerlijkheden Heemstede, Rietwijk, stede optrad. Op 28 april 1653 als Rietwijkeroord, Nieuwerkerk, Schalk- last en procuratie vanwege ziekte wijk en Vijf huizen. "Tot dien eynde van de nieuwe eigenaar Johan Fareden zy eerst tusschen 't Eyland bry voor landgoed 't Clooster. genoemt De Mient, en 't land van Voorts op 29 december 1653 verSchalkwyk, voorby de vogelkooy, moedelijk vanwege zijn jarenlange de Vyfhuysen, en de Molenhoek ervaring als oud-rentmeester bij de tot aen en in de Spieringmeer, die verdeling van grondbezit en jurissy overreeden na Nieuwerkerker- dictie tussen Heemstede en het zelfliede en vandaer tot het land van standig geworden Bennebroek. Nieuwerkerk de hoeken langs de Hendrik de Goyer kocht van de Hellemeer voorby de scheidpenning dienst der Domeinen het zogealwaer omtrent het scheyd tusschen naamde Rentmeesters- of SchoutsRijck en Nieuwerkerk, voorts langs huis aan de Vismarkt in Den Burg. de Meer voorby het Rycker kerk- De woning dateert uit de late midhoff 't welck in de Meer legt, langs deleeuwen en is het eerste Texelse het Rycker veer de Nieuwe Meer in huis van baksteen gebouwd. Hij liet en voorby de ton (=vuurtoren), op omstreeks 1661 een fraaie gevel of op het ijs geen tenten zonder vergunning van de schout stonden

73

aanbrengen in Hollandse renaissancestijl. Sedertdien is het de woning geweest van alle Texelse schouten. Dit gebouw bestaat in 1993 nog steeds en is momenteel een onderdeel van het hotel "De Lindenboom-Texel", Groeneplaats 14. (5) Interessant is dat vroeger de kelder van het schoutshuis als gevangenis

werd gebruikt en dat via de tuin de gevangenen voor berechting naar het raadhuis konden worden gebracht.

In 1672 is Hendrik de Goyer kinderloos overleden. O.a. het schilderij van Adriaan van Ostade is gelegateerd aan zijn schoonzuster Geertruid Questiers.

meester Philip Vingboons. De twee

jongste kinderen erfden de literaire begaafdheid van hun vader. Zoon David was een (middelmatig) dichter en dochter Katharina (geboren 21 november 1631) wordt door tijdgenoot J. Blasius beschreven als een mooie, veelzijdig begaafde vrouw, die de dicht-, teken-, penen schilderkunst beoefende, werken vertaalde uit de Spaanse literatuur en voorts fraai borduurde, boetseerde en er een penning- en schelpenverzameling op nahield, ïn di-

verse 17de eeuwse bloemlezingen komen gedichten van haar hand

voor en tevens zijn toneelstukken gepubliceerd en opgevoerd in de Nieuwe Schouwburg te Amsterdam. Zij is geprezen door Jan Vos, Snel-

David Questiers, afkomstig uit leper, kreeg in 1591 het poorterrecht van Leiden. Diens zoon Salomon David (1590-1637) vestigde

linx, Oudaen, Pels, Cornelia van der Veer en Constantijn Huygens. In een brief aan laatstgenoemde als "la grosse dondon d'Amsterdam" getypeerd. De prins onzer dichters Vondel wijdde zelf drie gedichten aan haar, in 1654, 1661 en bij

zich in Amsterdam en was van be-

haar overlijden in 1669. Hij prijst

Katharina Questiers en haar familie (6)

haar schoonheid van lichaam en geest en vergelijkt haar dichtkunst op literair gebied als dichter en to- met de Griekse lyrische dichteres neelschrijver. In 1613 gehuwd met Sappho.

roep pompenmaker ofwel loodgieter. Tevens maakte hij enige naam Elysabeth Jansdochter zijn uit deze

Met name de familie Questiers

echtverbintenis zes kinderen gesproten, van wie Maria (geb. 1615), woonachtig aan de Keizersgracht, die met Hendrik de Goyer trouwde, de oudste was. Dochter Petronella huwde in 1645 met de bouw-

stond in de Amstelstad bekend als een geachte katholieke familie. Vanwege De Goyer's funktie in dienst van Pauw heeft men dit geloof in Heemstede niet openlijk kunnen belijden. Mede onder in-

74

vloed van zijn vrouw zou schout Hendrik de Goyer in 1655 weigeren medewerking te verlenen aan de wens van felle predikanten het bezit der roomse parochie op Texel te confisqueren. F. Danck schilderde een portret van "de Maagd aan 't IJ", wier lijfspreuk was "lek min de vryheydt" tot zij op 33-jarige leeftijd in het huwelijk trad met de koopman Jan.de Hoest. Dat zij tevens op ongeveer 20-jari-

voorkomt van niemand minder dan Adriaan van Ostade is te danken geweest aan haar zwager Hendrik de Goyer, overigens de enige 17de eeuwse schout van Heemstede van wie een afbeelding is overgeleverd. De voorstelling wordt vanwege de doordachte structuur in de compositie met recht tot één der meesterwerken van onze Gouden Eeuw gerekend.

ge leeftijd op een groepsportret

Hans Krol

JVofen

,

(1)

Literatuur: H.R. Hoetink, Adriaan van Ostade (1610-1685); de familie De Goyer met de schilder. Openbaar kunstbezit, 8e jaargang 1864. W. Martin, De Schilderkunst in de tweede.helft van de zeventiende eeuw. Amsterdam, 1950, blz. 84T85. , A. Staring, De Hollanders thuis: gezelschapsstukken uit drie eeuwen, 'sGravenhage, 1956, blz. 78-80. (2) Manuscript Dóüeman, blz. 198. Het Nederhuis dat dateert uit 1636 komt voor op een fraaie gravure van Cl. Visscher uit omstreeks 1644. (3) Kopieën hiervan in archief Bibliotheek Heemstede; documentatiemap Hendrik de Goyer. (4) De functie van baljuw van Texel was bijna 2,5 eeuw eerder vóór 1398 door ridder Jan van Heemstede vervuld. , • . (5) Informatie over het verblijf van De Goyer op Texel werd in dank verkregen via de heer C.J.G. van Empel, bureau Interne Zaken, Afd. Archief in Den Burg. (6)

Genealogische informatie over Questiers is te vinden in een artikel over Philip

Vingboons, in: Oud-Holland, XXVII, 1909, blz. 199-200. Biografische informatie over Salomon Davidsz. Questiers, alsmede zoon Dauid en dochter Katharina in onder meer: Nieuw Nederlandsch Biographisch Woordenboek, deel 2, kolommen 1145-1146.

75

Harddraverij bij Het Posthuys "Het Posthuys" aan De Herenweg is iedere Heemstedenaar bekend, mag ik aannemen. In een gidsje

van onze oud-vaderlandse kortebaan-koersen over ca 300 m en te verrijden in series. Telkens kwavoor Heemstede e.o. uit 1907 staat men twee paarden tegen elkaar uit het "Oude Pesthuis" als volgt be- en de verliezer viel af. De winnaars schreven: kwamen tegen elkaar uit en zo'n "...welke uitspanning vooral des draverij kon uren duren, hetgeen zomers druk wordt bezocht. Vanuit dan ook meestal de bedoeling was de veranda heeft men een ruim van de kastelein, die zo'n draverij gezicht op de tegenoverliggende uitschreef en er prijzen voor uitweilanden en duinen..." loofde. Hier woonde omstreeks de eeuw- Op 16 oktober 1888 werd "onder wisseling een zekere Jan Koster, begunstiging van het prachtigste die vooral bekendheid genoot als najaarsweer", tot besluit van het pikeur - rijder en trainer - van hard- draf seizoen 1888 te Heemstede aan dravers. Hij was "los vast" in dienst "aangespannen harddraverij" gebij de heren Van Wickevoort Crom- houden. Dat wilde zeggen dat de melin van Berkenrode, die in de paarden niet "onderde man" maar Haarlemmermeer vlak bij het aangespannen voor een tweewiestoomgemaal "De Cruquius" een lig rijtuig tegen elkaar moesten kamlandbouwbedrijf beheerden. Daar pen. Het verslag, waaraan ik een fokten zij snelle dravers en onder- en ander ontleen, stond in "De hielden er een modem melkveebe- Nederlandsche Sport" van 20 okdrijf met hygiënische melkwinning. tober 1888, een der eerste sportOp dat bedrijf in de Meer hadden tijdschriften van ons land, dat - bezij een eigen eenvoudige oefenbaan halve aan paardesport - ook aanvoor hun draven aangelegd en later dacht besteedde aan vooral visserij aan de overkant van de Kruisweg en jacht, wielrijden en zeilen, zwemvlak bij de brug van Heemstede men en ....vinkerij (ik meen dat deze "sport" o.a. op Huize "Het Qangs het Oude Slot) lieten zij een betere baan aanleggen, die geschikt Manpad" werd bedreven en bewas' om er een officiële draverijen schreven door Van Lennep?) Op zichzelf is een harddraverij niets en wedrennen op te laten lopen. In 1888 was het echter nog niet bijzonders, ook niet in die tijd in zover, want toen was er van z.g. Heemstede maar voor ons twintiglangebaan-draverijen nog zelden ste-eeuwers is het toch wel interessprake. Men leefde nog in de tijd sant te vernemen dat die urenlange 76

77

wedstrijd gehouden werd op de langs het Posthuys lopende straatweg. Het verslag laat dienaangaande niets aan duidelijkheid te wensen over: "De baan was gelegen op den straatweg van Haarlem naar Leiden, van af het oude Posthuis tot aan den ingang van Oud-Berkenrode van den heer H. v. Wickevoort Crommelin. De straatweg had men het zand bestrooid en door graszoden in tweeën gescheiden, verder was het talud aan de eene zijde nog wat afgestoken, hetgeen echter niet naliet dat de baan toch nog vrij smal was. De stekken, door wagens aangeduid, gaven een goed gezicht op de baan, op wier midden een muziekkorps het zijne bijbracht om het feest op te luisteren. De baan was rechts en links geheel vrij voor het publiek, er werd geen entree geheven. Toen het publiek langzamerhand opkwam en de zon haar stralen liet gaan over de prachtige kleurschakeeringen der eeuwenoude boomen en talrijke équi-

ritten - twee tegen elkaar telkens plaats vonden, temeer niet omdat "om tijd te besparen, vooral ook omdat de straatweg voor het publiek verkeer vrij moest blijven, werd er aan weerszijden van de baan begonnen"??? De sportdag is een groot succes geworden door "de groote opkomst van de schoonste dravers als door die van een talrijk publiek". Er deden twintig paarden mee waaronder maar twee uit Heemstede t.w. "De Kol" van Jan Koster en "N.N." van H.v. W. Crommelin. Koster reed zowel zijn eigen paard als dat van de Heer Crommelin. Onder de vorige deelnemers waren er uit Hoorn, Wateringen, Leiden, Rotterdam, Alkmaar en meer veraf gelegen plaatsen, vermoedelijk een gevolg van de drie voor die tijd hoge geldbedragen t.w f. 175,-, f. 75,- en f 25,-. Voor de kans van een van deze bedragen te winnen was het de moeite waard een dagje op reis te gaan. Het geld was voor pages en rijtuigen zich langs de enige inwoners van Heemstede bijbaan bewogen, nu en dan afgewis- eengebracht. "Ernstig en zwaar was seld door keurige amazones en rui- de strijd, prachtige ritten kreeg men ters, kreeg men een indrukwek- te zien van paarden van eiken leefkende natuurtafreel te zien, dat zeer tijd.." zeker een ieder lang in herinnering Belangrijk was natuurlijk ook de aanwezigheid van het "Oude Postzal blijven.." Hoewel ik geen onbekende ben op huys" gelegen nabij de eerste tol het gebied van de historie van de tussen Haarlem en Leiden en de paardesport is het mij toch niet daarbij behorende stallen". gelukt me een juiste voorstelling te Dat het "publieke verkeer" voortmaken van de wijze waarop die gang moest hebben blijkt wel toen baan was ingericht en waarop de de laatste beslissende tweekamp 78

79

verreden moest worden tussen "Emma" en "Jonker" om de tweede en derde prijs. Er kwam toen "een druk verkeer" in de baan, waardoor de ritten veel oponthoud hadden en het begon reeds te schemeren..." Nadat deze rit tenslotte de beslis-

sing had gebracht toog men naar het Oude Posthuys" alwaar "in vloeiende bewoordingen" namens de Commissie de prijzen uitgereikt werden en "men nog lang en gezel-

lig bijeen bleef" hetgeen de heer Koster, die weliswaar niets had gewonnen toch wel aangenaam zal zijn geweest..... Nadat in 1911 een wet aangenomen werd waarbij het wedden op rennen en draverijen verboden werd, verkocht de heer H.A. van Wickevoort Crommelin in Denemarken al zijn dravers en vertrok Jan Koster ook naar dat land waar hij zich als pikeur vestigde en in februari 1919 op ongeveer 80-jarige leeftijd overleed. W. Slob

Huize Eikenhorst te Bennebroek Bij de inventarisatie van gevelstenen, namen van huizen e.d. viel het mij op, dat op de gevel van de hierboven genoemde villa aan de Rijksstraatweg de naam niet is aangegeven. Toch is de naam Eikenhorst indertijd bij de bouw nadrukkelijk aan deze villa gegeven. De aanleiding daartoe zal geweest zijn, dat huis gebouwd werd op een strook grond, dat vroeger Oak Hill genoemd werd. Na de bouw in 1918 zou de naam Eikenhorst wel ergens op de gevel zijn aangebracht, ofschoon dit uit een foto uit 1920 (hiernaast afgedrukt) niet duidelijk blijkt. Hoe het zij, al tientallen jaren geleden kunnen we de naam van het huis niet meer terugvinden. 80

Op de genoemde Hill langs de Rijksstraatweg zijn, in zuidelijke richting, meer villa's gebouwd, o.a. Bosch en Duinlust. De naamsaanduiding hierop is ook vele jaren niet te zien

geweest. Bij de villa, genummerd 77, zien we aan het begin van de oprijlaan nog de naam Oak Hill (op de postbox, niet op het huis zelf). Op het platte dak van Eikenhorst is

indertijd na de bouw nogal wat te doen geweest. Het idee van de architect (Ir. J. Gratama) om niet alleen wooncomplexen, maar ook

landhuizen als Eikenhorst van een plat dak te voorzien, kreeg nogal wat kritiek te verduren. Het wekte de verontwaardiging op van enkele kunstgevoelige leken in Bennebroek

Foto uit 1920 van Eikenhorst, gezien vanaf de Rijksstraatweg.

(aldus lezen we in het blad "Buiten" voerd 1). De vila wordt sinds een van l januari 1921). Men vond, dat aantal jaren tot de Provinciale mobeter op de estetica gelet moest numenten gerekend. worden. In diverse {vak)bladen werd

hierover een ware polemiek ge-

M. Verkaik

Noot.

D

Belangstellenden kunnen worden verwezen naar de beschrijving van de Prov.

monumenten door Drs. H. Pronk, waaraan een opsomming van artikelen over deze villa is toegevoegd.

81

Zo trots als een Pauw' Wat een prachtig weer en wat een gezellige drukte tijdens de opening van de historische tentoonstelling "Zo trots als een Pauw" over de bewoners van Heemstede en Bennebroeken hun verleden. Deze feestelijk opening vond plaats op zaterdag 22 mei 1993 om 16.00 uur in het Culturele Centrum Het Oude

kader van de Toer-in, Noord-Holland. Veel van het tentoongestelde kwam uit ons eigen archief, maar ook hadden wij veel uit particulier bezit tentoongesteld. Onze dank gaat uit naar de vele bruikleengevers.

Slot. De tentoonstelling werd geo-

pend door burgemeester van Heemstede, de heer Jhr mr O.R. van den Bosch. Dit alles werd omlijst door de vrolij-

ke klanken van de Jachthoornblazersgroep "'t Panneland". De tentoonstelling werd georganiseerd

De tentoonstelling behandelde verschillende thema's: - de grond waarop wij leven; - de Middeleeuwen, Adriaan Pauw; - wegen, kerken, herbergen;

- buitenplaatsen, blekerijen, bloembollenteelt;

door de Vereniging Oud Heemste-

- vervoer;

de-Bennebroek en de commissie van Het Oude Slot, mede in het

- dorpsleven anno 1900.

82

In de fraaie ambiance van Het Oude Slot kwamen de tentoongestelde stukken prachtig tot hun recht. Zij waren gerangschikt tot een overzichtelijk geheel, waarin de heer Jan de Boer een groot aandeel had. Naast de tentoonstelling in het Oude Slot was er ook een kleine selectie te zien in de hal van het Heemsteedse Raadhuis. Tijdens de tentoonstelling waren er ook verschillende evenementen georganiseerd:

een lezing over de geologie en de archeologie van Zuid-Kennemerland en diverse excursies naar de buitenplaatsen Berkenrode en het Huis te Manpad.

In de weekends werden de bezoekers ontvangen en rondgeleid door de bestuursleden van de Vereniging. Eveneens werden er groepen schoolkinderen rondgeleid, die zo kennis konden nemen van de grond waarop wij leven. Mogen wij nog vermelden, dat in de afgelopen weken honderden bezoekers de tentoonstelling hebben bezocht en we vee! nieuwe leden mochten begroeten. We kunnen dan ook zeggen, dat Vereniging met deze historische tentoonstelling succes heeft gehad.

Namens de Vereniging Henny Nierhoff-Bax.

Open monumentendag in Heemstede en Bennebroek zaterdag 11 september 1993 Ook dit jaar organiseert de Vereniging Oude Heemstede-Bennebroek de Open Monumentendag in Heemstede en Bennebroek. Ons thema dit jaar is: "Kerken en kerkhoven" Centraal hierbij staan de Hervormde Kerk in Heemstede aan het Wilhelminaplein en de Hervormde Kerk van Bennebroek aan de Binnenweg in Bennebroek. De kerken zijn geopend van 10-16 uur en in beide kerken zullen van

ongeveer 11-12 uur en van 13-14 uur bezichtiging van het orgel en orgelspel plaatsvinden. Op de algemene begraafplaats van Heemstede, aan de Herfstlaan, wordt om 13.30 uur en om 15 uur een uitleg over grafmonumenten gegeven. Wijziging hierbij voor behouden. Eveneens bestaat de mogelijkheid tot bezichtiging van de begraafplaats bij de Hervormde Kerk van Bennebroek. Wij hopen dat onze keuze u zal 83

inspireren tot een bezoek aan deze monumenten.

Commissie Open Monumentendag van de Vereniging Oude Heemstede-Bennebroek.

Van het Bestuur Verslag algemene ledenvergadering van 18 mei 1993

1. Voorzitter G. Schuitemaker heet de aanwezigen hartelijk welkom in de Pauwehof te Heemstede. De vergadering werd slechts matig bezocht. Berichten van verhindering zijn ontvangen van mevr. Oukland en bestuurslid H. Krol. De voorzitter wijst op de op 21 mei a.s te openen tentoonstelling in het Oude Slot "Zo trots als een pauw". Dit is een leerzame en boeiende tentoonstelling over 700 jaar Heemstede en Bennebroek. Verder attendeert hij op

monde van de heer J. de Bruijn verslag uit van haar bevindingen. Het exploitatiejaar

1992 vertoont een tekort fi. 3111,10, ruim fl. 800,-hoger dan de begroting. De belangrijkste oorzaak is de stijging van de drukkosten, die

een stijging van ruim fi. 3400,te zien geven. Door een hogere renteopbrengst en een hogere contributie-betaling, bleef

de schade beperkt. Ook voor

de tentoonstelling van het HIC

de toekomst is een zorgvuldig

te Haarlem "Met de trekschuit

beleid ten zeerste geboden. De

door Zuid-Kennemerland".

toelichtingen in deze Nieuwsbrief geven in vergelijking met het vorig jaar een beter inzicht

2. Het verslag van de Jaarvergadering van 26 mei 1992 wordt ongewijzigd vastgesteld. Het

Jaarverslag 1992 van de VOHB en het Jaarverslag van de commissie Karakterbehoud geven geen aanleiding tot het stellen van vragen. 3. Jaarcijfers 1992 en begroting 1993. 84

Na een toelichting door de penningmeester blijken de cijfers voor iedereen een duidelijk beeld te geven. 4. De Kascommissie brengt bij

in de financiële gegevens. De kascommissie verleent de

penningmeester decharge voor het gevoerde beheer en administratie en het bestuur decharge voor het over 1992 gevoerde beleid. Dit wordt door de vergadering bekrachtigd.

5. In de plaats van de heer J. de Bruijn wordt als reservelid in de Kascommissie benoemd mevr. M.H.G. Clement te Heemstede. De voorzitter bedankt de heer De Bruijn voor de verrichte deskundige werkzaamheden. 6. De heren G.J. Schuitemaker en C.J.H.M. van Gasteren zijn aftredend en worden met algemene stemmen tot bestuurslid herkozen. In verband met de vele activiteiten van de Vereniging wordt voorgesteld het Bestuur uit te breiden met de heer mr. F. Harm te Heemstede. De heer Harm wordt eveneens met algemene stemmen tot bestuurslid gekozen. De heer Harm dankt de vergadering voor het in hem gestelde vertrouwen. 7. Hierna volgt het agendapunt: de aanpassing van de statuten en het huishoudelijk reglement van de Vereniging. De heer mr. F. Harm, tevens opsteller

van deze bijlagen gaf een duidelijke toelichting. Bij het Bestuur waren twee schriftelijke en één telefonische reactie binnengekomen. Tijdens de vergadering worden ook een aantal opmerkingen gemaakt. Enkele belangrijke aanpassingen zijn het terugbrengen van het aantal leden van 15 naar 10 ten einde extra ledenvergadering bijeen te roepen. De

leden wensen ook de mogelijkheid te krijgen voor het ontslaan van bestuursleden. Uiteindelijk worden de nieuwe statuten en het huishoudelijk reglement door de vergadering aanvaard. Volgens voorzitter Schuitemaker kan de Vereniging tot 2010 vooruit; de vorige statuten dateren reeds van 1975. De voorzitter dankt de heer Harm voor het vele werk aan de voorbereiding van deze nieuwe Statuten en het Huishoudelijk Reglement verbonden. Bij de Rondvraag wordt het Bestuur geadviseerd tot fondsvorming over te gaan ter voorbereiding van het 50-jarig jubileum in 1997. Het Bestuur zal dit in welwillende overweging nemen. Mevr. Clement wijst het Bestuur er op dat zij haar taak m.b.t. het verzamelen van

archiefmateriaal goed moet letten op eventuele hiaten in de collecties van gemeentelijke en andere regionale archieven. In het Rijksarchief vindt een beter beheer plaats van het archief dan op gemeentelijk niveau. Het Bestuur zegt toe hieraan aandacht te zullen besteden. Verder wordt nog gevraagd naar deelname aan de excursie naar Puttershoek. De bus blijkt helaas al vol te zijn. Gepleit wordt in het vervolg of met twee bussen te gaan of de 85

excursie vaker dan één keer te organiseren. Het Bestuur zal dit voor de toekomst bestuderen. 9. Na de pauze vertoont de heer L. Jansens uit Hoofddorp in samenwerking met diaclub de Toverlantaam, dia's over de historie en het nieuwe beheer van Wandelbos Groenendaal. Schitterende dia's vloeien in elkaar over met op de achtergrond muziek van Mozart. Dit maakt het geheel voor de aanwezigen tot een boeiend programma. De voorzitter dankt de heer Jansens hartelijk voor het gebodene en biedt hem een attentie en een bouquet bloemen aan. Hierna sluit de voorzitter deze Jaarvergadering.

A.J. Olthaar: secretaris, contactpersoon t.o.v. redactie Nieuwsbrief; K. de Raadt: penningmeester, notulist bestuursvergaderingen; {deze bestuursleden vormen het dagelijks bestuur). C.J.H.M. van Gasteren: ledenadministratie, lid commissie Karakterbehoud; Mevr. L.M. 't Hooft-van der Linden: excursies, evenementen, tentoonstellingen, Open Monumentendagen; J.L.P.M. Krol: vice-voorzitter, ar-

chiefbeheer, lid commissie '4O'45; Mevr. H. Nierhoff-Bax: contactpersoon gemeente Bennebroek, evenementen, tentoonstellingen, Open Monumentendagen; F.Th.J. Harm: contactpersoon gemeente Heemstede, pers- en overige P.R.-contacten, tweede secretaris.

J.O. F.Th.J. Harm Taakverdeling bestuursleden.* Statutenwijziging VOHB afgerond Door de uitbreiding van het bestuur

met een lid was er aanleiding de verdeling van het totaal aan bestuurstaken te bezien. In de bestuursvergadering van 6 juli jl. is hierover beraadslaagd en is de volgende verdeling tot stand gekomen: G.J. Schuitemaker: voorzitter, lid commissie Oude Slot, commissie Open Monumentendagen, plv. lid commissie karakterbehoud {dit is een commissie, die door het bestuur van de VOHB is ingesteld;

86

In de algemene ledenvergadering van 18 mei jl. is de wijziging van de statuten en het huishoudelijk reglement van onze Vereniging aan de orde geweest. Een aantal leden hadden zich de moeite getroost om -hetzij schriftelijk voor de vergadering, hetzij mondeling op 18 mei- nuttige suggesties te doen naar aanleiding van de concept-teksten, die in de laatste Nieuwsbrief waren opgenomen.

Het bestuur heeft een aantal daarvan in dank aanvaard en overgenomen in de definitieve versie. De laatste fase in een langlopend proces, dat al in 1982 begon met een eerste poging om nieuwe statuten tot stand te brengen, werd bereikt op vrijdag 9 mei 1993. Ten overstaan van notaris Mr H.H. Kleine in Heemstede werden de statuten officieel gepasseerd. De voorzitter, de heer G.J. Schuitemaker,

Binnenkort het 1000e lid??

trad hierbij op als vertegenwoordi-

Misschien is bij de verschijning van deze Nieuwsbrief de belangrijke mijlpaal al bereikt. Zo niet, dan

ger van de Vereniging. Met deze nieuwe "wetgeving" voor de VOHB kunnen we weer een hele tijd vooruit.

Belangstellende leden kunnen de teksten opvragen bij de secretaris van VOHB.

Het Bestuur van de VOHB beleeft spannende tijden. Wanneer meldt

zich nu het 1000e lid aan? Dit moment komt nu snel naderbij. Momenteel (6 juli 1993) zijn er al

983e leden geregistreerd. De tentoonstelling "Zo trots als een pauw" in het Oude Slot heeft in belangrij-

ke mate aan de ledengroei bijgedragen.

heeft u wellicht nog een vriend(in) of kennis die u bij de ledenadministrateur of bij de secretaris als lid kunt aanmelden. Het Bestuur ziet uw reactie met belangstelling tegemoet!

F. Harm J.O.

Excursie Puttershoek Zaterdag 4 september 1993 gaat onze jaarlijkse dagtocht naar de Hoekse Waard. Wij vertrekken met de bus om 9 uur vanaf het Raadhuis te Heemstede. Gelieve om 8.45 uur aanwezig te zijn. De bus is volgeboekt en wij hopen

op een gezellige dag met mooi weer. Om ongeveer 10.30 uur

na de lunch geserveerd zal worden in Restaurant Binnenmaas.

's Middags zal een bezoek gebracht worden aan het Streekmuseum te Heinenoord. Om ongeveer 17.30 uur hopen wij in Heemstede te arriveren. Tot zaterdag 4 september. Mevr. L.M. 't Hooft-v.d. Linden

tel. 023-292631

worden wij ontvangen in het Gemeentehuis van Puttershoek, waar87

Activiteiten Stichting Regionale Geschiedbeoefening Noord-Holland Cursusprogramma 1993-1994

onderzoek naar lokale en regionale geschiedenis dat in het Rijksarchief aanwezig is. Zowel archiefstukken als de collectie kaarten en de bibliotheek krijgen aandacht. In een aparte les zal worden ingegaan op het in Zuid-Holland aanwezige materiaal, dat van belang is voor de geschiedenis van Noord-Holland. lokatie: Haarlem

De Stichting Regionale Geschiedbeoefening Noord-Holland organiseert ook in het nieuwe seizoen opnieuw een aantal cursussen. Begin augustus zal het cursusprogrammaboekje weer worden verspreid onder archiefdiensten, historische verenigingen en oud-cursisten. Andere belangstellenden kunnen het tijdstip: zaterdagochtend 10.00boekje aanvragen bij het bureau 12.00 uur van de Stichting, tel. 023-318436. duur: 6 lessen kosten: f 90,- (incl. cursusboekje) De cursussen die worden aange- aanvang: oktober 1993 boden zijn: Huizenonderzoek/dorpsreconstruc'Ondekkingsreis naar het verleden': tie: basiskennis methodiek van histo- praktijkgerichte cursus voor diegerisch onderzoek. Aan de orde ko- nen die bewoners en eigenaren van men: formuleren van een vraag- een huis, een straat of een dorp stelling, onderzoeksopzet, literatuur, willen uitzoeken. Bronnenmateriaal het gebruik van archieven, andere

als kadaster, bevolkingsregister en

bronnen, het verwerken van de gegevens tot een werkstuk, lokatie: Schagen

belastinggegevens worden behandeld aan de hand van een casestudy. De aandacht zal vooral gericht zijn op de negentiende eeuw. lokatie: Koog aan de Zaan tijdstip: maandagavond 19.0021.00 uur

tijdstip: woensdagavond 19.30-

21.30 uur duur: 8 lessen kosten: f 120,- {incl. syllabus) aanvang: oktober 1993

Bronnen in het Rijksarchief in Noord-Holland: een overzicht van het materiaal voor 88

duur: 6 lessen

kosten: f 90,aanvang: februari 1994

Nederzettingsgeschiedenis: wie belangstelling heeft voor het ontstaan en de ontwikkeling van het Noordhollandse landschap komt in deze cursus zijn trekken. Na een algemene inleiding over aspecen van nederzettingsgeschiedenis wordt ingegaan op oude kaarten, toponiemen en archiefmateriaal. Tenslotte wordt een voorbeeldstudie nader bekeken, lokatie: Amsterdam tijdstip: maandagavond 19.0021.00 uur duur: 5 lessen kosten: f 75,aanvang: januari 1994 Bestuursgeschiedenis: de ontwikkeling die het plaatselijk bestuur doormaakte in de periode 1600-1900 wordt behandeld. Vervolgens wordt ingegaan op de mogelijkheden van onderzoek naar lokale bestuursgeschiedenis, het benodigde bronnenmateriaal en de vindplaatsen, lokatie: Alkmaar tijdstip: dinsdagavond 19.15-21.15 uur duur: 4 lessen

cursus komen verschillende aspecten van het Oud-Nederlands, van ca. 1300 tot ca. 1800, aan de hand van gedrukte teksten aan de orde. lokatie: Hoorn tijdstip: maandagavond 19.1521.15 uur duur: 8 lessen kosten: f 120,aanvang: oktober 1993 Middeleeuws Latijn vertalen: in oudere stukken komt men dikwijls enkele woorden of zelfs hele akten in het Latijn tegen. Met behulp van deze cursus wordt de vaardigheid van cursisten in het vertalen van het Latijn vergroot. Tevens wordt enige aandacht besteed aan de uiterlijke vorm van de teksten. Van de deelnemers wordt enige basiskennis van het Latijn verwacht (bijv. schoolkennis).

lokatie: Weesp tijdstis: dinsdagavond 19.30-21.30 uur duur: 10 lessen, ix per 2 weken kosten: f 150,aanvang: november 1993 Lezingencyclus:

kosten: f 60,-

het thema van de lezingencyclus is

aanvang: januari 1994

dit keer "Vreemdelingen in NoordHolland". Verschillende aspecten

Oud-Nederlands: bij het onderzoek naar het verleden is niet alleen het oude handschrift een probleem, maar ook wijkt het

Nederlands nogal af van wat wij heden ten dag gebruiken. In deze

van immigratie worden belicht in

vier avonden. Aan de orde komen onder andere de seizoensgebonden trekarbeid, vreemdelingen en criminaliteit en het overheidsbeleid.

89

Inschrijving voor afzonderlijke avonden is mogelijk, lokatie: Beverwijk tijdstip: maandagavond 20.00 uur duur: 4 bijeenkomsten

Opgave cursussen bij het secretariaat van de Stichting Regionale

Geschiedbeoefening Noord-Holland, Postbus 5212, 2000 GC Haarlem, tel. 023-318436.

kosten:'f 40,aanvang: november 1993

Heemstede in Beeld In 1991 verscheen het fotoboek ontvangen reacties een "Lijst met "Oud Heemstede in Beeld; 1900- correcties en aanvullingen" samen1950", dit jaar gevolgd door de gesteld. Deze lijst is zolang de vooruitgave "Heemstede in Beeld; van

1900 tot nu". Van beide publicaties is een afzonderlijk persoonsnamenregister beschikbaar. Voorts is thans naar aanleiding van diverse

90

raad strekt tijdens de gebruikelijke openingsuren voor belangstellenden verkrijgbaar bij het inlichtingenbureau van de Bibliotheek, Julia-

naplein 1.

Nieuwe leden vanaf 10-01-'93 tot 30-06-'93 HEEMSTEDE

BENNEBROEK

J. Kloosterman A. de Jong C.J. Haak F.E. Sleeswijk-Graaff I.D. Heemstra A.M. Jonkers-Marcelis J. Bonkenburg M. Wilmink W.J. Engelenburg C. Vermeer-Mantel T. Snabilie E. Melchior J.M. Hilders

H. Knotter H. Leenderts

M.T.A. van Buuren

T. Boogaerdt 't Hooft H. Siebbeles J.N. Vogel R.H. Matzinger G.Th. Rodenburg C.J. van Eeken B. Leegwater E. Fijma-de Bruyn F. Schuring J. Dubelaar-Zegwaart D. en I.W. Zweers

Th. J.M. Roozen

HAARLEM G. Beerthuizen J.C. Daniels AMSTERDAM C.M.J. Gozeling

De laatste officiële handeling van burgemeester Van der Bosch in Heemstede.

Het huis Oud-Berckenroede aan de Herenweg in 1957 bij de renovatie van omliggende terreinen.

20e jaargang No. 78 November 1993

Bestuur:

G.J. Schuitemaker, voorzitter 2105 VA HEEMSTEDE tel. 023-288916

Mevr. L.M.' t Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l, 2103 GS HEEMSTEDE tel. 023-292631

A.J. Olthaar, secretaris Clipper Dreef 82, 2104 WL HEEMSTEDE tel. 023-292824

J.L.P.M. Krol, archivaris Joh. Verhulstlaan 26, 2102 XT HEEMSTEDE tel. 023-282977

K. de Raadt, penningmeester Kerklaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE tel. 023-280641

Mevr. H. Nierhoff-Bax Lage Duin 2, 2121 CG BENNEBROEK tel. 02502-48014

LJssellaan 7,

C.J.H.M. van Gasteren, ledenadm. Meer en Boslaan 8 2103VP HEEMSTEDE tel. 023-292231

Redactie: H. Krol C. Peper (eindredactie)

Redactie-adres: Meerweg 6 2103VC Heemstede Contributie minimaal/. 37,50

Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede.

Inhoud

pag.

Inhoud

91

Redactioneel

92

Premie-avond

93

Jaarprogramma

93

Van duinmeiershuis via herberg

tot pannekoekenhuis

94

Appendix

104

Het Paradijs in Bennebroek verdwijnt

106

Impressies

110

Erratum

113

Het Oude Posthuis

114

In Memoriam

115

Boekbespreking

116

VOHB bezoekt adoptie-gemeente Puttershoek

118

Open Monumentendag 1993 geslaagd!

119

91

Redactioneel Ter inleiding een opwekkend woord om de Premieavond op dinsdag 30 november bij te wonen. De premie, een herdruk van een plattegrond van Heemstede en Bennebroek uit 1929 wordt aangeboden aan de nieuwe burgemeester van Heemstede, mevrouw van den Broek-LamenTrip. De plattegrond brengt ons naar het hoofdartikel waar uitgebreid de lotgevallen beschreven worden van de Konijnenberg gelegen aan de Herenweg. Opmerkelijk is dat het oorspronkelijke duinmeiershuis, later herberg, twee locaties heeft gekend op korte afstand van elkaar. Ook veel vermeldingswaardig over tapneringen en herbergen. Hemelhof, Hemelrijk en Engelhof, het klinkt nogal paradijselijk en dat klopt. De hemelse namen slaan op het voormalige hofje het Paradijs, dat nu als ware het een paradijs

92

verscholen ligt tussen struikgewas, terwijl op de Bennebroekerlaan het verkeer er rakelings heenraast. Het is een boeiend verhaal over een vorm van huisvesting aan het begin van deze eeuw. Binnenkort valt dit oude woonbuurtje onder de slopershamer en verdwijnt een karakteristiek stukje Bennebroèk. Een oud-Heemstedenaar haalt herinneringen op over zijn voormalig woondorp waarbij allerlei ingezetenen de revu passeren. Wellicht komt u nog bekenden tegen. Voorts een aanvulling op het artikel over het Oude Pesthuis aan de Herenweg. Al met al een themaachtig nummer over twee verschillende vormen van huisvesting in Heemstede en Bènriebroek en een woonimpressie van de eerste gemeente. C. Peper

Premie-avond 1993 Het bestuur nodigt u uit voor de premie-avond op dinsdag 30 november a.s. in Het Oude Slot, Ir Lelylaan 6 in Heemstede om 20.00 uur.

voor de prijs van f 10,00 per stuk. Daarna is de premie van l december 1993 tot l februari 1994 te koop in de raadhuizen en de bibliotheken van Heemstede en Bennebroek.

Programma:

1. Opening door de voorzitter. 2. Overhandiging van de jaarpremie aan de burgemeester van Heemstede, mevrouw N.H. van den Broek-Laman Trip, ter gelegenheid van haar eerste bezoek aan een bijeenkomst van onze Vereniging. De premie bestaat uit de herdruk in kleur van een plattegrond van Heemstede en Bennebroek uit 1929. De heer J.L.P.M. Krol zal hierop een korte toelichting geven. 3. Pauze. 4. De heer P. van den Brink, historicus, wetenschappelijk medewerker aan de vakgroep cartografie van de Rijksuniversiteit Utrecht, zal een inleiding houden over "Heemstede in Kennemerland, een overzicht van vier eeuwen cartografie". Dit onderwerp sluit aan op het karakter van de jaarpremie 1993. Na afloop van de avond kunt u tegen inlevering van ingevoegde bon, de kaart kopen voor de gereduceerde ledenprijs van f 5,00 of

Jaarprogramma Hoewel het volgende kalenderjaar nog ver weg is, heeft het bestuur het nieuwe programma voor 1994 in grote lijnen klaar. Het thema, dat bij de diverse evenementen een rol speelt, is "Het beeld van onze omgeving". Het nog verder in te vullen programma ziet er als volgt uit: Dinsdag 15 februari 20 uur: voordracht van een beeldhouwerAunstenaar over de totstandkoming van beeldhouwwerken. Plaats: Het Oude Slot, Ir. Lelylaan 6, Heemstede. Zaterdag 7 mei: rondleiding/excursie door Heemstede en Bennebroek afgestemd op het jaarthema. Dinsdag 17 mei 20 uur: jaarvergadering in de Pauwehof. Zaterdag 27 augustus: de jaarlijkse bustocht. Zaterdag 10 september: Open Monumentendag. Dinsdag 22 november 20 uur: premie-avond. 93

Van duinmeiershuis via herberg tot pannekoekenhuis De Konijnenberg deel l In vroeger eeuwen speelde zich het sociale leven met name van de mannen voor een belangrijk deel af in de talrijke kroegen. Gedurende de late middeleeuwen was de Hout, eigendom van de Heren van Heemstede, een poel van verderf waar aldus een oorkonde uit 1535 een "groote menighte van rabauwen, hoeren ende boeven ende ander quaet ongeregelt volck" te vinden was en "foertsen (=gewelddaden), moorden, dootslagen, gewelt, luxuriën, vloucken, zweeren, dobbelen ende andere veele sonden gebueren ende geschien" (1). Vermoedelijk heeft de vroedschap van de Spaarnestad de zaken wat overdreven voorgesteld, omdat de Haarlemmers buiten de stadspoorten op Heemsteeds grondgebied wijn en bier dronken met als gevolg dat de stad inkomsten uit accijnsen miste. Naast zekere herbergen met een kwade naam waren er ook goede taveemes. In deze periode telde het dorp Heemstede 4 tapperijen en lagen er liefst 11 - de stad Haarlem beweerde 18 of 19 - in de Haarlemmerhout, binnen de jurisdictie van de Heemsteedse ambachtsheer. Na talrijke strubbelingen tussen Haarlem en Heemstede en proces94

sen gevoerd bij het Hof van Holland en zelfs de Grote Raad van Mechelen, toenmaals het hoogste rechtscollege in de Nederlanden, is door Landsheer keizer Karel V bepaald dat géén accijnsvrije drank mocht worden getapt binnen een straal van 500 roeden van het grensgebied van Haarlem tot ongeveer het Bernardietenklooster (thans "Hageveld"). Vervolgens na een accoord tussen het stedelijk bestuur en ambachtsheer Roeland Ie Fèvre bevestigd en op 3 augustus 1537 "onder den Lyndenboom" in Heemstede aan de burgerij medegedeeld. Een gevolg was mede dat de brouwerijnijverheid die enkel aan Haarlem voorbehouden was sterk afnam (2). Na bijna een kwart eeuw van rust verschenen weer nieuwe herbergen in de Haarlemmerhout in de dertiger jaren van de 17de eeuw. Blijkens een aantekening is in 1766 door de lokale tapperijen 24.800 stoop wijn en brandewijn gebruikt, overeenkomend met ongeveer 62.000 liter. Een lijst van herbergen in de Heerlijkheid uit 1792/1794 vermeldt exclusief de Hout de namen van 18 herbergen en hun uitbaters (3). H.H.B. Binnewiertz (1854) noemt in zijn lijst van ambachten, bedrijven en neringen 23 herbergiers en tappers, qua aan-

1. Anonieme aquarel uit de 18de eeuw uit het Rijksarchief-Haarlem. Op de voorgrond de theekoepel van hofstede Meer en Berg, vervolgens het duin vanouds in de volksmond De Konijnenberg geheten en daarachter de gelijknamige herberg. Blijkens een schilderij, toegeschreven aan F.T. Renard, staat op het uithangbord een picturale afbeelding van de heuvel met konijnen en daaronder de naam "de Konijnsberg". (Gemeentearchief - Haarlem) 95

tal slechts overtroffen door de 24 kleerblekerijen. Dertien jaar later was het aantal blekers afgenomen

doch het aantal kasteleins gestegen tot 27, naast nog 4 sociëteithouders en 4 biljarthouders. Concentraties van herbergen bevonden zich in Crayenest (de Hout, aan de Dreef en Meester Lotten-

laan), Binnenweg, Heerenzandvaart, de Glip en de Herenweg (in de middeleeuwen "Mannepadt" geheten). Langs de Heren- of Wagenweg lagen diverse herbergen om de reiziger gelegenheid te bieden zich te laven aan een "verversching". Van noord naar zuid lagen aan de Herenweg: "Den nieuwen Hout ofte Koedrift" en aan de overzijde van de weg het "Doornboomje" (thans Zomerlust), 'het Dronckenhuisje" (thans Eindenhout), "de Dorstige Kuil" (ter hoogte van Kennemeroord), het "Posthuis", waar zich in later tijd tevens een tapnering bevond ten gerieve van de passagiers der postwagens, het "Bonte Paard", op de hoek van de Kerklaan flater Lommeroord, thans een Shell-benzinestation). Vervolgens "De Konijnsberg" en in Bennebroek "De Geleerde Man". Herbergen waren herkenbaar aan een uithangbord;

de tapperij tussen Meer en Berg en Het Manpad beschikte over een uithangbord met daarop afgebeeld een heuvel en spelende konijntjes en daaronder in letters "De Konijnsberg", in de archieven overi-

96

gens veelal met "Konijneberg" aangeduid. Onderzoek naar de historie van herbergen in onze streek is vooral omstreeks 1980 verricht, in welk jaar op diverse plaatsen tentoonstellingen zijn georganiseerd onder de titel "Van Drinken en Klinken in Kennemerland" (4). De Konijnenberg is al meer dan 2,5 eeuw onder deze naam bekend. Van 1737 tot 1859 gelegen aan de oostzijde van de Herenweg en vervolgens aan de overkant: Herenweg 33 (vroeger 17). Het was een herberg, eigenlijk tapnering, omdat nimmer sprake was van logement. Het nieuwe café/koffiehuis heette vroeger "Vanouds de Konijnenberg" en thans bevindt zich hier een gerenommeerd pannekoekenhuis. Bij het opruimen van oude paperassen uit het bezit van haar overleden echtgenoot, dr. O.H. Dijkstra, schonk de weduwe 3 juni j.l. twee foto's met afbeeldingen van Heemsteedse herbergen. Eén daarvan stelt de "Konijnenberg" voor, aanleiding voor een beknopt geschiedkundig overzicht (5). 17de eeuws duinmeiershuis omgezet in herberg Op 5 april 1461 schonk hertog Philips van Bourgondië aan het St. Elisabeths Gasthuis in Haarlem een

partij duinen tussen de Herenweg en het Spaame onder Heemstede ter ontginning in een eeuwigduren-

de erfpacht van 40 schellingen. Bevestigd door Heer Jan van Heemstede 12 oktober 1462, waarmee een belangrijk deel van het ambacht in erfpacht aan het Gasthuis kwam. Van deze duinen is de zogeheten "Konijnenberg", een vanouds met dennen begroeid heuveltje nabij de oprijlaan van Meer en Berg/ Groenendaal nog een overblijfsel (6). In de 17de eeuw bevond zich bij genoemde heuvel het huis van één van de duinmeiers, toezichthouder van een gedeelte der duinen of "wildemisse". Transportaktes van dit huis van vóór 1701 konden tot op heden niet worden achterhaald en zijn vermoedelijk niet bewaard, wél is in de archieven het nodige te vinden over de funktie en taken van een duinmeier, enigszins vergelijkbaar met de milieucontroleur hedentendage. Al in de 16e eeuw is sprake van een duinmeier in Heemstede. Deze uitvoerende ambtenaar ressorteerde onder de houtvester particulier van de duinen, een nevenfunktie van de schout, die rechtstreeks verantwoording schuldig was aan de Ambachtsheer. Ten tijde van het bestuur van Adriaan Pauw telde het uitgestrekte ambacht tenminste drie duinmeiers: één in de Hout, één in Heemstede en één in Bennebroek (welke laatste in het pand "de Corte Eist" woonachtig was (7)). Tot de taken van de duinmeier behoorden kontrole op naleving van ordonnanties en keuren zoals verboden

als het kappen van bomen en het jagen óp konijnen in de duinen en wildemisse. Voorts was hij betrokken bij de verhuur van stukken duingebied en bereidde de (half) jaarlijkse schouw van de helmbeplanting e.d. voor die door de Ambachtsheer en houtvester geschiedde. Op 14 mei 1672 liet Heer Gerard Pauw een nieuwe duinmeier de eed afleggen ten overstaan van de schepenen. Ruim acht jaar later werd met de verschillende eigenaren van de Heemsteedse duinen een kontrakt afgesloten met de duinmeier teneinde de duinen met helm te beplanten alsmede te bevrijden van een overschot aan konijnen voor een bedrag van f 1.450,-. De oudst overgeleverde aktes van het oude duinmeiershuis aan de Herenweg dateren van 1701/ 1702. De duinmeier had toen al een ander pand betrokken. Zekere Dirk van Klinkenberg, koopman in zeep en zout, tevens schepen, verkocht een klein huis aan de Grote Herenweg, genaamd Duinmeiershuis, voor f 50,- aan Daniël van Steenderen, schepen in Heemstede en mr. Jan van Loon, procureur van het gerecht in Haarlem. In een verkoopakte uit dezelfde tijd werd ook Nikolaas Poll genoemd. Vóór 1730 is Claes Janszoon Claverweijde eigenaar geweest, in leven o.a. schepen in Heemstede tussen 1706 en 1712 en sedert 1708 ouderling van de Hervormde Kerk. Zijn enige erfgename Geertie Willems van der 97

2. Anoniem pendant-schilderij uit omstreeks 1800 toegeschreven aan F.T. Renard. De geuite veronderstelling dat op deze afbeelding "De

Geleerde Man" in Bennebroek is afgebeeld is op grond van vergelijkingen met andere tekeningen onjuist. Op grond van het uithangbord opteer ik voor "Het Bonte Paard", waar zoals de naam suggereert en uit de archieven blijkt ook paarden verhuurd werden. Het pand verderop rechts richting Haarlem is het Posthuis. Huidige verblijfplaats onbekend, vermoedelijk in particulier bezit, 98

Meer verkocht "huis en erf gelegen aan de Herenweg bij de Manpadslaan, vanouds geheten het Duinmeiershüis", aan schepen Dirck van den Bron. Claverweijde liet voorts legaten na aan diverse personen ter grootte van f 50,-. Op 17 februari 1731 gaf het Hoogheemraadschap van Rijnland aan Dirk van Lennep, koopman te Amsterdam en eigenaar van de hofstede Meer en Berg te Heemstede, op zijn verzoek toestemming bomen te rooien nabij het zandpad achter zijn buitenplaats door de duinen "omtrent het oude Duinmeiershuis" teneinde een laan aan te leggen die uitkomt op de Herenweg (ressorterend onder het buurtschap De Glip). Op een kaart uit 1731 wordt de heuvel "Konijnenberg" onder deze naam genoemd. De toepasselijkheid van deze naam voor de heuvel en korte tijd later van de pleisterplaats moge blijken uit het feit dat zoals Jacob van Lennep met enige dichterlijke vrijheid noteerde in de biografie van zijn vader en grootvader: "de konijnen u voor de voeten liepen". Vanaf de top had men een fraai uitzicht op Groenendaal/Meer en Berg en in de verte het Haarlemmermeer. Omstreeks deze tijd moet in het huis een taveeme zijn gevestigd. Dirck van den Bron bleef weliswaar eigenaar tot 1745 maar in een akte uit 1737 wordt Hendrik Lint kastelein genoemd van de Konijnenberg, voorheen Duinmeiers-

huis, en kreeg hij vergunning tot de verkoop van spek en het tappen met de kleine maat. In de herberg werden koffie, bier, wijn en sterke drank geschonken. l September 1745 is tapnering De Konijnenberg, een huis met een schuur, voor f 700,- kontant verkocht aan Rutgers Veenings, waaruit mag worden gekonkludeerd dat een verbouwing had plaatsgehad (8).

Latere eigenaars en uitbaters 1764-1769: Lijsje P. van Deene, weduwe van R. Veenings, 1769-1771: Pieter van der Velde jr., gehuwd met Jannetje Veenings, 1771-1774: Comelis van Chaise (1774-1791 eigenaar van het "Bonte Paard" en sedert 1787 verhuurde hij rijtuigen met paarden), 1774-1780: Jan Veenings, 1780-1795: Marijtje (Maria) Heemskerk, weduwe van Jan Veenings, 1795-....: Rutgers Veenings jr. (9). Uit de 18de eeuw dateert een anonieme aquarel met daarop afgebeeld de koepel van Meer en Berg, het duin en vervolgens herberg de Konijnenberg met uithangbord. Na het overlijden van haar echtgenoot verzocht en kreeg Maria Heemskerk in 1780 vergunning van de Heer van Heemstede, Jan Diedenk Pauw geboren Hoeufft, de tapnering "De Konijnenberg" voort te zetten. Op 2 juni 1784 verkocht 99

Arie Schenkeveld, voogd van de kinderen van Jannetje Veenings en Pieter van der Velde, aan Abraham Dedel, schepen van de stad Amsterdam en eigenaar van de aan de overzijde nabijgelegen hofstede "Ipenrode". Na de dood van Dedel op 11 december 1798 werd diens neef mr. Jan de Poll nieuwe eigenaar van het uitgebreide bezit en werd "De Konijnenberg" voortgezet door een zetbaas (10).

Konijnsberg of Konijneberg? In 1868. publiceerden de schrijver Jacob van Lennep (1802-1868) en historicus/volkskundige Johannes ter Gouw (1814-1894) een tweedelig standaardwerk "De uithangteekens in verband met geschiedenis en volksleven beschouwd", waarin in het hoofdstuk "viervoetige dieren" het volgende wordt opgemerkt: "Zeldzamer dan 't Haas komt het Konijn voor; maar daarentegen, voor de kroegen aan den duinkant, des te meer Konijnsbergen, waar men een duin - alias "een hoop zand" geschilderd ziet - met twee of drie graszooden of helmsprieten en een troep konijnen, deels zittende, deels uit hun holletje kijkende, er om heen. Ook bij de steden zag men vroeger wel een Konijnenberg buiten de poort, als de kastelein er tot vermaak der bezoekers zoo'n bergje met konijnen in zijn tuin op nahield" (deel 2, blz. 330). Op 31 mei 1868, kort voor zijn

100

dood, schreef Jacob van Lennep aan zijn co-auteur een brief, welke eindigt met een vijfregelig vers bedoeld als een ode aan de door hem evenals "De Geleerde Man", graag bezochte herberg. In dat jaar was overigens de oude Konijnenberg reeds verdwenen ten gunste van een nieuwe kroeg aan de overzijde van de Herenweg. Jacob van Lennep, die zelf toegaf een hekel te hebben aan het bezoeken van musea, archieven en bibliotheken, is historisch niet altijd even betrouwbaar. Opmerkelijk is verder dat ofschoon op het uithangbord blijkens een schilderij "De Konijnsberg" stond, in tapvergunningen en overdrachtsaktes van het perceel veelal sprake is van de Conijneberg, incidenteel van Conijnsberg - de spelling van de eerste letter is wisselend met C en K. De bedoelde brief aan Ter Gouw luidt letterlijk: "Gij hebt Konijnsberg in Konijneberg veranderd en ik de e weer in een s. Als gij van Haarlem komt, is 't laatste huis aan uw linkerkant voor dat gij aan 't Manpad geraakt, een eeuwenoude kroeg, waar mijn overgrootvader, mijn grootvader en ik (mijn vader rookte niet) duizendwerven onze respektieve pijpen gekocht en opgestoken en onze respektieve slokjes jenever - bitter was er niet genuttigd hebben. Die kroeg nu heeft een uithangbord, zoo als ik het op de bewuste bladzijde beschrijf, en is van oudsher altijd wijd

en zijd in den omtrek beroemd geweest onder den naam van de Konijnsberg. Ik zou zelf, als ik niet ik, maar een ander geweest ware, die 't boek hielp schrijven, de bovengenoemde bijzonderheden niet verzwegen hebben. Liet ik nu de Konijneberg staan, mijn heele famielje, heel de omtrek zou roepen: "wat een drukfout! hoe heeft Koo (11) die over 't hoofd kunnen zien! Een zoo bekende plaats zoo te vernoemen! Zoo brengt hij immers ze!f later zijn levensbeschrijvers, de Van der Aa's en Koenen's in de war!" Ergo! wat ik u bidden mag: laat Konijnsberg blijven zoo als 't is: wat die Konijnebergen betreft aan herbergen bij de stad, die gaan mij niet aan. Ach! Wil de zucht om zuivere taal te schrijven, Toch - 'k bid het u, zoo ver niet drijven, Dat ge ooit een ander opschrift gaaft Aan 't kroegje, dat bij Manpads dreven, Steeds roemvol is bekend gebleven, Wijl 't vier, ja meer geslachten heeft gelaafd". (12) Tot de bezoekers van "De Konijnenberg" hebben ook beeldend kunstenaars behoord, o.a. Jurriaan Andriessen, die enkele taferelen in de omgeving zoals de Manpadslaan aquarelleerde en zijn getekende gezicht vanaf de top van het duin

op het Slot te Heemstede en het 102

Haarlemmermeer wordt als een minuscuul meesterwerkje beschouwd. "De Konijnenberg" heeft voorts de dichter Gerrit van de Linde tot haar clientèle mogen rekenen. Laatstgenoemde schreef onder het pseudoniem "De Schoolmeester" een niet-gemeend schimpdicht aan zijn vriend Jacob van Lennep met daarin de volgende regels: "{...) dat uw misdadig overleg mij lokte van den Heeren-weg, En langs den ongebaanden grond, Doorweekt met koe- en varkenstront, Waar nooit een kroeg of hoerhuis stond, (...)" (13). De dichter-predikant Nicolaas Beets gaf voor een verkwikking de voorkeur aan "De Geleerde Man" of "Het Posthuis" en meed "De Konijnenberg", welk etablissement in de jaren rond 1840 ten tijde van kastelein Frans Geseling een twijfelachtige reputatie genoot a!s een verzamelpunt van dieven en dronkaards. Ter illustratie hiervan één voorbeeld. In de nacht van vrijdag 28 op 29 mei 1841 deden twee criminelen uit Oldenzaal en Schiedam een inbraak in de koepel van hofstede Treslong aan de Straatweg te Hillegom. Na een bezoek aan ondermeer de herberg "Duin en Daal" in Bennebroek zijn zij de Herenweg richting Haarlem verder afgelopen en heeft de ene persoon zaterdag 29 mei omstreeks twaalf uur reeds in duidelijk beschonken toestand nog enkele borrels gedron-

ken in tapperij "De Konijnenberg"

afgelegd door de toen 22-jarige

en kwam de tweede, die de gestolen goederen in Lisse verkocht had, om half twee aan, en trof bij "De Konijnenberg" zijn stomdronken compagnon aan, waar beiden door de politie zijn opgepakt en naar een gevangenis in Leiden weggevoerd. Opmerkelijk is dat de burgemeesters van Hillegom en Bennebroek zelf onderzoek naar de inbrekers hebben verricht, geassisteerd door een veldwachter. Een verklaring over het gebeurde tegenover de Officier van Justitie te Leiden is

dochter Comelia Goseling, die zelf haar vader in 1860 in een ander pand aan de overkant van de Herenweg zou opvolgen als kasteleinse (14). Vermoedelijk reeds in de 19de eeuw was de uitdrukking "een konijntje vangen" synoniem van een borreltje drinken in kroeg "De Konijnenberg". In een tweede bijdrage zal de verdere geschiedenis van de Nieuwe Konijnenberg aan de westzijde van de Herenweg nader beschreven worden.

Noten (1)

(2) (3) (4)

P.N. van Doominck, Inventaris van het archief van de heerlijkheid Heemstede. 1911, nr. 247. Meer uitgebreide informatie hierover in o.a.: A.H. Huussen jr. en J.M.I. van Dijk-Koster, De kaart van de ban van Heemstede door Symon Meeuwsz. van Edam (1539). In: Haerlem jaarboek 1973. 1974, blz. 259-280. Informatie over herbergen in Heemstede, zie o.a.: Van Doominck, nr. 255. In Heemstede vond een expositie plaats in cultureel centrum "Het Oude Slot", bij welke gelegenheid de heer Cees Peper een artikel wijdde aan herbergen in Heemstede en Bennebroek, gepubliceerd in Nieuwsbrief V.O.H.B., nr. 23

(maart 1980). (5)

(6) (7)

Bronnen ten aanzien van gebruikte gegevens: gemeentelijke openbare bibliotheek Heemstede (map "De Konijnenberg"}, alsmede notariële aktes en vergunningen om sterke drank te schenken uit het Rijksarchief van NoordHolland te Haarlem en gemeentearchief-Heemstede, in kopievorm dankzij vriendelijke bemiddeling van de heer A.H. Suerink ontvangen. Een in slechte staat verkerend schilderijtje van het duin "De Konijnenberg" van de hand van wijlen de heer H. Tibbe jr. bevindt zich in het VOHB-archief (Bibliotheek-Heemstede). Een beschrijving van het Bennebroekse duinmeiershuis nabij het Quaede Laantje, in: mr. J.W. Groesbeek, Bennebroek; beeld van een dorpsgemeen-

schap.1982, blz. 55-56. (8)

Een nakomeling uit dit geslacht, de heer B. Veenings, thans woonachtig in Houten, is lid van de VOHB.

103

(9)

(10)

(l 1) (12) (13) (14)

Rutger Veenings jr. heeft herberg "De Konijnenberg" verwisseld voor "Het Bonte Paard" tot in 1819 laatstgenoemde kroeg is verkocht voor f 2,500,aan meester-timmerman (lees: sloper) Gerrit Munck, waarbij het meubilair bij opbod verkocht f 231,- opbracht. Het nieuwe pand "Lommeroord" - intussen afgebroken ten gunste van een benzinestation - had deze eeuw nog een bestemming als restaurant. Dat bewoners van buitenplaatsen tevens eigenaar waren van een herberg kwam in Heemstede meer voor. Zo was "De Dorstige Kuil" jarenlang in het bezit van de eigenaren van "Oud Berkenrode" en "Het Dronkenhuisje" van de bewoners der hofstede "Eindenhout". Koo was binnen de familie Van Lennep de koosnaam der schrijver Jacob van Lennep. Geciteerd uit: jhr. dr. M.F. van Lennep, Het leven van mr. Jacob van Lennep. Amsterdam, 1909. Tweede deel, blz. 289-290. Geciteerd uit: Waarde van Lennep. Brieven van de schoolmeester. Toegelicht door M. Mathijsen. Amsterdam, 1977, blz. 134. Zie: A.M. Hulkenberg, Hillegomse geschiedenissen. 1985, blz. 179-181.

Appendix Een verdwenen schilderij van De Konijnenberg

derij tot het terechte vermoeden dat hier een tafereel van de vroegere herberg in Heemstede is afgeOp de kunstveiling van Paul Brandt beeld. Ten aanzien van het penn.v. in Amsterdam van 25-28 no- dant-olieverfdoek gingen de gedachvember 1969 kwamen twee pen- ten uit naar een herberg in deze dant-schilderijen onder de hamer. omgeving, mogelijk "De Geleerde Anoniem en met als enige aandui- Man". Deze tweede voorstelling ding "Zomerlandschappen", naar geeft echter "Het Bonte. Paard" toen verondersteld uit de Holland- weer met op de achtergrond "Het se School, daterend uit de eerste Posthuis". In 1972 zijn beide schilhelft van de 18de eeuw. Mr. C.A. derijen wederom ter verkoop aanIn 't Velt uit Baarn kocht beide geboden, toen bij de Amsterdamse doeken aan, welke onder één num- kunsthandel S.J. van Waaij. De mer zijn geveild. Tijdens een be- Hillegomse antiquair J. Rijkelijkhuizoek op de kijkdagen kwam dr. zen uit Hillegom maakte de geO.H. Dijkstra uit Haarlem op grond meente Heemstede attent op het van het uithangbord (met opschrift: doek {125 cm x circa 170 cm) van "d. Konynsberg") van het ene schil- een onbekende meester, die met 104

veel gevoel voor romantiek "De Konijnenberg" in beeld heeft gebracht. Uit deze voorstelling blijkt dat aan beide zijden van de tapperij een houten schuur stond. De Herenweg, in de Franse Tijd verhard, was nog een breed zandpad en op de achtergrond zijn de contouren van het duinlandschap zichtbaar. Naast twee honden en duiven zijn in totaal zeven personen afgebeeld, alsmede een paard en wagen komende uit de richting Bennebroek. De vrouw in de deuropening zou waardin Maria van Heemskerk kunnen voorstellen. De wethouder voor culturele zaken, de heer H.J. Verkouw, wist te bewerkstelligen dat dit voor Heemstede unieke doek voor f 4.500,kon worden aangekocht uit een fonds waarvoor op de begroting van 1972 10 mille was uitgetrokken. Het werk kreeg een plaats in de burgemeesterskamer. Eenmaal in gemeentebezit is men op basis van stijlvergelijkend onderzoek tot de konklusie gekomen dat het doek is vervaardigd door F.T. Renard. Deze telg uit een Frans kunstenaarsgeslacht was tussen omstreeks 1780 en 1820 succesvol werkzaam als schilder van landschappen en van hem is bekend dat hij in Nederland heeft gewerkt. In 1911 zijn in Londen de pendanten "Zomer" en "Winter" verkocht voor 12 pound en 12 shilling. Vooral de laatste decennia is de waarde van Renard's

arcadisch aandoende schilderijen aanzienlijk gestegen. Medio september 1977, in welk jaar gemeentelijke gebouwen nog niet electronisch beveiligd waren, vond in een nachtelijk uur een inbraak plaats via een tuimelraam aan de achterzijde van het raadhuis. Behalve het schilderij van Renard zijn nog twee waardevolle objecten ontvreemd. Een tweede doek, dat op de bovenverdieping van de muur werd gehaald, had de gemeente in bruikleen van het Frans Halsmuseum. Het is een portret van Prins Willem IV (1711-1751). De waarde van dit stuk, vervaardigd door iemand uit de omgeving van de Frans-Nederlandse portretschilder Jean Fournier, werd geraamd op tussen de 6.000 en 8.000 gulden. Ten slotte is nog een wandbord gestolen, gemaakt van Makkumer aardewerk en voorzien van het provinciewapen. De toenmalige commissaris van de Koningin, mr. Kranenburg, schonk dit herinneringsbord bij de opening van de nieuwbouw in december 1973. Tot op heden zijn de drie kunstvoorwerpen nog niet achterhaald. Wat voorlopig resteert is een foto van het fraaie Konijnenberg-tafereel, welke afbeelding dienst doet als place-

mat van het gelijknamige pannekoekenhuis aan de Herenweg. Hans Krol

105

Het Paradijs in Bennebroek verdwijnt Een groot bord aan de Bennebroekerlaan kondigt nieuwbouw aan op een plaats waar nu nog huizen staan die meer dan honderd jaar oud zijn.

Hr. en Mw. Jan de Wit voor hun tabakswinkel aan de Bennebroekerlaan. Achter hun huis Het Paradijs.

Foto uit 1919. Een'dubbel winkelpand, waar Zuivelhandel Bakker tot voor een aantal jaren gevestigd was, met daarachter enkele kleine (arbeiders)huisjes, zullen voor de daar te realiseren nieuwbouw moeten verdwijnen. 106

De kleine huisjes, vier op een rij, staan met de achterzijde naar de Dreef gericht. Ze zijn slechts te bereiken via een poort vanaf de Bennebroekerlaan. Al tientallen jaren zijn ze niet meer bewoond. Ze dienen nu als opslagplaats. Het is een afgesloten gebied waar deze huisjes staan, een soort hofje. In de wandeling werd het en wordt het ook nu nog wel "Het Paradijs" genoemd. Het is een stille plek van vredige rust, zoals we die kennen in een hofje. Door de afbraak van een groot deel van dit complex gaat een historische plek in Bennebroek verdwijnen. Het Paradijs is de laatste van drie rijtjes huizen, die eens aan dat oude deel van Bennebroek {de driehoek Bennebroekerlaan-Schoollaan) kleur en sfeer gaven. Een van de beide andere rijtjes, die al eerder verdwenen, had de ingang aan de Schooüaan, schuin tegenover het inmiddels ook afgebroken Verenigingsgebouw Rehoboth. De andere was, evenals Het Paradijs, te bereiken vanaf de Bennebroeker-

laan. Ook voor deze complexen, deze beide hofjes, waren mooie namen bedacht, namelijk Hemelhof of

Hemelrijk en Engelhof. Oudere Bennebroekers zullen zich deze

Haagse Leentje uit Het Paradijs in Bennebroek.

De huisjes zoals ze er nu uitzien. Op het bord op de deuren is "Onbewoonbaar verklaard" nog te le-

zen. 107

namen nog wel herinneren. Over de oorsprong van de namen bestaat geen zekerheid. Het kan zijn, dat we die moeten zoeken bij de blekerijen, die tot midden vorige eeuw aan de Bennebroekerlaan gelegen waren. Of zijn ze, zoals zovele namen en bijnamen, ooit spontaan in de "volksmond" ontstaan? Dit laatste zal wel het geval zijn. Begin deze eeuw was er in Bennebroek grote activiteit op het gebied van de volkswoningbouw. Lang niet alle toen ontworpen plannen werden gerealiseerd. Eén van deze niet doorgegane plannen kwam voort uit een voorstel van de familie Willink op het Huis te Bennebroek om op de door haar gratis ter beschikking te stellen grond aan de Schoollaan een aantal huizen te laten bouwen. Het complex zou dan gebeiteld in een gedenksteen de naam Willinkhof moeten krijgen. Jammer voor de familie Willink. De huisjes, die nu zullen worden afgebroken, hebben een woonkamer met twee bedsteden met daartussen een muurkast, die tevens toegang is tot een keldertje. Bij het binnentreden van buiten komt men in de keuken, waar zich in een hoek ook het toilet bevindt. Twee welputten op het erf voorzagen de bewoners van water. Deze putten bevinden zich nog altijd daar. De huisjes waren genummerd 55, 57, 59 en 61. Gebouwd in de vorige eeuw hebben ze alle vier als 108

woning dienst gedaan tot ver in de dertiger jaren van deze eeuw. De heer F. Timmers is in nummer 61 zelfs blijven wonen tot enkele jaren na de tweede wereldoorlog. Eigenlijk waren de huisjes toen al lang niet meer voor bewoning geschikt. Reeds in 1919 constateerde de Gezondheidscommissie "gezeteld te Bloemendaal" al zoveel gebreken, dat het Gemeentebestuur besloot totonbewoonbaar-verklaring. Blijkbaar werd een dergelijk besluit niet al te letterlijk opgevat, want ondanks een bord "Onbewoonbaar verklaard" op elke buitendeur ging de bewoning ongestoord door, Tot de laatste bewoners behoorden de families van de Klashorst en Timmers. Mevrouw van de Klashorst werd Haagse Leentje genoemd. Mevrouw Timmers zou van Argentijnse afkomst geweest zijn; zij had als bijzonderheid een grote Zuid Amerikaanse hoed. Het waren bekende figuren in het Bennebroek van toen. Kort na het einde van de tweede wereldoorlog werd een van de huisjes (nummer 55) door het Gemeentebestuur van Bennebroek gevorderd voor tijdelijke bewoning. Het werd wat opgeknapt en toegewezen aan een woningzoekende. Het Paradijs was toen juist eigendom

geworden van de familie Bakker. Hoe het zij, het Paradijs gaat nu definitief verdwijnen. Daarmee tegelijk dan de restanten van de verhoogde halteplaats (een ijzeren hek)

Een deel van het erf voor de huisjes in het Paradijs.

Nog slechts een bouwval is er over van de huisjes in Het Paradijs. 109

van de electrische tram, die in de Natuurlijk is het jammer, dat weer jaren dertig en veertig vanuit het een stukje oud Bennebroek tot het Duin langs de achterzijde van de .verleden gaat behoren. We kunnen huisjes richting Heemstede reed. en mogen herstel en vernieuwing Een stopplaats was juist voor de echter niet altijd tegen houden. Bennebroekerlaan naast de siga- Gelukkig is het Hofje van Verschuer renwinkel van Jan de Wit, waar Brants nog altijd in tact gebleven, behalve rokerij ook tramkaartjes te zij het dat door nieuwbouw van koop waren. Het zal wel daarom woningen op de rand van het tergeweest zijn, dat De Wit zijn winkel rein rond dit Hofje de paradijselijke "Tramhalte" ging noemen. Op oude rust aldaar ook al aan het verdwijfoto's zien we die naam boven de nen is. etalage. De tram reed vervolgens over de P.S.: Dank aan de fam. Bakker hoge brug (deze brug is er nog voor foto's en informatie. altijd) achter de Hervormde kerk heen op weg naar Heemstede.

Impressies Van de in Engeland wonende oudHeemstedenaar Martin P. van Os ontving de redaktie de volgende bijdrage Enige maanden geleden mocht ik

kennismaken met één uwer leden t.w. Jhr. Pieter Quarles van Ufford, die al jaren woont in East Bergholt -de geboorteplaats van de beroemde Engelse landschapschilder John Constable R.A. De dorpen East Bergholt en Brantham grenzen aan elkaar. Reeds spoedig na de kennismaking kwam

Toen ik 10 jaar oud was verhuisde ons gezin naar Heemstede dus in 1926, omdat het toen was toegestaan dat zeevarenden in dienst van de Rotterdamsche Uoyd, bij welke Maatschappij mijn vader als gezagvoerder voer, buiten Rotterdam mochten wonen. Een zuster van mijn vader t.w. Cor-

nelia Govers-van Os woonde reeds enige jaren in Heemstede - Lanck-

het gesprek op Heemstede. Zelf

horstlaan en had dit ons aangeraden. Haar man Kees Govers was hoofd-scheepswerktuigkundige bij de Stoomv. My "Nederland" en zijn naam staat op het Monument a/d

ben ik geboren in Rotterdam 18-2-

Vrijheidsdreef te Heemstede.

1916.

Na ons zijn nog meer "van Ossen"

110

in Heemstede komen wonen t.w. de jongste broer van mijn vader Antonius A. van Os en zijn vrouw Chr. van Os-Hoetmer. Oom Ton was eveneens hoofd-scheepswerktuigkundige bij de Stoomv. My "Nederland", heeft de gehele 2e Wereldoorlog op de "Johan van Oldenbamevelt" gevaren troepenvervoer tussen Amerika en Engeland v.v. Hij heeft meer geluk gehad dan zijn zwager Kees Govers, die met zijn schip "de Poelau Bras" in de Java Zee (door de Japanners) naar de zeebodem is gezonken. Oom Ton van Os heeft zelfs geen duikboot gezien. We zijn er nog niet want een neef van mijn vader t.w. Engelbertus van Os was gezagvoerder bij de Hollandse Stoomboot My en heeft de gehele 2e Wereldoorlog met zijn schip tussen Engeland-Afrika-Australië v.v. gevaren - troepen en vrachtvervoer -. Heel wat meegemaakt doch niet getorpedeerd. In Liverpool is eens na een luchtaanval de Engelse Koning George aan boord van zijn schip geweest. Zijn enige dochter gehuwd met C. van Daalen (overleden) woont in Heemstede a/d Adr. Pauwlaan. Mevr. Chr. van Os-Hoetmer - vroeger Paulus Potterlaan woont al enige jaren in de Kinheim Hat grens Haarlem, maar hoewel 89 jaar oud speelt nog geregeld bridge bij de Heemsteedse Bridgeclub waarvan zij Erelid is. En tenslotte wat familie betreft sinds

enige maanden wijlen mijn nicht mevr. Annie Jellema, die meer dan 40 jaar onderwijzeres is geweest op de Voorweg School. Die school en het onderwijs aan de kinderen dat was haar leven: Haar moeder was een zuster van mijn vader. Mijn vader was in 1936 gepensioneerd en is in 1954 in Heemstede overleden. Wij woonden van 1926 aan de Antonis Duycklaan no. 16, mijn moeder en ik zijn hier blijven wonen tot April '63, toen verhuisd naar Hillegom alwaar mijn moeder in 1966 is overleden. Ik heb dus 36 jaar in Heemstede gewoond en hier een heerlijke jeugd enz. gehad. Deze lange inleiding leek mij gewenst om u te doen begrijpen dat ik Heemstede en vele Heemstedenaren heb gekend. Echter Jhr. Pieter Quarles van Ufford kende ik niet, wel zijn naam en toen hij mij vertelde waar hij in zijn jeugd had gewoond en waar zijn voorouders resideerden - u begrijpt het, wel iets anders dan de Antonis Duycklaan. Maar ik had hem ook iets te vertellen n.l. dat mijn eerste betrekking (werkgever) is geweest de Gemeente Heemstede n.l. op het Raadhuis afd. Archief. Chef was mijnheer E. Vedder en zijn adjunct en later opvolger de heer J. Veen.In de periode 1935/36 waren bij de gemeente werkzaam:

Burgemeester: Jhr. J.P.W. Van Doorn

111

Gèm. Secretaris: N. Vos Gemeente Ontvanger: Jhr. Von Mühien Hoofdcommies: de heer Schelling later Gem. Secretaris Hoofdcommies: de heer A. van Wingerde - later na de heer Schelling Gem. Secretaris. Accountant: de heer Westra Verder de heren in rang van commies: Steger - (zoon van Prof. Dr. Steger) - Redacteur is later benoemd als burgemeester van ik meen Oirschot Zijlmans afd. Hr. Schelling Hermans afd. Alg. Zaken J. Snel afd. Alg. Zaken H, Schol afd. Sociale Zaken P. Tromp afd. Gem. Ontvanger W. Denijs afd. Alg. Zaken P.M. Van Drooge ik dacht afd. Hr. Schelling Bode was de heer Nijenhuis- ik denk de beste bode, die de Gem. Heemstede ooit heeft gehad. En natuurlijk: E(vert) Vedder - Archief J(an) Veen - Archief Mijn benoeming had ik waarschijnlijk voor een groot gedeelte te danken aan het feit dat ik de dochter van de Gemeente Secretaris kende t.w. Greet Vos. Wij zaten in dezelfde klassen op de Bronstee Mulo School - hoofd de heer J. de Jong. U ziet aan het bovenstaande dat ik eigenlijk een geboren archivaris zou zijn geweest. Het heeft niet zo mogen zijn, echter mijn laatste tien jaren tot mijn 65 ben ik het toch 112

geworden en wel bij de Financie-

ringsbank "Mavic", dochter van de Nederlandse Credietbank. Nu zult u zich zo langzamerhand afvragen waarom schrijft u mij deze brief. Van Jhr. Pieter (Quarles van Ufford) heb ik een stapel boeken en boekjes ter lezing ontvangen o.a. het zojuist verschenen boekwerk van de heer H. Krol - mijn compliment - ditmaal niet als archivaris doch als oud-boekhandelaar (Hillegom). Zo'n boek is een gewoon een levenswerk van mijnheer Krol en eigenlijk zou iedere Heemstedenaar, die iets voor zijn Gemeente voelt dit moeten bezitten. Nu heb ik gelezen in de nieuwsbrief no. 70, november '91, uitgegeven door de Ver. Oud-Heemstede-Bennebroek, titel Buurtschap "De Glip" dat geen absolute zekerheid bestaat over de naam. De uitleg v/d helling lijkt ook m.i. de juiste, echter in het Engels komt het woord "Glebe" voor. De Nederlandse vertaling van het woord "Glebe" luidt volgens mijn woordenboek (ten Bruggencate): pastorieland{erijen); en volgens mijn Oxford dictionary: Portion of land going with the clergyman's benefice., hetgeen zou kunnen betekenen dat de clergyman oftewel predikant recht had op de opbrengst van dit land. Omdat "de Glip" dichter bij Bennebroek ligt bestaat de mogelijkheid dat dit land behoorde tot het Ker-

kelijk eigendom. Verder heb ik in een der boekjes gelezen dat in 1940 drie militairen afkomstig uit Heemstede bij de Grebbeberg zijn gesneuveld. Twee hiervan heb ik heel goed gekend n.l. Piet Nelis en Piet Reedijk. Zij behoorden evenals ik tot 3-11OR.I., en v/a Augustus 1939 tot 10 Mei 1940 sliepen wij in dezelfde voormalige stalling van rouwen trouwkoetsen in Veenendaal. Nu vroeg ik mij af wie was de derde? Piet Nelis was de facteur en Piet Reedijk de mitrailleurhersteller. Ook Lieffert Stuut van de Valkenburgerlaan heb ik zowel in Veenendaal als in het Krijgsgevangenkamp te Lückenwalde ontmoet. Jan v.d. Stam, jongste zoon van het Hoofd v.d. Bosch en Hovenschool was inderdaad a/d Grebbeberg 8e Regiment Artillerie. Echter ook hem heb ik later weer gesproken. Voorts heb ik begrepen, dat het Heemsteedse Politiecorps enigszins niet de lof heeft ontvangen voor hetgeen tijdens de bezettingsjaren

onder leiding van Hoofdinspecteur A. Berentsen is gepresteerd. Hoofdinspecteur Berentsen was een man waarvoor zelfs de Duitse Officieren respect voor hadden. Persoonlijk is hij naar Vught gereisd om te trachten Heemstedenaren die in politieke Gevangenkampen zaten van de Autoriteiten los te krijgen. Soms is hem dit gelukt. Tot zover mijn brief, misschien later nog meer want ik ben nog lang niet klaar met het bestuderen van de boekjes vaak juweeltjes uitgegeven door de Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek. M.P. van Os

Erratum In het artikeltje in de Nieuwsbrief van juli j.l. op blz. 87 over de nieuwe statuten van de Vereniging staat, dat deze op 9 mei 1993 gepasseerd werden. Dat is niet juist; het moet zijn "9 juli".

113

Het Oude Posthuis In de Nieuwsbrief van juli 1993 werd van mij een kort verhaaltje opgenomen over een draverij gehouden nabij het Oude Posthuis aan de Herenweg in 1888. Bij het ordenen van mijn aantekeningen vond ik een door mij jaren geleden gemaakt schetsje van de situatie van genoemde herberg. Het lag in het oud-archief van Heemstede (nr. 208) en betrof een plattegrond gemaakt door de landmeter Dirk Klinkenberg op 22 mei 1743 op verzoek van de Schout en Secretaris (één persoon) Comelis de Jongh van Heemstede. Er lagen toen twee stuks in het mapje. Ik heb ze op ware grootte overgenomen en zend er één hierbij toe. De tekening geeft weer: het Posthuis aan de HeereRijweg, oostzijde met stalling, paardenwed en tuin. Tot aan het dorp zo werd aangegeven - was alles "Wildernis en Duyne". Men had de landmeter vermoedelijk in de arm genomen om vast te stellen hoeveel grond er nu precies in erfpacht was uitgegeven en dat was goed gezien want dat bleek minder te zijn dan vroeger was afgepaald en zelfs aan alle zijden en het meest aan de zuidzijde waarin men het

114

paardenwed had aangelegd (n.b. een paardenwed is een met water gevulde diepte waarin de postpaarden na het werk gebaad werden. Bij de Houtbrug te Haarlem was in mijn jonge jaren zo'n wed ook nog aanwezig}. Wouter Slob Op deze schaal werd de tekening door de Landmeter gemaakt.

„ De-

•*

Ilïti

dfë ëtu-

In Memoriam ster, als afsluiting van het Adriaan Pauwjaar. Theo Dekker schreef naar aanleiuit naar onze vereniging. Toen hij ding van het vertrek van Chris: "Hij over wat meer vrije tijd kon be- is onlangs verhuist naar het Drentschikken, accepteerde hij een be- se Vries en vond de afstand te ver stuursfunktie. Tijdens de Algemene voor de continuering van zijn beLedenvergadering van 14 juni 1982 stuursfunctie. In de jaren van zijn volgde hij Ber Eichholz als pen- penningmeesterschap hebben wij ningmeester op. Tevens maakte hij de heer Smits niet alleen leren kendeel uit van de werkgroep Karak- nen als een gewetensvol en zuinig terbehoud, welke diezelfde avond beheerder van de verenigings fiwerd opgericht. Chris was veelzij- nanciën, maar ook als een gehardig. Zijn stijl van schrijven blijkt nast voorvechter van onze VOHB. heel duidelijk uit de corresponden- Bij talrijke gebeurtenissen heeft hij tie, die hij voerde met de redaktie het standpunt van de VOHB vervan "De Lichtbaak" van de Ned. woord tegenover gemeenten en Herv. Gemeente te Bennebroek. instellingen. In besloten kring heb(zie hierover blz. 10 en 11 van ben wij hem het beste gewenst, Nieuwsbrief no. 38 november maar ook op deze plaats wil het 1983). Zijn kennis van zaken blijkt bestuur hem hartelijk dank zeggen ook uit het (nu nog aktuele) artikel, voor zijn vele verdiensten". dat hij samen met mw. I. van Thiel- Hieraan valt nog maar weinig toe Stroman schreef over het Centrum- te voegen. Hij zal lang in onze herplan te Bennebroek. (N.br. 45 dd. innering blijven. augustus 1985). In het voorjaar van 1986 organiseerde hij met mw. R. W.V. Suiker-Wolff de excursie naar Mun-

Chris Smits overleed op l augustus. Als geboren Heemstedenaar ging zijn belangstelling uiteraard ook

115

Boekbespreking Eindenhout; Een beeldig boek Eindcnhout Huis met de Beelden geschreven door Hanny van Stee-

Saijet en Jac van Steen, Uitgave: De Vrieseborch Haarlem. Haarlemse Miniaturen, deel 27.

ISBN 90-6076-368-8 Prijs: f 27,50. 17 Augustus 1993: groot feest aan de Wagenweg, recht tegenover de Spanjaardslaan. Vlaggen, wapenschilden, 18de eeuwse bedienden voor de ramen! Het neo-classicistische herenhuis, bekend als 'Huis met de Beelden', viert zijn 200jarig bestaan. Maar in 1793, toen de eerste steen gelegd werd door de kinderen van de eerste eigenaar, de rijke Amsterdamse koopman George Gerard Lans, waren die beelden er nog niet. Pas de laatste eigenaar, Jacob Temminck, liet omstreeks 1810 de marmeren sfinxen plaatsen. Na Temminck kwam de van Wijckerslooth van Grevenmachern's, de van Brienen's en de d'Alsaces. En reken maar dat er in die tijd, in Eindenhout een grote staat gevoerd

116

werd. Tegen de 20ste eeuw werd het huis verhuurd. O.a. aan H.A. van Odijck, die in 1915 het betonnen koepeltje liet bouwen, geflankeerd door de eveneens betonnen sfinxen. Via Dr. J.G. Hoge kwam het buiten in bezit van de Mariastichting en daarna (in 1962) werd het overgenomen door de gemeente Haarlem. Verval van huis en park was inmiddels ingezet. Maar in 1973 komt een nieuwe eigenaar met een nieuw elan: Herman Fritz Bill. Buiten- en binnenkant van het huis, het park, alles wordt prachtig gerestaureerd en het huis wordt appartementsgewijs verhuurd. Alles? Bijna, want het nu vervallen koepeltje, nog in handen van de gemeente Haarlem, kan wel een opknapbeurt gebruiken! Maar wie weet kan het schitterende herstel van Eindenhout inspirerend werken. Het is te hopen, want het 'Huis met de Beelden' is het waard. Gerard Schuitemaker

Het Huis met de Beelden, beter Eindenhout gelegen aan de Herenweg te Haarlem, dat thans 200 jaar bestaat. 117

VOHB bezoekt adoptie-gemeente Puttershoek De Vereniging Oud Heemstede- gemeester G.J. Rooimans. De beBenncbroek hield op zaterdag 4 volking in Puttershoek is de Heemseptember '93 haar jaarlijkse dag- steedse bevolking nog steeds danktocht naar de Hoekse Waard. Met baar, niet alleen voor de geldelijke een volle bus van bijna 60 perso- hulp, maar ook voor de ontspannen vertrok het gezelschap richting ning die werd geboden. Daar heeft Puttershoek. de mens in moeilijke tijden evenMevrouw Lenie 't Hooft, die de eens behoefte aan. Kinderen konexcursie had voorbereid, vertelde den in Heemstede vakantie dooronderweg de aanleiding van deze brengen. Putterhoekse huisvrouwen tocht. De gemeente Heemstede bezochten de Floriade in Groenenheeft na de watersnoodramp van l daal. Enkele inwoners uit de Hoekfebruari 1953 de gemeente Put- se waard brachten herinneringen tershoek geadopteerd, met het doel na de watersnoodramp naar vowaar mogelijk de nood enigszins te ren. Deze herinneringen waren lenigen. Er werd een adoptie-comi- hartverwarmend en plaatsten het té opgericht o.l.v. de heer De Lan- gezelschap in de dagen van weleer. ge en met medewerking van Bur- In Puttershoek. is nog een Laan van gemeester Van Rappard. Door het Heemstede, die herinnert aan deze adoptie-comité werden vele activi- hulpaktie. 's Middags werd begunteiten op touw gezet om geld in te stigd door de zon de lunch gebruikt zamelen. De bekendste activiteit is in Restaurant Binnenmaas in het het koken van snert door de Heem- prachtige recreatiegebied te Mijnssteedse huisvrouwen. De snert werd herenland. voor een gulden per liter verkocht Daarna werd een bezoek gebracht en bracht destijds f 2500,- op. Voor aan het Streekmuseum "Hoeksche die tijd geen gering bedrag. In to- Waard" ondergebracht in het "Hof taal werd door de Heemsteedse be- van Assendelft" te Heinenoord. De volking niet minder dan f40.000,- opzet van dit museum is in 1956 opgebracht, hetgeen door de ge- begonnen met spullen te verzamemeente Heemstede met het dubbe- len, die niet met de ramp verloren waren gegaan. Inmiddels zijn niet le bedrag werd aangevuld. In Puttershoek gearriveerd, werden minder dan 40.000 voorwerpen we in Cultureel Centrum "De Drie met betrekking tot de streekgeschieLelies" verwelkomd door loco-bur- denis - allen vrijwillig geschonken 118

in dit unieke museum bijeengebracht. De deelnemers van de historische vereniging waren door het tentoongestelde zeer verrast. Aan dit museum is ook een streekarchief verbonden met een goed gedocumenteerde genealogische afdeling. De conservator en archivaris de heer J.E. de Rooy wist het

verzamelen van de voorwerpen tijdens de strooptochten door vrijwilligers boeiend onder de aandacht te brengen. De deelnemers gingen verrijkt met vele herinneringen weer huiswaarts. J.O.

Open Monumentendag 1993 geslaagd! De op 11 september j.l. gehouden Open Monumentendag werd door veel bezoekers gewaardeerd. Zo werden er in zowel de Ned. Herv. Kerk in Bennebroek als de Kerk in Heemstede rondleidingen en orgelconcerten gegeven. Ook waren er die dag rondleidingen op de begraafplaats aan de Herfstlaan waar over enkele interessante grafmonumenten werd verteld. Onder leiding van de opzichter de heer Hogendoom werden we mee-

genomen naar de grafkelder van de familie van Vollenhoven. Deze familie kocht het stuk grond voor onbepaalde tijd in de 2e helft van de negentiende eeuw. De muren zijn aan de binnenkant fraai afgewerkt met gedenkplaten. Ook an-

dere interessante grafmonumenten werden bezichtigd o.a. van de familie Van Verschuer Brants. Open Monumentendag kan absoluut geslaagd genoemd worden. L. 't Hooft 119

120

Nieuwe leden vanaf 30-6 tot 5-10

HEEMSTEDE P.A.M.C. Mookhoek D. Bijl D.J.A. van Rhenen G. de Jong J. Uitendaal E.M. Sieperda-Staab BENNEBROEK J.P. van Wolfswinkel A.M. Hoeker S.E. Trossèl-van Schie AERDENHOUT M. van Landschot-van Vloten

ALPHEN A/D RIJN G.C.E. Dekker HILLEGOM M. Burger

ALJCANTE, SPANJE A. Leutscher-Vasen

18e eeuwse aquarel van kermis op De Glip (Gemeentearchief Haarlem).