Bestuur: G. Schuitemaker, voorzitter IJssellaan 7, 2105 VA HEEMSTEDE tel W. Verspoor, secretaris Wagnerkade 65,

V. O. H. B.

Nieuwsbrief Nummer 59 Februari 1989

Bestuur:

G. Schuitemaker, voorzitter IJssellaan 7, 2105 VA HEEMSTEDE

tel. 023-288916

W. Verspoor, secretaris Wagnerkade 65,

2102 CT HEEMSTEDE

tel. 023-283068

K. de Raadt, penningmeester Kerklaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE

tel. 023-280641

A.J. Olthaar, ledenadministratie Glipperdreef 82, 2104 WL HEEMSTEDE

tel. 023-292824

Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l, 2103 GS HEEMSTEDE tel. 023-292631 J.L.P.M. Krol, Joh. Verhulstlaan 26, 2102 XT HEEMSTEDE

tel. 023-282977

Contributie minimaal f. 15,Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede.

REDACTIONEEL Op bladzijde 24 van de vorige Nieuwsbrief staat een vraagteken bij een mogelijke excursie in april 1989. Nu kunnen wij u mededelen, dat er op 15 april a.s. een excursie (met lezing) naar het Paradijs gehouden zal worden. Nadere gegevens treft u in dit nummer aan.

Hans Krol vertelt over een bezoek van tsaar Alexander aan onze omgeving, terwijl Jan Bomans ons wijzer maakt omtrent het Elba van Heemstede. Met een artikel van de heer A Overmeer wordt aandacht aan de sport

besteed. Theo Dekker zorgde voor de omslag foto's. Het zijn opnamen van enige weken geleden. Op de voorzijde ziet u het Res-Novaplein te Heemstede,

op de achterzijde een mooi gezicht op de Bennebroekerlaan vanaf het Geiteweitje. U vergeet de lezing op 28 februari in het Oude Slot toch niet? W.V.

TSAAR ALEXANDERI IN BENNEBROEK; de keizer aller Russen sprak op 2 juli 1814 historische woorden

Binnen- en vooral buitenlandse vorsten zijn in het verleden bijna altijd met veel pracht en praal ontvangen. "Een doortocht van een vorst was toen nog iets bijzonders, dat op

en 17e eeuw (1975), waarin overigens Reinier en Adriaan Pauw door elkaar worden gehaald Van de ontvangsten van de Franse koninginmoeder Maria de 'Medici uit Frankrijk in 1638 en haar dochter de Engelse koningin Henriëtte Maria in 1642 zijn tekeningen en gravures vervaardigd door respectievelijk Jan Martsen de Jonge en Claes Janszoon Visscher (in het boek van Nolpe). In de vorige aflevering is geschreven over het historische bezoek - in werkelijkheid een vluchtige passage van keizer Napoleon Bonaparte op 24 oktober 1811 door Heemstede en Bennebroek op weg van Amsterdam naar Den Haag. Binnen drie jaar zou nogmaals een keizer onze gemeenten passeren, thans in omgekeerde richting. Een ongekende luxe, want het zou veel meer dan een eeuw duren voordat wederom een keizer, en dan nog verdreven uit zijn vaderland, deze kontreien bezocht, namelijk Wilhelm II die tussen 1925 en 1939 ruim 100 maal zijn vriendin Catalina von Pannwitz op de Hartekamp opzocht

de ouderwetse manier ging, en waarop men zich kon voorbereiden", aldus H. Gerlings in 1884 in zijn gepubliceerde jeugdherinneringen. De huidige directeur van het Frans Na de overweldiging van Frankrijk Hals Museum D.P. Snoep wijdde en gedurende de 100 dagen dat de aan dit thema zijn proefschrift: Praal keizer van het Franse keizerrijk zich en propaganda, Triumfalia in de koning van Elba mocht noemen Noordelijke Nederlanden in de 16e maakte de toen 37-jarige tsaar

Alexander I op de terugreis van Engeland naar zijn vaderland eind juni/ begin juli 1814 een zegetocht door Holland met het bezoek aan Zaandam als hoofddoel. Tsaar Alexander I (geboren op 23 december 1777), uit het geslacht Romanow, was keizer van Rusland van 1801 tot zijn overlijden in 1825. Hij voerde aanvankelijk een liberale, later reactionaire politiek. De Russen namen deel aan de coalitie tegen Napoleon en na verschillende nederlagen werd de vrede van Tilsit met Pruisen en Rusland gesloten. Ook de Russische tsaar was nu, althans in theorie, bondgenoot van de Franse keizer geworden. Rivaliteit met Napoleon leidde tot de Russische veldtocht en Franse nederlagen. Na de verbanning van Napoleon en herstel van een wettige regering in Frankrijk maakte Alexander een zegetocht, te beginnen in Parijs, over Engeland, dan Holland, Duitsland en Pruisen, terug naar St. Petersburg. "Nooit viel aan eene sterveling zulk een zegepralende reuse ten deel" schreef een tijdgenoot. Dat ook het van het Franse juk bevrijde Holland in het reisprogramma werd opgenomen had te maken met de (werk)bezoeken van tsaar Peter de Grote aan Holland, in het bijzonder Zaandam in 1697 en 1717. 29 juni was Zijne Majesteit te Antwerpen gearriveerd, alwaar hij namens onze Souvereine Vorst begroet werd door de luitenant-generaal Von Phull. Van de reis door

Brabant, naar Zuid- en NoordHolland, via Utrecht en door Gelderland tot Nijmegen en het Duitse Cleef (5 juli) is een minitieus verslag bijgehouden door mr. Jacobus Scheltema, lid van het Instituut en de Maatschappij van Wetenschap te Haarlem enz. (1). Zoals eerder ter ere van Napoleon waren thans overal erepoorten en bogen opgericht voor tsaar Alexander met vaak hoogdravende teksten, zoals in Oegstgeest het opschrift: "Alexander, Hero Magnanimo. Hospiti Ubique Gratissimo" {Aan Alexander, den grootmoedigen held, aan den gast, die overal welkom is). In andere Latijnse, Franse, Duitse, of Nederlandse - géén Russische teksten werd hulde gebracht aan de Verlosser, Hersteller, Gezegende, Vredestichter, Genius der Overwinning, of zoals in het Brabantse Zundert: "Den Be vredige r van Europa". Op zijn beurt deelde Alexander aan onze Souverein en de Erfprins hoge Russische ridderdecoraties uit en aan notabelen, zoals gouverneur Van Tets van Goudriaan in Bennebroek, een gouden snuifdoos met des keizers monogram of een kostbare diamant-ring. In Den Haag was Alexander ontvangen door de erfelijk soeverein der Verenigde Nederlanden Willem Frederik en voor het bordes van de vorstelijke residentie met broederlijke genegenheid omhelsd. Op 2 juli reisde hij via Katwijk richting

Haarlem en Amsterdam. In lisse is

de vorst begroet door generaal C.R.TH. Krayenhoff als militair commandant van het noordelijk deel van Holland. In deze gemeente nam hij een request in ontvangst van een dochter van de befaamde Russische stempelsnijder Wilno ten gunste van haar in Litauwen woonachtige vader. De Russische monarch nam het aan, stelde verschillende vragen "en liet de omstanders opgetogen over zijne minzaamheid". Korte tijd later overleed Wilno, nog voordat Alexander iets had kunnen ondernemen. Gedurende de Franse Tijd was Bennebroek samengevoegd met Heemstede en zou in 1817 wederom een zelfstandige gemeente worden. Schout Willem Antonie Dolleman van Heemstede was vóór die tijd ook belast met de zorg voor Bennebroek. Als eerste gemeente op de grens van Zuid- en NoordHolland - in de Franse tijd tevens grens tussen het Departement van de Monden van de Maas (= Zuid-) en dat van de Zuiderzee (= NoordHolland - was Bennebroek expliciet opgenomen in het reisprogramma

van de Russische keizer, die ook hier als een bevrijder werd begroet. De voorbereidingen bij de komst van Alexander waren weliswaar minder omvangrijk en in ieder geval minder kostbaar vergeleken met de

komst van Napoleon weinige jaren voordien. Op 26 juni ontvingen de gemeenten die Alexander zou bezoeken dan wel passeren een mis-

sive van de regering met daarin vervat de volgende aansporing voor de lokale bevolking: "Viert dan, waarde landgenoten! de blijde komst van deze zoo Doorluchtige en tevens zoo geliefde Vorsten, met orde en opgeruimdheid des harten. Verheugt u in dit nooit te vergeten verblijf van dezen regt edelen Keizer aller Russen, dien waarlijk grooten Alexander, die in overeenstemming der overige hooge bondgenooten wist te overwinnen en na eene roemrijk behaalde zege grootmoedig zijnen vijand spaarde, ja vrede en vrijheid den volkeren terug gaf. Gevoelt tevens het onuitspreekbaar genoegen van onzen zoo beminden Souverein in ons midden te zien, door wien ons onafhankelijk volksbestaan, rust. orde en eene levendige hope op dagelijks toenemende welvaart word aangebragt".

Het was in Bennebroek dat op 2 juli rond het middaguur de gouverneur van het noordelijk gedeelte van Holland, de heer mr. AW.M. van Tets van Goudriaan de Russische monarch verwelkomde, die was vergezeld van de Nederlandse souverein Willem I en de erfprins, de latere koning Willem II. De erewacht te paard bestond uit aanzienlijke jongeren uit Haarlem, onder bevel van de heer Cornelis Gerlings. Laatstgenoemde stamde uit een Haarlems regentengeslacht en was notaris van beroep. Zijn ouders waren van 1775 tot 1812 (toen zijn

moeder overleed) eigenaar geweest van Huis te Rijweg in Bennebroek De erewacht moet overigens een vrij potsierlijke indruk gemaakt hebben op het Russische gezelschap. Zij hadden wapenen van allerlei soort; er waren zelfs houwers bij uit de requisieten-voorraad van de sociëteit "Leerzaam Vermaak" van antieke ouderdom. In het gevolg van de Keizer bevonden zich talrijke autoriteiten, zoals de opperhofmaarschalk graaf Tolstoy, adjudant prins Wolkonsky, luitenant-generaal Ouvarow, vleugeladjudant Borosin en staatsraad Wyller, des keizers lijfarts. Zo'n selecte groep buitenlanders heeft zich sedertdien niet meer in Bennebroek aangediend. Heel Bennebroek was uitgelopen, inklusief ambachtsheer Gerrit Nutges, predikant Dirk Pieter Farret en bovenmeester Jacob van der Hout met al zijn leerlingen die in koor rie-

pen : "Leve Alexander" en "Leve de geliefde Souverein, de beide Prin-

sen en het Vorstelijk Huis". De gouverneur die bekend stond om zijn beminnelijkheid en grote welsprekendheid, begroette de keizer aldus: "Het is niet, Sire! dat ik aan de grenzen der provincie, die aan mijne zorgen is toevertrouwd, kom, om aan Uwe Majesteit de hulde van mijnen eerbied te betuigen, maar om met het geheele volk te deelen in de gevoelens van bewondering en belangstelling voor en in hem, die den vrede aan de we-

reld, en een vaderland aan ons heeft terug gegeven. Door de gelukkige eendragt der verbondene Mogendheden zien wij thans in ons midden den grootsten der Monarchen vergezeld van den besten der Souvereinen". Hierop sprak de keizer van bijkans half Europa in het nietige Bennebroek - 380 inwoners! - de historische woorden, uit het Hoogduits vertaald: "Zo ik de volken gelukkig heb gemaakt, heb ik mijn plicht gedaan". Deze uitspraak vindt men terug in talloze (Russische) geschiedenisboekjes. De plaatselijke vroed-

schap werd aan de keizer voorgesteld, evenals de staatsman Johan Valckenaer die als ambteloos burger op Huis te Bijweg woonde en na

een kort oponthoud zette de stoet met de keizerlijke staatsiekaros zich in beweging, geëscorteerd door Russen en Haarlemmers in koetsen en te paard. Via de grote straatweg passeerde men Huize te Manpad, wiens eigenaar professor David Jacob van Lennep de keizer later zou rondleiden in het schilderijenkabinet te Amsterdam, waar vooral een doek van Frans Hals grote indruk op de Rus maakte. Het kan verkeren, immers onder de inlijving had de professor zich nogal intensief bemoeid met de feestelijke ontvangst van keizer Napoleon te Amsterdam in 1811. In kleine groepjes stond langs de Herenweg een verheugde volksmenigte. De weinige huizen waren met vlaggen en bloe-

men versierd. Nu niet, zoals tijdens de doortocht van Napoleon blauwwit-rode vlaggen, maar de Nederlandse driekleur: rood-wit-blauw. "Allerwegen weergalmde de lucht van: leve Alexander", aldus een ooggetuige. Ter hoogte van Bosbeek stond Adrian Elias Hope te zwaaien, die zijn fortuin goeddeels te danken had aan Russische transacties. De bankiers Hope hadden hun financiële rijkdom immers verzameld uit leentransacties met vooral de dynastie der Romanows, te beginnen met keizerin Catharina II en haar zoon Paul I. Na het uitwijken van Henry en John Hope naar Engeland tengevolge van de Franse overheersing had P.C. Labouchère, later H. Sillem en W.G. Coesveld de leiding genomen. De excentrieke zonen van John Hope Adrian Elias en Henry Philip profiteerden van een miljoenenfortuin. Adrian Elias was eigenaar van Bosbeek geworden en bij vlagen geestelijk gestoord. Bij de passage van Alexander I had hij een bloempot op zijn hoofd gezet die vermoedelijk een Russische beremuts moest verbeel den. Uiteraard werd hij niet uitgenodigd bij de audiëntie in het Am-

sterdamse huis van directeur Coesveld, wiens fraaie kollektie Italiaanse en Spaanse meesters de Doorluchtige Keizer bezichtigde. Uit een brief van 5 juli 1814 blijkt dat de tsaar als onkosten voor zijn verblijf in Holland van de firma Hope en Co. 6.000 ducaten a ƒ. 5,14 per ducaat

had opgenomen (2). Een bataljon van de schutterij der stad Haarlem als ook eenheden van de landstorm zorgden voor de afzetting der wegen van Bennebroek via Heemstede naar Haarlem. De tsaar werd opgewacht door een grote Haarlemse delegatie onder leiding van burgemeester David Hoeufft Deze was een zoon van mr. Jan Diederik Pauw, geboren Hoeufft, heer van Burtingen, Zandvoort, Heemstede, Rietwijk en Rietwijkeroord. In 1785 was hij in Heemstede gehuwd met Eva Jacoba Gerings, in 1815 in de adelstand verheven en hij overleed op 25 mei 1836 in Haarlem. De officiële ontvangst van de gemeente Haarlem vond plaats op grondgebied van Heemstede in de hofstede Zuiderhout, die zich uitstrekte van de Heemsteder Binnenweg tot aan het Spaarne en eigendom was van mr. Gijsbert André Vermeulen!3), die verschillende funkties vervulde in het stedelijk en provinciaal bestuur. De keizer en zijn gevolg kwamen even na half twee op Zuiderhout aan en in het memoriaal van het Provinciaal Bestuur de dato 2 Juli 1814 is het volgende genoteerd: "De komst van Z.M. den Keizer aller Russen tot op heden uitgesteld zijnde geworden, heeft de heer burgemeester de vergadering tegen hedenmiddag ten twaalf uren geconvoceerd en hebben de leden zich vervolgens begeven naar de Hofsteede van den heer Ver-

meulen teneinde de komst van Hooggen. Zijne Majesteit af te wachten, welke heeft plaatsgehad tus-

van de door hem gebouwde hoofdstad van het Noorden".

schen halftwee en twee uren als Alexander I die in zijn eerste regeerwanneer dezelven bij de aankomst aan het einde van de zoogenaamde Spanjaardslaan door den heer burgemeester van wegens en uit naam van het provinciaal bestuur dezer stad in gepaste termen is gecomplimenteerd, waarop hoogstdezelve in zeer minnelijke termen heeft geantwoord, zijnde voorts alles in de

periode onderwijs, kunsten en wetenschappen in het Russische rijk bevorderde, kreeg in Haarlem zijn deel. De schutterij stukken werden door hem bewonderd en drie dichters maakten voor de gelegenheid een lofdicht, R.H. Arntzenius, A. ten Broeke Hoekstra en Adriaan Loosjes Pz. Na vijf uur werd de reis naar beste orde afgeloopen". Amsterdam voortgezet, "Waartoe Na een welkomstwoord Hat "met de Keizer zich in een open rijtuig heuschheid werd beantwoord" ging plaatste, ter zijde van de laatstde stoet naar het PaviljoenW. Aan genoemde (= Hollandse) Vorstin, het bezoek aan de Spaarnestad tegenover den Vorst en den Erfwijdt Scheltema in zijn boek van prins (...). Het was omtrent zes uren, meer dan 200 bladzijden niet min- dat het Hooge gezelschap Haarlem der dan acht pagina's. Alexander verliet onder de levendigste toejuibezocht, zoals vrijwel alle hoog- chingen, wederom gelijk bij de aanwaardigheidsbekleders in de 18e komst begroet wordende door het eeuw de Grote Kerk, waar stadsor- groot salut van honderd en een ganist J.P. Schumann het be- eereschoten". roemde orgel bespeelde en voor Het verhaal moge bekend worden deze gelegenheid de "Costeriana" verondersteld. Alexander I was na waren tentoongesteld. Ook Teylers de slag bij Waterloo gaarne bereid Fundatie was, zoals eerder bij Na- zijn bijna twintigjarige zuster Anna poleon, in het programma op- Paulowna uit te huwelijken aan de genomen, alwaar Martinus van met hem bevriend geraakte prins Marum de electriseermachine de- Willem Frederik George Lodewijk. monstreerde "en hierbij is met bij- Met veel pracht en praal vond in het zondere aandacht gelet op het voorjaar van 1816 te Petersburg fraaie model van de werktuigen, die het huwelijk plaats van de Prins van uitgedacht en vervaardigd zijn om Oranje, de latere Koning Willem II den rotsklomp te vervoeren, welke met Anna Paulowna (1795-1865), thans ten voetstuk dient van het be- grootvorstin van Rusland, dat het roemde standbeeld te paard van aanzien van de Oranjedynastie in Peter den Grooten, in het midden de wereld deed stijgen en voor welk

huwelijk ook een heel klein beetje de basis is gelegd in Bennebroek. Nicolaas Beets schreef in 1834 in zijn dagboek over haar: "In 't Bosch de prinses van Oranje ontmoet, die om de foule te vermijden haar ochtendwandeling vroeger dan deze doet en reeds terugkeerde. Zij was vergezeld van eene dame, en werd gevolgd door twee lakkeien. Op eenigen afstand volgde haar rijtuig. Heerlijk gezicht, dat eenen Vorstin, die de liefde van haar land, de lust van haar volk is, weldadig en liefderijk, als een Engel Gods; schoon, vriendelijk, innemend, gracieus als de veder op haar hoofd, geheel Vorstin, geheel Gratie".

Appendix: nog wat 19e eeuwse royalty in relatie tot Heemstede en Bennebroek Voor zover bekend zou het 15 jaar duren voordat wederom een buitenlandse vorst Bennebroek en Heemstede zou passeren op weg naar Haarlem. Dat was de verdreven koning Gustaaf IV Adolf van Zweden. Een man van principes die

in 1807 weigerde het voorbeeld van tsaar Alexander te volgen door zich te verzoenen met de verafschuwde usurpator Napoleon, door Gustaaf "dat Beest der Openbaring" genoemd. Op 9 maart 1809 deed hij afstand van de Zweedse troon die hij in 1792 als veertienjarige jongeling had beklommen. In de herfst van 1829 zal hij als een ge-

wone sterveling Gustafson in de zogenaamde coupé van de postwagen op reis van Den Haag naar de Spaarnestad en voerde een gesprek met de jonge in Rome gedoctoreerde letterkundige J.J.F. Wap (1806-1880), die in later jaren een persoonlijk jaargeld van koning Willem II kreeg. Eerst bij het Posthuis in Heemstede kreeg Wap door welke reisgenoot hij vergezelde en antwoordde toen op de vraag van Gustafson of hij iemand kende die het Zweeds machtig was: "Eén man weet ik zeker die behalve nog een 25 andere talen als zeer van nabij met het Noordsch bekend is", waarmee Willem Bilderdijk bedoeld werdt5). Als grensgemeente tussen Zuid- en Noord-Holland vervulde Bennebroek in de 18e en 19e eeuw meer dan eens een rol als plaats waar een belangrijke bezoeker door goeverneur/commissaris of stadsbestuur van Haarlem werd verwelkomd. De prins van Oranje, de latere koning Willem I, was voor Napoleon uitgeweken naar Engeland en werd op 30 november 1813 door een Brits oorlogsschip nabij Scheveningen afgezet. Na de voor Napoleon rampzalig verlopen volkerenslag bij Leipzig in oktober 1813 bezetten triomferende kozakken grote delen van

Holland. In Haarlem bivakkeerden ze in de open lucht en in Heemstede namen ze de plaats in van de Fransen in het pand van Van Scha-

bij voorkeur bij de Bennebroekse uitspanning. Beide vorstelijke heren stopten niet enkel om hun paarden gelegenheid tot drinken te geven, maar ook om hun eigen dorst te lessen in de gelagkamer of bij goed weer onder de aloude lindeboom {in 1915 in vermolmde staat gekapt). De herinnering aan het bezoek van beide Oranjetelgen is vereeuwigd in een gedicht van Jacob van Lennep. Strofe 3 van het gedicht "De Geleerde Man" luidt aldus: "des eersten Willems rosgespan Hield aan uw viersprong op; Ja zelfs zo menigwerf de held Van Waterloo kwam aangesneld In vliegende galop Bedwong hij voor uw stal zijn ruin En maakte een praatje met Jan Duin". Het fraaie zesspan, begeleid door het vlugge paard van de voorrijder had volgens ooggetuigen altijd veel bekijks. De bewoners van de buitenplaatsen maakten als regel gebruik van een rijtuig met 4 paarden Tussen 1816 en zijn overlijden in bespannen. Vóór de bestrating was 1847 nam de herbergier van de Ge- dat gelet op de zandwegen geen leerde Man, Jan Janse Duin, ook als weelde, maar een behoefte. bestuurder, een centrale plaats in in het sociale leven van Bennebroek. Koningin Sophie, echtgenote van Erg gemakkelijk was deze kastelein koning Willem III, bracht op weg naar het schijnt niet, immers zelfs de van het paleis Huis ten Bosch naar goedmoedige Nicolaas Beets meldt Amsterdam vaak enige uren door een ruzie met hem in zijn Dagboek. op de Hartekamp bij A.M. barones Op doorreis van de residentie naar van Verschuer-Brants, soms in aande hoofdstad stopten koning Wil- wezigheid van de geleerde dr. Borlem I en de erfprins, later Willem II, ret die sedert 1854 pastoor was van

gen bij het Kerkplein. De vroedschap van Heemstede publiceerde een lijstje van buitenlandse munten met de Hollandse geldswaarde waarop ook de roebel voorkwam. Geruggesteund door Russische troepen trok Willem naar Amsterdam en werd hij op Noordhollands grondgebied met alle eer in Bennebroek ingehaald. De historicus dr. M. Bruyel schreef hierover: "Den l en December kwam het bericht dat de prins van Oranje de volgende dag de stad zou passeeren, om zich naar Amsterdam te begeven. De stedelijke overheid besloot hem een feestelijke ontvangst te bereiden. De regeering zou hem opwachten aan het raadhuis en het dagelijksch bestuur aan de grens der gemeente. Erebogen werden opgericht en de rustbewaarders te paard haalden hem in van Bennebroek. De heer (Johannes) Enschedé voegde zich bij hen, om den man te vergezellen van wien men uitkomst verwachtte, en den stoet te volgen"(6).

de parochie Vogelenzang. Sedert 1857 Dame du Palais nam Sophia van Württemberg mevrouw Verschuur en echtgenoot in 1858 mee tijdens een staatsiebezoek aan de Franse hoofdstad, bij welke gelegenheid de bewoners van de Hartekamp zijn ontvangen door keizer Napoleon III.

De oudste zoon van koning Willem III en prinses Sophia van Württenberg, Willem Hendrik, Nicolaas, Alexander, Frederik, Carel (1840-

kruien. Ik hoop, dat gy U op het aanstaande St. Nikolaasfeest wel vermaken en met Kerstmis braaf zult kunnen schaatsenrijden; - maar vooral hoop ik, dat gy alle krachten zult inspannen om de ijverigste en knapste van uw klasse te wezen; • waardoor gy aan Uwe Ouders gewis het grootste genoegen zult doen. (...)". Prins Willem schreef een aardige brief terug om voor de spade - thans in het Koninklijk Huisarchief - te be-

danken, "recht kinderlijk en natuur1879} bezocht op 11 november lijk", met tot besluit de volgende 1851 het Huis te Manpad als gast passages: "{...) Mij dunkt het zal niet

van de familie Van Lennep. De elfjarige prins stak op Leyduin de eerste spade in de grond als officieel begin der werkzaamheden van de Amsterdamse Duinwater-Maatschappij. Twee jaar later bezocht de vroegtijdig in Parijs overleden kroonprins nogmaals Leyduin om zich van de voortgang van het werk persoonlijk op de hoogte te stellen. In november 1851 had mr. Jacob van Lennep de spade met inscriptie aan de jonge prins Willem gezonden, die deze schop "met zooveel wakkerhetd gehanteerd had". In een begeleidende brief schreef de populaire volksschrijver, tevens voorzitter van de Maatschappij, "{...} De werk-

onaardig zijn, wanneer ik groot ben geworden, en te Amsterdam van dat water kom drinken, waarvan ik het eerste onder in dien put in de duinen heb zien opkomen, en ik zie dan dat kleine schopje nog eens aan, waarmede ik den eersten spit in den grond gestoken heb. Ik wenschte dat die tijd er al was, doch dan zal ik eerst nog eenige thema's moeten maken en eenige stukjes van Baudet uitwerken. U spreekt van sneeuwballen maken; daar hebben wij hier druk aan gedaan, maar het pleizier heeft 'kort geduurd. Met Kerstmis hoop ik des te meer schaatsen te rijden. Wij hebben veertien dagen vacantie, hetzaamheden in het Duin zijn sedert geen mij niet weinig genoegen doet. nog niet veel gevorderd: het weer Wat St Nicolaas geven zal, weet ik was niet gunstig en beter geschikt niet, maar bij voorraad heb ik bij voor schoolknapen, die sneeuwbal- Mijnheer al een schoen gezet; die len wenschen te maken dan voor ar- voert anders oorlog tegen lekkers; beiders die zand moeten wég- dat is zijn ergste vijand, maar het is 10

nu een extra gelegenheid (...)". In Heemstede schreef Nicolaas Beets in 1851 een mooi gedicht ter gelegenheid van voornoemde gebeurtenis, onder de titel: 'Het Oranjewater" (Dichtwerken, III, blz. 72w.). Hans Krol Noten (1)Scheltema, J. Alexander, keizer van Rusland, in Holland en te Zaandam. 1814. In hetzelfde jaar verscheen van dezelfde auteur: Peter de Groote, keizer van Rusland, in Holland en te Zaandam in 1697 en 1717. (2e druk 1842 in 2 delen; ook vertaald in het Frans en Russisch). De auteur mocht het eerste exemplaar van laatstgenoemd werk in een fraai uitgevoerde band aanbieden in het Tsaar Peter Huisje te Zaandam. Keizer Alexander I zag het in en zei vervolgens in het Hoogduits: "Het is Hollands. Ik kan het niet verstaan, maar wij hebben goede vertalers. Ik bedank U, ik bedank U". Dit boek ging overigens verloren tijdens de recente brand in de Saltykov-Schedrin bibliotheek van Leningrad. Over het bezoek van Alexander I aan Holland, zie o.a. ook: - Moquette, H.C.H. Een keizerlijk bezoek in 1814. In: Rotterdamsch Jaarboekje, 1910, blz. 117-131. - Wildeman, M.G. Alexander I, Keizer aller Russen te Haarlem, den 2 Juli 1814. Bijblad Oprechte Haarlemsche Courant, 13 october 1898. (2) Professor M.G. Buist schrijft hieromtrent in zijn boek: "At spes non fracta:

Hope en Co 1770-1815" (1974): "On 27th June 1814, Czar Alexander embarked at Dover for the jour-

ney back to Russia. En route hè visited Holland - probably with the aim of promoting a marriage between his sister, Anna, and the Crown Prince and during his stay hè received the managers of Hope & Co in audience. To them hè repeated the promises which hè had earlier made to Labouchère concerning the resumption of the interest payments in the style of true courtiers, the managers wrote to Guryev, saying that the most enjoyable days of their lives were "those during which we had the inestimable good fortune to come near to His Imperial Majesty, and to receive from this Grand Monarch himself the most moving assurance of the interest hè still condescents to take in Holland", (pp. 267-268). (3) GA Vermeulen had de buitenplaats Zuiderhout geërfd van zijn vader mr. Pieter Vermeulen, raad en vroedschap der stad Haarlem, die deze in 1771 voor ƒ 45.000,- had gekocht. Eerstgenoemde was ten tweede male gehuwd met jonkvrouw Johanna van Tets in Heemstede, en is op 24 september 1818 op zijn hofstede overleden, zonder kinderen na te laten. (4) In hetzelfde jaar betrok Frederika Sophia Wilhelmina ("Willemijntje"), prinses van Pruisen, weduwe van stadhouder Willem V het "Paviljoen", tezamen met haar dochter prinses Louise, zuster van koning Willem I, die in feite het nabije buiten Vlietzorg betrok, sedertdien ook wel

Klein Paviljoen genoemd. (5) In 1829 publiceerde Gustaaf IV (1778-1837) die na zijn verbanning door Europa reisde onder pseudoniem zijn: "Mémorial du colonef n

Gustaffson". Volgens Wap zou Gus-

ook "Bonaparte", waarin de ver-

taaf na de eerste kennismaking met dreven koning ten onrechte een Bilderdijk de dichter nog vele malen komplot zag, uit ons land vertrokken bezocht hebben. "Hij zou boeken uit en is in februari 1837 te Sanktdiens bibliotheek hebben geleend en Gallen overleden. Deze en andere zelfs een belangrijk werk van hem gegevens zijn te vinden in een uitten geschenke hebben gekregen met voerig artikel van J. RÖmeling, gepudaarin een aan hem opgedragen vers"; bliceerd in Haerlem jaarboek 1971, "Aan den zwervenden koning van blz. 102-140. Zweden". Dit gedicht is gepubliceerd (6)Bruyel, M. Haarlem in 1813. In: Hisin de bundel "Nasprokkeling" met torisch gedenkboek der herstelling als jaartal 1829. Gustaaf bleef in van Neêrlands onafhankelijkheid in Haarlem wonen en is na een ordinair 1813. Haarlem, De erven F. Bohn, straatincident waarbij langs het Spaar1913, Tweede deel, blz. 343-377. ne spelende kinderen hem najouwden met "koning van Zweden" en

Gezigt naar de Hofstede Zuijderhout 12

GEDENKBOEK MARIËNHEUVEL Op 27 juni 1988 bestond de Con- van B.J.J.M. Stevens "Mariënheugregatie van Zusters Augustinessen vel" geheten. van Heemstede precies een eeuw. De congregatie met in de zestiger Reden voor een geïllustreerd ge- jaren bijna 650 leden telt thans 340 denkboek: "Omzien naar een tijde- Hollandse zusters en bijna 40 in Inlijk huis", geschreven door de histo- donesië. Het verpleeghuis "Bosricus drs. P. Sierksma. Zoals bij kant" biedt plaats voor 60 zusters velen bekend publiceerde H. Diven- en werd in 1972 geopend als ondal in 1963 een lezenswaardig derdeel van Mariënheuvel. Het thans boekje bij gelegenheid van het 75- verschenen boek van 140 bladzijjarig bestaan van de Congregatie den toont aan dat de zusters de afonder de titel "Met hart en ziel"; ver- gelopen eeuw veel werk ter hand leden, heden en toekomst van de hebben genomen, o.a. in de geAugustinessen van Heemstede". zondheidszorg, en in de latere jaren De zusters Augustinessen, oor- door de maatschappelijke ontwikspronkelijk van Delft, heten de kelingen ook weer veel uit handen laatste 30 jaar (naar de plaats van hebben moeten geven. Van dezejuhet moederhuis) van Heemstede. bileumuitgave zijn voor belangstelSedert 1948 is men gevestigd in het lenden è ƒ. 25,- per stuk nog enkele voormalige herenhuis van de bui- exemplaren beschikbaar, te verkrijtenplaats "Meer en Berg", na een gen via "Mariënheuvel", Clipper grondige restauratie, verbouwing Dreef 199 {zuster Lucia Zuijderwijk). en uitbreiding onder architectuur

HET KROMME LIJNTJE VAN CROMMELIN EN DE HEERWEG ZONDER HEREN De strijd die de heer van WICKEVOORT CROMMELIN, Heer van de Heerlijkheid Berkenrode, gevoerd heeft met de Hollandsche Ijzeren Spoorweg Maatschappij ter verkrijging ener halte voor de gemeente Berkenrode {in 1857 ge-

geschreven Herenweg eruit moesten zien bij de doortocht van Napoleon op 24 October 1811 vormen de onderwerpen van de laatste Nieuwsbrief. Bijdragen die ons di-

annexeerd door de gemeente Heem-

rect, d.w.z. rechtstreeks aanspreken

stede) alsmede de vraag hoe de erebogen op de nu zo geheten en

13

omdat de petit histoire met eigen couleur locale nu eenmaal dichter bij huis ligt dan de Slag aan de Masoerische Meren of het planten van de Stars and Stripes op de Soerabatji na de verovering van Ivo Jima op de Jappen. Hoezeer deze en dergelijke feiten ons aller lot bepalen, de locale pers vult aan wat de wereldliteratuur ons onthoudt of juister gezegd uit haar aard niet geven kan. Ergo: leve de Nieuwsbrief en de beide auteurs van genoemde onderwerpen, t.w. de heren Hans Krol en K. de Raadt.

over Napoleon mag denken, algemene bekendheid kan de Keizer die zichzelf de kroon opzette niet ontzegd worden (Hans Krol deelt in een noot mede dat de Bibliothèque Nationale te Parijs ons 600.000 titels over de man kan verstrekken...), het Kromme Lijntje van Crommelin is in alle vaderlandse geschiedenisboeken terug te vinden. Het heet dan, als bij de Raadt, Laantje van Van der Gaag maar het gaat niet om het laantje maar om het lijntje. Zelf op Berkenrode gewoond hebbende sta je meer dan aangenaam verrast bij de ontdekking dat het lijntje zo Beschreven gebeurtenissen raken dicht langs je huis liep om niet te naast de lokale geschiedenis dit- zeggen door de huiskamer... De maal tevens de internationale en naam die de Heemstedenaren ernationale historie. Hoe men ook aan gegeven hebben is veel aardi-

Kromme Lijntje van Crommelin 14

ger dan het te verbinden met de naam van de logementhouder die Crommelin het pad verkocht dat de lijn blokkeerde (Jacob van der Gaag). Ook logischer want Mr.A.H. van Wickevoort Crommelin (Aarnoud) is de gangmaker. De alliteratie en woordspeling is uniek ludiek. We missen haar in de bijdrage evenals de gravure van het geval. Opmerkelijk ook dat de haltes tussen Haarlem en Leiden waarvoor wél concessies verleend werden (terwijl het tegendeel was beweerd) allen zijn opgeheven terwijl de geweigerde van Berkenrode reeds zestig jaar functioneert station Heemstede- Aerdenhout. Bijdrage Hans Krol riep enige vragen op, vragen die de volledige informatie betreffende Napoleons doortocht alhier gelukkig niet blokkeren. Geen detail wordt ons onthouden waarbij de opschriften bo-

ven de erebogen op de Herenweg de show stelen. De strooplikkerij boven de equivalenten in andere plaatsen waar de onberekenbare doortrok zijn meer dan beschamend, men staat versteld hoe een zo zelfbewuste natie zo snel zijn identiteit kon verliezen. Dat onze gemeente alleen volstond met de simpele mededeling COMMUNE (gemeente) de HEEMSTEDE mogen we gerust een vondst noemen,

het zegt niets en het zegt alles, voor de goede verstaander tenminste en de Keizer mag tot de laatste cate-

gorie gerekend worden. Een opmerkelijke passage uit het verslag verdient nader commentaar. We lezen: "Niets herinnert meer aan de luisterrijke passage van de keizerlijke despoot of dat zou het herenhuis ELBA moeten zijn, vernoemd naar een eiland in de Tyrrheense Zee, dat enkel bekendheid heeft gekregen dankzij het simpele feit dat het eilandje ooit gastvrijheid verleende aan balling Napoleon I, namelijk van mei 1814 tot 26 februari 1815". De stoute veronderstelling ontlokte bij sommigen de vraag waaraan dit huis zijn naam ontleent. Daar schrijver dezes in de gelukkige omstandigheid verkeert het zelf te bewonen kan de nieuwsgierigheid naar genoegen worden afgewikkeld... Historie apart want het herinnert ons aan de woningnood en deszelfs perikelen vlak na de tweede wereldoorlog. Wonende op de hoek van de Koediefslaan in het huis dat mijn moeder na Berkenrode betrok kocht ik het pand, toen bewoond door twee gezinnen, op een veiling in de Bilderdijkstraat. Met de' bewoners boven bedong ik voor mijzelf een kamer met gezamenlijk gebruik van de keuken. Dat laatste liep natuurlijk mis en teruggedrongen op het ene vertrek gevoelde ik mij al gauw een eilandbewoner in eigen huis. Eigenaar-bewoner trok er weer uit maar niet dan na eerst de naam van het perceel gewijzigd te hebben. Het heette De Zonne en ik had de 15

"De Zonne" uit de tijd dat er zelfs nog geen kruispunt bestond...

achterblijvers medegedeeld dat de zon voor mij was ondergegaan. De nieuwe benaming zullen zij naar een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid wel begrepen hebben. Tot een proces heeft deze naamswijziging niet geleid. Ik woon er al weer vele jaren en heb er geen syndroom van overgehouden... Wel beschouwt men mij sindsdien als een

troleur van het gasbedrijf ons met een bezoek vereerde en het beeld passeerde zei hij en passant: "DAAR HEBBEN WE DE BOOSDOENER". De beste definitie die ik ooit van de boosdoener gehoord of gelezen heb. De meest vernietigende bijdragen staan echter op naam van mijn broer Godfried: "Napoleon en che-

minder waar al kon ik de verleiding niet weerstaan bij een semi-antiquair in de Zijlstraat (Velleman) een meer dan levensgrote marmeren

en 16 Augustus 1969). Onnavolgbare diagnoses. Ik erfde van hem één strekkende meter boeken over

over te nemen, de vrachtprijs voor het transport van de Keizer naar de nieuwe wereld bleek achteraf buiten proportie. Toen laatst een con-

verhalen aan tafel van mijn vader. Dat wil geenszins zeggen dat een van ons zich voor de Russische Campagne zou gemeld hebben. De

mise" (in zijn hemd) en "Napoleon Napoleonvereerder maar niets is Bonaparte" (Volkskrant 8 Februari

Napoleon, de Slag van Waterloo Napoleonbuste van een Amerikaan kenden we als kind reeds door de

16

benaming van het huis herinnert dan ook aan de meedogenloze in ballingschap, "en chemise". Niettemin, toen de bollenschuur van Q. van den Berg tegenover "Elba" werd afgebroken en het huis optisch meer op het drukste kruispunt dezer contreien kwam te liggen rees de gedachte het te herdopen in Quatre Bras als een hommage aan de Prins van Oranje en de zijnen die op de viersprong in het nu Belgische Brabant Napoleons brave des braves, Maarschalk Ney, versloegen. Toen ik dit op een feestje in Bloemendaal te berde bracht zei een door de natuur zeer begunstigde dame alleen maar: "Mallerd" en toen heeft de mallerd het zo maar

gelaten. Krol beschrijft uiteraard primair de tocht van de opgedrongen gast door Heemstede maar ten bewijze dat Godfried terecht spreekt van een raadselachtige persoonlijkheid rijden we even onder de bogen door tot het moment dat de allesziende plotseling de sluizen van Katwijk wenste te inspecteren. Wanneer het gevolg hem ter plaatse attendeert op een Engelse kanonneerboot voor de kust laat de Keizer op het strand de tafel dekken en gebruikt daar de maaltijd, zich verkneuterend dat de Brit zich een unieke kans liet ontglippen. Zo was die ook. De door hem en Marie Louise gevolgde weg verandert nog al eens

van naam. In Lisse heet hij HEEREWEG zonder n. In het premieboek

Lisse

Heemstede-Bennebroek 1907-1931 zien we in de advertentie behangerij/ stoffeerderij P.C. van Gaart (bladzijde 25) Heerenweg mét n terwijl de naambordjes nu Herenweg met één e spellen. Absoluut fout. Oude namen moet men niet met nieuwe spellingen mee laten doen, infantiel en progressief worden dan synoniem, 's Hertogenbosch wordt ook niet den Bos, Weenen blijft Weenen zoals Veenendal Veenendaal en Veere Veere. De weg zal oorspronkelijk HEERWEG genoemd zijn. In het spraakgebruik glipt er dan een e tussen {zie Lisse} en waar er in Velsen nog een HEIRWEG bestaat is er alle reden aan te nemen dat de Heerweg de heirbaan, hoofdweg zuid-noord vice versa geweest is. Koenen-Endepols sterkt ons hierin. Wie dit woordenboek naslaat op "heir" leest "zie 17

admiraals, graven en gravinnen, staatslui en stadhouders (de enige verbinding over land 's GravenhageAmsterdam) is buiten kijf maar het is ongebruikelijk een weg naar de weggebruikers te vernoemen.

Ve/sen

Eindigen we bij een van die optrekjes: OUD BERKENROEDE Geen naam maar een begrip, begrip voor begripsverwarring. Over die benaming is een eeuw proces gevoerd en wel door de rechtmatige Heer van Berkenrode die de bewoner van het huis dat er nóg staat, vier eeuwen jonger, het recht ontzegde dit aldus te vernoemen. De Hooge Raad is niet op de stoel van Salomon gaan zitten: de omstreden naam Oud Berkenrode zou geen verwarring met de heerlijkheid van 1284 oproepen indien er een e aan de o werd toegevoegd, "En zo is het gekoooomen" zou Wim Sonneveld zeggen, t.w. de verwarring tot op onze dagen want juist die oe verleent het buiten een oeroude faam! Onbelangrijk? "Wie een tittel of jota aan de wet verandert, kan mijn leerling niet zijn", heeft de Schepper aller dingen Zelf verklaart. Eén lettertoevoegen, weglaten of veranderen kan reeds desastreuse gevolgen hebben. Een foutje in de dagvaar-

heer" terwijl "heerbaan" wordt verklaard met "grote (leger)weg". Let op de haakjes! We kennen nog wel het Heer der heerscharen, desondanks is het woord in deze betekenis weggeëbt, het werd een "heer" in het taalverkeer. Komen er in het geheel geen heren aan te pas? Aan de Heerengracht van Amsterdam woonden in de gouden eeuw en daarna de Heeren regenten en Heeren Zeventien. Al hadden deze in Heemstede hun tweede huis aan de Heerweg, naar hen genoemd is deze zeker niet want in Lisse kenden ze niet hun eenvoudige optrekjes. Overigens staat op het Amsterdamse naambordje heren eveneens met één e ding heeft menige boef in de Nedervermeld. Ook dat is natuurlijk an- landse rechtsstaat vrij spel gegeven. ders geweest. Maar terug naar de En wat Oud Berkenroede betreft: heerbaan. Dat er meerdere grote met de bevrijding '45 verrijkten de heren van de historische weg ge- ingezetenen van Heemstede het bruik hebben gemaakt, generaals, raadhuis van Cuypers en Jan Stuyt 18

met een groot glas in lood, daarop en daarin de belangrijke buitenplaatsen der opgezetenen. Te zien in het trappenhuis. Berkenrode ontbreekt! Wel staat het veel jongere Oud Berkenroede er te pronk, weet de kunstenaar veel. "Neen, ik weet niet veel", verzucht ditmaal Toon Hermans. Heemstede blijkt een non stop-cabaret, de zeven marletten of zeven canettes - weet ik veel - in het wapen snateren van plezier. Nog even doorsnateren. Langs de sokkel van de voormalige zonnewijzer vóór huize Elba genieten we dagelijks van het monumentale buiten met de omstreden naam, nu bewoond en onderhouden door het echtpaar Croon-Laimböck. Voormalige zonnewijzer? Ja, hij werd gestolen na door Ton Nelissen en een vergulderte zijn opgeknapt. Het ge-

stolene vindt zijn weg naar Amerika heb ik mij laten vertellen. Op de lege sokkel kwam de oude luidinstallatie van het huis Berkenrode. Aan de nieuwe betaalde de vereniging Oud Heemstede-Bennebroek nog mee (voor eerste luiden en bijzonderheden zie Nieuwsbrief Mei '86). Ik vroeg aan de smid of ik het verroeste overblijfsel mocht meenemen. Stukje nostalgie. Het heeft twee jaar in een hoek van de tuin gelegen en ziet hoe het oude een nieuw gezicht kan krijgen. Nog tijdens de op- of voorstelling vroeg een van de bewoners der belendende percelen: "Van welke kunstenaar is dit werk, meneer Bomans?" "Van Babeijewski, 'n Pool", zei ik, een schrede terugtredend. Zo zie je maar weer, nooit iets weggooien. Verbindt het smeedwerk niet heerlijk onze vereniging in het algemeen en één lid in het bijzonder met de Heerlijkheid Berkenrode en bewijst vraag van passant niet ijzersterk dat wij, onder invloed van nadrukkelijk verroeste platen en palen, stangen en staven - Wahzeigen van de moderne kunstenaar -, dat wij allen kinderen zijn van onze tijd? Een zonnewijzer werd tijdwijzer. Tegenover Oud Berkenroede, Nieuwjaar 1989 J.A. Bomans

19

TEXTIEL- EN BLEKERIJNIJVERHEID De Stichting Historisch Museum Zuid-Kennemerland i.o. is voornemens, in samenwerking met het Frans Hals Museum, in 1992 een tentoonstelling te organiseren rond het thema: "De textielnijverheid in Haarlem en Omstreken". Bij de Stichting is ook de Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek aangesloten. Tot de textielnijverheid behoorden ook de blekerijen, die in ons gebied van groot belang waren voor de economie. Bovendien hadden zich ten tijde van Ambachtsheer Adriaan Pauw verschillende kleine wevers in Heemstede gevestigd. In de stad Haarlem zelf werden linnen, wol en zijde gedurende enkele eeuwen op allerlei manieren verwerkt.

20

Evenals bij vorige gelegenheden (zoals "Drinken en Klinken in Kennemerland", "Haarlem in de Franse Tijd" en "In de loop van het Spaarne") zal de historische Werkgroep van de Vereniging "Haerlem" in een belangrijke bijdrage leveren aan het tot stand komen van de geplande expositie en een begeleidend boek. Begin 1989 wordt - op nog nader te bepalen tijdstip - een informatieavond gehouden, waar enige specialisten op textielhistorisch gebied uit de doeken zullen doen wat precies de bedoeling is. Zonder zich te binden kunnen belangstellenden horen wat gaat gebeuren. Leden van onze vereniging die aan de voorbereiding van tentoonstelling of boek in principe medewerking willen verlenen kunnen zich in verbinding stellen met de heer W. Verspoor, telefoon 023-283068.

VERVOLGUITGAVE VAN E. SNELLER "Eiland in de stroom; hervormd Heemstede in de achttiende eeuw" heet het tweede deel in de serie plaatselijke (hervormde) kerkgeschiedenis, geschreven door drs. E. Sneller, emeritus-predikant. Deze uitgave is mogelijk door gemaakt dankzij bijdragen van de Vereniging Haerlem en de Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek. In het in 1987 verschenen boek "Van achter de blauewen Engel" is de stichting van de Gereformeerde/Hervormde kerk in Heemstede belicht en zijn de negen achtereenvolgende predi-

kanten geportretteerd Van deze uitgave zijn nog enkele exemplaren beschikbaar S ƒ 15,--. De thans voorliggende publicatie neemt de draad op omstreeks 1700 en achtereenvolgens passeren 15 voorgangers de revue, waaronder enkele vanwege hun theologische geschriften landelijk bekende personen als Theodorus van Schelluinen, Albertus Voget en Jacobus Willemsen. Bij de intrede van Abraham van Limburg in 1747 zijn diverse jubelverzen vervaardigd, bij welke gelegenheid Jan Luyken o.a. dichtte:

"Juich nu o zoete Jeugd van Heemsteeds groene dreeven; Kom, blijde grijsheid, kom, ontfang dees' Heilgezant, door uw Voget gekweekt, van uw Schelluynes hand, Wil den Alzegenaar hiervoor uw dank betoonen. Zo wil hij 's Leeraars dienst met vele vruchten kroonen. Dank ook uw Regentes! die spoedig uw getreur in juichgen heeft hervormt door Haare wijze keur." Een lijst van ouderlingen en diakenen in de 18de eeuw is toegevoegd. Het boekje telt 82 bladzijden en is verllucht met een twaalftal illustraties. Voor wie belangstelling heeft in plaatselijke historie van harte

aanbevolen. Zolang de voorraad strekt voor leden van de VOHB è ƒ 17,50 verkrijgbaar bij de receptie van het raadhuis of inlichtingenbalie der Openbare Bibliotheek in Heemstede.

21

Eeuw hockey in Heemstede in zicht Op 13 oktober 1988 was het negentig jaar geleden dat in Amsterdam de Nederlandse Hockey- en Bandyband (thans Koninklijke Nederlandse Hockey Bond geheten) werd .opgericht. De lezer zal vreemd opkijken in een tijdschrift van Oud Heemstede- Bennebroek een bijdrage aan te treffen over het jubileum dat bescheiden is herdacht. Om de lezer uit de droom te helpen vermelden we dat aan de oprichting historische feiten zijn te ontlenen die betrekking hebben op Heemstede in het verleden. Over enkele jaren kan zelfs het feest "Een eeuw hockey in Heemstede" gevierd worden, want op 20 april 1895 besloten enkele sportbeoefenaars de Hockey- en Bandyclub Haarlem en omstreken op te richten, nadat er al onderlinge partijtjes waren gespeeld. In de naam van de club wordt wel Haarlem genoemd en niet Heemstede. Toch kunnen we spreken van een Heemsteedse aangelegenheid. Tot de oprichters behoorden leden van de voetbalclub H.F.C., die toen haar speelveld op de Molenwerf in Heemstede had. Een van de leden was de sportpionier Pim Muiier, die ook Hockey in ons land had geïntroduceerd. Aan de voetballers is het te danken dat de hockeyers spoedig over een veld konden beschikken. De oudste Nederlandse voetbalclub begon in 1879 het spel 22

in de Koekamp, waar nu het Sportfondsenbad gevestigd is. Na enkele omzwervingen in Haarlem week de club uit naar Heemstede dank zij een aanbod van de familie Dólleman, die een strook grond nabij "Het Clooster" beschikbaar stelde. Het Clooster lag bij de Molenwerfslaan, waarvan later een gedeelte geschikt is gemaakt voor een goede verbinding naar Hoofddorp, namelijk de Cruquiusweg. H.F.C. nam het aanbod van de familie Dólleman in grote dank aan. Op 16 december 1893 speelde de club tegen het Amsterdamse R.A.P. en zij verloor met 3-1. Enkele maanden voor de oprichting van de Hockey- en Bandyclub Haarlem en omstreken waren Haarlemmers en Heemstedenaren in actie voor hun sport. Zij nodigden Amsterdammers uit voor een ontmoeting op 24 december 1894 en deze wedstrijd wordt de eerste in clubverband in ons land genoemd. Een jaar later inviteerden de Hockeyers Engelsen naar Heemstede te komen voor het spelen van een wedstrijd. De gasten berichten van de uitnodiging geen gebruikte kunnen maken. De reden

was: "animositeit tussen Nederland en Engeland door de oorlogsomstandigheden in Zuid-Afrika", beter

bekend als de als de Boerenoorlog. We behoeven niet te vertellen dat

de sportbeoefening in Zuid-Afrika

een eeuw later ook een punt van internationale discussie uitmaakt. H.F.C, en de cricketclub "Rood Wit", die in de zomermaanden gebruik maakte van Heemsteedse velden, verhuisden in 1899 naar de Spanjaardslaan. Zij bleven tot l mei 1927 op Heemsteeds grondgebied. Door annexatie kwam het noordelijk deel van Heemstede in Haarlem te liggen. De hockeyclub bleef in Heemstede en kreeg alleen de beschikking over het speelveld. Ook beschikte zij over een paviljoen dat de cricketers hadden laten bouwen en later gehuurd kon worden van de in 1901 opgerichte "Vereniging Sportgebouw Haarlem en omstreken",^ het paviljoen kocht. Het doel van de vereniging was het bevorderen van opluchtsport door het huren en onderhouden van een terrein en een gebouwtje. Voorzitter was jhr. Ch.F. van de Poll, die als baanbreker op sportgebied een belangrijke rol heeft vervuld,onder andere in samenwerking met zijn echtgenote mevrouw E. van de PollPrévinaire. Aan het einde van de vorige eeuw is de belangstelling voor de hockeysport in ons land toegenomen. Er waren clubs in Amsterdam, Haarlem (lees Heemstede), Velsen, Den Haag en Zwolle. Afgevaardigden, onder wie de Heemstedenaar jhr. Ch.F.van de Poll, besloten in oktober 1898 tot oprichting van een landelijke bond. De heer Van de Poll was de eerste voorzitter en dat was ook het geval

geweest met de in 1885 opgerichte Haarlemse Lawn Tennisbond en van de in juni 1899 gevormde Nederlandse Lawn Tennisbond (later Tennisbond). De heer Van de Poll liet een particuliere tennisbaan aanleggen en hierop zijn nationale wedstrijden gespeel d. Hij woonde van 1915 tot 1919 op "Bosbeek", alvorens naar het buitenland te verhuizen, eerst naar Zwitserland, later naar Mersch in Luxemburg. Heemstede is in de eerste jaren van de landelijke Hockeybond een belangrijke plaats voor ontmoetingen geweest. Spoedig na de oprichting begon een competitie en de Hockeyen Bandyclub Haarlem en omstreken werd kampioen met een doelgemiddelde van 55-3. In 1901 werd de eerste wedstrijd van het Nederlandse elftal bij Het Clooster gespeeld en in de daarop volgende jaren stonden tournooien op het programma met clubs uit het land, zowel voor dames en heren als voor gemengde ploegen. De in Heemstede spelende club ging in 1915, toen door de oorlog het aantal beoefenaars daalde, samen met de op 24 december 1907 opgerichte Haarlemse Hockeyvereniging De Musschen. De naam werd Musschen Haarlem Combinatie (M.H.C.). In 1935 volgde een nieuwe fusie en wel met de eveneens in 1907 opgerichte (15 september) opgerichte Hockeyclub Bloemendaal. De naam werd Bloemendaal Musschen Haarlem combinatie (B.M.H.C.). Later is 23

de naam Bloemendaal gekozen. liance" wijzigde haar statuten en Tot deze club is ook toegetreden de zowel dames als heren waren welin november 1917 opgerichte Bloe- kom als lid. Ook de jeugd werd in mendaalse Dames Hockey Club staat gesteld zich aan hockey te wij(B.D.H.C) zodat de dames en heren den. Daardoor is "Alliance" een in één verening bijeen waren, zoals grote club geworden die in de comdat ook het geval is met andere in petitie vele successen boekt. Ook de regio gevestigde clubs en met de beschikt zij over een veld met kunstnationale hockeybonden voor da- gras. Voorts heeft de op l oktober mes en heren. De Meerweg in 1899 opgerichte Haarlemse Dames Heemstede is het middelpunt ge- Hockey Club "Rood en Wit" vele bleven van de hockeysport dank zij jaren in Heemstede gespeeld, eerst de vereniging "Alliance". In 1927 op een eiland in Zuiderhout en later verenigden de leerlingen (jongens) in het Heemsteedse Sportpark. Ook van het Triniteitslyceum zich als konden leden van het mannelijk geschoolclub voor hockey. Na enige slacht lid worden. De club is verhuisd jaren bleek het moeilijk zich te kun- naar de sportvelden in Aerdenhout. nen handhaven, als spelers na het eindexamen bedankten als lid. "AlA Overmeer

EXCURSIE 15 APRIL 1989 Van 't Paradijs tot nu

Van 1643 tot 1989

U bent met introducees van harte welkom om 10.00 uur in KAPEL IRENE op het terrein van het Instituut voor Epilepsiebestrijding "Meer en Bosch" Achterweg 5 te Heemstede. De excursie zal tot ± 12.30 uur duren. Voor inlichtingen: Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden,

Zaterdag 15 april a.s. organiseert de Vereniging een excursie naar de buitenplaats 't Paradijs. Deze buitenplaats is nu veel meer bekend onder de naam "MEER EN BOSCH". De heer Cees Peper zal ons aan de hand van dia's en film in de tijd 023-292631. terugvoeren. Daarna zal er een rondleiding worden verzorgd over het terrein waarbij ook een kijkje in het oude hoofdgebouw 'het Herenhuis' kan worden genomen. 24

AGENDA 28 februari

1989 Lezing door mevr. E.C van Woelderen-Jellema om 20.- uur in het Oude Slot te Heemstede. De lezing gaat over 16e en 17e eeuws aardewerk uit Noord-Nederland. Heeft U aardewerk uit deze periode in Uw bezit, bv. tegels, dan wil de spreekster daarover graag een en ander vertellen. (Uiteraard kan over waardebepaling niet worden gesproken).

15 april

1989 Excursie "Meer en Bosch"

17 mei

1989

26 augustus

1989 Excursie naar Vlaardingen

Jaarvergadering (Bibliotheek Heemstede)

16 september 1989 Nationale Monumentendag 21 november 1989 Premie-avond in Bennebroek

Nieuwe leden vanaf l november 1988 tot l januari 1989 HEEMSTEDE

OVERVEEN

mevr. A.C Nienhuis mevr. P. Ludlage-v.d. Heuvel H. Wolthuis

fam. M. Stoeltje HILLEGOM

K. van der Zwaag

V. O. H.B

Nieuwsbrief Nummer 60 April 1989

De foto's op de omslag zijn ons ter beschikking gesteld door mevrouw N. de Wagt-Clay uit Aerdenhout.

Op de voorzijde de aankomst van de duitse ex-keizer Wilhelm II bij zijn 75e bezoek aan de Hartekmap. Op de achterzijde een opname van de versiering welke werd aangebracht voor deze bijzondere gelegenheid.

JAARVERGADERING De jaarlijkse algemene ledenvergadering zal gehouden worden in de bovenzaal van de Bibliotheek te Heemstede, hoek Julianaplein en Heemsteedse Dreef. Datum 17 mei 1989 Aanvang 20.- uur

AGENDA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Opening en mededelingen door de voorzitter Notulen van de jaarvergadering van 31 mei 1988 Jaarverslag 1988 {in dit nummer) Jaarcijfers 1988 en begroting 1989 (idem) Verslag kascommissie Verkiezing lid kascommissie Bestuursverkiezing Rondvraag Sluiting

(N.br.58)

betr.: punt 7 Bestuursverkiezing: Aftredend zijn de heren G. Schuitemaker en W. Verspoor; beide stellen zich herkiesbaar. In de vacature, ontstaan door het overlijden van mevr.Mr. L Rosier, stelt het bestuur kandidaat mevrouw H. Nierhoff-Bax uit Bennebroek. Tegenkandidaten kunnen tot een dag voor de vergadering bij de secretaris worden opgegeven. Na de pauze zullen enige films over Heemstede en omgeving worden gedraaid en wel van Leo Tepe: "Rondje Spaarne" en "Heemstede" en van Ton Schravendijk de film over wasserij Beelen, welke vroeger aan de Blekersvaartweg was gevestigd.

JAARVERSLAG 1988 Vorig jaar maakten wij ons bezorgd om het karakteristieke pand Glipperweg no. 83. Ons lid, de heer C. van Haasteren schreef in de Nieuwsbrief van februari een goed artikel over dit huis en zijn geschiedenis. Na een gesprek met de betreffende zorgsector van de gemeente, hadden wij weinig hoop op behoud van deze woning. Het scheen verkeers-technisch gezien, volkomen in de weg te staan. In een briefje aan B. & W, lieten wij onze teleurstelling blijken over een evt. sloop van deze woning. Gelukkig bleek het niet direct noodzakelijk het oorspronkelijke plan te handhaven. Het leuke huis met zijn aardige geschiedenis staat er voorlopig nog.

zorgd in de hal van het raadhuis te

De eerste Nieuwsbrief van 1988 had een ander jasje en veel foto's, de laatste twee nummers waren in kolommen per bladzijde uitgevoerd. Verschillende ontvangen reacties waren positief, zodat ons blad in

31 mei de ledenvergadering in Bennebroek. Harm Hamming werd erelid. In zijn plaats zal de heer A. J. Olthaar de ledenadministratie onder zijn hoede nemen. In de vacature van mevrouw H. Suiker-Wolff werd

Bennebroek Daphne Riupassa hield een lezing met dia-presentatie onder de titel "Een greep uit de oude doos". Zij sprak over de archieven van de heerlijkheid, het dorpsbestuur, de kerk en het polderbestuur, zoals deze inderdaad uit oude dozen tevoorschijn zijn gekomen. Deze lezing was tevens een toelichting op de tentoonstelling over de archieven, zoals die te zien was van 2 tot en met 22 mei 1988. 28 mei de voorjaarsmarkt op de Binnenweg in Heemstede. Een mooie dag. Veel drukte en een flink aantal nieuwe leden voor de vereniging.

deze vorm dus blijkt te voldoen. Het mevrouw LM. 't Hooft-van der Linaantal medewerkers blijft echter ge- den gekozen.

ring. Heeft U nooit eens behoefte

Over het Reglement Restauratie-

gevoeld om kritiek op bepaalde ar- fonds werd besloten de leden nog tikelen te geven? De gelegenheid gelegenheid te geven om binnen wordt U middels ons periodiek een maand evt. aanvullende voorgegeven. stellen in te dienen. Er is geen enkele reactie bij het bestuur binnen gekomen.

Op 29 april werd als afsluiting van Na de pauze werden historische ons jubileum-jaar een avond ver- films vertoond.

De plannen van de woningbouw- van deze dag op ons te nemen. Gevereniging "Berkenrode" om het zien de te korte tijd van voorbereiRes-Nova complex te vervangen ding, alsmede het samenvallen met door nieuwbouw bracht niet alleen de Historische Markt te Haarlem, in Heemstede enige beroering te- zagen wij geen kans aan het verweeg. Een markante uitspraak van zoek te voldoen. Wim Helversteijn in het Haarlems Dagblad: "Met tranen in de ogen, Op 17 en 18 september was de Hisgeschokt heb ik op het Res-Nova- torische Markt op de Gravenzolder plein rond gelopen. Er was ken- van het Haarlemse stadhuis. Deze nelijk geen redden meer aan. Hoe markt, die om de twee jaar wordt geheeft een woningbouwvereniging houden, trok weer een groot aantal of wie dan ook ongestraft die huizen bezoekers. Men kan dan kennis nezo kunnen verwaarlozen en aan de men, van wat historische- en andere tand des tijds prijs kunnen geven." verenigingen te bieden hebben. GeDe kern is inderdaad de verwaarlo- zellig als altijd, veel bekenden en als zing. Dan komen alle cultuur-histo- altijd een aantal, dat zich als lid oprische argumenten om iets te be- geeft. Dat ons 800e lid zich op een van deze dagen zou aanmelden, houden, te laat! stond voor ons vast. De bloemen Omstreeks dezelfde tijd werd het lot waren dus tijdig present. beslist van de op een na laatste Hoewel de organisatoren niet geschoorsteen aan de Blekersvaartweg. heel tevreden waren, konden wij Tevergeefs probeerde Progressief slechts tevreden bezoekers opmerHeemstede de gemeenteraad te ken. overtuigen van de waarde van de schoorsteen als monument en gedenkteken. De boottocht op 24 september naar Spaarndam. Veel wind, regen, meer Kort na onze jaarvergadering over- deelnemers dan verwacht was. De leed plotseling ons bestuurslid Loes tocht door Haarlem alleen al interesRosier. Het "In Memoriam" van sant om de stad vanuit een geheel Schuitemaker in onze Nieuwsbrief aparte hoek te bekijken. Daarbij geeft de gevoelens weer van het ge- nog van uitleg over de bezienshele bestuur. waardigheden voorzien: een belevenis, die meer dan eens in de tien De Nationale Monumentendag ver- jaar georganiseerd moet worden. viel in Heemstede. Vrij laat ontvingen wij een brief van de gemeente Het Oude Slot. Bedreigd met sluimet het verzoek om de organisatie ting? Zoals bij alles, speelt geld een

grote rol. Diverse krante-artikelen hindernissen werden gemoedelijk en rondschrijvens zijn het er wel genomen. In Heemstede-Centraal over eens; de gebruiksmogelijkhe- was te lezen: Of zo'n VOHB-avond

den van het monument moeten verbeterd worden. U kent de kreet "Meer Munt uit Monument". Inmiddels is reeds een Vereniging van Vrienden van het Oude Slot opgericht.

zo aantrekkelijk is vanwege de gelijkgestemdheid van de leden? Het antwoord zal nooit gegeven worden, maar alle genoemde factoren maken de bijeenkomsten verrassend, boeiend en attractief en het gebodene is altijd van een uit23 november werd onze premie- stekend gehalte. uitgave uitgereikt. De bovenzaal van de Bibliotheek te Heemstede Laten wij het op de gelijkgewas overvol, toen de samensteller stemdheid houden, juist daardoor Kees de Raadt het eerste exemplaar kunnen wij als vereniging wat doen. van het boekje "Heemstede-Benne- Het is dan ook plezierig te mogen broek 1907-1931" aan de heer vaststellen, dat het jaar 1988 een H. Smit overhandigde. groot aantal nieuwe leden heeft Vóór deze officiële handeling, hield opgeleverd. mevrouw Riet Clement een voor- Op 31 december was dat aantal dracht over oude kaarten. Het dia- 804. apparaatwerkte niet mee. Maar alle W.V.

DROEVIG Reeds een week of zes ontbreken er een aantal bomen van de oprijlaan naar Ipenrode. Het frappante feit doet zich voor, dat door het ontstane "gat" het uit-

de" er wel op vooruit is gegaan, Vanaf de Herenweg is het een ver-

schrikkelijk gezicht. De verantwoording voor dit vanda-

lisme lijkt ons bij Staatsbosbeheer te zicht vanuit de in aanbouw zijnde liggen. apparte m e nts woningen "Beukenro-

BALANS PER 31 DECEMBER

1988 Activa Inventaris

Voorraad boekwerken Te vorderen interest Debiteuren Obligaties Amro-spaarrekening Amro-privérekening Postbank Kas

Passiva Vermogen Waarborgfonds Jaarpremiefonds Restauratiefonds Reserve aankopen archief Crediteuren Vooruitontvangen contributie

1987

ƒ

p. m. 1.042,12 55,-10.000,-28.076,41 1.785,24 1.568,21 301,95

ƒ p.m. p.m. 2.084,25 141,92 15.000,-20.942,73 1.002,19 2.900,66 510,45

42.828,93

42.582,20

p.m.

ƒ

13.132,42 4.000,-2.000,-20.405,26 786,67 2.294,58 210,-42.828,93

TOELICHTINGEN: 'Restauratiefonds'

Beginsaldo Nagekomen bijdragen Rente

ƒ 19.647,76 7,50 750,-ƒ 20.405,26

'Reserve aankopen archief'

Begroot voor 1988 Besteed in 1988 Toevoeging

ƒ 4.000,-" 3.213,33 ƒ 786,67

ƒ 14.995,53 4.000,-2.000,-19.647,76 v 1.731,41 207,50 42.582,20

EXPLOITATIEREKENING

1988 BATEN

Contributie Publicaties Interest Subsidie Heemstede Subsidie Bennebroek LASTEN

Drukkosten Nieuwsbrief Portikosten Administratiekosten Aankopen Hist. Archief Huisvesting Verenigingskosten Jaarpremie Lezingen/excursies Saldo (negatief)

.

Begroot ƒ

Werkelijk ƒ

11.000,-1.500,-1.500,-2.500,-600,--

15.063,-2.314,-1.088,05 2.457,-870,--

ƒ

ƒ

7.500,1.100,-500,-4.000,-2.000,-2.750,-6.000,-___ -^-^ 6.750,-

8.321,10 1.111,55 69,-4.000,-2.313,90 2.907,61 4.932,-- ,1.863,11

EXPLOITATIEREKENING

BATEN Contributie Publicaties Interest Subsidie Heemstede Subsidie Bennebroek

1989

1990

Begroot ƒ

Begroot ƒ

11.500,-2.000,-1.500,2.500,-600.18.100,--

12.000," 2.000,1.000,-2.500,-700.-18.200,--

7.500," 1.100," 500,4.000,-2.000,-3.000,-6.000,-~ >" 24.100,--

8.500,-1.200,100,4.000,-2.000,-2.750,-6.000,250,24.800,--

6.000,-

6.600,--

LASTEN

Drukkosten Nieuwsbrief Portikosten Administratiekosten Aankopen Hist. Archief Huisvesting Verenigingskosten Jaarpremie Lezingen/excursies Saldo (negatief)

NIEUWE TIJDEN, NIEUWE DINGEN Toen ik op een Septembermorgen van het jaar 1907 voor het eerst het ouderlijk huis, toen nog gelegen aan de Binnenweg, tegenover de Kastanjelaan, verliet om in Haarlem naar school te gaan, was het land gelegen tussen Binnenweg, Bleekersvaart en Kastanjelaan nog grotendeels open terrein. De Binnenweg was een statige laan, aan beide zijden omzoomd door hoge bomen. Aan één zijde lag de baan van de stoomtram, zodat er voor de eigenlijke rijweg niet veel plaats overbleef, maar dat was geen bezwaar want automobilisten vertoonden zich toen niet in de dorpskern van Heemstede en het aantal fietsers en bespannen voertuigen was beperkt. Het lage pand Binnenweg 2, naast de Ijzeren Brug werd bewoond door schipper Huyg, die het vervoer van wasgoed tussen de Bleekersvaart in Heemstede en de van Lennepkade in Amsterdam verzorgde. De Kastanjelaan was een doodlopende, onverharde weg met arbeiderswoningen. Deze waren meestal niet vanaf de weg bereikbaar. Men moest "achterom" lopen en kwam dan via de keuken in de enige woonkamer, waar zich het gehele gezinsgebeuren afspeelde. Op Zaterdagmiddag was dat het wekelijkse bad van de kinderen in een grote teil met warm water.

In Nederland rekenden we toen nog

met Amsterdamse tijd, die 40 minuten achterliep met de huidige wintertijd. In de maand December ging de zon vóór vier uur onder en als dan de vader na een week hard werken naar huis terugkeerde was er voor hem nauwelijks plaats in de vol bezette en slecht verlichte (met een petroleumlamp) woonkamer. Sommige weken uit naar de scheersalon van Oosterhoorn, Raadhuisstraat 6, om de baardgroei van een week kwijt te raken. Oosterhoorn verkocht ook sigaren in een papieren zakje waarop een rebus was afgedrukt. Als je dan op je scheerbeurt moest wachten kon je vast aan de oplossing van de rebus beginnen. Op Zaterdag werd alleen geschoren; het "haarsnijden" zoals het toen heette, moest op de andere vijf werkdagen van de week gebeuren. Het was er gezellig druk.en soms net een sociëteit. Anderen zochten de gezelligheid in de kroeg, maar het bezwaar was, dat het plafond van de daar te maken uitgaven niet altijd vast stond. Toen er nieuwe huizen gebouwd moesten worden heeft het bestuur van de woningbouwvereniging zich beijverd daar iets nuttigs en moois van te maken. De huizen zouden gebouwd worden rond een vierkant plein waarop drie nieuwe straten zouden uitkomen. Via de voordeur

Panden Raadhuisstraat 4/6, sigarenzaa/c, kapper en heel bekende begrafenisonderneming fa. Oosterhoorn • Zn.

Na tachtig jaar blijken de nieuwe dingen van 1908 niet meer te passen in de nieuwe tijden van nu. De markante huisjes zijn gesloopt om plaats te maken voor nieuwere, die ongetwijfeld meer gemak en comfort zullen bieden. Ik hoop echter dat de kunstzinnige tegels naast de voordeuren behouden zijn gebleven als blijvende herinnering aan Jan van den Berg, Hendrik Peeperhorn en de Vijf Heren, die tezamen het initiatief hebben genomen voor de bouw van dit fraaie wotot 1932, nog zeggen: "nu hoeven ningpark uit de jaren 1908-1988. aan de straatzijde kwam men in een gangetje, waarop keuken, woonkamer en trappenhuis uit kwamen. De slaapgelegenheid op de bovenverdieping was aanmerkelijk beter dan de vorige. Maar de meest gewaardeerde verbetering was, dat er aan de straatzijde nog een tweede zitkamer geprojecteerd was, een salonnetje zo men wil, waar op de beschreven Zaterdagmiddagen de huisvader zich met zijn krantje en sigaartje kon terugtrekken. Ik hoor het mijn vader, huisarts van 1897 de mannen niet meer naar de

kroeg."

ir. B.W. Colenbrander

HARKE DE JONG (1891-1974); een Friese vrijbuiter in Heemstede Vrijwel iedere gemeente had vroe-

ger z'n eigen dorpsfiguren, bij velen in de plaatselijke gemeenschap bekend en wellicht ten gevolge van de toegenomen individualisering een uitstervend type. Om slechts enkele

namen uit het recente verleden van Heemstede te noemen: Jan van Looy, alias "Jan de Tippelaar", Jan van der Hulst, bijgenaamd "de zingende vuilnisman", Jan Toledo, gangmaker op feesten en partijen en Harke de Jong, die tot het begin van de zestiger jaren als enige vrachtrijder nog met een paard werkte.

Eén van de weinigen die anno 1989 nog deze ere-titel verdient is zonder twijfel de 70-jarige Bertus de Graaf.

Op zijn opoefiets uit 1935 rijdt hij dagelijks hardop zingende op zijn dooie akkertje door Haarlem en Heemstede. "De mensen denken dat ik gek ben, maar ik ben meer bij

nauwelijks één jaar oud verhuisde het vrij talrijke gezin naar Heemstede omdat men in het Westen betere bestaansmogelijkheden voorzag. Zijn ouders vestigden zich in een boerenwoning aan de Cloosterweg, de huidige Nijverheidsweg. Al op 11-jarige leeftijd moest Harke werken en heeft dat tot zijn 74ste levensjaar volgehouden. Hij woonde achtereenvolgens in de Clooster-

weg, de Mol e n werf s laan en de Lombokstraat. Bij gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag in 1961 heeft hij enkele herinneringen aan het leven van alledag in Heemstede opgehaald, die de basis vormen voor dit verhaal, dat is aangevuld met enkele gegevens afkomstig van zijn familie, de heer C. Peper en Arie

Kramer. Begonnen met een hondenkar haalde de jonge Harke de Jong schillen bij de mensen op. Later verruilde hij de tijd dan ze denken. Ik zing nou de honden voor een ezel en daarna eenmaal graag, ook in donkere tij- een hit (waarmee uiteraard een den. Want in donkere tijden moet je klein paard en niet jonge dienstboer voor zorgen dat je toch nog een licht ziet" (1).

Tussen omstreeks 1930 en 1960 was Harke de Jong met paard en

de bedoeld wordt). Ofschoon geto-

gen in Heemstede bleef hij een geboren Fries die zijn vrijheid liefhad. Achterbuurt

wagen een bekende verschijning in het Heemsteedse straatbeeld. Hij

werd op 18 maart 1891 in Lemmer

Begin 1900 telde Heemstede bijna 6.000 inwoners, levend in voor-

aan het IJsselmeer geboren, maar

namelijk kleine povere huisjes waar

10

armoede troef was. Over de gezond- de; Spanjaard {barbier, sigarenhanheidstoestand zijn we aardig geïn- delaar en lijkbezorger); Hekkert formeerd dankzij jaarverslagen van (met een kuiperij, de enige in zijn de gemeentearts en de recente pu- soort die Heemstede kende), in blikatie van door Witte Kruis-zuster welk pand zich later kolenboer J. König op schrift gestelde herin- Sleutel vestigde.(2) Voorts Stijnman, neringen. Geleidelijk treden betere bijgenaamd Kromme Hein, wiens tijden aan wanneer exploitatiemaat- vrouw met petroleum langs de deur schappijen, gestimuleerd door het ventte; Mie Verstraten, die een gemeentebestuur, de gunstige lig- snoepwinkeltje dreef en met haar ging van Heemstede ontdekken. petroleumwagen door het dorp Het eerste bouwplan betrof "Bosch ging; Hoes (smederij), dezelfde die en Vaart" in 1902. tevens het café "Het wapen van Enkele door de bevolking zelf uit- Haarlemmermeer" aan het Dorpsgedachte namen van kleine buurt- plein beheerde. Dan nog P. Zwart schappen waren de Kéienbuurt, de met een groentezaak, bekend als Wortelenbuurt, de Krocht en de "Piet Snot" - als zodanig (namelijk: Achterbuurt. Laatstgenoemde wijk zonder zakdoek) genoemd door zuslag ter hoogte van het huidige ter König en Karel Schulz, kruideHageveld-complex, waar na 1920 nier, door zijn vrouw beheerd; hijhet r.k. kleinpriestersemenarie werd zelf was als schipper in dienst van gevestigd. In 1873 bouwde J.Ph. Dol- bleekgoedvervoerder Jan Huijg.(3) lemna, burgemeester van Heemstede, op de vroegere buitenplaats Aan de Cloosterweg stonden om't Klooster een nieuw herenhuis streeks 1910 eenvoudige huizen, (thans in gebruik van r.k. geestelij- bewoond door mensen die een ken in ruste). Diens weduwe ver- agrarisch beroep of ambacht uitkocht het huis in 1903 aan de familie oefenden, zoals tuinder Manus van Aberson. Toen de Eerste Wereldoor- der Ploeg, timmerman Jan Leuven, log schaarste aan levensmiddelen boer Romke de Jong en landarmet zich meebracht ging men op de beider Jan Co/cfers. 's Morgens voor omliggende gronden o.a. aardap- dag en dauw klonk gedempt een pelen en bruine bonen verbouwen. "goeie morgen" over de weg als de In de Achterbuurt woonden in het mannen aan de slag gingen. Romke begin van de jongste eeuwwisseling de Jong begon met vrachtvervoer. onder meer de volgende families: Dat deden ook zijn zonen Harke en boer Ernst van Beusekom, pachter Jan Lourens, die aanvankelijk saop de gronden van het Klooster, menwerkten, maar spoedig ieder toen weduwe Dolleman-de Bie hun eigen weg gingen. André de (1901) in het witte herenhuis woon- Jong, zand- en grindhandel, aan de 11

Kanaalweg is een kleinzoon van

werkte als baker ofwel vroedvrouw

laatstgenoemde en aldus - te begin- (in die tijd zonder enig diploma) en nen met zijn overgrootvader Romke bracht zelf ook twaalf kinderen ter de Jong - de vierde generatie die wereld. zich bezighoudt met vrachtvervoer. Romke de Jong schakelde van de De schatrijke heer Aberson was landbouw over op slepersdiensten. eigenaar van de woningen aan de Een familiebedrijf dat zich voorCloosterweg. Romke de Jong betaal- spoedig ontwikkelde en er was een de omstreeks 1905 een huur van tijd dat er vijftien paarden op stal

De Cloosterweg in 1927. HarkedeJong met zijn echtgenote en zoonHarry, allen met "zondagse kleren"geposeerd. (Uit: A. Kramer, Kent u ze nog... de Heemstedenaren; nr. 47).

een rijksdaalder voor twee huizen en een flink stuk grond. Zijn echtgenote, Fokje genaamd, afkomstig uit Friesland en herkenbaar aan het

Friese kapje dat ze ook in Heem-

stonden en dat was een behoorlijk

aantal wanneer men bedenkt dat ruim 50 paarden in Heemstede voor soortgelijke doeleinden gebruikt werden.

stede bleef dragen, staat afgebeeld Andere vrachtrijders waren Van in het boek: "Kent u ze nog... de Bakel en Janssen. Zoon Harke Heemstede naren, nummer 54. Zij volgde onderwijs op de huidige 12

Voorwegschool en bracht zondags met zijn wagentje melk rond voor zes cent per liter. Hij moest dus al op jeugdige leeftijd helpen om de kost te verdienen en raakte snel vertrouwd met paarden om te gaan. "Maar met die ezel, die ik van meneer Aberson ter leen had, was het moeilijk kersen eten. Ik had hem goed in de hand, maar toen het beest naar het landgoed terug moest

en het de vrouwen zag, stak het weer de kop op in de wind". Tijdens de Eerste Wereldoorlog had zijn vader de reiniging gepacht, waar-

door kontakt met de gemeente ontstond. Na zijn militaire diensttijd heeft De Jong het werk van zijn vader overgenomen en later toen de reiniging in gemeentelijk beheer kwam, werd De Jong met paard en wagen bij het centrale vervoer ingeschakeld. Hij was inmiddels ge-

aan elkaar hebben. En we trekken er elke dag gezamenlijk op uit". De Krocht De Krocht betekent oorspronkelijk volgens W. Overmeer: "een hooggelegen zandige akker" (4). De Molenwerfslaan maakte deel uit van buurtschap De Krocht, waarvan het Wilhelminaplein het centrum vormde. De toestand van de wegen liet in het Heemstede van driekwart eeuw geleden veel te wensen over. De Binnenweg was een landweg met aan weerszijden kleine, armoedig uitziende huisjes; ook het kerkpad (Kerklaan) was niet meer dan een zandweg. Temidden van de vele landerijen en bollenvelden verhieven zich de landgoederen, die zomers aan het oog onttrokken

aan toe "ik houd ook zeer veel van mijn paard". "Begrijpelijk", repli-

waren door hoog opstaand geboomte. Daar woonden Aberson, Van Lennep, Deutz van Lennep, Van Merlen, Dolleman, Teding van Berkhout, Smidt van Gelder e.a. Er heersten toen, evenals elders in het land, erbarmelijk slechte sociale toestanden. Landarbeiders, werkers op de blekerijen langs de vaart en de "meiden" moesten lang en hard

ceerde zijn vrouw, "dat dier kan je niet tegenspreken". Maar zijn paard Jaap was ook aan hem gehecht. Zodra De Jong zijn woning verliet hinnikte het beest al in de stal; ook in de weide herkende Jaap zijn baas

werken voor een uiterst karig loontje. De bevolking was zeer conservatief en weerde elke opvallende nieuwigheid. De echtgenote van De Jong vertelde dat zij indertijd niet de moed

reeds van verre. "Och", verzuchtte De Jong, "we weten precies wat we

had een tweedehands fiets mee te nemen. Dat was een luxe die een ar-

trouwd en woonde aan de Molenwerfslaan, die toen nog een bijna onbegaanbare zandweg was. Zijn echtgenote had Harke op de schoolbanken van de dorpsschool leren

kennen. Hij hield veel van haar, maar zo voegde hij er schertsend

13

beider zich niet veroorloven mocht. De lonen wisselden van acht tot tien gulden en een arbeider die op zondagmiddag de koeien molk, verdiende daarmee een kwartje en een snee brood. Van verzorging tijdens ziekte of op de oude dag was nauwelijks sprake, wél de gemeenschapszin waar mogelijk elkaar te helpen.

Indische Buurt

vakantie genomen, waaraan hij overigens naar eigen zeggen geen behoefte had. Met zijn kleine en wat gedrongen gestalte kon men hem tot 1964 op en langs de wegen in Heemstede met paard en wagen tegenkomen. Zijn minder serieuze levensinstelling als vrijbuiter werd niet door iedereen gewaardeerd. Hij was altijd in voor een grap of sterk verhaal en stond bekend als een groot liefhebber van alcoholica. Op 't laatst wist zijn trouwe metgezel al precies voor welke kroeg moest worden gestopt. Harke de Jong werkte door tot zijn 74ste verjaardag en behaalde de respectabele leeftijd van 83 jaar. Op 28 augustus 1974 is hij overleden en in Heemstede ter aarde besteld.

Omstreeks 1923 werden de terreinen begrensd door de Molenwerfslaan, Cruquiusweg, Javalaan en het instituut Meer en Bosch, voor woningbouw in exploitatie genomen, ïnsulinde genoemd ofwel Indische Buurt. Harke de Jong verhuisde met zijn gezin later naar de Lombokstraat, Hans Krol waar hij ook over een kleine schuur kon beschikken om paard en wagen Noten: te stallen. (1) Bertus de Graaf, in: Haarlems Door de gemeente werd hij - als Dagblad van 26-8-1988. zelfstandige - in dienst gehouden, (2) Van de eens ongeveer 80 kolenbelast met het centraal vervoer, om handelaren in deze streek heeft alleen de firma Zwarter in de niet in de bijstand terecht te komen. Raadhuisstraat zich tot in onze Toen het vervoer reeds lang gemotijd weten te handhaven. toriseerd was bleef Harke de Jong stug doorgaan met zijn paard Jaap,

waaraan hij zeer gehecht was. Hij begon 's morgens tussen vijf en zes

uur in de avond. Het buitenleven beviel hem goed en dankzij zijn

goede konditie en opgewekte natuur is De Jong vrijwel niet onder doktersbehandeling geweest. Verder heeft hij nimmer een keer 14

(3)

Voorts stond halverwege de brede oprijlaan van 't Klooster aan de rechterzijde een huisje waar Putkar woonde, die als huisknecht in dienst was van baron A.J.E. van

Ittersum, directeur van de Bulbcompany en gemeentebestuurder in Bennebroek, die in het "Huis te Bijweg" aan de Rijksstraatweg woonde.

(4)

In Haarlem bestaat nog altijd met de naam "Krocht", ondanks ver-

zoeken van de burgerij, o.a. in

1904, om een welluidender naam.

HEEMSTEDE EN BENNEBROEK ALS SPOORWEGHALTEN. Het 150-jarig bestaan der Nederlandse Spoorwegen wordt dit jaar uitgebreid herdacht, in de eerste plaats natuurlijk in nationaal opzicht, maar ook wel regionaal en lokaal. In onze nieuwsbrief past een terugblik van hetgeen de Spoorweg voor onze beide dorpen betekend heeft en een prognose van hetgeen in de

1881. In dat jaar begon de stoomtram Haarlem-Leiden door Bennebroek te rijden en toen was het met de toename van het aantal reizigers afgelopen. Niettemin kreeg Vogelenzang in datzelfde jaar een stenen stationsgebouw, terwijl in 1911 Bennebroek aan de naam werd toegevoegd om aan te geven dat toekomst nog mogelijk is. het station Vogelenzang-Bennebroek In 1975 werd door onze Vereniging voor beide dorpen bedoeld was. uitgegeven "Een wandeling langs Een spectaculaire opleving beleefde de Buitenplaatsen van Heemstede Vogelenzang toen daar tussen 27 in de voorzomer van het jaar 1847", Juli en 14 Augustus 1937 de geschreven door de toenmalige Wereld-jamboree voor padvinders secretaris C. Peper. Wie deze be- gehouden werd en 623.000 reizischrijving nog eens ter hand neemt gers van het station gebruik maakten. zal zien, dat de wandelaar met de vroege stoomtrein arriveerde op het In de gemeente Heemstede stopte station Vogelenzang en tien dagen voor het eerst een trein volgens later via de halteplaats der "Ijzeren dienstregeling op 15 Mei 1872. De Spoorweg" naar huis terugkeerde. stopplaats was alleen bedoeld voor Die halteplaats vormde gedurende het badseizoen, van 15 Mei tot 15 70 dagen (2 Juni t/m 10 Augustus September. De eerste stopplaats 1842) met Amsterdam, Halfweg, Haarlem en Veenenburg het vijftal

aan de Zandvoortselaan had geen

punten waar treinen van de eerste

lijn van de Haarlem-Zandvoort

lang leven, want in 1881 werd de

Hollandsche Spoorweg tot stilstand

Spoorweg Maatschappij geopend. werd gebracht. Nadat op 11 Augus- Toen kon men geheel pertrein naar tus 1842 het lijnvak Veenenburg- Zandvoort reizen en was er voor Leiden werd opengesteld, nam het

een treinrit naar een stopplaats

aantal reizigers voortdurend toe tot waarop een wandeling van circa 15

6 km moest volgen, geen emplooi

gaan. Het merkwaardige is dat die

meer. Tot de weinigen die het opheffen van de stopplaatsen betreurden behoorde Mr. Westerwoudt, voorzitter van de Raad van Administratie der H.IJ.S.M. Deze was gewend gedurende de zomermaanden de stukken uit het Hoofdgebouw te Amsterdam via de overwegwachter aan de Zandvoortselaan in zijn villa in Aerdenhout bezorgd te krijgen, hetgeen niet meer mogelijk was als alle treinen aan de Zandvoortselaan zouden doorrijden. Maar de administrateur beloofde order te geven dat per werkdag één trein in iedere richting bij nadering van de Zandvoortselaan zo langzaam mogelijk zou moeten rijden, dat de pakmeester in de bagagewagen de portefeuille aan de overwegwachter zou kunnen aanreiken (en omgekeerd).

impuls in dit geval niet van de

Spoorwegen uitging, maar van de besturen der betrokken gemeenten, i.c. Heemstede en Bloemendaal, in welke laatste gemeente de buurtschap Aerdenhout gelegen is. Beide besturen trokken naar Utrecht en daar werd men het al spoedig eens. De belangengemeenschap der Nederlandse Spoorwegen, waarvan de

HSM deel uitmaakte, steunde het

Tussen Vogelenzang en Zandvoortselaan verrees in 1884 een nieuwe stopplaats aan het Mannepad, zoals de huidige Manpadslaan toen heette. In 1902 werd deze naar het zuiden opgeschoven om beter bereikbaar te zijn voor de bezoekers van de renbaan Woestduin. Het aantal reizigers bleef in die omgeving gering, terwijl de bebouwing langs

de Zandvoortselaan in omvang toenam. In het najaar van 1927 kwam de electrificatie van de stamlijn der HSM, Amsterdam-Rotterdam, gereed en dit bleek de impuls om tot uitgebreide maatregelen over te 16

ir. B. W. Colenbrander

plan om een nieuwe halte op te

richten, met gelijktijdige opheffing van de stopplaats Woestduin. De bouwkosten van de twee gebouwtjes

(aan iedere zijde van de lijn één, gebouwd op straatniveau, werd

service zou betekenen, heeft het mis. Het begon op 29 Mei 1983 heel bescheiden met een treinenpaar tussen Leiden en Heemskerk. Deze treinen stopten te Heemstede, de spoorbaan in orde maken en deden het station Haarlem niet aan, Bloemendaal een veel groter terrein maar reden rechtstreekst via de aan de westzijde, omdat van die verbindingsbaan naar de Beverwijkkant het grootste aantal automobie- se lijn. Bij het reizende publiek sloeg len te verwachten was. Daar ook dit dit blijkbaar zo goed aan dat deze terrein op gemeentegrond van verbetering uitgegroeid is tot een Heemstede gelegen was, nam de complete halfuurdienst van stoptreigemeente Bloemendaal op zich nen tussen Leiden en Hoorn, via maximaal f 12.000,- aan Heemstede Haarlem en Alkmaar. te betalen voor het gereed maken Het aantal treinen in iedere richting van dit terrein. Bij het invoeren van dat dagelijks in Heemstede stopt, de winterdienst op 6 October 1928 bedroeg in 1872 vier, in 1927 kon de nieuwe halte in gebruik negentien, in 1960 acht-en-dertig worden genomen, als resultaat van en thans vier-en-zeventig. een efficiënte samenwerking. In de Bij deze spectaculaire groei zouden loop der jaren namen zowel de we bijna vergeten dat de markante frequentie van het treinverkeer als stoptreintjes met lokaalspoorwegmade omvang van het wegverkeer met terieel na de oorlog niet meer zijn sprongen toe, zodat gedurende de teruggekeerd. In één der vorige zomermaanden, speciaal op Zonda- nieuwsbrieven werd aangegeven gen, aan de stopplaats onhoudbare dat uitbreiding van Bennebroek toestanden ontstonden door de naar het westen en van Vogelenzang lange files van auto's en fietsen. In naar het oosten plaats vond, beide 1957 werd besloten de spoorbaan in de richting van het stationsgebouw ter plaatse omhoog te brengen. Dit dat er nog steeds staat, maar bijna kon moeilijk anders dan met opof- een halve eeuw buiten gebruik fering van de elektrische tram Haar- geraakt is. Nu Heemstede begonnen lem-Zand voort, die van 1899 tot is aan de ontwikkeling van het 1957 in Heemstede langs de Leidse Prinseneiland komt een derde beVaart heeft gelopen. langhebbende in het verschiet Gelet Na de ingebruikname van het nieuwe, op de vruchtbare samenwerking in

begroot op f 50.000,- waarvan Heemstede en Bloemendaal ieder een zesde deel ad f8.333,- zouden betalen. Heemstede zou een beperkt terrein aan de oostzijde van

hoog gelegen station kon een starre halfuurdienst van stoptreinen worden ingevoerd. Wie mocht denken

dat dit dan wel het maximum aan

1927/1928 en op de omstandigheid dat de afstand van het Prinseneiland

tot het voormalige stationsgebouw Vogelenzang- Bennebroek korter is 17

dan die naar het huidige Heem- van het station Vogelenzang-Bennestede-Aerdenhout kunnen we ons broek zou kunnen leiden. afvragen of een gezamenlijke actie van de drie betrokken gemeenten ir. B.W. Colenbrander mogelijk tot wederindienststelling

Joggen een eeuw geleden in Heemstede populair. Joggen is een populaire tak van sport geworden. Dagelijks zien we jong en oud langs wegen en in bossen en duinen lopen. De joggers zoeken ontspanning en willen hun lichaam fit houden. Ook wordt druk getraind om later aan wedstrijden deel te nemen. Handel en industrie zagen een gat in de markt en sportwinkels liggen vol met schoenen en kleding die uitstekend voor de sport zijn te gebruiken. Toch behoort het joggen niet tot een bezigheid van de laatste jaren. Een eeuw geleden zagen Heemstedenaren al een jongeman langs de wegen lopen om fit te blijven. Hij beoefende immers enige takken van sport die hij uit Engeland geïntroduceerd had. Met deze jongeman bedoelen we de sportpionier Pim Muiier, inwoner van Haarlem die ook de randgemeenten opzocht om hard te lopen. Zoals bekend was Pim {W.J.H.) Muiier oprichter in

1879 van de inmiddels Koninklijke geworden H.F.C. Hij zorgde er voor dat hockey, bandy, athletiek, tennis, schaatsen en wandelen {de Vier18

daagse is aan hem te danken) populair werden. Als twaalfjarige jongen liep Muiier, die van 18651954 leefde, mee aan een hardloopwedstrijd op korte afstand op de buitenplaats Berkerode in Heemstede. Hij logeerde toen bij de familie Van Wickevoort Crommelin. Dat betekende zijn eerste deelneming aan atletiek. Van zijn hardlopen op de weg (we bedoelen eigenlijk joggen) maakte Pim Muiier aantekeningen. Hieruit blijkt bijvoorbeeld dat hij op 23 augusus 1883 bij de Heemsteedse Dreef startte. De loop ging via De Haarlemmerhout (toen grondgebied van Heemstede), langs Berkerode, Van Merlenlaan en terug langs de rails van de in 1881 in exploitatie gebrachte stoomtram van Heemstede naar de Dreef. De afstand werd afgelegd in 35 minuten. Een andere route in Heemstede was Dreef, Wagenweg, Koedief en verder tot de Lisserbrug. Dezelfde wegen koos Muiier voor de terugweg en hij noteerde een tijd van 47 minuten. We noemen de route in

Heemstede. Hij trok er regelmatig op uit, in sommige periodes iedere avond. Dan bezocht hij Bloemendaal, Santpoort en Velsen. Voor 10 september 1885 stond de route Amsterdam naar Haarlem op het programma. Hij verzekerde zich van de medewerking van een gangmaker. De afstand werd in slechts 57 minuten afgelegd. De gegevens van de tochten hebben we ontleend aan een bijdrage van de auteur en sportman jhr. Jan Feith, die met Pim Muiier in H.F.C, gevoetbald heeft, in het Gedenkboek H.F.C 1879-1919.

Feith besluit met: "Van hoeveel nut zou het heden (bedoeld wordt 1919) voor ernstige sportbeoefenaars kunnen zijn op dezelfde wijze en naar het model van Muiier een overzicht samen te stellen van hun training. Er bestaat geen betere manier, om zich zelf te controleren en na te gaan of de dagelijkse oefening haar uitwerking vertonen op de gemaakte tijden en hoe het lichaam zich daarbij houdt".

A.O.

Hildebrand's meesterwerk jubileert

150 JAAR "CAMERA OBSCURA' Haarlem - Dit jaar is het 1,5 eeuw geleden dat bij de Erven F. Bohn te Haarlem de "Camera Obscura" van de drukpers rolde. Het meesterwerk van Hildebrand, pseudoniem van Nicolaas Beets (1814-1903). Van de duizenden boektitels sedert de uitvinding van de boekdrukkunst in de spaarnestad verschenen, waarschijnlijk het meest "Haarlems" en zeker het meest bekend en gelezen. Al of niet geautoriseerd zagen intussen ver over de 100 edities het levenslicht. Ook is het werk veelvul-

onderricht in de Nederlandse taal dat zij had ontvangen herhaaldelijk het werk van Beets werd gebruikt "om mij den rijkdom en de schoonheid dier taal te doen begrijpen, en mij Nederlandsche toestanden in Hildebrand's jeugd te doen kennen". Zijn vers "Bemoediging" hing vroeger ingelijst in tienduizenden

woonkamers. Nog lang niet vergeten, immers alleen al in Haarlem en omgeving geëerd met acht straten en pleinen, nog afgezien van de

figuren uit de camera die o.a. in een

dig omgezet tot in het Japans, beeldengroep en op tunnels zijn swahili en esperanto toe. Niet voor "vereeuwigd". niets is Beets aan het eind van zijn leven "de lieveling van heel het De 150ste verjaardag van dit volksvolk" genoemd. Koning-moeder boek is aanleiding voor een verEmma schreef in 1909 dat in het scheidenheid aan publikaties, ten19

toonstellingen en festiviteiten, ten

dele voorbereid door de Stichting Hildebrand, met de bedoeling het boek onder de aandacht te brengen. Van de "Camera Obscura" is zojuist in Lisse een herdruk gepubliceerd in kunstlederen band met goud-opdruk en is een wetenschappelijke editie gepland. In boekvorm verschijnt "Herinneringen aan het Beetsenhuis", geschreven door de jongste dochter, wijlen mevrouw Ada Went-Beets. Door schrijver Harry Prenen is in de traditie van Beets en Bomans een gelegenheidsgedicht "Camera Obscura 18391989" gemaakt, dat als rijmprent zal uitkomen. Mevrouw Miep Felix Perquin vervaardigde kunstzinnige karakterpoppen van de bekende figuren uit Hildebrand's boek. De Haarlemse vereniging van letterHevenden J.J. Cremer beeldt bij speciale gebeurtenissen in een tableau vivant figuren uit als Hildebrandt, Pieter Stastok, Gerrit Witse, het diakenhuismannetje Keesje en

Suzette Noiret, Door de NCRVschooltelevisie wordt een recent opgenomen videoband van Beets' leven en werk ter beschikking gesteld. Exposities zullen plaatshebben in onder meer de gemeentelijke openbare bibliotheek Heemstede Beets was "Herder" in Heemstede van 1840-1854 - en in het architectuur- en bouwcentrum Haarlem. Op zaterdag 15 april vindt in de sociëteit "Trou moet Blijcken" de presentatie plaats van een Hildebrand-stadswandeling, in aanwezigheid van de jongste kleindochter van Nicolaas Beets. Voorts is in een eenmalige en bibliofiele oplage op verzoek van de Stichting Hildebrand een gelithografeerd affiche ontworpen met een portret van Beets op gevorderde leeftijd. Deze unieke prent is voor f 7,50 te bestellen bij de volgende adressen: Openbare bibliotheek, Julianaplein , Heemstede en Boekhandel H. de Vries, Gedempte Oude Gracht 21, Haarlem.

AANWINSTEN VOHB IN BIBLIOTHEEK Gedurende de maand juni zullen Nadruk zal liggen op oude schoolrecente aanwinsten van de Vere- foto's die na een oproep in de plaatniging Oud-Heemstede-Bennebroek selijke pers zijn ontvangen. In totaal

worden geëxposeerd in de gemeen- meer dan 100 klassefoto's uit de telijke openbare bibliotheek Heem- periode van circa 1900 tot 1950 zullen zijn uitgestald, verdeeld over stede. 20

onderschrift foto: De jubilerende Jacobaschool die in 1989 zestig jaar bestaat. Foto uit 1931 van de eerste klas. Op de achtergrond links: broeder-directeur Hyacinthus en rechts broeder Bemardinus Baar, die op 16 februari 1989 in Tilburg is overleden. Van 1938 tot 1964 was hij op Aruba werkzaam in het onderwijs.

de volgende lagere scholen: Bennebroek: openbare Sparrenbosschool; Willinkschool; St. Franciscusschool en Gunning kleuterschool. Heemstede: • tussen haakjes de oprichtingsdatum -: kleuterscholen; Voorwegschool (1630); Nicolaas Beetsschool (1852); Anthoniusschool (1899); St. Jozefschool (1904); Bosch en Hovenschool

(1924); Bronsteeschool (1927); Jacobaschool (1929); Dreefschool (1929); Aloysiusschool (1931) thans Valken burgerschool; St. Henricusschool (ULO) (1932); Crayenesterschool (1938). Te bezichtigen tijdens de gebruikelijke openingsuren van de Heemsteedse bibliotheek, Julianaplein 1.

21

OPROEP "Wie kent zijn dorp goed?" vroeg het bestuur in 1986 aan de leden met de

bedoeling om tot een inventarisatie van kleine monumenten in Heemstede en Bennebroek te komen. Er kwamen maar een paar reacties. Toch vinden wij het onderwerp belangrijk genoeg om dit verzoek te herhalen. Weet u in uw naaste omgeving gevelstenen, "eerste stenen" en andere bijzondere voorwerpen dan kunt u schriftelijk of telefonisch

contact opnemen met een van de bestuursleden. Hierdoor krijgt de vereniging meer inzicht in de aanwezigheid en verspreiding van kleine monumenten over beide gemeenten, zodat gewaakt kan worden over het behoud van deze voorwerpen. Bovendien zullen de resultaten van de inventarisatie gepubliceerd worden. Het Bestuur

EXCURSIE NAAR VLAARDINGEN Op zaterdag 26 augustus gaan wij een bustocht naar Vlaardingen maken. Vlaardingen is de stamplaats van de heren van Holy de latere heren van Heemstede. Wij zullen er het Stadhuis van 1650 bezichtigen en er staat een rondleiding door het prachtige Visserijmuseum op het programma. Wij willen gaarne in een vroeg sta22

dium weten op hoeveel deelnemers

wij kunnen rekenen, in verband met het reserveren van bussen en rondleidingen.

U kunt zich nu al opgeven bij Mevr. LM. 't Hooft-v.d. Linden tel. 023292631. De geschatte kosten van deze excursie zullen ± fl. 25,- p/p bedragen.

Nieuwe leden vanaf l januari 1989 HEEMSTEDE

HAARLEM

mevr. P.H. Dirksen-AIexander mevr. J. van de Stadt-Roelofsen

mevr. W. van Vugt mevr. J. Nesselaar-van Wingerde

mevr. C. Scholte-Wempe

ds. LA. v.d. Voort P.A. Burghoorn H.W.M. Cornelissen J.H. Meijer

AERDENHOUT mevr. C.M. Roelofsen

23

Bestuur:

G. Schuitemaker, voorzitter IJssellaan 7, 2105 VA HEEMSTEDE

tel. 023-288916

W. Verspoor, secretaris Wagnerkade 65, 2102 CT HEEMSTEDE

tel. 023-283068

K. de Raadt, penningmeester Kerklaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE

tel. 023-280641

AJ. Olthaar, ledenadministratie Glipperdreef 82, 2104 WL HEEMSTEDE

tel. 023-292824

Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l,

2103 GS HEEMSTEDE

tel. 023-292631

J.L.P.M. Krol, Joh. Verhulstlaan 26,

2102 XT HEEMSTEDE

tel. 023-282977

Contributie minimaal f. 15,Giro 27.35.06 tn.v. de Penningmeester v.d. Vereniging

Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede. 24

AGENDA 17 mei

1989

26 augustus

1989 Excursie naar Vlaardingen

16 september 1989

Jaarvergadering (Bibliotheek Heemstede)

Nationale Monumentendag

21 november 1989 Premie-avond in Bennebroek

Oud-Heemstede-

Nieuwsbrief no. 61

Augustus 1989

Bestuur.

G. Schuitemaker, voorzitter

IJssellaan 7, 2105 VA HEEMSTEDE tel. 023-288916

Mevr. LM 't Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l,

2103 GS HEEMSTEDE tel. 023-292631

W. Verspoor, secretaris Franz Leharlaan 77

J.LP.M. Krol, archivaris Joh. Verhulstlaan 26,

2102 GJ HEEMSTEDE tel. 023-283068

2102 XT HEEMSTEDE tel. 023-282977

K. de Raadt, penningmeester Kerklaan 49 b,

Mevr. H. Mierhoff-Bax Lage Duin 2,

2101 HL HEEMSTEDE tel. 023-280641

2121 CG BENNEBROEK

A.J. Olthaar, ledenadministratie Glipperdreef 82,

2104 WL HEEMSTEDE tel. 023-292824 Contributie minimaal f. 15,Giro 27.35.06 tn.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede.

De foto's op de omslag zijn ons ter beschikking gesteld door de heer M. Verkaik te Bennebroek n.a.v. het artikel over de gedenknaald aldaar. Op de voorzijde koningin Wilhelmina tijdens haar bezoek aan het bivak.

Op de achterzijde de tekst op de voet van de gedenknaald.

AGENDA 26 augustus

1989 Excursie naar Vlaardingen

9 september 1989 Open Monumentendag 21 november 1989 Premie-avond in Bennebroek

Excursie Vlaardingen In de vorige Nieuwsbrief heeft U kunnen lezen over onze bustocht naar Vlaardingen. Op 26 augustus 1989 vertrekken wij met één bus om 9.30 uur vanaf het Raadhuis te Heemstede. Wij zullen eerst een kijkje nemen bij het oude hek van de Heren van Holy, de latere Heren van Heemstede, waarna wij onze rit vervolgen naar het Stadhuis van Vlaardingen. Er zal daar een rondleiding verzorg worden door de Historische Vereniging Vlaardingen. Om + 13.00 uur zullen wij de lunch gebruiken in "De Gasterij" (voor eigen rekening). Vanaf ± 14.00 uur zullen wij te gast zijn in het Visserijmuseum van Vlaardingen. Om + 17.00 uur hopen wij terug te zijn bij het Raadhuis te Heemstede. Voor deze dag zullen de kosten fl. 17.50 p/p. bedragen. Er zijn nog enkele plaatsen vrij. Opgave zo snel mogelijk bij Mevr. 't Hooft, tel. 292631.

ATTENTIE Bij Nieuwsbrief no. 60 was een acceptgiroformulier gevoegd om het U gemakkelijk te maken de contributie te voldoen, Helaas heeft een aantal leden desondanks de jaarlijkse bijdrage (minimum f, 15,-) nog niet betaald. Ter voorkoming van extra kosten verzoeken wij deze leden, alsnog in de pen te klimmen.

de penningmeester

De Willinkschool in Bennebroek bestaat 85 jaar Woensdag 31 mei werd het boekje "De Willinkschool door de jaren heen" ten doop gehouden door de

Mevrouw J.G.M. Willink, die de stichteres was van de school en haar jongste dochter - de latere freule -

voorzitter van het schoolbestuur, de

hadden veel bemoeienissen met de school, ook op financieel gebied en De geschiedenis van deze school vereenzelfdigden zich geheel met aan de Rijksstraatweg in Benne- de gang van zaken. broek werd geschreven door de De leerlingen en de lessen worden heer M. Verkaik, ter gelegenheid uitvoerig beschreven, zo ook de van het 85-jarig bestaan van deze bovenmeesters en meesters, de verschool. Het is een greep geworden bouwing en de uitbreidingen. uit de geschiedenis van de School Zo schetst het boekje ons de gemet den Bijbel. schiedenis van de Willinkschool, Op de omslag van het boekje prijkt een periode van 85 jaar trekt aan een schooltafereeltje, destijds ge- ons voorbij. tekend door Cornelis Jetses en de Eigenlijk nog maar een korte perioinhoud is verlucht met meer dan 50 de, toch is er in die jaren veel gefoto's en tekeningen. beurd en ook veel veranderd. M. Verkaik beschrijft het wel en wee Het boekje kost f. 10,- en is vervan deze dorpsschool van vroeger krijgbaar bij de heer M. Verkaik, tot heden en geeft een duidelijk Krakeling 60 te Bennebroek en bij beeld van het lager onderwijs op de V.O.H.B. christelijke basis. heer K. Jansen.

Nieuwe naam voor Centrumplan Het pas aangelegde park tegenover het Bennebroekse gemeentehuis heet

voortaan Van Lieroppark. De heer Van Lierop was 40 jaar actief in de politiek, eerst als gemeenteraadslid en later als wethouder. Van Lierop kweekte bloembollen op het stuk land dat nu in een park is veranderd. De Geitewei, het zogenaamde evenemententerrein, heeft de naam Middendorp gekregen. Deze naam

staat aangegeven op oude kaarten. Het is zeer toepasselijk omdat het terrein midden in het dorp ligt.

Archieven van Bennebroek De archieven van Bennebroek zijn

werd gefeliciteerd en bloemen kreeg

gerangschikt en ondergebracht in

aangeboden, werden aan de gemeenteraad en verschillende instanties waaronder het V.O.H.B. de

Haarlem, waar ze nu voor iedereen ter inzage liggen. Op donderdag l juni vond in het gemeentehuis de afronding van de inventarisatie van de Bennebroekse archieven plaats. Nadat de locoburgemeester, de heer K. Zwetsloot de vergadering had geopend, gaf hij de archivaresse Daphne Ruipassa het woord. Ze vertelde dat het nog een zeer omvangrijk werk was geweest, maar dat ze naarmate het vorderde steeds enthousiaster was geworden en vaak hele leuke wetenswaardigheden was tegen gekomen. Nadat ze door de locoburgemeester

inventarislijsten overhandigd. Zeker de inleiding bij de inventarislijsten is zeer lezenswaardig. Het is haast in boekvorm en vertelt over de geschiedenis van Bennebroek. De inventarissen betreffen: ambacht heerlijkheid, van het Ambacht en van de gemeente Bennebroek. Voorts het archief van de Bennebroekerpolder en archieven van de hervormde gemeente Bennebroek. Wie gegevens wil inzien kan gratis terecht in het gemeentearchief in de Jansstraat te Haarlem.

Schagen 1000 jaar Heemstede 7 eeuwen De plaatsnaam Schagen komt, evenals He(e) mstede, voor het eerst voor in een circa 989 opgemaakte acte na het overlijden van graaf Dirk II. Genoemde graaf en zijn gemalin Hildegard schonken een groot stuk land rond de abdij aan de paters van Egmond, tegelijk met in totaal 90

ben de monniken weinig plezier gehad van hun bezit in Schagen. De zes landerijen waren een bron van zorg vanwege de voortdurende bedreiging door de zee. In de 13e eeuw hadden regelmatig dijkdoorbraken plaats, die aanvankelijk ten koste van veel geld en moeite gehoeven verspreid over Holland, dicht konden worden, maar rond daaronder zes hoeven in Schagen 1300 zijn de hoeven tengevolge en één in Heemstede voor vier van verlies van voorland definitief verloren gegaan. pond en een ons. Lange tijd hebben historici aan' Schagen telt thans ongeveer 17.000 genomen dat met Hemstede ons inwoners. In de gemeente is een Heemstede bij Haarlem is bedoeld, stichting opgericht die talrijke fesofschoon V.d. Bergh (1866) al het tiviteiten voorbereidt, welke voorbuurtschap bij Castricum mogelijk namelijk plaatshebben tussen 29 achtte. De geleerde benedictijner augustus en 5 september a.s., o.a. monnik J. Hof kwam eenduidig tot een tekenwedstrijd, historische opde konklusie dat Heemstede bij tocht, triathlon etc. Voorts zijn geCastricum is bedoeld geweest, gele- denkpenningen verschenen in brons gen tegen de zogeheten Korendijk (f. 7,50), zilver (f.60,-) en goud tussen Uitgeest en Heemskerk. Graaf {f. 650,-). Arnulf voegde aan de gift van zijn

vader een en driekwart hoeve in Castricum toe en met de latere uit- Heemstede wordt voor zover thans breidingen besloegen de landerijen bekend voor het eerst genoemd in in eigendom van het klooster van een charter uit 1283 en de plaats bestaat naar wordt aangenomen Egmond 22 morgen. ruim zeven eeuwen, ook al hebben

Verondersteld wordt dat Schagen hier voordien op de strandwal en sedert de 10e eeuw permanent be- strandvlakte verspreid mensen gewoond is geweest Een aantal woon- woond en geleefd. heuvels (terpen) in en om Schagen wijst in die richting. Overigens hebH. Krol

De Open Monumentendag in Ne- numenten gegeven worden. De bus derland zal dit jaar gehouden wor- stopt in Bennebroek aan de Binden op zaterdag 9 september. Mo- nenweg, waar het oude Hervormde menteel zijn er vier landen, die een Kerkje en/of het Hofje van Verdergelijke dag houden: behalve ons schuer-Brands bezichtigd kan worland ook Frankrijk en Belgïe (dwz. den. Vlaanderen en Brussel) en Zweden. In Heemstede wordt gestopt voor In 1990 hoopt men een Europese een bezoek aan de Oude Herdag te kunnen verwezenlijken. De vormde Kerk (Wilhelminaplein). Raad van Europa heeft nl. besloten Behalve de reeds genoemde kerken een European Heritage Day in te en het hofje, is het hoofdgebouw stellen. Het aardige is, dat de wijze van de Hartekamp ook te bezichtiwaarop Nederland zijn Open Mo- gen tussen 11 en 16 uur. numentendag heeft georganiseerd, Om 10 uur, half twaalf en drie uur als model kan dienen voor de an- vertrekt de bus vanaf de St Bavokerk dere Europese landen. te Heemstede a.d. Kerklaan. De In ons land is het aantal deel- kosten voor deze speciale rondrit nemende gemeentes reeds meer bedragen f. 2,50. dan 400. Vaak wordt de organisatie gedelegeerd. De organisatie van de Tevens bestaat de mogelijkheid de Open Monumentendag in Heem- monumenten per fiets te "doen". stede en Bennebroek berust bij de Een fietsroute, alsmede een broVOHB. Uiteraard geven beide ge- chure over de meest belangrijke meentes ons de nodige steun. monumenten, zijn gratis verHet programma voor deze dag is als krijgbaar bij de startplaatsen: de volgt vastgesteld: Oude Herv. Kerk te Heemstede en Er zal die dag drie maal een bus rij- het Herv. Kerkje te Bennebroek. den langs diverse monumenten in Af te halen op de dag zelf, tussen l O Heemstede en Bennebroek. Onder- en 16 uur. weg zal toelichting over de moW. Verspoor

Tussen Heemstede en Aerdenhout Heemstede en Bloemendaal zijn voor een groot deel gelegen op een met duinzand bedekte oude strandwal. Dit was gunstig voor een gemeenschappelijke ontwikkeling ten aanzien van blekerijen, bloembol-

ben thans een nieuwe publikatie samengesteld onder de titel: "Met een blik op Aerdenhout en Heemstede". Dit rijk geïllustreerde boekje schetst vooral de ontwikkelingen in Aerdenhout, uiteraard toegespitst

lenvelden en buitenplaatsen. Naast

op genoemde firma aan de Zand-

overeenkomsten zijn er historisch

voortselaan. Deze firma heeft veel

ook verschillen, tengevolge van

bijgedragen aan de verfraaiing van

andere invloedsferen. Heemstede,

beheerd door telgen uit het gelijknamige geslacht (later Pauw) en Bloemendaal waren lange tijd in handen der Heren van het roemrijke geslacht Brederode. Op de grens van Heemstede en Aerdenhout liggen o.a. de voormalige herberg/tol huis "Haringbuys" en het tuinbouwbedrijf en tuincentrum "Van Empelen en Van Dijk". Dit gebied was in het begin van de 19e eeuw eigendom van de vermogende uit Amsterdam afkomstige

deze streek en was betrokken bij de aanleg van parken en tuinen bij villa's en buitenplaatsen. Oprichter was P.J. van Empelen, zoon van de vroegere tuinbaas op Berkenrode. Hij stichtte een eigen kwekerij en begon omstreeks 1907 samen te werken met G.J. van Dijk senior. Uit de hechte samenwerking ontstond in 1914 de oprichting van het in deze omgeving algemeen bekende hoveniersbedrijf Van Empelen en Van Dijk. Hun eerste opdracht was het planten van de bomen langs de

grootgrondbezitter J.N. van Eys, die

door L. Springer geprojecteerde

behalve grote gebieden in Bloemendaal ook in Heemstede (Middellaan, Duin en Vaart en Lanckhorst) en Bennebroek (Dageraad en

Westerlaan, sedert 1954 door de

gemeente Bloemendaal omgedoopt tot Burgemeester Den Texlaan. De kern van deze firma ligt in de voormalige Veenpolder tussen de Zeerust) hofsteden in bezit had. De journalisten A.J. Kramer en Leidsevaart en de Houtvaart. TelA. Overmeer, die in 1987 bij gele- gen uit beide geslachten waren in-

geland of bestuurslid der officieel in 1983 opgeheven polder, welke omstreeks 1850 nog 156 en bij opheffing 83 hectare omvatte. De geestbollencultuur de uitgave "Honderd gronden, met aan het oppervlak jaar in de bollen" verzorgden, heb- een mengsel van zand en veen

genheid van het eeuwfeest van de

afdelingen Heemstede en Bennebroek/Vogelen zang der Koninklijke Algemeene Vereeniging voor Bloem-

(teelaarde) zijn bijzonder geschikt voor tuinbouw. Dit was al in de 18e eeuw van groot belang omdat toen vrijwel elke buitenplaats over fruitbomen en een moestuin beschikte. Generaties tuinlieden hebben hiervoor in- en uitheemse planten en vruchten gekweekt. In de dertiger jaren beschikte het bedrijf al over een aanzienlijk wagenpark. De Duitse bezetters brachten een zware slag toe. De uit 1909 daterende tolgaarderswoning en de bedrijfswoningen van de firma zijn

in 1944 gesloopt omdat de Duitse weermacht om strategische redenen daar de beschikking over een schootsveld eiste. Na de bevrijding is met volle kracht en succesvol aan de heropbouw gewerkt De Haringbuys kon dankzij een omlegging van de weg behouden blijven, maar onzeker is de toekomst wanneer de overheid de al uit 1920 daterende plannen voor een uitbreiding van het wegenstelsel alsnog zou doorzetten. Naar aanleiding van het 75-jarig

Het wagenpark van de firma Van Empelen en Van Dijk in 1930.

jubileum van de firma is de eerder genoemde publicatie "Met een blik op Aerdenhout en Heemstede" verschenen. Deze jubileumuitgave bevat de neerslag van gesprekken met de voormalige en huidige directeuren en geeft aan de hand van de bestaande literatuur een beknopt overzicht van de geschiedenis van Aerdenhout in deze eeuw, toen vooral tussen 1920 en 1935 fraaie villaparken zijn aangelegd. Onder de opdrachtgevers komt men illustere namen tegen als De Bijll Nachenius, de Brenninkmeijers en Kaars Sijpesteijn. Vaak zijn nieuwe tuinen aangelegd in samenwerking met de bekende architect van talrijke huizen:

AP. Smits. Zowel bloemist-hovenier Carl R van Empelen uit Heemstede, als de firma Van Empelen en Van Dijk (Aerdenhout} was met W. Koper uit Bennebroek en W. Bender uit Bloemendaal verantwoordelijk voor de aanleg van het Flora-terrein van 1953 in Groenendaal. Met meer dan 900.000 bezoekers uit alle delen van de wereld was dit het grootst georganiseerde evenement dat ooit op Heemsteeds grondgebied

heeft plaatsgevonden. Deze voor belangstellenden in regionale historie lezenswaardige publikatie is voor f. 9,50 verkrijgbaar bij Intratuin Van Empelen en Van Dijk, Zandvoortselaan 192, Heemstede. H. Krol

W.J.H. Muiier en Heemstede Een jongeman, sportpionier Pim

gebied van Heemstede". Pim Muiier vertelde over zijn beomstreeks 1878 enkele takken van langstelling en propaganda voor atsport uit Engeland in ons land wer- letiek (ook voor militairen) en lawnden geïntroduceerd. Heemstede tennis, sporten die hij omstreeks werd daarbij een belangrijke ge- 1882 van Velsen naar Heemstede meente, want die takkken werden bracht Jonkheer Ch, van de Poll voor het eerst hier beoefend. Het is was de eerste leider en zijn echtdaar niet bij gebleven, want ook genote mevrouw P. van de Polllater was hij actief en heeft Pim Mu- Previnaire de propandiste. Zo ook lier ervoor gezorgd, dat voor de van dameshockey en bandy, cricket, sportbeoefenaars bonden werden kaatsen, de Friese Elfstedentocht en opgericht, die nog steeds levens- de Vierdaagse voor wandelaars. kracht hebben. Toen we eens een Het gevolg was dat de Nederlanders gesprek met hem hadden over zich meer en meer voor sport gindriekwart eeuw Nederlandse Sport gen interesseren. Over het vroegere zei de sportorganisator "Voor 1877 voetbal zei Pim Muiier dat voor het bestond er al Nederlandse sport, volkspel, het voetballen, het ellenmaar die bestond voornamelijk uit dige natrappen een groot gevaar jacht, paarden-, watersport, zwem- was. Dat noemde hij misdadigheid men en schaatsen rijden. Een sport en hij was van oordeel, dat "die voor het gehele volk bestond niet. weerzinwekkende ellendelingen voor Op twaalfjarige leeftijd liep ik mee het hele leven van de velden afin een van de eerste hardloperijen moesten". op de korte baan, onder meer op Wat tegenwoordig joggen heet moet Berkenrode in Heemstede waar ik een eeuw geleden bij Pim Muiier bij de familie Van Wickevoort ook al bekend geweest zijn. Hij Crommelin logeerde. In 1879 richt- heeft er zelf aantekeningen van gete ik het eerste schopclubje op, de maakt in zijn sportdagboek en wat H.F.C., die in de Koekamp in de Heemstede betreft ontlenen we aan Haarlemmerhout, vlakbij de grens zijn prestaties om fit te blijven het van Heemstede speelde. Daarna volgende: "Op 23 augustus 1885 volgde verhuizing naar de om- Dreef, Den Hout, Wagenweg, langs geving van de Meerweg {het terrein Berkenrode, Van Merlenlaan en van de weduwe Dólleman) en ver- terug de stoomtramrails volgende volgens naarde Spanjaardslaan, tot naar de Dreef terug. Deze afstand 1927 behorende tot het grond- werd afgelegd in 35 minuten. De Muiier, heeft er voor gezorgd dat

route Dreef, Wagenweg, Koedief tot aan de Lisserbrug en dezelfde weg terug in 47 minuten". Bijna da-

of hij bond de schaatsen aan om lange afstanden te leggen. In 1954 overleed op bijna 90-jarige leeftijd gelijks liep Muiier langs de wegen in 's Gravenhage deze bekende en op 10 september 1885 liep hij de sportman, over wie dr. C. Spoelder route Amsterdam-Haarlem. Hier- in een necrologie schreef, dat Pim over deed hij 57 minuten, maar Muiier een der merkwaardigste en hierbij moet de toen bekende paar- meest begenadigde mensen was, denman Guus van Stralen in zijn til- die Haarlem van 1867 tot 1895 bury gangmaker zijn geweest In de onder haar bewoners heeft mogen wintermaanden was een gymnas- tellen. tieklokaal de plaats van zijn training A. O vermeer

Twee scripties over Heemstede Het aantal scripties en werkstukken van studenten aan universiteiten en instellingen voor hoger beroepsonderwijs is voorzover betrekking hebbende op de gemeente Heemstede en Bennebroek betrekkelijk gering. Een van de betere uitgaven op dit gebied was van mevrouw

H.C. Verdel: Gemeente Heemstede; een milieu-geografische scriptie.

Universiteit van Amsterdam, afdeling sociale geografie, 1975. (aanwezig in V.O.H.B.-archief). Meer recent zijn twee 'lezenswaardige "politieke" scripties verschenen, allebei aanwezig in de gemeentelijke openbare bibliotheek en op aanvraag ter inzage. 1) Maarten Dol. De SDAP te Heem-

stede 1922 -1931. Student geschiedenis 3C graad leraren opleiding VL-VU. Amsterdam, maart 1986. 39 blz. Bevat bijlagen en grafieken. 10

Zijn konklusies luiden: "Heemstede kunnen we rekenen tot de rijkere gemeenten gezien de vergelijkingen met de omringende gemeenten. De leden van de SDAP zijn voor een deel afkomstig uit de klasse daar vlak onder. Er zijn weinig leden die echt uit de lagere sociale klassen komen. Het komt vaak voor dat degene die voorzitter, secretaris of raadslid is geweest een studie genoten heeft. Dit is echter geen garantie voor het goed functioneren van de afdeling. De heer Polak van het ge-

westelijk bestuur heeft op de vergadering van 27-7-1931 gezegd dat bestuursleden die aftreden omdat ze niet bekwaam genoeg zijn zeker niet meer herkozen mogen worden. Dit is bij deze afdeling juist wel vaak het geval geweest, dit vaak bij

gebrek aan andere kandidaten. bij de vakgroep Nieuwste GeUit het archief van de SDAP schiedenis aan de Vrije Uniblijkt dat het tot 1929 een romversiteit in Amsterdam. Heemmelige periode was. Er waren stede, juli 1988. 64 blz. Bevat vaak geen notulen, zelfs hele grafieken en tabellen. lange periodes zonder notulen, Enkele konklusies uit de sahetgeen overigens ook kan menvatting zijn: "Bij de bestukomen doordat ze niet bewaard dering van de Heemsteedse zijn." Provinciale Statenverkiezingen Uit de notulen maakt Dol op dat van 1935 vallen twee in het oog veel vergaderingen ook een springende zaken op, namelijk zeer rommelig verloop hadden, de opkomst van de N.S.B, en de er werd veel onderling geruzied winst van de kleine afscheien men kon heel slecht tot een dingspartijen. De winst van de vergelijking komen. Er werden N.S.B, lijkt voornamelijk te zijn beslissingen genomen die niet voortgekomen uit anti-revoluuitgevoerd werden. De optionaire en rechts-lïberale hoek komst bij de ledenvergaderinGesteld moet worden dat de gen was vaak heel slecht. "KortA.R.R via het "Co lij n-effect" in om het is niet een echt strak en 1933 nogal wat zwevend kiegoed georganiseerde afdeling zersvolk heeft opgeslorpt. Deze geweest, ondanks enkele postemmen zijn waarschijnlijk in gingen daartoe. Uit de kwestie 1935 naarde N.S.B, gegaan en omtrent Jorritsma en het stuk in hoeven niet noodzakelijk van de krant over mevrouw H. Bigotprotestantse kiesgerechtigden Kuss kan de konklusie getrokte zijn. Een soortgelijke losken worden dat de SDAP het maakfunctie heeft de rechtonrecht wilde bestrijden en dat autoritaire V.N.H, gehad en men wilde opkomen voor de heeft in 1935 aan de overwinmindere in de samenleving. ning van de N.S.B. bijgedragen. Deze twee raadsleden hebben het voor de overige raadsleden Deze overwinning lijkt voor het in ieder geval niet gemakkelijk grootste gedeelte op stemmen van gemaakt. Ze waren erg kritisch ontevredenen, en daardoor van en weinig toegevend". 2) Kicfc Moors. Van Fout en Florijnen; de Nationaal Socialistische Beweging te Heemstede in de jaren dertig. Doctoraal scriptie

zwevende kiezers te berusten".(...)

De Heemsteedse stem districten, waar in 1933 de meeste N.S.B.leden wonen, zijn zonder uitzondering voor het grootste gedeelte

volgebouwd met mooie grote mid11

denstandswoningen, die kenmerkend zijn voor de gegoede forensenwijken. (.....) In 1943 treffen we bijna een omgekeerde situatie aan. Het aantal N.S.B.-leden, dat dan woonachtig is in de gegoede wijken, is gedaald. Daarentegen zijn erin de arbeidsdistricten nu meer N.S.B.leden. Klaarblijkelijk heeft er in de tien tussenliggende jaren een verschuiving van een hogere naar een lagere status plaatsgevonden.{...} De door Passcier en van der Wusten

12

opgespoorde relaties zijn, op een na, alle voor de gemeente van toe j passing. Heemstede heeft een hoge welstand, is verstedelijkt en bezit een laag werkloosheidspercentage, gegevens die volgens genoemde auteurs een significante relatie hebben met een hoog stempercentage voor de N.S.B. Het laatste is voor onze woonplaats wel aangetoond". H. Krol

Herinneringen van Joop Martin HEEMSTEDE IN DE PERIODE 1925-1940

Met o.a. Jan Koster, Henk Zomer, Jan Driessen en de hoogbejaarde Welters kan men hem zomers aantreffen op een bank in het wandelbos Groenendaal, herinneringen ophalend aan het verleden: Joop Martin, Een geboren verteller en ook een gezien persoon. Als Bertus

de Graaf hem op zijn fiets tegenkomt zingt deze met sonore stem:

"En daar is Joop Martin, die heeft altijd goede zin". De heer Martin woont met zijn echtgenote aan de Voorweg en is op 14 december 1917 in Heemstede geboren, bijna letterlijk achter de tapkast van het ouderlijk café op de hoek van de Raadhuisstraat en Camplaan.

Interieur van het café van N.J. Martin op de hoek van de Camplaan en de Raadhuisstraat omstreeks 1910. Van links naar rechts: van der Klashorst, onbekend, zittend met pijp: grootvader Brouwer, de Bruin, mevrouw Martin-Brouwer, N.J. Martin,

onbekend en geheel rechts iemand met bijnaam "Scheve Dirk". 13

Deze straten waren in die tijd bij slecht weer modderwegen. Rondom de Raadhuisstraat waren nog de bollenvelden van Nelis en Braam gelegen. Heemstede werd bevolkt door landarbeiders, blekers en dagloners, die in hun vrije tijd de kroegen bevolkten van het Wilhelminaplein, de Camplaan en Binnenweg. Daarnaast waren er de buitenplaatsen met heren en dames van stand en voorts betrekkelijk weinig neringdoenden. Vanwege de hoge kosten waren veel eigenaren van buitenplaatsen gedwongen hun grondbezit in te krimpen of zelfs te verkopen aan exploitatiemaatschappijen. Naast woningbouw voor de beter gesitueerden in het Bosch en Vaartkwartier (1902), Zuiderhout (1911), Haarlemmerhoutpark (1912) en Oosterhoutpark{1913) ontstonden de volksbuurten zoals de Glip, bomenbuurt en Indische buurt Min of meer afgesloten wijken waar een buitenstaander niets te zoeken had. Op zaterdagavond was het in de café's een drukte van belang en men bezocht deze openbare lokalen niet slechts om de dorst te lessen, maar ook om de narigheid van de afgelopen week "weg te drinken". De voorouders van Joop Martin {van voorvaders kant) kwamen uit

Zuid-Limburg en verder terug in de historie komen we ze tegen als glasblazer in Frankrijk. Van moeders zijde (Brouwer) woonde men sinds onheuglijke tijden in Heemstede. 14

De huisjes aan de Camplaan, waar zij op nummer 47 woonde, staan er nu nog. Martins vader werkte in de bakkerij van Franken in de Margarethastraat (thans Zijlweg) in Haarlem, dus aan brood was er geen gebrek. "Komend uit school gauw naar huis, waar moeder een kuchie voor ons klaar maakte. Een kuchie was een half broodje in de lengte open gesneden, en daar margarine

en suiker op". Tussen 1909 en 1925 én alle beslommeringen zijn acht kinderen op de wereld gebracht, vier jongens en vier meisjes. In de avonduren en op zondag dreef het ouderlijk paar een café, maar dat was geen succes. "Moeder, die van kindsbeen af door een ongeluk doof was, deugde niet voor de horeca. Ze liet veel op de lat bijschrijven, betaling bleef uit en de tapperij werd een schip van bijleg". De toen nog niet voltallige familie verhuisde naar de Glip, vlakbij de molen van Hoeker. Daar stonden vier kleine huisjes aan de ene zijde van de weg en twee aan de overkant eigendom van voor plaatselijke begrippen toen "grootindustrieel" Hoeker. Naast Martin woonden de gezinnen Mozer, Versteeg en Van der Putten. In het achterhuis bracht Mozer op gegeven moment het protestantse verenigingsgebouw "Samuel" onder, waar allerlei aktiviteiten plaatshadden, zoals lezingen en de handwerkclub van mevrouw Honnebier.

In de zestiger jaren zijn deze huisjes gesloopt Volgens Martin was voor de oorlog sprake van een duidelijke scheiding tussen de rijken en de armen. Eerstgenoemde kategorie liep op schoenen, de tweede op klompen. Voor de betere stand was het "mevrouw", van de buitenplaatsen ook "freule", terwijl de echtgenote van een dagloner "juffrouw" werd genoemd, "maar daar lagen we niet wakker van". Ook op kerkelijk gebied was er een deling tussen Katholieken en Protestanten. De kinderen zaten op aparte scholen en gemengde huwelijken waren geen regel, maar uitzondering. Men werd dan met de hand nagewezen en trouwde niet in de kerk. "Als je geen geld had, maar je moest toch gekleed gaan, dan bestond de mogelijkheid een lening te sluiten bij Van Volen. Je kreeg geen geld in handen maar zegels waar de waarde op stond: een kwartje, een gulden enz, De aflossing was strikt geregeld. Begrijpelijk kon je alleen bij bepaalde zaken terecht Beneden bij de Belvédère was een houten gebouwtje voor sanitaire doeleinden, waar men als kind op zondag een zakcentje kon verdie-

nen met de boel schoon te houden. Gas en electriciteit verkreeg men enkel a contant. Vooraf moest men munten kopen, electra ƒ 1,04 en gas ƒ 0,10 per munt. In de huizen waren automaten geplaatst. Het ge-

beurde wel eens dat men zonder munt of geld zat en ook de buren je niets konden lenen, met als gevolg dat je geen gas of licht had". In 1924 verhuisde vader N. J. Martin met zijn gezin nogmaals, toen naar de Indische Buurt, een echte volkswijk, waar men zich vestigde op het adres Sumatrastraat 17. Het katholieke onderwijs stond onder leiding van de broeders der christelijke scholen, de la Salie, en van de zusters Franciscanessen. Eerst heeft Joop Martin op de Sint Jozefschool in Bennebroek gezeten, vervolgens lager onderwijs gevolgd in de Molenwerfslaan. Later trof men in deze straat drie rooms-katholieke scholen naast elkaar aan: de Mariaschool (bewaarschool), de Sint Augustinus voor meisjes en Sint Aloysius voor jongens. Men haalde allerlei kattekwaad uit, zoals het verruilen van klompen in de gang en straf bestond uit het overschrijven van regels of een pak slaag. De leerkrachten hadden de niet simpele taak de kinderen wat bij te brengen, in een tijd dat de toekomstperspectieven allesbehalve rooskleurig waren. De meesten waren voorbestemd loopjongen te worden, althans de eerste jaren. Het was in die tijd een ongeschreven wet dat een katholieke baas een knecht met hetzelfde geloof in dienst nam. Joop Martin was geen studiehoofd en na de lagere school doorlopen te hebben begon hij zijn 15

loopbaan op 13-jarige leeftijd door "zwart" te werken bij vrachtvervoerder Harke de Jong. Hij moest stenen sjouwen met een gummiband om rug en handen. Kinderen droegen 5 en volwassenen 13 bouwstenen per keer, die uit het schip naar de wagen dienden te worden gedragen. Harke de Jong had toen twee wagens (door een paard getrokken) in bedrijf; als de ene vol was reed de Jong die naar de plaats van bestemming en kon de ander worden volgeladen. De werktijden waren van acht uur tot half zes en op zondag vrij. Het jeugdloon bedroeg ƒ 1,per dag. Een verzamelplaats waar de buurtbewoners bij elkaar kwamen was op de hoek van de Molenwerfslaan vlakbij de van oorsprong Belgische kapper A.R. de Mijttenaere. Daar zijn heel wat roddels uitgewisseld onder het genot van pijp of pruim; sigaren waren voor de gewone man onbetaalbaar. "De drie grote vedetten" zoals Martin ze noemt, die iedere echte

andere Van Bakel "De Glimmende". "Ali Baba" was de bijnaam van de enige neger in de wijk en Piet van Tongeren noemde men "Zevenbult" (l). Joop Martin heette "kleine Houtje", wat destijds sloeg op de grote HFC-voetballer Martin Houtkoper. Van der Klashorst en Leuven zijn in 1951 op een bankje bij de vroegere tramhalte vereeuwigd door Lilly van Cleef, die het schilderij aan de gemeente Heemstede schonk, waar het in het raadhuis is opgehangen. Op 14-jarige leeftijd kwam Joop Martin als leerling-slager in dienst van slagerij Sluisdam, Lombokstraat 21 (waar nog altijd een slagerij is gevestigd). Verdiensten: ƒ l,- per week en de volgende emolumenten: op woensdag een bal gehakt en op zaterdag een osselap, een stuk vet en een rookworst. Met Janus de Bakker hield Sluisdam tien varkens op de Krocht (de plaats waar nu de HBC-terreinen liggen). Martin verzorgde deze en als ze vetgemest waren en voor de slacht verkocht Heemstedenaar kende, waren vracht- ontving hij hiervoor tien gulden. Na rijder Harke de Jong, verder de Sluisdam trad Joop Martin in dienst "zingende vuilnisophaler" Jan van van Van Amerongen in de Raadhuisder Hulst en ten slotte Kinkhouwers, straat en vervolgens bij van der officieel werkloos, maar feitelijk Schoot (nu Stroet), met werkweken klusjesman bij de rijke lui. De van 60 uur voor ƒ 14,- loon per meesten hadden een bijnaam. Van week. "Vaste stopplaatsen voor de der Klashorst stond gelijk met "sui- tram waren er vóór l november kerpik"; Neeskens heette "mensen- 1913 niet, zodat bij iedere slager schuw"; een andere Neeskens "de (van der Schoot bij het postkantoor, Dot"; Kinkhouwers "Kopschuif; Roggeveen en De Graaff bij de Jan van Bakel "de Prof' en een IJzeren Brug) het vee voor de deur 16

kon worden afgeleverd. De grote klepdeuren der veewagens kwamen tot midden op de rijweg, doch geen autotoeter verstoorde dit dorps tafereel"(2). In de Indische Buurt was een vereniging waarvoor men een contributie van tien cent per gezin per week betaalde en voor dat geld maakte men één keer per jaar een busreisje naar een speeltuin en werd voor de kleintjes een feestmiddag op Sinterklaas georganiseerd. Volgens Martin was de gemeenschapszin in de wijk groot. Men had wel eens woorden met elkaar, maar vechtpartijen hadden nooit plaats. Iedereen kende iedereen en bij problemen stond men klaar om elkaar te helpen. Op het open terrein naast de school was voetbal vrijwel de enige ontspanning. In de zwemvijver van Groenendaal aan de Glipperweg kon men voor 10 cent zwemmen. Volwassenen betaalden een kwartje en op woensdag was het gratis. Met een jaarkaart kon men gebruik maken van de om kleed hokjes, de "armen" deden dat in het zogeheten "schapenhok" (voor maximaal 40 personen). Het huren van een zwarte zwembroek kostte 5 cent. De ringvaart was kosteloos en in die tijd net zo schoon als de zwemvijver. Bij heet weer nam men een duik in het vaartje bij de jachthaven. Er

Politieman A. IJtsma - die altijd achter de kinderen aan zat, ïn tegenstelling tot zijn kollega S. Salomons zag dat met lede ogen aan en nam op zekere dag de kleren mee naar het bureau. Het gevolg was dat men zich zwemmend richting politiebureau begaf om de kleren terug te krijgen: IJtsma was een bekend figuur in het dorpsleven. Zijn ambtswoning was het karakteristieke witte huisje aan de Herenweg bij de noordelijke ingang van Groenendaal. "Politieman IJtsma was speciaal belast met het toezicht op de gedragingen van de jeugd langs de weg. Wanneer de jongens stenen in de sloot gooiden, ging IJtsma er op af, hief de vingers op en wees op de 'o vertreding'. "(3) Op 31 augustus hadden jaarlijks feesten plaats bij gelegenheid van Koninginnedag in het wandelbos of op het RCH-terrein, zoals veldloop om de Belvédère, hardlopen met hindernissen en populair was het zogeheten kat-knuppelen, waarbij men net zo lang met een houten knots gooide totdat de houten kat uit de stukgeworpen ton te voorschijn kwam.

werd naakt gezwommen en de kle-

de tekst "pas op de tram", omdat

ren werden langs de kant gelegd.

deze hooguit l meter langs het

De tram liep vanaf de Hout via de Binnenweg naar Camplaan, Voorweg, richting de Glip. Kapper Maartense aan de Bronsteeweg had bij de uitgang van zijn zaak een groot waarschuwingsbord geplaatst met

17

pand liep. De locomotief had moeite de verhoogde Glipperbrug over te rijden. De jongens van de Glip

sprongen dan achterop en maakten een vrij ritje tot de IJzeren Brug op weg naar school. Op zondagochtend was vissen in de

Ringvaart een geliefde bezigheid. Soms liep men van de Glip naar Haarlem via de grintweg toen de Dreef nog niet was geasfalteerd. Voor 20 cent bezocht de jonge Martin met zijn vrienden de Scalabioscoop om twee uur, en bleef men zitten voor de tweede voorstelling, zodat men tot vijf uur van ontspanning verzekerd was. Na afloop werd een "Haagse punt" gehaald voor 5 cent, wat soms eindigde in een flin-

Lucie Hille distribueerde bonnen voor goedkope margarine, blikken vlees (hachee), kolen e.d. Zij was gevestigd nabij het politiebureau in de Raadhuisstraat en besliste wanneer de allerarmsten in onze gemeenschap in aanmerking kwamen voor versterkende middelen. Tot 1932 was dokter M.C. Colenbrander huisarts én vertrouwensper-

soon voor velen, all-round bovendien als tandarts, apotheker en desnoods als specialist fungerende. Hij resideerde in het pand "Overlaan" aan de Van Merlenlaan. Ook dokter E. Droog was een gezien persoon, ook als gemeentebestuurder. Volgens Martin "de goedheid zelve" en een echte gemeentedokter voor ziekenfondspatiënten en arm-

ke diarrhee, omdat alle rotzooi die overbleef in dat "gebak" was ver- lastigen. Hij woonde privé op het werkt. Raadhuisplein en had zijn praktijk Vlees werd, zoals bijna alles in die op de hoek van de Herenweg en tijd, voornamelijk thuis bezorgd. Kerklaan, waar thans het ShellEen pond biefstuk kostte voor een servicestation van Bil is gevestigd. Heemstedenaar ƒ l,- maar voor "rijke lui" in Aerdenhout rekende Populair was ook de man, bijmen steevast 10 cent meer. Alles genaamd "Poepiedik", die niet anwas daar een dubbeltje duurder. ders deed dan baggeren in de vaarten Martin herinnert zich dat voor de en deze bagger naar de tuinders oorlog in Aerdenhout bijna alle- brengen. maal Duitse dienstmeisjes werkten. ledere avond was ijscoman Blokker present in de Indische Buurt. Een Bij een geboorte was het usance dat puntje kosste l cent en een bakje 3 de slagerij de ouders een half pond cent. Dan had hij nog ijs van 5 cent, gratis biefstuk aanbood. M.J. En- maar dat was voor de gewone man schedé van de buitenplaats "Ipen- niet te betalen. Op het adres Sumarode" had de gewoonte aan het trastraat 25 woonde Botbijl met een eind van het jaar de bezorger met snoepzaak, de enige in de wijk. Hij had een groot blad met daarop een tientje te belonen. 18

kauwgomballen, zoethout, lollies, toverballen, laurierdrop enz., allemaal l cent kostend De winkel was open van maandag tot zaterdag en op zondag kon men achterom in de keuken terecht. "Het was allemaal centjes werk!", aldus Martin. Kootje Bos was, nog meer dan Jan Toledo, volgens hem de grootste humorist van Heemstede en verzorger van het politie-elftal. Hij trad op bij bruiloften en partijen, en na een paar borreltjes hield hij op verzoek voordrachten en deed typetjes na. Zeer bekend was "het conducteurtje". In de kerk had men naamplaatjes op de banken. De rijken betaalden het meest en zaten voorin, de middenstand in het midden, de kleine man achterin + nog staanplaatsen. De kerken zaten vol op zondag. Door een toeval is Joop Martin bij de posterijen terecht gekomen. Hij speelde reeds lang bij "Heemstede Berkenrode Combinatie" aan de Herenweg achter het Verenigingsgebouw, waar in de oorlogsjaren door de Duitsers een bunker is gebouwd. H.B.C, verhuisde als gast naar de terreinen van RCH. Martin speelde toen met Henk van Rooden (bijgenaamd: Moos), die bij de Post werkte, met Jan Vermeer als voorman. De PTT was nog gevestigd in

het houten noodgebouw, Binnenweg 162. Martin werd in Haarlem gekeurd en kreeg tot zijn eigen verrassing een baan als postbesteller in Heemstede, waar hij later promotie

maakte en uiteindelijk tot 1973 zo'n 32 jaar met plezier heeft gewerkt. Vooral in de begintijd was de postbode nog een vriend aan huis en bij iedereen bekend. Zijn grote hobby was de voetballerij.

Ruim 45 jaar fungeerde hij als speler of trainer bij meer dan tien voetbalverenigingen in de regio, thans nog bij "Geel-Wit" (zaalvoetbal) in Haarlem. Joop Martin speelde in 1952 in het eerste elftal van HBC en staat als zodanig met het elftal afgebeeld in het gedenkboekje van deze club, zo ook zijn oudere broer AH. Martin, die al in 1929 in het eerste van deze plaatselijke roemruchte club speelde, waarover Godfried Bomans in zijn "Berkenrode-herinneringen" schreef: "In de jaren toen wij op huize "Berkenrode" woonden, bestond er voor mijn vader slechts één club in Nederland, waar werkelijk gevoetbald werd. (...) Soms mocht ik wel eens mee. Maar niet altijd. Mijn vader achtte mij eigenlijk niet rijp voor voetbal op hoog niveau". Martin was gedurende zes jaar speler-coach bij het Heemsteedse politie-eltal, waaraan hij in zekere zin zijn huidige woning te danken heeft. Ere-voorzitter was burge-

meester Ridder van Rappard. Tijdens een diner in Groenendaal zou van Rappard gezegd hebben: "Het is toch maar fantastisch dat u als kleine club kampioen bent geworden",

waarop Martin heeft geant-

woord: "Ja burgemeester, maar ik 19

zit nog op een bovenhuis", waarop de burgemeester, repliceerde: "Morgen kom je bij mij op het spreekuur, dan bespreken we dat nader." De volgende ochtend ging Martin tussen de bestellingen door in witte slagersjas naar het gemeentehuis, waar de bode hem al opwachtte. De burgemeester nam vervolgens telefonisch kontakt op met de heer Kroese, toenmalig ambtenaar belast met woningtoewijzing. Het resultaat was dat Martin ondanks een grote wachtlijst kon kiezen uit de beschikbare huurhuizen.De keuze was niet moeilijk: Voorweg 37, vlakbij wandelbos Groenendaal, de kerk en de sportvelden.

20

Over zijn oorlogsherinneringen zou een afzonderlijk verhaal te schrijven zijn, maar deze donkere periode blijft hier buiten beschouwing. In 1944 is Joop Martin getrouwd, naar eigen zeggen "voor 5 pond vet, l kilo vlees en een broodmaaltijd met vleesbeleg bij pastoor van Noort in de pastorie", met een wederhelft uit Winterswijk die in Heemstede bij een tante op bezoek kwam, hetgeen de alerte en welbespraakte Joop Martin niet was ontgaan. Intussen is de gouden bruiloft in zicht. (4). Hans Krol

Noten

(1) Talrijke Heemstedenaren, vooral in de Glip, hadden in de vooroorlogse jaren een bijnaam, vaak afgeleid van een karaktereigenschap of het beroep dat men uitoefende. Cees Peper geeft in "Heemstede in oude ansichten" en de artikelenserie "Wandelingen door Heemstede" de volgende vleidende en soms minder vleidende benamingen: Spijker (— Baars), Blauwe (was uitbater van een café aan de Prinsenlaan), Broekend (de tuinbaas van Meer en Berg), Bijënpik (= Tucker, een imker), Schoenvrik(= Versteeg, een schoenmaker), Knors, de

Bokkesoep, de Arme Rijkaard, Hoejen; Mie de Kat, de Lijkenrover en Pa Pinkelman. M.J.J. Martin herinnert zich voorts nog de volgende bijnamen: Uzeren Bart (= van der Horst), de Lord (Van Schagen, die altijd een hoge hoed droeg), de Slinger (= Ruigrok), Erdal (= Piet van der Horst, een donker type), Titor (= Jaap Weijers), Buffel = Gerrit Vos), Clown (= Niek Martin). Aanvullingen van lezers zijn welkom! (2) Ir. B.W. Colenbrander, in: Verkeer in en om Heemstede. 1974, blz 45.

Blikke Tuut, Gerrebaas (= v.d. (3) C. Peper, in: Heemstede in

oude ansichten. Deel 2. 1978, Weiden), de zingende vuilnisman (= J. v.d. Hulst), Jan de Kip blz 69. (= J. Smit), Dolle Kees (= C. Stapper), Meelmuis (= Frede- (4) In het verhaal zijn enkele mederiks, molenaarsknecht bij Hoedelingen verwerkt van broer Miker), Kromme = H.Out), Lange chiel Martin. (= H. Mozer), de Hemeltjes (= familie Hemel), de Pruiken = familie van der Putten). Mevrouw Hooreman noemde in het Haarlems Dagblad van 21-8-1985 de volgende haar nog bekende bijnamen: de Kopschijf, Stinkie, de Oliebol, Krentebol, de Sterrekijker, de Kneu, Suikerpikkie, Oetjebon, Koolduif, 't Herekind, Walmpot, Lekkereten, Blauwe Piet, de Duikboot, Eenoor, Vette Jaan, 21

V.V.H. & O. Van de heer Vic. Klep, journalist te Heemstede, ontvingen we bovenstaande foto met de vraag wat de V.V.H. & O. is geweest en met welk doel dit bordje ooit is aangebracht. Diverse navragen leverden niets op. Zelfs de gemeente-archivaris kon geen opheldering geven. De veronderstelling dat V.V.H. & O. wellicht Vreemdelingen Verkeer Heemstede en Omstreken zou kunnen betekenen wees hij van de hand, omdat de V.V.V. jarenlang was gehuisvest in een kiosk bij het station Heemstede-Aerdenhout. We hopen dat één van de lezers ons iets meer kan vertellen over de betekenis en functie van dit bordje, dat hangt op de hoek Herenweg/

Koediefslaan.

22

Ledenadministratie nu geautomatiseerd De adresbandjes voor de Nieuwsbrief van VOHB worden vervaardigd op de drukkerij van Meer en Bosch te Heemstede. Deze valt nu onder de werkplaatsen van "Paswerk Bedrijven". De adressering gebeurde tot nu toe via adresplaatjes. Bij dit systeem kwamen nogal eens fouten voor. Vooral adreswijzigingen bijv. bij verhuizing, werden slecht verwerkt. Dit gaf wellicht de indruk dat onze ledenadministratie niet goed werkte. Wij doen er alles aan telkens de vele mutaties zo snel mogelijk door te geven. Voor de gemaakte fouten bieden wij onze excuses aan. Het is nu de bedoeling dat de adressering via de computer wordt verwerkt. Daarbij is ons toegezegd dat het adressenbestand dan meer up to date zal zijn. Wij hopen dat daarmee vele onjuistheden tot het verleden behoren. Een eerste uitdraai van het ledenbestand - ruim 800 leden - is al door ons beoordeeld. Vriendelijk vragen wij ook Uw medewerking. Als blijkt dat bij de volgende Nieuwsbrief (augustus 1989} uw naam of adres niet juist is, wilt u dan het adresbandje gecorrigeerd of de wijziging doorgeven aan het adres van ledenadministratie (zie adres bij de bestuurssamenstelling). Hartelijk dank voor uw medewerking! AJ. Olthaar tel. 292824

23

Nieuwe leden vanaf l april 1989 HEEMSTEDE

BENNEBROEK

mevr. G. Goekoop mevr. H.F. Schuitenvoerder de heer O.J. Ronde mevr. T.A. van Ooijen-Bruning mevr. F. Stassen-Timmers mevr. M. Uitendaal de heer R. Jansen Mevr. W. Pahud de Mortanges mevr. G. Dobben de heer W. K. Janssen de Beddenspecialist AMRO-Bank de heer en mevr. D. Visser-Klaassen de heer en mevr. G.J. KoningsveldSlager de heer Th. L v.d. Berg Prof. H.H. v.d. Wusten mevr. M.J.H. Galjaard de heer P.A. van Veelen

mevr. H.G. Bouman-Dorsman mevr. M. Kok-Dankert HAARLEM mevr. G. Krijger mevr. P. Tombroek de heer W.M. ten Hacken

Oud-Heemstede-Bennebroek

Nieuwsbrief no. 62 November 1989

Bestuur

G. Sch u item aker, voorzitter IJssellaan 7,

Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden,

2105 VA HEEMSTEDE tel. 023-288916

2103 GS HEEMSTEDE tel. 023-292631

W. Verspoor, secretaris Franz Leharlaan 77 2102 GJ HEEMSTEDE tel. 023-283068

J.LP.M. Krol, archivaris Joh. Verhulstlaan 26, 2102 XT HEEMSTEDE tel. 023-282977

K. de Raadt, penningmeester

Mevr. H. Nierhoff-Bax

Kerkiaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE tel. 023-280641

Lage Duin 2, 2121 CG BENNEBROEK

Wilhelminaplein l,

A.J. Olthaar, ledenadministratie Glipperdreef 82, 2104 WL HEEMSTEDE tel. 023-292824

Contributie minimaal f. 15,Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede.

De foto op de voorzijde van de omslag betreft de ijskelder op het landgoed Kennemeroord aan de Herenweg te Heemstede. De foto op de achterzijde toont het Van Verschuer-Brant hofje te Bennebroek.

Redactioneel Helaas klopt er iets niet met de vorige Nieuwsbrief. De foto's op de omslag behoorden bij een artikel van de heer M. Verkaik, dat echter abusievelijk niet werd geplaatst. Mijn excuses voor dit verzuim. In dit nummer nu de tekst van "Bivak in

mie-avond uitgesteld tot 28 november a.s. Meer hierover op de tweede bladzijde van dit nummer.

Een terugblik op diverse evenementen, zoals de excursie naar Vlaardingen, de Nationale Monumentendag en de Braderie in BenBennebroek". Natuurlijk aandacht voor onze pre- ne-broek; alsmede een gedegen mie-uitgave "Heemsteedse Gemeen- artikel over het bekende "Crommetepolitiek in de jaren 1750-1900". lijntje van Crommelin" zorgen erEen nabespreking met enige bij- voor, dat ook deze Nieuwsbrief lagen. weer goed gevuld is.

Door omstandigheden is de pre-

W.V.

Heemsteedse gemeentepolitiek in de jaren tussen omstreeks 1750 en 1900 Premie-presentatie Onze pre mie-presentatie zal in tegenstelling tot hetgeen door ons was gepland, plaats vinden in de Burgerzaal van het Raadhuis te Heemstede en wel op dinsdag 28 november om 8 uur des avonds. Deze bijeenkomst wordt opgeluisterd door de Letterlievende Vereniging J.J. Cremer. Er zullen verschillende personages uit de Camera Obscura tot leven worden gebracht

Aan het eind van deze avond kunnen onze leden tegen inlevering van bijgesloten bon, het boekwerkje voor de gereduceerde prijs, van f. 7,50 in ontvangst nemen. Voor niet-leden bedraagt de prijs f. 15,-. Zoals al jaren gebruikelijk is, zal de premie ook op de raadhuizen van Heemstede en Bennebroek verkrijgbaar zijn. En wel vanaf 30 november 1989 tot 31 januari 1990.

Boek over Heemstede in de periode 1750-1900 =In de nieuwe VOHB-uitgave "Heem- leid der ambtsheren - het beleid in steedse gemeentepolitiek in de jaren deze gemeente bepaald, waarbij de tussen omstreeks 1750 en 1900" politieke lobby bij ambtelijke benoebeschrijft de auteur Hans Krol een mingen een steeds terugkerend aantal personen die in de plaatselijke gegeven is. politiek gedurende bijna anderhalve Het eerste deel handelt over de eeuw een cruciale rol gespeeld familie Dólleman, uit welk geslacht hebben. Ondanks een katholieke vijf telgen in totaal ruim 70 jaar meerderheid hebben protestanten schout/burgemeester en 115 jaar tot ver in de 19e eeuw - vooral gemeentesecretaris-ontvanger zijn tengevolge van het benoemingsbe- geweest. Het waren ijverige, toege-

waren tevens notaris. Hun betrokkenheid moge ook blijken uit het uitvoerige manuscript over de geschiedenis van Heemstede, waaraan Willem Dólleman en twee van zijn zonen, burgemeester Jan (sr.) en gemeentesecretaris Willem Anthonie - tot 1863 - gewerkt hebben. De laatste burgemeester uit deze familie Jan Philip Dólleman is in 1891 door een tragisch ongeval om het leven Jan Philip Dölleman (1840-1891), gekomen. Pijnlijke omstandigheden eerst gemeenteraadslid en vanaf zijn er de vermoedelijke oorzaak 1874 burgemeester van van dat in géén eigentijdse bron de oorzaak van het ongeluk is vastgeHeemstede en Bennebroek. legd, welke enkel dankzij mondewijde ambtenaren die zich blijvende linge overlevering bekend is. De verdiensten voor de gemeente heb- laatste nog in leven zijnde kleinzoon, ben verworven. Zowel hun activitei- Michiel Thierry de Bye Dólleman, ten voor Heemstede (ten dele ook was een aantal jaren voorzitter van Bennebroek) als hun woon- en de Vereniging Oud-Heemstedefamilieomstandigheden komen aan Bennebroek en is in 1971 opgede orde. Afkomstig uit de Zaanstreek volgd door ing. Ben van Tonge(Westzaan/Assen delf t) zijn ze in ren. Heemstede tot welstand gekomen en hebben zij tot de lokale groot- Deel 2 is gewijd aan Julien Wolbers, grondbezitters behoord Aan ver- enkele jaren gemeenteraadslid en schillende landgoederen zijn hun actief bestuurder van kerk, school, namen verbonden, zoals Slot, Meer- arm- en weeshuis. Hij bestreed de mond, Spaar en Burch, 't Klooster slavernij in onze West-Indische koloen Land- en Spaarnzicht, zij het niet niën en stond bovendien aan de altijd in de meest positieve zin, gelet basis van het protestants-christelijk op de afbraak van zowel 't Klooster werkliedenverbond "Patrimonium". als het Kasteel waaraan zij meege- Zijn broer Dirk was tot 1889 gewerkt hebben, waarbij opgemerkt meentesecretaris en vier van diens kan worden dat in hun tijd nog zonen hebben als architect of beelweinig aan restauratie werd gedaan dend kunstenaar naam gemaakt. en beide gebouwen zich in een bouwvallige staat bevonden. Twee Het derde en laatste deel handelt personen van de Dölleman-clan over Pieter Vergers, overigens noch

"De eerste steen" voor de Protestantse school in de Camplaan, thans ingemetseld in de derde huisvesting van de Nico/aas Beefsschoo/. (foto Vic Klep) in Heemstede geboren noch in de politiek werkzaam geweest Toch was hij in zijn tijd een figuur van meer dan plaatselijke betekenis. Feitelijk was hij oprichter van de eerste Protestantse school in Heemstede, ook al staat - mede in de naamgeving van de school - Nicolaas Beets veelal als zodanig bekend. Voorts heeft hij zich doen kennen

rijke nakomelingen in deze regio

als een vruchtbaar schrijver van in

voor ƒ 15,- verkrijgbaar bij de raad-

totaal 50 school- en leesboeken. Het boek is rijk geïllustreerd, bevat enkele bijlagen zoals lijsten van

huizen en openbare bibliotheken van Heemstede en Bennebroek. Voor leden van de V.O.H.B. is het bij overhandiging van de speciale bon voor slechts ƒ 7,50 beschikbaar.

burgemeesters en secretarissen, als-

mede registers op buitenplaatsen en persoonsnamen. Bijna iedere Heemstedenaar van enig belang gedurende de beschreven periode komt wel ergens in de publicatie voor. Nog hedentendage zijn tal-

woonachtig, zoals Willemse, van der Hulst, Zwarter, Milatz, Zwemmer, Vester, Peeperkorn, van der Horst, Visser etc.

Deze jaarpremie is alweer de twintigste boekuitgave van de Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek sedert de oprichting in 1947. Het boek is

Schilderij van de bekendste 19e eeuwse kunstschilder uit Heemstede: Willem Vester; eigendom van de gemeente Heemstede en opgehangen in een wethouderskamer van het Raadhuis (foto Pieter Goedhart)

Fragment-genealogie Dólleman 1.

Willem Simon Aerntsz. (midden 16e eeuw; Westzaan)

2. 3. 4. 5. 6. 7.

Jacob Willem Simon Aemtsz. Claes Jacob Willemsz. (overleden na 1617) Jacob Claesz (geb. ca. 1585 - 1658) Cornelis Pietersz., alias (Dól(le)man (ovel. in 1712) Pieter Cornelisz. Dólleman (1685 - 1768) Willem Dólleman (1724 Nauema - 1800 Heemstede) x Teuntje Karshof (1724 - 1790) 8. Jon Dólleman (1756 - 1810) x Elizabeth der Kinderen (1769 1847) 9. Jan Dólleman (1801 -1878) x J.E.Ph. Kleine (1812 -1886) / Willem Anthonie Dólleman (1792 - 1864) 10. Jan Philip Dóileman (1840 - 1891) x HL Thierry de Bye (1847 1914) 11. Alexander Edmond Thierry de Bye Dólleman (1877 -1948) x jkvr.

CH. Prins (1878- 1931) 12.

1. Jan Philip Thierry de Bye Dólleman (1906 - 1943) 2. Michiel Thierry de Bye Dólleman (geb. 1908) x jkvr. Henriërte Cornelis Six van Oterleek 13. drie dochters geboren in resp. 1935, 1939 en 1944 N.B. De cursief gedrukte personen waren schout/burgemeester en/of secretaris van Heemstede.

Overzicht ambten familie Dólleman schout/burge- secretaris meester Heemstede

notaris

selectie overige funkties

1768-1800

1755-1768 substituutschout; gerechtsbo-

Heemstede

I

Willem (1724-1800)

1768-1793

1768-1793

de vanaf 1768 schout/secretaris van Rietwijk en Rietwijkeroord

II

Jan (sr.) (1792-1810)

1793-1810) (1809 schout

1793-1810

vanaf 1791 schout/secr. van Rietwijk en Rietwijkeroord

1810-1853

1811-1826 vrederechter kanton Heemstede; rijks- en plaatselijk ontvanger der belastingen

van Bennebroek)

III Willem Anthonie (1792-1864)

1810-1811

IV Jan (Jr.) (1801-1879)

1838-1850

1838-1871

1830-1838 gemeenteraadslid; griffier vre-

desgerecht

V

Jan Philip (1842-1891)

1874-1891 (tevens burgemeester en van 1889-1891 secretaris van Bennebroek)

1890-1891

1871-1874 gemeenteraadslid

Fragment-genealogie Wolbers Herman Wolbers (2e helft 18e eeuw) Herman Gerard Wolbers (geb. 1783)

X Maria Peschar Dirk Wolbers (1812-1896)

Julien Wolbers (1819-1889)

X

X

Johanna de Man

Albertine Stoffels

Herman Gerard W. (1856-1926)

Johannes W. (1858-1932) .. X

Mathilde Jaqueline van Beusekom Dirk Wolbers (1890-1957)

X Leentje Hoogendoorn

/--

Johannes Godfried W. (geb. 1892)

X Maria Everarda Maas van Leeuwen (geb. 1908

Mathilde W. (geb. 1922)

Froukje W. (geb. 1936)

Bivak in Bennebroek In Nieuwsbrief no. 53 van september 1987 schrijft Mr. J. Belonje over "Een eenzaam Momumentje te Bennebroek." Hij doelt daarbij op de gedenknaald in het weiland bij het Huis te Bennebroek, dat daar werd geplaatst ter herinnering aan het inspectiebezoek, dat HM. Koningin Wilhelmina in 1916 aldaar aan een Nederlands legercorps bracht Het monumentje kan inderdaad eenzaam worden genoemd. Het staat daar wat verloren in het gras en heeft zo nu en dan slechts gezelschap van grazend vee. Niet lang geleden was het bijna omgevallen doordat koeien het wat al te nadrukkelijk als schuurpaal hadden gebruikt Sterke handen hebben het toen weer recht gezet De informatie, die Belonje over het bezoek van de Koningin brengt is zeer summier. Ook over de oefeningen van het legercorps weet hij blijkbaar weinig gegevens te melden. Dit zou in het bijzonder verband houden met een soort verbod, dat de Nederlandse overheid in die mobilisatiejaren m.b.t berichten over troepenbewegingen aan de pers had opgelegd. In de pers zou er dus zeer weinig over verschenen zijn.

Over het een en ander is toch echter

wel wat meer te vertellen. Het ging bij de oefeningen om de 2e en 3e compagnie "tot korporaal aangestelde volontairs" van het Instructiebataljon uit Kampen; in totaal 320 korporaals met hun officieren. Het bevel werd gevoerd door kapitein J. van Kaathoven. Deze militairen maakten een 10daagse mars met oefeningen onderweg. Op 3 augustus 1916 vertrokken ze per trein van Kampen naar Amersfoort Vandaar te voet naar Blauwkapel bij Utrecht en verder via Bodegraven, Zoetermeer. Scheveningen en Den Haag naar Leiden. Volgens persberichten waren ze daar bij particulieren ondergebracht Op 10 augustus vertrok de troep vanuit Leiden, via Sassenheim, Lisse en Hillegom naar Bennebroek Onderweg vonden oefeningen tegen troepen uit Haarlem plaats. De militairen kwamen met muziek voorop op het terrein van het Huis te Bennebroek aan. Na het bezoek van de Koningin bleef men daar nog een nacht in het kampement Op 12 augustus werd de mars voortgezet naar Haarlem. Daar eindigde de voettocht. In Haarlem namelijk stapte men op de trein naar Amsterdam. Het laatste deel van de tocht, van Amsterdam naar Kampen, ging per boot over de Zuiderzee.

Tot zover over de oefenmars. Hoe verliep nu het bezoek van de Koningin? Dat zij zou komen was bij de Haarlemse krant bekend. Enkele dagen tevoren verschenen daarin namelijk berichten over de troepenverplaatsing en over haar inspectiebezoek. De bewoners van Bennebroek, en ook uit de omgeving, mogen we aannemen, gaven vanzelfsprekend in groten getale blijk van hun belangstelling. Op de Binnenweg zag het zwart van de mensen. Voor de bejaarden uit het op een steenworp afstand gelegen Van Verschuer Brantshofje (toen nog Stichting geheten) was een speciale plaats langs de Binnenweg gereserveerd. Door de enorme drukte was de tramweg versperd De machinist maakte zich daarover niet al te druk. Hij wilde van deze gebeurtenis ook wel getuige zijn. De belangstellenden vroegen zich natuurlijk af hoe de Koningin naar het terrein zou komen, wat zij aan zou hebben, enz. De Haarlemse krant weet hierover te vertellen, dat zij bij de gemeentegrens uit de auto "te paard was gestegen" en zo, in amazonezit, met haar gevolg over de Binnenweg het bivak was binnengereden. Gekleed in een grijs-groen rijkleed werd H.M over het terrein rondgeleid, werd voorgesteld aan de officieren en inspecteerde de troepen.

10

Na de rondgang over het hele terrein verzamelden zich alle manschappen om de Koningin toe te zingen. Vaderlandse liederen waren het natuurlijk. De kapelmeester zette in en uit volle borst werd gezongen: Wien Neerlands Bloed, Vlaggelied en Wij willen Holland houwen.

Er waren veel mensen op de been en het werd dus een grote happening. In hoeverre was er sprake geweest van enige voorbereiding? Daarover is weinig of niets bekend. In de vergaderverslagen van het College van B en W en de Gemeenteraad wordt er met geen woord over gerept De burgemeester, Jhr. Mr. LA. van Schuijlenburg, was kort tevoren met vacantie gegaan. Met speciale toestemming van de Commissaris van de Koningin in Noord Holland had hij de hele maand augustus vrijaf gekregen. Aan te nemen is, dat de militaire autoriteiten slechts met Mevr. Willink op het Huis te Bennebroek overleg hadden gepleegd of bij haar het maken van het bivak zonder meer hadden aangekondigd. Niet geheel duidelijk is ook de gang van zaken tijdens het verblijf van de militairen op het terrein waar nu de gedenknaald staat Er zou voorafgaande aan de komst van de troepen door pontonniers van de Binnenweg naar het terrein een brug geslagen van Bennebroek, daar een brug maakte. Deze brug

zou o.a. gebruikt zijn om belang- foto) op de achterzijde van Nieuwsstellenden de gelegenheid te geven brief 61 luidt: de later geplaatste gedenknaald te TER HERINNERING gaan bekijken. Dit laatste valt nogal AAN HET BEZOEK VAN te betwijfelen. HM. KONINGIN

WILHELMINA Hoe het zij, Koningin Wilhelmina vereerde de militairen en zodoende ook Bennebroek met een bezoek. Voor haar vertrek van het terrein had zij nog een "minzaam onderhoud" met Mevr. Willink en haar dochter Arnoldine (de laatste ambachtsvrouwe van Bennebroek). Ook van burgemeester Van Schuijlenburg nam zij afscheid. Hij was van zijn vacantieadres in Noordwijk gekomen om het gebeuren mee te makea Een driewerf Leve de Koningin was het slot van het bezoek. Mevr. Willink heeft het bezoek op haar buitengoed van H.M de Koningin een zo grote eer gevonden, dat zij opdracht gaf tot het maken van de gedenknaald Het opschrift (zie

IN HET BIVAK VAN HET INSTRUCTIE BATALJON UIT KAMPEN 11 AUGUSTUS 1916 Het is jammer, dat het monument daar in het weiland zo eenzaam en verloren staat Van de weg af is het wel goed zichtbaar doch om het van dichtbij goed te kunnen zien moet nogal wat moeite worden gedaan. Zou er niet wat op te vinden zijn deze naald een wat gunstiger en eervoller plaats te geven? Het gebeuren van inmiddels lange tijd geleden zou daardoor wellicht ook wat dichter bij de mensen van heden komen. M. Verkaik Bennebroek, juni 1989

11

Het Cromme Lijntje van Crommelin Hoewel niet onmiddellijk in verband met de herinnering aan de eerste spoorlijn van ons land tussen Amsterdam en Haarlem - dit jaar 150 jaar geleden en op verschillende wijzen herdacht - worden de perikelen rond het zogeheten "Laantje Van der Gaag" ofwel "Cromme Laantje van Crommelin" één van de meest historische opmerkelijkheden in de geschiedenis van de Nederlandse Spoorwegen. De nodige gegevens hieromtrent bevinden zich in het Berkenrode-archief van het Heemsteedse raadhuis (1). In deze bijdrage zullen beknopt enkele hoofdpunten van dit tussen 1842 en 1847 voltrokken "drama" aan de orde komen. Inl841 en het jaar daarop kocht de Hollandse Uzeren Spoorweg Maatschappij (H.IJ.S.M) te Amsterdam stukken land die nodig waren om de spoorlijn van Amsterdam via Haarlem en Leiden naar Rotterdam door te trekken. Zo verkreeg men van de familie Dólleman enkele stukken land in de Veenpolder voor ƒ 3.350,-- De Spoorwegmaatschappij verplichtte zich voor haar rekening eerst de sloten ter weerszijden yan het spoor lopende te dichten. Voorts zou over een perceel, zijnde de noodweg, een behoorlijk berijdbare passage over de spoorweg 12

worden aangelegd "bij het gebruik van welken overweg echter men zich steeds zal moeten regelen naar den Dienst van een aan te leggen spoorweg". Ook vervoegde men zich bij mr. Aernout Hendrik van Wickevoort Crommelin, ambachtsheer van Berkenrode, Hoogheemraad van Rijnland etc, voor een weiland, groot 1,25 morgen, gelegen bij de Zandvoorterstraatweg. Deze was bereid zijn land voor een matige prijs, namelijk ƒ 1.600,- van de hand te doen, mits aan de Zandvoorterstraatweg een halte zou komen voor reizigers uit deze omgeving. De gemachtigde van de Spoorwegen deed echter weten dat de onderneming "ten dienste van den Amsterdamschen en Rotterdamschen handel" geen oponthoud gedoogde, en dat tussen Haarlem en Leiden om die reden geen haltes of stations voorzien waren. Van Wickevoort Crommelin

legde zich neer bij deze uitleg, maar geraakte in alle staten toen hij vernam dat de Spoorwegmaatschap-

pij niet minder dan vijf stations zou aanleggen, o.a. in Vogelenzang (2), maar niet aan de Zandvoortselaan. Dit betekende dat de bevolking van Heemstede, Aerdenhout en Berkenrode verstoken zou blijven van een gelegenheid om van deze

nieuwe vervoersmogelijkheid gebruikte maken. In 1844 stuurde het gemeentebestuur een request met het dringend verzoek Heemstede/ Berkenrode alsnog een spoorweghalte te geven, maar het antwoord was negatief. Toen is nogmaals een verzoekschrift verzonden, nu naar de Minister van Binnenlandse Zaken, ondertekend door 46 notabele ingezetenen uit Berkenrode, Zandvoort, Bloemendaal en Heemstede (3), waaronder burgemeester J. Dólleman. Als belangrijk argument is aangevoerd dat sedert 1839 van de 22 diligence diensten, van Van Gend en Loos e.a., die dagelijks via de rijksstraatweg reisden tussen Den Haag en Amsterdam, vijf jaar later nog slechts vier nachtdiensten waren overgebleven, zodat de plaatselijke gemeenschap ernstig gedupeerd was. De afstand naar het station Haarlem en dan wel Vogelenzang bedroeg gemiddeld l uur en één kwartier. De directie der Spoorwegen volhardde in het eerder genomen standpunt. De hardnekkige weigering deed Van Wickevoort Crommelin besluiten een list te verzinnen, teneinde de H.IJ.S.M. te dwingen op haar besluit terug te komen, een en ander in samenwerking met de heren A.K. van Lennep (Boekenrode) en Jacob van der Mije (huurder van Groot Bentveld). Met dit doel is door genoemd drietal nabij Delft een weilandje gekocht van Jacob van der Gaag, dat de

Spoorwegmaatschappij nodig had voor de lijn naar Schiedam en Rotterdam. De H.IJ.S.M. bood ƒ 100,- voor dit stukje land van ruim 3 aren, maar de nieuwe eigenaars eisten een som van ƒ 20.000,-. Desgewenst was men bereid de verkoopprijs te verlagen tot ƒ 1.200,indien de gewenste halte aan de Zandvoorterstraatweg er alsnog zou komen. Van Wickevoort Crommelin werd voor veel geld juridisch bijgestaan door een groep advocaten onder leiding van D.H. Levyssohn uit Den Haag. In 1845 liet RW. Conrad een publikatie het licht zien onder de titel: "De noodzakelijkheid eener bepaling tot voorlopige in bezitstelling bij de wet op de onteigening ten algemeenen nutte", waarbij deze een billijke schadeloosstelling bepleitte. Van der Gaag is voor de rechter gedaagd - met wie men liever te doen had dan met de drie heren uit Zuid-Kennemerland - maar deze verklaarde dat men bij hem aan het verkeerde adres was, omdat hij geen eigenaar meer was. Een onteigeningsprocedure zou veel tijd vergen en omdat de Spoorwegen geen langdurig gerechtelijk steekspel wilde en nog minder een halte in Berkenrode vestigen kocht men nabij Delft de omliggende weilanden aan. Vervolgens is een halfcirkelvormige, met andere woorden kromme, spoorlijn aangelegd, een hulpspoor van 530 meter lengte - in 13

de volksmond genoemd het "Cromme lijntje van Crommelin", doch beter bekend als het "Laantje van Van der Gaag". Het is aangemerkt als een technisch overgelijkelijk meesterstuk van spoorwegbouwkunde door ingenieur Conrad. Op 2 april 1847 berichtte de bestuurder triomfantelijk aan de Hoogedelge-

proefrit doorgezet tot aan de Poldervaart onder Kethel'. De baan maakte zulk een scherpe bocht, dat de buitenste rail twaalf centimeter hoger lag dan de binnenste en slechts door zeer langzaam te rijden was het verantwoord dit hulpspoor te gebruiken. Ofschoon niet zonder gevaar voor

strenge Heer van Wickevoort Crommelin dat hij met succes een proefrit had gemaakt "door het kromme hulpspoor van Crommelin's laantje". Ik ben er met eene onzer lange patentmachines ("de Komeet") vooruit en achteruit doorgereden, met drie wagens (2 platte wagens en l beestewagen) en vervolgens de

ontsporing bleven ongevallen gelukkig uit Op 31 mei van dit jaar is de eerste feesttrein voor vreugdgeschal begeleid over het noodspoor gereden. Nadat overduidelijk kwam vast te staan dat de Spoorwegmaatschappij, in het bijzonder president 'Serrurier en secretaris Gerken, niet te vermurwen was, en

14

men gevaar voor mensenlevens wilde voorkomen, besloten de heren Van Wickevoort Crommelin, Van Lennep en Van der Mije op 7 juni hun stukje grond zonder enige voorwaarde ten geschenke te geven, zich daarbij sportieve verliezers tonende. Een dankbrief met veel omhaal van woorden van de hand van president LJ.J, Serrurier volgde op 20 juni. Al in de nacht van 7 op 8 juni had de voortvarende handelende Spoorwegmaatschappij de lijn doorgetrokken. De opregte Haarlemsche Courant meldde o.a. nog:

een werk te ondernemen en te voltooijen, waarvoor menig ander zou zijn teruggedeinds en dat nergens ter wereld zijn wederga vindt". Aan het beschreven voorval dankt de onteigeningswet haar oorsprong. Het zou tot 1872 duren voordat gedurende de zomermaanden - voor de badgasten van Zandvoort- enkele treinen per dag stopten aan de Zandvoortselaan. Pas in 1928 kreeg Heemstede officieel een halte en dertig jaar later een nieuw station. Hans Krol

"En hiermede is de zaak, die époque moet maken in de geschiedenis onzer spoorwegen, voorgoed afgedaan. Gelukkig zal geen treurige herinnering aan een of ander ongeluk, op het gedurende eenige dagen (l)De historie is o.a. ook beschrebereden kromme hulpspoor in die ven in het Gedenkboek der geschiedenis behoeven te worden H.IJ.S.M. 1839-1889. opgetekend. Alleen zal zij te ver- {2)Voorts de Hillegommerbeek, Veemelden hebben, dat de vasthounenburg, Fiet Gijzenbrug en Wardendheid der eigenaren van dit mond. laantje den Heer Conrad en zijne {3)daaronder eigenaars van buitenmeede-arbeiders (is het ook onwilplaatsen als J. van Lennep, P. van lekeurig geweest) de gelegenheid Eeghen, Isaak Hodson en de graaf hebben aangeboden, om bewijzen van Westerholt en Gijsenberg, van genie en bekwaamheid voor een aantal blekersbazen, de pashet oog der wereld te geven, die toor van Berkenrode en de preieders bewondering eischen; om dikant van Zandvoort

15

Van het bestuur Begin volgend jaar zijn er weer verkiezingen voor de gemeenteraden. Onderstaand laten wij ons wensenlijstje volgen, zoals wij dat aan de diverse partijen hebben doen toekomen. De groei van het verkeer en de uitbreiding van de woningbouw tasten in toenemende mate het historisch karakter van Heemstede aan. De V.O.H.B. is krachtens haar doelstelling van oordeel, dat de gemeente (ook voor de komende generaties) verantwoordelijk is voor het bewaren en in goede staat houden van culturele erfstukken. De enorme groei van het aantal leden van onze vereniging gedurende de afgelopen jaren bewijst, dat dit besef bij vele inwoners van Heemstede leeft.

mogelijk in hun orginele staat te blijven. Het middel hiertoe zijn bestemmings- en bosbeheersplannen. Gaarne zouden wij in een vroeg stadium op de hoogte gesteld worden van nieuwe bestemmingsplannen. In voorkomende gevallen zouden wij het op prijs stellen een uitnodiging te ontvangen om een vergadering van de Welstandscommissie bij te wonen. Wij menen, dat het zeer wensenlijk zou zijn, als er een gemeentelijke monumentencommissie zou worden ingesteld

Het aanzien van Heemstede is jarenlang bepaald door bloembollen velden, blekerijen en buiten- Ook kleine objecten bij particuplaatsen. De bekende 3 b's. De lieren, die bepalend zijn voor het eerste twee zijn nagenoeg geheel straatbeeld zijn van belang. Zoals uit het dorpsbeeld verdwenen en de

bekend heeft het V.O.H.B. daartoe

herinnering hieraan kan alleen bewaard blijven door monumenten, zoals een blekersmonument of het instandhouden van karakteristieke {bedrij f s) pan de n. Wat betreft de buitenplaatsen, deze dienen zoveel

destijds een restauratiefonds in het leven geroepen. Verwacht wordt,

16

dat de gemeente haar historische

eigendommen met dezelfde zorgvuldigheid blijft behandelen.

Ten slotte: Gelet op de grote belangstelling en medewerking van de bevolking voor de exposities van de V.O.H.B. (v.v. van oude schoolfoto's) en het groeiend historisch besef - zoals blijkt uit de hierboven vermelde toename van het aantal leden - is het wenselijk te komen tot een

permanente expositieruimte {oudheidkamer/museum) in een passend ambiance. Wij hopen dat U dit plan zult ondersteunen. Het bestuur

Heemstede, 23 oktober 1989

Schenking Het archief van de V.O.HB. is dankzij mevrouw E.C Cramer-Roggebrand in Haarlem, via haar zoon de heer A Cramer in Heemstede, verrijkt met een schilderij voorstellende de "Pons Pacis" bij het Oude Slot. Het is een doek in olieverf, 49 cm. hoog en 30 cm. breed, in houten lijst gesigneerd rechtsonder JvdB, maar niet gedateerd - in elk geval vervaardigd vóór de reconstructie van de stenen Vredesbrug. De schilder is Jacob Pieter van den Berg (geboren 17-2-1871 te Haarlem en overleden aldaar 13-81942). Hij was tot de reorganisatie in 1918 als leraar verbonden aan de Kunstnijverheidsschool en nadien docent handtekenen aan diverse

gemeentescholen. Omstreeks 1900 werd de tekenkunst als het belangrijkste middel beschouwd om het niveau van de kunstnijverheid te verbeteren. In het dit jaar verschenen boek "Paviljoen Welgelegen 1789-1989" staat J.P. van den Berg met het lerarencorps van de School voor Kunstnijverheid in 1905 afgebeeld op bladzijde 162, Hij zal wellicht het meest bekend blijven als maker omstreeks 1912-1913 van de werktekeningen voor professor Th.K.L Sluyterman - sedert 1886 hoofdleraar aan de decoratieve afdeling - ten behoeve van het plafond in de Grote Rechtszaal van het Vredespaleis.

17

Zeer geslaagde excursie Oud-Heemstede-Bennebroek naar Vlaardingen Op zaterdag 26 augustus j.L vertok om half tien bij het Raadhuis een bus vol enthousiaste leden van VOHB naar Vlaardingen . Bestuurslid Lenie 't Hooft geboren en getogen in Vlaardingen, had deze trip voorbereid. Het was een goed verzorgd en leerzaam programma. Op de heenreis verwelkomde voorzitter G. Schuitemaker de reisgenoten. Daarna vertelde Hans Krol op zijn deskundige wijze, dat men in Vlaardingen de bron zou vinden van het Heemsteedse wapen. Holy was de naam van een Heerlijckheid bij Vlaardingen. Zoon Reinier trok er op uit en kwam in Heemstede terecht Zijn familiewapen met de zeven merletten, eendjes zonder snavel en poten, werd het wapen van Heemstede. In Vlaardingen werd er de oude poort uit 1735 bezichtigd. De poort verschafte toegang tot de oude boerderij "Holy" en draagt het wapen van Heemstede. Leden van de zusterorganisatie in Vlaardingen verwelkomden ons daar en vertelden over de rijke historie. Alleen een prachtige toegangslaan, nabij 18

het ziekenhuis Holy, herinnerde aan het rijke verleden.

In het Raadhuis van Vlaardingen werden we zelfs verwelkomd door burgemeester van Lier, met ambtsketting om. En dat op zaterdagmorgen! Wat een eer voor de VOHB-bezoekers. Een kopje koffie deed de reizigers helemaal goed. Een wandeling door het oude gedeelte gaf veel bezienswaardigheden te zien (o.a. prachtige blazoenen). Daarna ging het gezelschap naar de nabij gelegen Oude Kerk Een prachtig monumentaal gebouw, gelegen op een terp. De organist van deze kerk verraste ons met een prachtig orgelspel op het historische (Vlaamse) orgel. Na de lunch te hebben genoten in etablissement "de Gastvrij" ging het gezelschap naar het Visserijmuseum. In dit gezellige en veelzijdige museum werd onder deskundige

leiding genoten van alle aspecten verbonden aan de zeevisserij. Na de leerzame rondgang in drie groepen werd een interessante film vertoont over Vlaardingen in vroegere da-

gen. Toen werd Vlaardingen al sterk beheerst door de visvangst, waaraan menig gezin de kost verdiende. Tenslotte vertelde mevr. Moerman,

de zuster van Lenie 't Hooft over de oude klederdrachten. Het mag een wonder genoemd worden dat zij dit na een zeer ernstige ziekte kon doen. Zij had een verzameling zelf

gemaakte en aangeklede poppen meegebracht om haar verhaal te verlevendigen. Daarvoor was zij zelfs in oude Vlaardingse klederdracht gestoken. Temidden van een

waardige ambiance met een prachtige zolderschildering kwam dit bijzonder goed tot zijn recht.

Deze leerzame excursie was vooral te danken aan de Vlaardingse gastvrouwen en -heren, die ons de gehele dag vergezelden. Als dank werd hun historische Heemsteedse lectuur aangeboden. Zeer voldaan keerden de VOHBdeelnemers aan deze excursie tegen zessen in Heemstede terug. J.O.

(foto ing. M.J.M. v.d. Hulst) 19

Medewerkers gevraagd Nu het Historisch Museum Zuid-Kennemerland over enkele maanden drie zaaltjes krijgt aan het Groot Heiligland nr. 47, wordt gezocht naar vrijwilligers om bezoekers te ontvangen. Het ABC (Architectuur-/Bouwhistorisch Centrum) zit daar al - ga kijken - en heeft een eigen lijst van medewerkers die om beurten de balie bezetten. Voor onze eigen presentatie moeten wij zorgen voor de 'bemanning', wat dames niet uitsluit! Het is onze bedoeling de ontwikkeling van Zuid-Kennemerland te tonen aan de hand van historische kaarten die verwijzen naar gebouwde objecten in onze omgeving. En naar organisaties zoals de V.O.H.B., die meer informatie kunnen verstrekken dan op deze kleine expositie mogelijk is. Als voorbeeld zijn de Engelse 'Heritage Centres' genomen, die ook in vogelvlucht chronologisch de geschiedenis tonen, als een wegwijzer. Als een start- en oriëntatiepunt voor het verkennen van de regio naar monumenten, musea en historische organisaties. Voor een beginnend museum is dit een practische werkwijze. Wij hopen dat ook uit Heemstede en Bennebroek leden van de V.O.H.B, zich voor één of meer middagen vrij willen maken om dit plan te doen slagen. Meld u aan bij de streekconservator Ferry Wallberg, dte kantoor houdt op het Nieuw Heiligland 11-13, telefoon 312718. En, nu ik toch om medewerking vraag, zet ik graag even een andere pet op. Als voorzittend "Vriend van de Cruquius" vraag ik leden van de V.O.H.B. of zij bereid zijn om te assisteren in ons museumgemaal. Het huidige 'personeel' is enthousiast maar komt nauwelijks toe aan rondleiden en klein onderhoudswerk. Wij zoeken iemand die redelijk frequent in dit museum wil helpen om de dagelijkse werkzaamheden van de twee man te verlichten. Denkt u ons te kunnen helpen, bel mij dan. Telefoon: 023280787. Ben van Tongeren

20

Open monumentendag 9 september De 11 dames en l heer die momenteel het hofje bewonen lieten gastvrij hun kamers en zolder bezichtigen. Wethouder Zwetsloot onthulde het broek gratis ter beschikking gestel- eerste ANWB-Monumenten bordje de Monumenten-Fietsroutes waren in de gemeente Bennebroek dat is geplaatst bij het Verschuer-Brants geheel "uitverkocht". Hoewel er een aantal in de route hofje. vermelde monumenten slechts van In Heemstede onthulde wethouder buiten te bezichtigen vielen waren mevr. S. Noorman-den Uyl het er toch ook een aantal monumen- eerste ANWB-Monumentenbordje ten voor een binnenshuis bezoek in deze gemeente bij de hoofdingang beschikbaar. van het Oude Slot. Het is de In totaal stonden er in de routebe- bedoeling dat binnenkort meerdere schrijving 29 monumenten ver- monumenten in onze gemeenten meld. van deze bordjes worden voorzien. Degenen die de route niet op de De bustocht had als laatste haltefiets wilde afleggen konden deze plaats het Wilhelminaplein, waar de droog en comfortabel in een touring- Oude Kerk werd bezocht De heer car volgen. T. Koetsier vertelde er over de Dit was mogelijk geworden door geschiedenis van de kerk en het subsidie van de gemeente Heem- grafmonument van Adriaan Pauw. stede. Tenslotte was er een verzorgd orgelDe rondrit welke driemaal plaats spel door de heer P. Hulsbos op het vond voerde ons van de Bavo kerk pas gerestaureerde, historische, Van aan de Kerklaan naar de Hervorm- Bolderorgel. de kerk in Bennebroek en het hofje Lenie 't Hooft van der Linden van Verschuer-Brants. Op deze wat winderige zaterdag hebben vele bezoekers de monumenten in onze beide gemeenten bezocht. De 450 door Gemeente Benne-

21

Bennebroekse bibliotheek De Bennebroekse bibliotheek en het Gecoördineerd Ouderenwerk in een nieuw gebouw aan de Bennebroekerlaan. De bibliotheek is gesitueerd naast het Gemeentehuis en is in dezelfde stijl gebouwd Beide gebouwen zijn een ontwerp van de architekt Van Wensveen. Vrijdag 22 september werd het gebouw met feestelijk vuurwerk officieel geopend door de heer H. de Boer

van het ministerie van W.V.C. De heer De Boer sprak voorafgaand aan de opening over de betrokkenheid van W.V.C bij bibliotheek en ouderenwerk en wees op het belang van lezen voor de ontwikkeling van volwassenen en kinderen. Rond het gemeentehuis en bibliotheek wordt een wandelpark gecreëerd voor wandelaars en belangstellenden. RN.

Jaarmarkt in Bennebroek Zaterdag 30 september was het We gaven informatie over het doel weer jaarmarkt in Bennebroek, een en werken van de vereniging en er werden boeken, kaarten en kalenecht dorpsgebeuren. Dit jaarlijkse evenement is altijd ders verkocht. Maar het meest belangrijk waren de druk bezocht; ook dit jaar weer. Op het Middendorpterrein was de 20 nieuwe leden die we mochten inkermis opgebouwd en langs de schrijven. gehele Bennebroekerlaan stonden We zijn dus op weg om een grote vereniging te worden en mikken op 200 kramen uitgestald. Het zonnetje scheen en er was veel 1000 leden in de nabije toekomst. te zien en te kopen. Een van de

marktkramen werd bemand door bestuursleden van de Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek. 22

Henny Nierhoff.

Nieuwe leden vanaf l juli 1989 HEEMSTEDE M. Kramer mr W.v.d. Berg

mevr. G.W. Pollé mevr. J. Bakker

drs. C.C Moors C.T. Jaartsveld A. Hoes

B. de Graaf mevr. A. Jung-Visser F.J.C, van Halewijn

BENNEBROEK mevr. P. Möhringer de Goede A.H.C. Kandelaar mevr. J.F. Bekkering-Roelink mevr. G. Meddens J.J. de Graaf J. Frugte

B. v.d. Aar H.A. Sewalt dhr en mevr. Kunst

mevr. H.v.d. Meulen-Houwer

mevr. T. Dammers mevr. M. Slot

C. Hoekemeyer mevr. C.M.A. Mijderwijk

H.R. Vincent Th.J. Geurts

G.J. Wassenaar G.M.A. Borst

J Vissers

André de la Porte

C. van Wieringen

J.H.R. Frant J.J. Vos A van Zijl

Zwaanshoek P. v. d. Zwet Nijmegen

mevr. A.M. Hendriks-Kramer HAARLEM mevr. J.M.A. Grotenhuis mevr. P. Tombroek

Uden N.W. Hulsbosch