Uitgelicht
36
Best of 2013 Kunst om niet te missen Kunstwerken komen en gaan, net als kunstinstellingen. Ook in 2013 ging er flink wat verloren, tot schrik van velen. Toch lukt het moeilijk om onder woorden te brengen wat we missen als kunst verdwijnt. Door AnnA vAn Leeuwen
Philipp Kremer Basic Community (IX) 2012 courtesy Apice for Artists, Amsterdam
37
Uitgelicht Kunst om niet te missen
38
E
en Picasso, twee Monets, een De Haan, een Freud, een Gauguin en een Matisse. Deze werken werden in de nacht van 15 op 16 oktober 2012 uit de Kunsthal gestolen. Al snel waren overal camerabeelden te zien van de inbraak en meteen volgden de speculaties over de toedracht. Eind januari 2013 kwamen berichten in omloop dat de kunstwerken waren verbrand door een beschermende moeder van een van de verdachten. Die berichten werden helaas bevestigd door forensisch onderzoek. De zeven schilderijen lijken voorgoed verloren, een trieste gedachte. Maar hoe schrijf je een in memoriam voor een schilderij? Hoe rouw je om een kunstwerk? Wat verliezen we als we een kunstwerk verliezen? 30 juni 2013 was de allerlaatste dag dat Museum De Paviljoen in Almere open was. De laatste tien dagen van het museum werden ‘gevierd’ met duizenden ballonnen: het kunstwerk Work No. 1562. Half the Air in a Given Space (2013) van Martin Creed. Dat afscheid was een groot succes, maar de sluiting van het museum is tragisch. Hoe rouw je om een museum? Wat missen we als we een museum missen?
januari
januari
De handen lijken een geheimtaal te spreken in Joachim Koesters Variations of Incomplete Open Cubes uit 2011 in het s.M.A.K.. fascinerend.
foto: Peter Cox
De vijf afgebeelde vrouwen in Let’s Go Girls! (2012) van Ilya Kabakov in het Van Abbemuseum maken indruk door de kracht die ze uitstralen.
courtesy the artist and Jan Mot Gallery Brussels/ Mexico City
januari
courtesy by the artist and Juliette Jongma, Amsterdam
Collectie Van Abbemuseum Eindhoven foto: Peter Cox, Eindhoven
Nummer veertien, Home uit 2012 was dit jaar in het stedelijk Museum Amsterdam te zien. op poëtische wijze vervlecht Guido van der Werve in deze video verschillende verhalen ineen.
objectief
Wat missen we als we kunst missen? Sinds het kabinet-Rutte I bezuinigingen inzette op de kunstsector, is deze vraag onverminderd belangrijk gebleken. Vanuit de kunstwereld zijn er veel uiteenlopende antwoorden gekomen, ook in 2013. Twee van die antwoorden sprongen er uit. Afgelopen zomer legde theatermaker Johan Simons in Zomergasten uit waarom hij kunst belangrijk vindt: “De kunst hangt boven de cultuur en levert er commentaar op. Daarom moet die kunst ook gesubsidieerd worden, want die moet objectief kunnen oordelen.” Op Twitter steeg vervolgens oorverdovend hard gejuich op onder gelijkgestemden. Maar Simons’ uitleg roept een hoop nieuwe vragen op. Als we kunst ‘commentaar’ noemen, is oppositie voeren, demonstreren, spotprenten tekenen of gewoon klagen (waar we in Nederland goed in schijnen te zijn) dan ook kunst? Of is kunst nóg verhevener dan dat alles, omdat het er ‘boven’ hangt? Waarom dan precies? Dan is er nog dat ‘objectief oordelen’ waar Simons het over heeft. Ik kan me daar niks bij voorstellen en ik durf te beweren
39
februari IK heb nOg nOOIT een KunsTwerK gezIen meT een ObjecTIef OOrdeeL
Katharina Grosse creëerde met Two Younger Women Come In And Pull Out A Table uit 2013 een kleurige en vrolijke installatie in Museum De Pont.
Uitgelicht Kunst om niet te missen
Lenticular painting courtesy Upstream Gallery foto: Gert Jan van rooij
april
Into Time 13 08 11 uit 2013 verandert bij elke stap die je doet. Dit abstracte hologramkunstwerk van Rafaël Rozendaal trok onze aandacht op Art Brussels.
Het reusachtige en duistere Kreupelhout van Berlinde De Bruyckere in het Belgische paviljoen op de Biënnale van Venetië had een diep emotionele impact.
juni
juni KunsT KAn vAnzeLfspreKendheden uIT eLKAAr ruKKen en In sTuKjes OpdIenen
ogen en oren kwamen we te kort bij het zien van The Refusal of Time (2012) van William Kentridge in het Van Abbemuseum. overweldigend doordat de installatie een beroep doet op al je zintuigen.
courtesy Annet Gelink Gallery, Amsterdam
2012-2013 © Mirjam Devriendt courtesy Galerie Nouvelles Images
mei
Vrolijk hoogtepunt van Kaap bij fort Ruigenhoek was het werk Laat de kinderen tot mij komen (2013) van David Bade.
juni
juni
courtesy Galerie Bart en the artist
Yuri B van Anne forest uit 2013 behoorde tot een van de ‘iconische’ werken op Unfair Amsterdam.
41
Archieven Van Abbemuseum, Eindhoven foto: Peter Cox, Eindhoven
maart
courtesy fotograaf Mark Kuipers / Museum De Paviljoens
40
De laatste tien dagen van Museum De Paviljoens werden ‘gevierd’ met duizenden ballonnen van Martin Creeds Work No. 1562. Half the Air in a Given Space (2013).
In Double Projection (2012) van Meiro Koizumi spreekt een piloot met een kameraad die hij in een kamikazeactie verloor.
Uitgelicht Kunst om niet te missen
42
juni
Nederland mag trots zijn op Mark Manders’ bijdrage aan de Biënnale van Venetië: poëtisch en spannend zoals Unfired Clay Head uit 2013.
september
juli
Rachel Heemskerk maakte met Kijken waar ik niet kijken kan (2013) een gevoelig portret van haar relatie met haar broer. Door het ongemak dat het filmpje bij de kijker oproept, wordt het niet sentimenteel.
Fame Andy Warhol (1980) van Marlene Dumas en ton van summeren was voor het eerst te zien in het Dordrechts Museum.
oktober september
steven Aalders is een erfgenaam van Piet Mondriaan. Zijn kleine maar fijne aquarel Act (R, Y, B) (2013) zagen we op ‘start buying art’. Indrukwekkend door de sterke vormentaal.
foto: Daniel Nicolas
mOeTen we Op dOKTersvOOrschrIfT drIemAAL per dAg museA bezOeKen?
oktober
cortey Slewe Gallery, particuliere collectie
© 2013 rachel Heemskerk
Uit alles blijkt de verslagenheid van deze man, Rob K. uit 2005, gefotografeerd door Annaleen Louwes en te zien in ‘Vereeuwigd’ in De Hallen Haarlem.
Collectie M. Dumas en T. van Summeren, foto: Peter Cox
courtesy Studio Folkert de Jong & Galerie Fons Welters, foto: Jan Zweerts
courtesy Zeno X Gallery, foto: roger Willems
The Primacy of Matter over Thought (2013) van folkert de Jong is minstens zo griezelig als Rembrandts Anatomische les.
© Annaleen Louwes
juni
43
Met Prison Work (2013) won falke Pisano dit jaar de Prix de Rome. Het vergt tijd om het werk tot je door te laten dringen, maar hierdoor vergeet je het niet snel meer.
Uitgelicht Kunst om niet te missen
44
oktober
dat ik nog nooit een kunstwerk heb gezien met een ‘objectief oordeel’ erin, laat staan een kunstenaar die er prat op ging dat hij of zij objectief oordeelde. De combinatie van ‘objectief’ en ‘gesubsidieerd’ is ook niet zo vanzelfsprekend als Simons het doet lijken. Want hoe becommentarieer je objectief de hand die je voedt? En moet de kunst niet juist tijdloos zijn en eeuwigheidswaarde hebben, in plaats van de telkens veranderende cultuur de maat te nemen? De kunstopvatting van Simons blijkt problematisch, ook al klinkt het zo vanzelfsprekend: kunst als commentaar.
foto: Gert Jan van rooij. Courtesy Upstream Gallery
tegelijk met zijn solo in het Dordechts Mueum toonde frank Ammerlaan dit oogstrelende Untitled (2013) bij Upstream Gallery.
courtesy Apice for Artists
helende krachten
oktober
Philipp Kremer won met dit kleurige en intrigerende Basic Community (IX) (2012) terecht de Koninklijke Prijs voor Vrije schilderkunst.
Een heel ander bestaansrecht van kunst beschrijft de Britse filosoof Alain de Botton in zijn boek Art as Therapy. In dit boek belooft hij uit te leggen waarom kunst er toe doet: ‘We often hear that art is important, but we’re seldom told exactly why.’ De Botton ziet kunst niet als commentaar, maar als therapie, zoals blijkt uit de titel van zijn boek. Kunst is volgens De Botton dus niet zozeer te vergelijken met oppositie voeren, demonstreren of twitteren, maar eerder met een behandeling door een psycholoog of een coach. De helende krachten van de kunst zijn volgens De Botton zo concreet, dat hij in The Guardian uit de doeken deed welk psychisch leed door welk kunstwerk verzacht kan worden door er ‘van dichtbij en herhaaldelijk’ naar te kijken. Om de relationele sleur te doorbreken zouden we ons bijvoorbeeld moeten wenden tot Het toilet (1655-1660) van Jan Steen, waarop een dame haar kous uittrekt. Vooral het woord ‘herhaaldelijk’ maakt De Bottons recept wel erg instrumenteel. Moeten we op doktersvoorschrift driemaal per dag musea bezoeken? Een van mijn bezwaren tegen Simons’ uitleg – dat een kunstenaar een minder vliedende rol zou moeten vervullen dan een cultuurcommentator – lost De Botton op. Hij rukt kunstwerken los uit de culturele context – maar reduceert ze vervolgens tot een levensles op een sokkel of in een lijst. Dat is het andere uiterste en even onbevredigend. Het gaat voorbij aan de ontwrichtende kracht die kunst kan hebben: kunst kan ook juist ‘onthelen’; vanzelfsprekendheden uit elkaar rukken en in stukjes opdienen. Natuurlijk levert kunst regelmatig commentaar, en ongetwijfeld zijn er kunstwerken met therapeutische waarde. Maar het lastige aan de redenaties van Simons en De Botton is dat heel veel andere dingen óók commentaar of therapie zijn. Zijn die dingen dan ook kunst of alternatieven voor kunst? Zouden we het gemis van een kunstwerk of een museum kunnen opvangen door een extra spotprent te bekijken of een extra sessie bij de
therapeut te boeken? Of behoort kunst toch tot een buitencategorie? En zo ja, wat voor buitencategorie is dat dan? In de kunstwerken die mij dit afgelopen jaar het meest zijn bijgebleven speelt soms commentaar een rol, soms therapie, maar altijd op een nogal complexe manier. Bij de eindexamens van de Gerrit Rietveld Academie hield ik halt bij de installatie Kijken waar ik niet kijken kan (2013) van Rachel Heemskerk en ik bekeek de korte video waarin ze probeert het geheugen van haar broer te triggeren. “Waar gingen we vroeger naartoe op vakantie?”, “Wat deden we?”, vraagt ze. Haar broer, zijn geheugen verzwakt door – naar ik vermoed – schizofrenie en drugs, blijft het antwoord schuldig. Wat hij zegt, ontspoort al gauw in incoherente zinnen. Dit mislukte vraaggesprek greep me aan, maar ik stond naast een toeschouwer die de verwarde broer heel grappig vond en hardop lachte. Was dit nu therapeutisch en zo ja, voor wie? Het werk roept een vraag op: wat zijn je herinneringen waard als je ze niet meer kunt delen? Dit kunstwerk bood geen oplossing, maar reikte eerder een probleem aan: een probleem dat kennelijk de ene toeschouwer amuseert en de ander emotioneert.
Overlevingsschuld
Ook Meiro Koizumi wist me van mijn stuk te brengen. Hij maakte een video die ik zag in Venetië bij de ‘Future Generation Art Prize’: Double Projection (2012). Koizumi toont een bejaarde Japanse kamikazepiloot wiens missie is mislukt: wegens een defect aan het vliegtuig moest hij afhaken. Koizumi ensceneerde een fictief gesprek waarin de piloot praat tegen een kameraad die hij in de kamikaze-actie verloor. De kunstenaar laat de veteraan zinnen zeggen die hem zichtbaar pijn doen: ‘I beg for your forgiveness.’ De compassie die ik voel met deze man die lijdt aan overlevingsschuld gaat vooraf aan mijn morele verontwaardiging: ik kijk naar de zielenroerselen van een man die spijt heeft dat het hem niet is gelukt een Amerikaans schip tot zinken te brengen. Ik kijk naar deze ‘vijand’ van onze geallieerden en denk aan mijn opa die in diezelfde oorlog zijn jongere broer verloor in het verzet. Ik denk aan alle gesprekken die mijn opa in zijn hoofd met zijn broertje moet hebben gevoerd. Is dit nu commentaar of therapie? Als ik dit kunstwerk bekijk, voel ik hoe mijn beeld van een oorlog verandert van een strijd van goed versus kwaad in een samenballing van een hele hoop menselijk leed. Een Amerikaan zal misschien iets heel anders
MeeR LeZeN?
Kunstenaar Bas Fontein bracht in 2011 in zijn boekje Probleem kunst opgelost 48 krantenberichten bijeen over kunstwerken die kapot gingen door vernieling, overmacht of onhandigheid. PRoBLeeM KUNst oPGeLost Bas Fontien, Basboek, € 15,00 ARt As tHeRAPy Alain de Botton en John Armstrong, Phaidon Press Ltd, 2013, 240 p, € 29,99
zien, net als een Japanner trouwens. Eenduidig commentaar levert Koizumi in ieder geval niet. En is het werk therapeutisch? Misschien, maar ik zou er geen recept voor kunnen uitschrijven. Je moet een hele hoop kunst kijken om bij toeval op iets te stuiten dat je zo persoonlijk naar de strot grijpt, dat durf ik als ‘ervaringsdeskundige’ wel te zeggen. Zo functioneel als Simons en De Botton de kunst presenteren, blijkt ze voor mij dus niet te zijn. En toch kan ik er geen genoeg van krijgen. Als ik een kleine duit in het zakje met ‘kunstdefinities’ mag doen, zou ik voorlopig komen op: kunst zorgt er op bijzondere wijze voor dat de toeschouwer zich anders voelt, anders kijkt en/of anders denkt dan voorheen. Dat ‘op bijzondere wijze’ klinkt misschien wat gratuit, maar is een onmisbare toevoeging. Want anders blijven we kunst reduceren tot haar functie en maken we haar daarmee inwisselbaar met bijvoorbeeld een spotprent of prozac. Terug naar 2013, gelukkig niet alleen een jaar van kunstverbrandingen en museumsluitingen. Het Rijksmuseum heropende na een ingrijpende verbouwing, net als Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch, Museum De Fundatie, het Noordbrabants Museum en het Van Gogh Museum. Hoeveel kunstwerken er zijn gemaakt in 2013 – daarover durf ik geen uitspraken te doen. Mijn vermoeden is wel dat er voorlopig meer kunst bij komt dan dat er verdwijnt. Gelukkig maar. Op deze pagina’s hebben we als redactie van Kunstbeeld de kunstwerken die we dit jaar niet hadden willen missen een plek gegeven. Sommige zijn nog te bezichtigen, dus gaat dat zien. Op naar een heel mooi kunstjaar in 2014.
de bOTTOn reduceerT KunsTwerKen TOT een LevensLes Op een sOKKeL
45
