Academiejaar 2013 – 2014
BEÏNVLOEDENDE FACTOREN VOOR PROFESSIONELE REÏNTEGRATIE NA BORSTKANKER
Noémie LIPPENS
Promotor: Prof. Dr. Herman Depypere
Masterproef voorgedragen in de 2de Master in het kader van de opleiding
MASTER IN DE GENEESKUNDE
“De auteur(s) en de promotor geven de toelating deze scriptie voor consultatie beschikbaar te stellen en delen ervan te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting uitdrukkelijk de bron te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze scriptie.”
Datum :
Student: Noémie Lippens
Promotor: Prof. Dr. H. Depypere
Voorwoord Graag wil ik eerst en vooral mijn promotor Prof. Dr. Herman Depypere bedanken voor het mogelijk maken van deze masterproef en de begeleiding hiervan. Een bijzonder dankwoord gaat ook naar Prof. Georges Van Maele voor de hulp bij de statistische verwerking van deze masterproef. Verder wil ik mijn vader bedanken voor het nalezen van mijn masterproef en het verbeteren van grammaticale fouten. Ten slotte wil ik mijn ouders, zus en vrienden bedanken voor het medeleven, hulp en de vele steun.
Inhoudsopgave 1
2
Abstract ............................................................................................................... 1 1.1 Inleiding ........................................................................................................ 1 1.2
Materialen en methode .................................................................................... 1
1.3
Resultaten ...................................................................................................... 1
1.4
Conclusie ....................................................................................................... 2
Inleiding............................................................................................................... 3 2.1 Doel van de studie .......................................................................................... 3 2.2
Literatuurstudie .............................................................................................. 3
2.2.1 Anatomie van de borst ................................................................................. 3 2.2.2 Borstkanker algemeen.................................................................................. 4 A. Epidemiologie. ............................................................................................ 4 B. Risicofactoren en beschermende factoren ....................................................... 6 C. Soorten borstkanker ..................................................................................... 9 D. Diagnose .................................................................................................. 10 E. Behandeling.............................................................................................. 10 F. Borstreconstructie ..................................................................................... 11 2.2.3 Werkhervatting (=Return To Work , RTW) ................................................... 12 A. Algemeen ................................................................................................. 12 B. Redenen tot hervatten ................................................................................ 13 C. Factoren die een invloed hebben op de duur tot hervatten ............................. 14 D. Sociaal verzekeringssysteem ...................................................................... 15 3 Materialen en methode ....................................................................................... 17 3.1 Literaratuurstudie.......................................................................................... 17
4
3.2
Studiesetting................................................................................................. 17
3.3
Studiepopulatie ............................................................................................. 18
3.4
Methode ...................................................................................................... 18
3.5
Statistische verwerking .................................................................................. 19
Resultaten .......................................................................................................... 20 4.1 Studiepopulatie : sociodemografische karakteristieken en werkgegevens voor de diagnose ................................................................................................................. 20
5
4.2
Gegevens over de ziektesituatie ...................................................................... 23
4.3
Werk en werkomstandigheden........................................................................ 24
4.4
Begeleiding van de arbeidsgeneesheer............................................................. 30
4.5
Mogelijke beïnvloedende factoren op de werkhervatting ................................... 33
Discussie ............................................................................................................ 41 5.1 Beperkingen van de studie ............................................................................. 41 5.2
Resultaten van het onderzoek ......................................................................... 42
5.3
Resultaten van het onderzoek versus literatuuronderzoek .................................. 44
6 7 8
Conclusie ........................................................................................................... 47 Referenties ......................................................................................................... 49 Bijlagen................................................................................................................. I 8.1 Toestemming ethisch comité ............................................................................. I 8.2
Vragenlijst .................................................................................................... III
8.3
Informed consent ......................................................................................... XIX
1
1.1
Abstract Inleiding
Vroege diagnose en betere behandelingsmogelijkheden hebben de overlevingskansen voor patiënten met borstkanker duidelijk verbeterd. Vrouwen uit de beroepsactieve bevolking waarbij borstkanker is vastgesteld, keren veelal na de behandeling terug naar de arbeidsmarkt. Wat zijn de redenen waarom deze vrouwen terugkeren naar hun beroepsactiviteiten ? Wat zijn de beïnvloedende factoren op deze werkhervatting ( zowel belemmerende als bevorderende factoren) en wat is het effect van deze factoren op de duur tot werkhervatting? Vinden vrouwen aanpassingen van het werk nodig na hun ziekte en worden deze aanpassingen dan ook in werkelijkheid uitgevoerd? Wat is de rol van de arbeidsgeneesheer in het professionele reïntegratieproces? 1.2
Materialen en methode
De inclusiecriteria voor de studie waren vrouwen met een leeftijd tussen 18 en 65 jaar die werkzaam waren in België op het moment van diagnose. De vrouwen waren behandeld voor een primaire borsttumor en hervatten reeds het werk. De patiënten werden gediagnosticeerd met borstkanker tussen 1999 en 2013. Aan de vrouwen die op consultatie kwamen in de vrouwenkliniek P4 van het UZ Gent tussen december 2012 en januari 2014, werd gevraagd of zij een enquête wilden invullen met betrekking tot hun ziekte en de werkhervatting na hun ziekte. In totaal werden 66 enquêtes terugbezorgd, waarvan er 4 niet aan de inclusiecriteria voldeden en dus geëxcludeerd werden voor het onderzoek. De totale studiepopulatie bestond uit 62 vrouwen. De gegevens werden statistische verwerkt met het programma ‘SPSS 22’. 1.3
Resultaten
De gemiddelde duur tot werkhervatting was 9.3 maanden (n=57). De helft van de patiënten was binnen de 10 maanden terug aan het werk; na 1 jaar was dit 82.5% en na 18 maanden 94.7%. De 3 belangrijkste redenen waarom vrouwen terugkeerden naar de werkvloer waren het terug actief meedraaien, eenzaamheid/ het terug onder de collegae zijn en de mogelijkheid tot parttime werk. Over het algemeen waren 52 (88.1%) vrouwen tevreden over hun werkhervatting. Aanwezigheid van metastasen op het moment van diagnose had een duidelijk verband met het uitstellen van de werkhervatting ( P-waarde = 0.009) en ook chemotherapie als behandeling werd duidelijk geassocieerd met een langere duur tot werkhervatting ( Pwaarde <0.001). 33 patiënten (53.2%) vonden aanpassingen van het werk nodig. Bij 18 (72%) van de 25 patiënten die aanpassing van het werk nodig vonden, is deze 1
aanpassing ook in werkelijkheid toegepast. Zes (24%) van de 25 patiënten die aanpassingen van het werk nodig vonden bleven op hun honger zitten; bij deze patiënten werden de aanpassingen niet uitgevoerd. Bij 8 (88.9%) van de 9 patiënten die geen aanpassing van het werk nodig achtten, werd er wel een aanpassing uitgevoerd. 6 ( 85.7% ) van de 7 patiënten bij wie er geen aanpassing van het werk werd uitgevoerd, vonden wel een aanpassing van het werk nodig. De meerderheid van de patiënten (66.7%) die aanpassingen van het werk nodig vond, had chemotherapie gekregen. 28 patiënten (46.7%) waren niet op de hoogte dat zij tijdens hun ziekteverlof een arbeidsgeneesheer konden consulteren met vragen rond hun werkhervatting. 33 ondervraagde patiënten (55.0%) meldden dat zij voor het werk werd hervat op controle waren geweest bij de arbeidsgeneesheer, terwijl 27 patiënten (45.0 %) dit niet hadden gedaan. 1.4
Conclusie
Chemotherapie en aanwezigheid van metastasen waren duidelijk geassocieerd met een latere werkhervatting. De drie belangrijkste redenen waarom vrouwen terugkeerden naar de arbeidsmarkt waren terug actief meewerken ( terug regelmaat in het leven), eenzaamheid/ het terug onder de collegae zijn en de mogelijkheid tot parttime werken na een periode van ziekte. 33 patiënten (53.2%) vonden aanpassing van het werk nodig bij hun terugkeer naar de werkvloer, waarvan er 27 (81.8%) patiënten vonden dat het aantal te presenteren uren diende te verminderen. Het is belangrijk dat de werkgevers hiervan op de hoogte zijn en blijkbaar is de mogelijkheid tot eerst deeltijdse werkhervatting zeer belangrijk voor patiënten. Het merendeel van de patiënten die aanpassingen van het werk nodig vonden, hadden chemotherapie als behandeling gekregen. Bij 8 (88.9%) van de 9 patiënten die geen aanpassing van het werk nodig vonden, werd er wel een aanpassing uitgevoerd. Van de 7 patiënten bij wie er geen aanpassing van het werk werd uitgevoerd, vonden er 6 ( 85.7% ) wel een aanpassing nodig. Hieruit blijkt enerzijds dat werkgevers de werkomstandigheden van de werknemers veranderen zonder dat deze werknemers dit zelf nodig vinden, anderzijds hechten sommige werkgevers geen belang aan de behoeften van werknemers die aanpassingen van het werk nodig vinden. De rol van de arbeidsgeneesheer was in deze studie eerder beperkt. Het is belangrijk de patiënt te informeren dat er een mogelijkheid bestaat een arbeidsgeneesheer te consulteren.
2
2
Inleiding
2.1
Doel van de studie
Borstkanker treft gemiddeld 1 op 10 vrouwen in België en de ziekte treft vaak vrouwen uit de beroepsactieve bevolking. Veelal gaan deze vrouwen na hun behandeling terug aan het werk, maar sommigen vinden aanpassingen van hun beroepsactiviteiten nodig. In deze studie werd nagegaan wat de redenen waren waarom deze vrouwen terugkeerden naar het arbeidsproces, wat de beïnvloedende factoren waren (zowel belemmerende als bevorderende factoren) voor de werkhervatting en wat het effect was van deze factoren op de duur van het werkverlet. Verder werd in deze studie ook onderzocht of de patiënten aanpassingen van het werk nodig vonden en of deze aanpassingen in werkelijkheid werden toegepast. Ten slotte werd ook onderzocht wat de rol is van de arbeidsgeneesheer en eventueel andere artsen in dit reïntegratieproces. Hoeveel procent van de vrouwen die borstkanker had terugkeerde naar het werk werd niet onderzocht, daar de inclusiecriteria van de studie onder andere bevat dat vrouwen het werk moeten hervatten ( zie verder bij Materialen en Methode).
2.2 Literatuurstudie 2.2.1
Anatomie van de borst
De borst ligt oppervlakkig van de fasciën van de M. Pectoralis major en M. Serratus anterior. De borst bestaat uit de eigenlijke klier verdeeld in 15 lobi, die radiair geschikt zijn, en uit een min of meer grote hoeveelheid vetweefsel dat voornamelijk de massa van de borst bepaalt. Bindweefselsepta ( ligamenta suspensoria van Cooper) verbinden de klier met de diepe zijde van de huid; enkele septa verbinden de klier ook met de fascia van de spieren. Deze vasthechting laat echter een brede beweeglijkheid toe van zowel de huid t.o.v. de klier als van de klier t.o.v. de spier. Vanuit elke lobus vertrekt een ductus lactiferus naar de tepel; vooraleer uit te monden verbreedt de ductus zich tot de sinus lactiferus. (1) De borst bestaat uit lobi, die van elkaar gescheiden zijn door fascia. Er zijn 15-20 lobi per borst, maar meestal zijn er slechts 7-8 functioneel. Iedere lobus bestaat uit tot 40 lobules. Een lobule is op zijn beurt opgebouwd uit 10 tot 100 alveoli. (2)
3
2.2.2 Borstkanker algemeen A.
Epidemiologie.
In België is het mammacarcinoom de meest voorkomende kanker bij vrouwen en is na het longcarcinoom de tweede belangrijkste doodsoorzaak aan kanker. (2) Het voorkomen van borstkanker kent geografische verschillen. De incidentie is het grootst in de westerse landen, wat te wijten zou zijn aan voeding en andere levensgewoontes. Ontwikkelingslanden die westerse levensgewoontes aannemen, een toegenomen levensverwachting en/of een toegenomen urbanisatie kennen, zien hun incidentie aan borstkanker stijgen. (3) De natuurlijke incidentie van borstkanker is 2.3 per 1000 vrouwen per jaar.
Figuur 1 : de 10 meest voorkomende kankers per geslacht. Bij de vrouwen is borstkanker de meest voorkomende kanker met 9908 nieuwe gevallen in 2010. (4)
Figuur 2 : Overzicht: Borstkanker in het Vlaamse gewest - invasieve kankers (zonder carcinomata in situ)
ICD-10 code C50
Sterfte 2010
Vrouwen
absoluut aantal
1.466
ASR(E) *
29,2
% jonger dan 50 jaar bij overlijden
8,2%
4
ICD-10 code C50
Incidentie 2010
Vrouwen
% 80 jaar of ouder bij overlijden
30,8%
absoluut aantal
5.731
ASR(E)*
140,6
% jonger dan 50 jaar bij diagnose
21,7%
% 80 jaar of ouder bij diagnose
12,9%
cumulatief risico 0-74 jaar in %
11,0%
Mortaliteit-incidentieratio in %
26%
Relatieve 5-jaarsoverleving (Vlaanderen 1999-2008) (in %)
86,5%
Relatieve 10-jaarsoverleving (Vlaanderen 1999-2008) (in %)
78,9%
Bron:
Overlijdenscertificaten Vlaams Gewest / Kankerregister
ASR(E)
Direct gestandaardiseerd aantal per 100.000 inwoners, op basis van de Europese standaardbevolking
* ASR(E): Europees gestandaardiseerde sterfte en Europees gestandaardiseerde incidentie per 100.000 inwoners. Dit cijfer kan gebruikt worden om de Vlaamse cijfers te vergelijken met die van andere landen en om de evolutie in de tijd te beoordelen.
Uit bovenstaande figuur kunnen volgende vaststellingen worden afgeleid : 5
Globaal
gesproken sterft een kwart van de vrouwen met borstkanker aan de ziekte. Dat blijkt
uit de mortaliteit-incidentieratio (26%). Dit is evenwel zonder de carcinoma in situ gerekend ( de figuur geeft dus een grotere mortaliteit-incidentieratio ) In
2010 zijn er in Vlaanderen 1466 vrouwen gestorven ten gevolge van borstkanker.
De incidentie is 1
5731 per 100 000 inwoners.
vrouw op de 10 wordt geconfronteerd met borstkanker voor de leeftijd van 75 jaar. Dat blijkt uit het cumulatief risico (11%).
Het
absolute aantal sterfgevallen door borstkanker bleef de laatste 10 jaar rond de 1.370 schommelen, terwijl de gestandaardiseerde sterfte elke 2 jaar daalde met 1 per 100.000 vrouwen.
Het
percentage van vrouwen die bij diagnose jonger zijn dan 50 jaar ligt hoger dan het percentage vrouwen die ouder zijn dan 80 jaar.
De relatieve 5-jaars overleving in Vlaanderen bedraagt tussen 1999-2008 86.5%. De relatieve 10-jaars overleving in Vlaanderen bedraagt tussen 1999-2008 78.9%. (5)
B.
Risicofactoren en beschermende factoren
Onderstaande factoren (cursief gedrukt) hebben een invloed op het ontstaan van borstkanker.
1.Leeftijd Borstkanker wordt zelden gediagnosticeerd voor de leeftijd van 30 jaar. De incidentie aan borstkanker neemt toe tussen de leeftijd van 20 en 65 jaar, bereikt een maximum in de leeftijdscategorie 65-69 jaar, waarna de incidentie terug lichtjes afneemt. (2, 6). Onderstaande figuur 3 toont de leeftijdsspecifieke incidentiecijfers in 2010. (6)
De gemiddelde leeftijd op moment van diagnose is 62 jaar. (7)
6
2.Genetische predispositie Ongeveer 5-8% van alle mammacarcinomen is het gevolg van een genetische predispositie. Men ziet dat vrouwen die een eerstegraadsverwant hadden die aan borstkanker leed, een driemaal verhoogd risico hebben op het ontwikkelen van borstkanker en een tienmaal verhoogd risico als er meer dan één eerstegraadsverwant borstkanker hebben/hadden. Ook de leeftijd waarop dit familielid borstkanker heeft gekregen speelt een rol. Indien de eerstegraadsverwant 40 jaar of jonger was, stijgt het risico nog meer. In geval van genetisch gepredisponeerde borstkanker ziet men over het algemeen volgende karakteristieken: meerdere individuen in de familie die borstkanker hebben of hadden, jongere leeftijd van onset, vaak bilateraal en het voorkomen van kanker in andere organen (bijvoorbeeld ovaria). (8) Belangrijke voorbeelden bij familiale borstkanker zijn mutaties in het BRCA-1-gen en het BRCA-2-gen. Deze twee genen zijn verantwoordelijk voor 33-50% van de autosomaal dominante borstkankers, doch voor minder dan 5% van alle borstkankers in totaal. (8) Vrouwen die draagster zijn van deze mutaties krijgen op jongere leeftijd te maken met borstkanker, de kanker wordt meestal gediagnosticeerd in een reeds gevorderd stadium en de tumor gedraagt zich doorgaans agressiever. (9)
3.Langdurige blootstelling aan seksuele hormonen. De meeste mammacarcinomen zijn hormoon-dependente tumoren. Dit wil zeggen dat de langdurige blootstelling aan seksuele hormonen kan bijdragen tot het ontstaan van het mammacarcinoom. Logischerwijs kunnen we hieruit concluderen dat hoe langer de periode waarbij de vrouw blootgesteld wordt aan seksuele hormonen, hoe meer risico ze heeft tot het ontstaan van borstkanker. Concrete voorbeelden zijn de volgende: - vroege menarche : hoe vroeger de vrouw begint met de menstruele cyclus, hoe langer ze bloot staat aan seksuele hormonen. Voor elk jaar dat de menarche later begint, daalt het risico met 5%. - late menopauze : per jaar dat de menopauze zich later instelt, stijgt het risico met 3%. - hormonale medicatie: het langdurig gebruik ( > 10 jaar) van hormonale anticonceptiva door vrouwen met een leeftijd jonger dan 35 jaar zou een lichte verhoging van het risico op borstkanker met zich meebrengen.
7
4.Obesitas Vet produceert oestrogeen, dus vrouwen met obesitas worden blootgesteld aan hogere dosissen seksuele hormonen dan leeftijdsgenoten zonder obesitas. Het risico van een te hoge BMI op de incidentie van borstkanker is niet significant in de premenopausale periode. Bij de post-menopausale vrouwen daarentegen hebben overgewicht en obesitas een kleine, doch significante invloed op de incidentie van borstkanker. (3) Vrouwen met obesitas zouden tweemaal meer kans hebben op borstkanker. (2)
5.Pariteit en leeftijd bij de eerste zwangerschap Nullipare vrouwen hebben een hoger risico op borstkanker. Dit heeft te maken met de densiteit van het borstweefsel. Wanneer een vrouw zwanger is, vermindert de densiteit van het klierweefsel. Bij vrouwen die geen zwangerschap hebben meegemaakt, zijn de borsten minder gedifferentieerd en dit is een risicofactor op het ontwikkelen van borstkanker. (10) Een eerste zwangerschap op latere leeftijd verhoogt het risico eveneens. (2) Volledige functionele rijping van de alveolen ( klierblaasjes) gebeurt pas tijdens de zwangerschap; de borst neemt in volume toe en het relatieve aandeel van het klierweefsel eveneens. Dit wordt gedetermineerd door de hoge progesteron- en oestradiol spiegels, maar ook door het prolactine. 6.Lactatie Lactatie brengt de vrouw in een hypo-oestrogene status, waardoor de vrouw minder lang is blootgesteld aan hormonen. Langdurige lactatie zou het risico op borstkanker verminderen. In België is de duur van lactatie onvoldoende om het risico te beïnvloeden. (2) Na de zoogperiode gaat het klierweefsel deels in regressie; het vetweefsel kom in meer of mindere mate terug. De mogelijke verandering van de borstvorm na de zwangerschap wordt ook bepaald door de vasthechting van het orgaan. 7.Voeding en levensgewoonten Zoals vermeld bij “epidemiologie” zijn voeding en levensgewoonten risicofactoren voor het ontstaan van borstkanker. Bij vrouwen in ontwikkelingslanden die westerse levensgewoonten overnemen zag men de incidentie van borstkanker stijgen. (3) Het belangrijkste voedingsmiddel / genotsmiddel dat rechtstreeks gecorreleerd wordt aan borstkanker, is alcohol. De reden hiervoor is dat alcohol de endocriene oestrogenen verhoogt. Per 10 gram alcohol per dag verhoogt het risico op borstkanker met 10%. 8
Roken is naast een belangrijke risicofactor ook een belangrijke prognostische factor. Vrouwen met borstkanker die roken hebben ongeveer een tweemaal hoger risico op sterven dan patiënten die niet roken. (11)
8.Ioniserende straling Blootstelling van de mammae op jonge leeftijd aan ioniserende straling (1-3Gy) verhoogt het risico op mammacarcinoom. Daarom is het zeer belangrijk dat er zorgvuldig wordt omgesprongen met ioniserende straling op jonge leeftijd. Er wordt geschat dat 1% van alle mammacarcinomen ontstaat ten gevolge van multiple radiologische onderzoeken. (2)
9.Voorgeschiedenis van goedaardige borstaandoeningen Het risico neemt toe met een factor 1.5 – 2 indien de vrouw een voorgeschiedenis heeft van eenvoudige epitheliale hyperplasie, papillomatosis of adenosis. Indien de vrouw een voorgeschiedenis heeft van atypische hyperplasie, stijgt het risico met een factor 5. (2)
C.
Soorten borstkanker
Er zijn verschillende soorten borstkanker. Bij het ductaal carcinoma in situ zijn er meestal geen symptomen en er is dus meestal geen palpabele nodus aanwezig is. Het ductaal carcinoma in situ calcifieert vaak, waardoor de ziekte detecteerbaar wordt op mammografie. (12) Bij het ductaal carcinoma in situ is er nog geen doorbraak van de basale membraan en is dus metastasering uitgesloten. Door de mammografische screening die in de populatie wordt uitgevoerd bij vrouwen tussen 50-69 jaar, worden nu veel meer in situ letsels opgespoord in vergelijking met vroeger. Het lobulair carcinoma in situ wordt niet beschouwd als een maligne pathologie, maar eerder als een risicofactor voor de ontwikkeling van een later mammacarcinoom. Het invasief ductaal carcinoom is het meest frequente histologische type van de invasieve carcinomen. Ze zijn goed voor 80% van alle invasieve borstkankers. Verder bestaat er ook een invasief medullair carcinoom, dit histologische type is verantwoordelijk voor 10% van alle invasieve carcinoma. Als zeldzame soorten borstkanker onderscheidt men het mastitis carcinomatosa, de ziekte van Paget en de fyllodestumor. (2)
9
D.
Diagnose
Het mammacarcinoom wordt in veel gevallen vroegtijdig ontdekt, met dank aan de screening die door de overheid georganiseerd wordt. Vrouwen tussen 50 en 70 jaar worden om de twee jaar opgeroepen om een mammografisch onderzoek te ondergaan. In veel gevallen wordt borstkanker ontdekt door de vrouw zelf. Door de oppervlakkige ligging van de borst wordt snel een knobbeltje voelbaar. Niet enkel knobbeltjes zijn verdacht, ook een tepelintrekking, een sinaasappelhuid of een bloederig secreet uit de borst kunnen een teken zijn van de aanwezigheid van borstkanker. Wanneer een vrouw op consultatie komt met de klacht van een knobbel in de borst, is na het klinisch onderzoek beeldvorming de eerst volgende stap die genomen wordt. Afhankelijk van de leeftijd van de vrouw, kiest men voor mammografie bij vrouwen >35 jaar of voor echografie bij vrouwen <35 jaar. Verder wordt er ook een histologische coupe genomen van het letsel. De staging gebeurt volgens de TNM-classificatie ; T staat voor Tumorgrootte ( diameter in cm), N staat voor aanwezigheid van lymfeklieren, M staat voor aanwezigheid van Metastasen. De tumor metastaseert voornamelijk naar lever, long en bot. Hiervoor worden bijkomende stagingonderzoeken uitgevoerd : Rx thorax, bloedonderzoek, botscan en echografie van de lever. (2)
E.
Behandeling
De keuze van therapie is afhankelijk van de leeftijd en de menopausale status van de vrouw, alsook van het stadium van de tumor, de histologie van de tumor, de aanwezigheid van oestrogeen- en progesteron receptoren, proliferatieve capaciteit en de aanwezigheid van HER2/Neu gen amplificatie. (13) Het beleid bij de behandeling van borstkanker is de laatste jaren grondig veranderd. Vroeger voerde men een extensieve chirurgie, vandaag is de aandacht vooral gevestigd om zoveel mogelijk borstsparende chirurgie uit te voeren. De therapie berust op twee pijlers: locoregionale behandeling ( chirurgie en radiotherapie) en systemische behandeling ( hormonale therapie en / of chemotherapie) . Afhankelijk van het stadium voert men een chirurgische behandeling, al dan niet aangevuld met radiotherapie en/of systemische behandeling ( chemotherapie, hormonale therapie) uit. De primaire behandeling voor lokale controle is tumorectomie ( met vrije snijranden) inclusief wegname van de okselklieren. Indien de tumor te groot is, is een mammectomie (= een volledige wegname van de borst) noodzakelijk. De uitgebreidheid van de okseluitruiming 10
wordt bepaald of er bij klinisch onderzoek palpabele okselklieren aanwezig zijn. Wanneer de oksel bij klinisch onderzoek niet lijkt te zijn ingenomen, voert men een sentinelprocedure uit. Een niet te miskennen complicatie van okselklieruitruiming is opzetting van de arm. Sommige vrouwen worden door deze complicatie gehinderd in het dagelijkse leven. Adjuvante radiotherapie vermindert de kans op recidief. Radiotherapie wordt uitgevoerd als het risico op locoregionaal recidief >30%. Dit is het geval bij invasie van de okselklieren, na een tumorectomie en bij pT4 tumoren. Systemische therapie bestaat uit chemotheapie en/of hormonale therapie. Hormonale therapie heeft enkel zin bij tumoren die receptoren bezitten voor dit hormoon. Een concreet voorbeeld hierbij zijn de oestrogeen- en progesteronreceptoren die gevoelig zijn voor Tamoxifen en de Her-2/Neu receptor die gevoelig is voor Trastuzumab (=herceptine ). Adjuvante chemotherapie wordt gegeven naargelang de graad van het risico : laag – gemiddeld – hoog. (2) Laag risico >35 jaar , T <2cm, geen vasculaire invasie, differentiatiegraad 1, geen HER2/Neuoverexpressie, ER+/PgR+ en N0 Gemiddeld risico: -indien N0 en ten minste 2 van volgende kenmerken: <35 jaar, T>2cm, vasculaire invasie, Her2/Neu overexpressie,ER-/PgR- & differentiatiegraad 2-3 - indien N1-3 en ER+/PgR+ en geen Her2/Neu-overexpressie Hoog risico : -indien 1-3 N+ en ten minste één van volgende kenmerken: ER-/PgR- of Her2/neu – overexpressie -indien ≥4N+ Bij gemiddeld en hoog risico en bij N+ wordt zowel pre-als postmenopausaal chemotherapie gegeven.
F.
Borstreconstructie
Vrouwen kunnen na een mammectomie kiezen voor een borstreconstructie. Deze kan gebeuren op het ogenblik van de mammectomie of later. De borst wordt doorgaans gereconstrueerd met lichaamseigen weefsel. Er kan daarentegen ook gekozen worden voor implantaten. De reconstructie wordt uitgevoerd door een plastische chirurg.(2)
11
2.2.3 Werkhervatting (=Return To Work , RTW) A.
Algemeen
Verbeteringen in diagnose en behandeling van borstkanker zorgen ervoor dat de overlevingskansen voor borstkanker duidelijk gestegen zijn, wat betekent dat meer mensen hun dagelijks leven heroppikken. Veel vrouwen worden gediagnosticeerd op een leeftijd waarop zij nog aan het werk zijn, met het gevolg dat ook meer mensen het werk hervatten nadat zij van de kanker zijn genezen. Anderzijds zijn mensen die kanker hebben doorgemaakt, meer werkloos in vergelijking met leeftijdsgenoten die geen kanker hebben gehad. (14, 15) Daarom is het interessant na te gaan wat de patiënten overtuigt of net tegenhoudt om professioneel terug aan de slag te gaan. In verschillende studies onderzocht men verschillende factoren die een invloed zouden kunnen hebben op de werkhervatting. Echter, de resultaten van deze verschillende studies zijn niet altijd overeenstemmend, wat verder onderzoek nodig maakt.
De rol van de arbeidsgeneesheer kan belangrijk zijn in het ganse reïntegratieproces. Een prospectieve cohorte studie van Verbeek et al. concludeert dat het reïntegratieproces duidelijk kan verbeteren indien er een betere communicatie tussen behandelende arts en arbeidsgeneesheer zou zijn. Verder kwam in dezelfde studie aan bod dat de communicatie tussen de behandelende arts en de bedrijfsarts onvoldoende was. De bedrijfsarts dient beter op de hoogte te zijn van de diagnose, de behandeling en de mogelijke bijwerkingen van de patiënt. (16)
Uit een studie van Roelen et al. blijkt dat de meerderheid van de vrouwen terug aan de slag gaat na de ziekte en het gemiddelde werkverlet in deze studie is 11.5 maanden. 12% van de patiënten bleef langer dan 2 jaar thuis. Bovendien geldt hoe langer het werkverlet, hoe kleiner de kans dat ze ooit nog terugkeren naar de arbeidsmarkt. (14) Ook in de studie van Peugniez et al. bedraagt het gemiddeld werkverlet 11.5 maanden. (17) Johnsson et al. concludeerde uit zijn studie dat 60% van de vrouwen met borstkanker het werk hervatten 10 maanden na chirurgie. (18) Een internationale studie die tussen 2000 en 2006 werd uitgevoerd toont aan dat gemiddeld 71% ( met een range tussen 41-84%) van de overlevenden het werk terug hervatten. (19)
Een studie uitgevoerd in 2006 die de RTW onderzocht van 443 vrouwen die werk hadden voor de diagnose van borstkanker, toont aan dat 12 maanden na de diagnose 82% van de 12
patiënten reeds aan het werk is en na 18 maanden is 83% van de patiënten aan het werk. (20)
B.
Redenen tot hervatten
De motivatie waarom patiënten het werk hervatten is belangrijk. Naast het terug onder collegae zijn, is zich nuttig voelen in de maatschappij en opnieuw regelmaat in het leven vaak belangrijk voor vrouwen. Natuurlijk is het financiële aspect ook niet te negeren; leven van een sociale uitkering in vergelijking met een (full-time) job geeft financieel een verschil. Vrouwen nemen dit tevens mee in hun beslissing. (18) Anderzijds zijn sommige vrouwen genoodzaakt tot acceptatie dat zij het niet meer aankunnen om te gaan werken.
Mentaal spelen 4 verschillende aspecten een rol voor de beslissing tot RTW (21): 1. De rol van ‘de zieke’ verlaten en terug naar de werkvloer gaan 2. Twijfel of het wel allemaal nog de moeite waard is om terug te gaan werken 3. Twijfel aan hun kunnen, hebben ze wel nog voldoende capaciteiten 4. Twijfel of hun collegae/ werkgever hun situatie zullen accepteren Het werk hervatten na kanker wordt vaak aanzien als een indicator van herstel – mensen draaien terug mee in de maatschappij, krijgen terug structuur in hun leven. De rol van ‘zieke’ wordt vervangen door de rol van ‘normale en gezonde’ persoon. Dit is belangrijk voor de levenskwaliteit van de patiënt, zowel voor de fysieke als voor de mentale gezondheid. (21) Thuis zitten wordt inderdaad psychologisch vaak beschouwd als ziek zijn, terwijl op de werkvloer zijn wordt beschouwd als gezond zijn. Eens genezen willen veel vrouwen terug naar ‘hun oude zelve’, terug naar het leven van voor de diagnose. Dit betekent niet dat dit vaak zo vlekkeloos verloopt ; emotioneel hebben veel vrouwen het moeilijk. Ze voelen zich kwetsbaar en onzeker. Vrouwen kijken naar hun RTW met gemengde gevoelens. Er bestaat twijfel zoals ‘Kan ik het werk nog wel aan?’ , ‘Hoe zullen de collegae reageren? Zullen ze het begrijpen als ik in het begin niet goed mee kan?’ en ‘ Is het wel de moeite om jezelf als exkankerpatiënt zo uit te putten. Er zijn andere prioriteiten in het leven sinds mijn ziekte.’ Soms zijn vrouwen ook net bang hun job te verliezen als ze niet snel terug aan de slag gaan. Kortom, emotioneel en psychologisch is het voor vrouwen vaak niet eenvoudig. Als de werkhervatting dan “mislukt” en de patiënt moet opnieuw thuis blijven, krijgen zij psychologisch terug een klap. De werknemers hebben het gevoel weer een stap achteruit te zetten. (22) Deze emoties en psychologische factoren spelen dan ook een rol in de beslissing 13
of de vrouwen al dan niet het werk zullen hervatten alsook beïnvloeden ze de tijd tot RTW. Het is belangrijk als werkgever hierop in te spelen. Fantoni et al toonde aan dat net die psychologische factoren de belangrijkste impact hebben op de tijd tot RTW en niet de fysieke gevolgen van de ziekte en/of therapie. (23) Voor de RTW zou psychologische bijstand of re-integratie programma’s een belangrijke rol kunnen spelen. Een opmerking hierbij is dat het UZ Gent een revalidatieprogramma heeft voor kankerpatiënten ; “EUREKA”. Veel kankerpatiënten blijken na hun behandeling(en) zeer vermoeid te zijn en een zwakke fysieke conditie te hebben. Daarom namen de dienst Medische Oncologie en het Centrum voor Sportgeneeskunde van het UZ Gent als eerste in België het initiatief om na te gaan of een nazorgprogramma de levenskwaliteit van die patiënten kon verbeteren. Het programma bestaat uit fysieke training, psychologische, sociale en relationele begeleiding en ook advies over de juiste voeding en levensstijl. Het richtte zich in de eerste plaats tot vrouwen met borstkanker die chirurgie, radiotherapie en chemotherapie achter de rug hadden. Het kreeg de naam EU’REKA’ waarin ‘REKA’ staat voor Reïntegratie van Kankerpatiënten.(24)
C.
Factoren die een invloed hebben op de duur tot hervatten
De beïnvloedende factoren die een rol spelen in de werkhervatting van vrouwen zijn: -leeftijd : hoe ouder, hoe minder de likelihood van werkhervatting . (17, 20) Oudere patiënten zijn meer geneigd om kanker-gerelateerde symptomen op het werk te ervaren en men ziet meer dat hun werk onder de ziekte lijdt. (25) -opleiding : hoe lager opgeleid, hoe langer de duur tot hervatting. (17) -algemene gezondheidstoestand : een slechte algemene toestand van de vrouw, toont een lagere RTW. -psychologische factoren met als belangrijkste de steun van de werkgever en/of collegae. Dit blijkt een belangrijke rol te spelen bij de beslissing tot hervatting. Vrouwen die steun ervaren zijn meer geneigd om terug aan het werk te gaan. Dit komt in meerdere studies als belangrijkste factor naar voor.(17, 18, 20, 25) Een andere psychologische factor is het verminderd zelfvertrouwen of depressie die de patiënt duidelijk verhinderd tot vroegtijdig hervatten. (21, 25) -stadium van de tumor : hoe vroeger de tumor ontdekt wordt, hoe meer/ sneller vrouwen het werk hervatten -fysiek belastende job : het zwaar moeten heffen is significant geassocieerd met een lagere 14
RTW. (20, 25) -aard van therapie : Chemotherapie is geassocieerd met een langere duur van ziekteverlof. Een studie van Roelen et al (14) vermeldt dat de effecten en gevolgen van chemotherapie meerdere maanden aanslepen en dat dit een gevolg heeft op RTW, namelijk dat dit de RTW zal verlengen. Ook is chemotherapie geassocieerd met lange termijn cognitieve disfuncties . Mensen die een (mentaal) vermoeiende job hebben, gaan hierdoor de werkhervatting uitstellen. Het is ook bewezen dat patiënten die chemotherapie ondergingen meer last hebben van vermoeidheid en dit dus een bijkomende reden kan zijn tot uitstel van de werkhervatting. (14, 25) Werkhervatting wordt meestal uitgesteld bij multimodale therapie ( wanneer radiotherapie, chemotherapie en/of hormonale therapie als adjuvante therapie wordt toegepast). (13) Grunfeld et al. vond geen verband tussen het krijgen van radiotherapie en het verlengen van de duur tot werkhervatting. (25) -Verminderd concentratievermogen, vermoeidheid, emotionele stress en laag zelfvertrouwen hebben een negatieve impact op de hervatting. (25) Anderzijds vermeldt een studie van Balak et al. dat de tijd tot werkhervatting niet langer is bij patiënten met vermoeidheid. (13)
D.
Sociaal verzekeringssysteem
Het sociale verzekeringssysteem verschilt van land tot land. Het type sociaal verzekeringssysteem zal mede een impact hebben op de beslissing tot hervatting en ook op de duur van het werkverlet. In België is een werknemer arbeidsongeschikt wanneer er als gevolg van een ziekte of een ongeval niet meer kan gewerkt worden. De eerste dagen van de arbeidsongeschiktheid wordt een gewaarborgd loon ten laste van de werkgever toegekend. Bedienden hebben in het algemeen recht op een maand gewaarborgd loon ten laste van de werkgever. Arbeiders hebben in principe recht op : - 1 week gewaarborgd loon - 1 supplementaire week waarvoor de werkgever een uitkering betaalt die ongeveer overeenkomt met je nettoloon -Gedurende de rest van de maand een aanvullende uitkering bij de arbeiders die aangesloten zijn bij het ziekenfonds die hen in de praktijk het behoud van het nettoloon waarborgt. (26) Gedurende het eerste jaar arbeidsongeschiktheid, bedraagt de uitkering bij arbeiders en bedienden 60% van het gederfde loon. 15
Wie langer dan één jaar arbeidsongeschikt is, wordt in de ziekteverzekering beschouwd als invalide. Dan wordt een invaliditeitsuitkering uitbetaald en vervallen de rechten als werknemer. Als zelfstandige kan een speciale verzekering afgesloten worden voor arbeidsongeschiktheid. Naarmate het bedrag van de premie, krijgt men meer of minder uitkering. Net als gewone werknemers hebben ambtenaren aanspraak op doorbetaling van loon tijdens ziekte. Zo heeft de rijksambtenaar gedurende de eerste 52 weken recht op doorbetaling van het volledige loon. In het tweede ziektejaar is er aanspraak op 70% van het loon.
Wanneer iemand het werk deeltijds hervat, zal de werknemer deeltijds zijn loon krijgen van de werkgever en een deeltijdse uitkering van zijn/ haar mutualiteit. Is de deeltijdse arbeidsongeschiktheid langer dan 1 jaar, worden zij deeltijds invalide en ontvangen zij dan het deeltijds loon van de werkgever enerzijds en een deeltijdse invaliditeitsuitkering anderzijds ( wat minder is dan de deeltijdse uitkering).
16
3
3.1
Materialen en methode Literaratuurstudie
De literatuurstudie werd uitgevoerd in het academiejaar 2012- 2013, de statistische verwerking in het academiejaar 2013-2014. Voor de anatomie werd gebruikt gemaakt van de cursussen ‘Gynaecologie’ en ‘ Voortplanting en Seksualiteit’ van de Universiteit Gent. Om de epidemiologie van borstkanker te vinden werd op internet gezocht op de sites van het ‘Belgisch kankerregister’, ‘Vlaams Agentschap voor Zorg en Gezondheid’ en op de site van ‘Stichting tegen kanker’. Verder werd de site van UZ Gent gebruikt om meer informatie te vinden over het revalidatieprogramma EUREKA. Voor de topic ‘ Werkhervatting na borstkanker’ (=RTW) werd op PubMed gezocht naar artikelen. De zoektermen die gebruikt werden waren ‘ return to work AND breast cancer’ en ‘ level of education AND return to work after breast cancer’. Bij de zoekterm werden er ‘Limits’ toegevoegd namelijk bij ‘Text availability’ werd ‘Full Text available’ toegevoegd, bij ‘Publication Dates’ werd ‘10years’ aangeklikt en bij ‘Species’ werd gekozen voor ‘Humans’. De abstracts van deze artikelen werden gelezen en aan de hand daarvan werd beslist of deze artikelen relevant waren. Ook werd doorgeklikt naar ‘related articles’ en werden er eveneens artikelen gevonden uit de referenties van de gevonden artikelen. Ook bij deze referenties werd de limiet van 10 jaar gerespecteerd. 3.2
Studiesetting
Deze studie maakte deel uit van een grotere studie over het onderwerp ‘Werkhervatting na borstkanker’. Aangezien de studie in experimentele setting gebeurde, moest toestemming verkregen worden van het ethisch comité. Dit was reeds in orde, daar Prof. Dr. H. Depypere over het onderwerp ‘Werkhervatting na borstkanker’ enkele jaren terug reeds het onderzoek had gestart ( zie bijlage 1 voor de toestemming van het ethisch comité). Het onderzoek werd uitgevoerd middels anonieme enquêtes ( zie bijlage 2) en deze studie werd uitgevoerd vanaf december 2012 tot en met januari 2014. Deze enquêtes werden uitgedeeld op de polikliniek P4 (vrouwenkliniek) van het UZ Gent. Zowel patiënten van Prof. Dr. H. Depypere als patiënten van collegae gynaecologen van het UZ Gent namen deel aan de studie. Nadat de patiënten een informed consent hadden ondertekend ( zie bijlage 3), werd de enquête ingevuld. Er werden 96 enquêtes afgeleverd en 66 enquêtes werden terug bezorgd. Van die 17
66 waren er 4 enquêtes die niet aan de inclusiecriteria voldeden , namelijk 3 enquêtes waren vrouwen die het werk niet hervat hadden en één enquête werd ingeleverd waar enkel het 1e blad ingevuld was. Deze enquêtes waren niet bruikbaar voor het onderzoek. Op deze manier werd een kwalitatief, retrospectief onderzoek opgezet met een studiepopulatiegrootte van 62 patiënten. 3.3
Studiepopulatie
De inclusiecriteria voor de studie waren vrouwen met een leeftijd tussen 18 en 65 jaar die werkzaam waren in België op het moment van diagnose. De vrouwen waren behandeld voor een primaire borsttumor ( geen andere tumoren die naar de borst zijn uitgezaaid) en hervatten reeds het werk. De patiënten werden gediagnosticeerd met borstkanker tussen 1999 en 2013. 3.4
Methode
Elke enquête kreeg een ID-nummer. De enquêtes waren volledig anoniem. Volgende zaken werden ondervraagd: - sociodemografische gegevens ( leeftijd, opleiding, burgerlijke status, kinderen) - werkgegevens voor de diagnose van borstkanker ( beroep, vervoer naar werk, grote inspanning om zich te verplaatsen naar het werk etc ). - gegevens over de ziektesituatie ( datum van diagnose, duur ziekteverlof, aanwezigheid uitzaaiingen, therapie, klachten gedurende de ziekteperiode etc ). - werk en werkomstandigheden ( wie heeft voor het eerst gesproken over werkhervatting, reden tot hervatten, was aanpassing aan het werk nodig, van wie kwam het idee voor aanpassingen, overleg geweest over werkomstandigheden, steun van werkgever en collega’s, wat was de toestand op moment dat het werk hervat werd etc) - begeleiding arbeidsgeneesheer - doet de patiënt nu aan sport Deelnemers aan de studie konden ook suggesties geven in de enquête wat er enerzijds nog kan verbeterd worden aan de reïntegratie in het arbeidsmilieu en anderzijds wat er nog kan verbeterd worden aan de begeleiding door de arbeidsgeneesheer in dit reïntegratieproces. Er was geen toegang tot elektronisch patiëntendossier nodig, aangezien er gewerkt werd met anonieme enquêtes. Patiëntengegevens werden strikt vertrouwelijk verwerkt. Op de enquêtes werden in rode kleur aanmerkingen gemaakt indien het duidelijk was dat er waarden foutief werden ingevuld of wanneer in geval van een missing het antwoord duidelijk in andere vragen naar voor werden gebracht.
18
3.5
Statistische verwerking
Voor dit retrospectief onderzoek werd gewerkt met het statistische programma ‘SPSS 22’. Er werden verschillende statistische testen gebruikt. Hieronder wordt uitgelegd welke statistische testen gebruikt werden. Als significantieniveau werd P < 0.05 gekozen. Indien een sterker significantieniveau werd gevonden, wordt dit telkens vermeld. Er werd met Prof. Dr. H. Depypere besproken welke (mogelijke) verbanden men wilde aantonen. Bij elk mogelijk verband wordt een nulhypothese (=H0) geformuleerd. De gegevens werden rechtstreeks ingevoerd in ‘SPSS 22’. Als beschrijvende parameters voor continue variabelen werden telkens het gemiddelde, de mediaan, standaarddeviaties, het minimum, het maximum en de kwartielen berekend. De Chi-kwadraat test werd gebruikt als er een kruistabel werd opgesteld met categorische variabelen. Hierbij werd vaak niet voldaan aan de voorwaarde dat alle cellen een waarde hebben groter of gelijk aan 5. Dan werd een toevlucht gezocht naar de Fisher’s exact test die in alle omstandigheden kan worden toegepast. De Chi-kwadraat werd gebruikt wanneer het ging om een ongepaarde vergelijking van 2 categorische variabelen. De Mann Whitney U test werd gebruikt als een continue variabele werd vergeleken met een categorische variabele ( bijvoorbeeld wanneer werd onderzocht of de aanwezigheid van metastasen een effect had op de duur tot werkhervatting). Voor vergelijkingen in geval van een continue variabele werd gebruikt gemaakt van niet-parametrische testen wanneer het bleek dat er significante afwijkingen waren van de Gaussiaanse verdeling ( deze Gaussiaanse verdeling geldt als voorwaarde om parametrische testen uit te voeren). Deze aan – of afwezigheid van de Gaussiaanse verdeling werd nagegaan via de Shapiro– Wilk test. De niet-parametrische Kruskal-Wallis test werd gebruikt voor het vergelijken van meerdere (>2) ongepaarde steekproeven.
19
4
4.1
Resultaten Studiepopulatie : sociodemografische karakteristieken en werkgegevens voor de
diagnose De studiepopulatie telde 62 patiënten en alle patiënten (n=62) hadden de Belgische nationaliteit. De leeftijd van de patiënten die meededen aan de studie was gemiddeld 49.9 jaar. De jongste vrouw was 32 jaar, de oudste 65 jaar. 25% van de vrouwen was jonger dan 46.25 jaar, 75% van de vrouwen was jonger dan 55 jaar. (n= 56) De leeftijd was niet normaal verdeeld (P= 0.146). De gemiddelde leeftijd waarop vrouwen te horen kregen dat zij borstkanker hadden (n=36), was 46 jaar. De jongste vrouw was 33 jaar op het moment van de diagnose, de oudste was 62 jaar. 25% van de vrouwen was jonger dan 41 jaar, 75% van de vrouwen was jonger dan 50 jaar op het moment van diagnose. De leeftijd op moment van diagnose was niet normaal verdeeld ( P= 0.225). De opleiding van de patiënten was als volgt: 1 patiënt (1.6%) kwam uit het lager onderwijs, 6 patiënten (9.8%) uit het lager secundair onderwijs, 20 patiënten (32.7%) uit het hoger secundair onderwijs, 23 patiënten (37.8%) uit het hoger niet- universitair onderwijs en ten slotte 10 patiënten (16.4%) uit het hoger universitair onderwijs. Één patiënt (1.6%) had een andere opleiding gevolgd (n=61). Zes vrouwen (9.7%) waren alleenstaande, 56 vrouwen (90.3 %) waren gehuwd (n=62). Zeven vrouwen ( 11.3%) hadden geen kinderen en 55 vrouwen (88.7%) hadden wel kinderen. 16 vrouwen (25.8%) hadden één kind, 27 vrouwen (43.5%) twee kinderen, 10 vrouwen (16.1%) drie kinderen en 2 vrouwen (3.2%) vier kinderen. Van de patiënten die meededen aan de studie, waren er 33 (53.2%) bediende, 9 (14.5%) arbeider, 6 (9.7%) zelfstandige en 14 (22.6%) ambtenaar (n=62).
Van de participerende patiënten, moesten 49 vrouwen (79%) geen grote inspanning doen om zich te verplaatsen naar het werk, 13 vrouwen (21%) moesten wel een grote inspanning doen om zich te verplaatsen naar het werk (n=62).
20
Acht patiënten (13.1%) gingen met het openbaar vervoer naar het werk en 53 patiënten (86.9%) gingen naar het werk met persoonlijk vervoer (n=61). Elf patiënten (18%) werkten in een bedrijf of instelling met <10 werknemers, 16 (26.2%) werkten in een bedrijf of instelling met 10-49 werknemers, 6 (9.8%) werkten in een bedrijf of instelling met 50-99 werknemers, 15 (24.6%) werkte in een bedrijf of instelling met 100-499 werknemers en 13 (21.3%) werkten in een bedrijf of instelling met ≥500 werknemers (n=61). De patiënten werkten gemiddeld 31.6 uur per week, variërend van 11 uur tot 72 uur. 25% van de vrouwen werkte 20 uur per week of minder, 50% van de vrouwen werkte 32 uur per week of minder en 75% werkte 38 uur per week of minder. In deze studie werkten twee patiënten ( 3.2%) altijd gedurende de nacht, 57 patiënten (91.9%) altijd overdag, twee patiënten (3.2%) in een 2 ploegenstelsel en 1 patiënt (1.6%) volgens een ander systeem dan de opgegeven mogelijkheden in de enquête (n=62). Drie patiënten (5.2%) vonden het werk helemaal niet stresserend, elf patiënten (19%) lichtjes stresserend, 31 patiënten (53.4%) matig stresserend en 13 patiënten (22.4%) zeer stresserend (n=58). Drie patiënten (6%) vonden het werk voor de diagnose fysiek zeer belastend, 15 patiënten (30%) matig fysiek belastend, 6 patiënten ( 12%) lichtjes fysiek belastend en 26 patiënten (72%) helemaal niet fysiek belastend (n= 50). Slechts twee patiënten ( 3.4%) hadden depressieve gevoelens over hun werksituatie voor de diagnose van borstkanker, terwijl 57 patiënten (96.6%) voldoening hadden van hun werk voor de diagnose (n =59). Één patiënt (1.6%) had ooit een antecedent gehad waardoor het werk moest onderbroken worden en 61 patiënten (98.4%) hadden nooit een antecedent gehad waardoor het werk regelmatig moest onderbroken worden (n=62).
Zeventien patiënten (27.4%) deden nooit aan sport voor de diagnose, 21 patiënten (33.9%) deden wel aan sport (maar niet wekelijks), 18 patiënten (29%) deden 1-2 keer per week aan sport en 6 patiënten (9.7%) deden 3-4 keer per week aan sport (n=62).
21
Tabel 1 : patiëntenpopulatie : sociodemografisch gegevens en werkgegevens voor diagnose Leeftijd (n=56)
Gemiddeld: 49,91 jaar Mediaan: 51 jaar
IQR [ 46.25 , 55.00 ] Range [ 32.00 , 65.00 ]
Leeftijd op moment van diagnose (n=36)
Gemiddeld: 46 jaar Mediaan : 47 jaar
IQR [ 41.00 , 50.00 ] Range [ 33.00 , 62.00]
Opleiding (n=61)
1 patiënt (1.6%) : lager onderwijs 6 patiënten (9.8%) : lager secundair onderwijs 20 patiënten (32.7%) : hoger secundair onderwijs 23 patiënten (37.8%) : hoger niet- universitair onderwijs 10 patiënten (16.4%) : hoger universitair onderwijs 1 patiënt (1.6%) : andere opleiding gevolgd. 62 vrouwen (100%) : Belgische nationaliteit
Nationaliteit (n=62) Burgerlijke status (n=62) Kinderen (n=62)
56 vrouwen (90.3 %) : gehuwd 6 vrouwen (9.7%) : alleenstaande 7 vrouwen (11.3%) : geen kinderen 16 vrouwen (25.8%) : 1 kind 27 vrouwen (43.5%) : 2 kinderen 10 vrouwen (16.1%) : 3 kinderen 2 vrouwen (3.2%) : 4 kinderen.
Beroep (n=62)
33 (53.2%) bediende 9 (14.5%) arbeider 6 (9.7%) zelfstandige 14 (22.6%) ambtenaar
Een grote inspanning geleverd worden om zich te verplaatsen (n=62)
13 (21%) een grote inspanning om zich te verplaatsen naar het werk 49 (79%) geen grote inspanning om zich te verplaatsen naar het werk.
Vervoer (n=61)
53 (86.9% ) met persoonlijk vervoer naar het werk 8 (13.1%) met openbaar vervoer naar het werk
Hoeveel personen werken in het bedrijf / instelling (n=61)
11 (18%) in een bedrijf of instelling met <10 werknemers 16 (26.2%) in een bedrijf of instelling met 10-49 werknemers 6 (9.8%) in een bedrijf of instelling met 50-99 werknemers 15 (24.6%) in een bedrijf of instelling met 100-499 werknemers 13 (21.3%) in een bedrijf of instelling met ≥500 werknemers
Hoeveel bezoldigde uren per week
Gemiddeld 31.6 uur Mediaan 32.0
Werkschema (n=62)
57 (91.9%) altijd overdag 2 (3.2%) altijd gedurende de nacht 2 (3.2%) in een 2 ploegenstelsel 1 (1.6%) andere
Stresserende job (n= 58)
3 (5.2%) helemaal niet stresserend 11 (19%) lichtjes stresserend 31 (53.4%) matig stresserend 13 (22.4%) zeer stresserend
IQR [ 20.00 , 38.00 ] range [ 11.00 , 72.00 ]
22
Fysiek belastende job (n=50)
26 (72%) helemaal niet fysiek belastend 6 (12%) lichtjes fysiek belastend 15 (30%) matig fysiek belastend 3 (6%) zeer fysiek belastend
Gevoel van welbehagen i.v.m. het werk (n=59)
57 (96.6%) voldoening van het werk voor de diagnose 2 (3.4%) depressieve gevoelens
Antecedenten (n=62)
61 (98.4%) nooit antecedenten waardoor het werk regelmatig moest onderbroken worden 1 (1.6%) ooit een antecedent waardoor het werk regelmatig moest onderbroken worden
Sport voor diagnose (n=62)
17 (27.4%) nooit sport 21 (33.9%) wel sport, maar niet wekelijks 18 (29%) 1-2 keer per week sport 6 (9.7%) 3-4 keer per week sport
4.2
Gegevens over de ziektesituatie
De gemiddelde duur van ziekteverlof was 9.3 maanden (n = 57). De mediaan was 10 maanden; dit betekent dat de helft van de patiënten binnen de 10 maanden terug aan het werk was; na 12 maanden was 82.5% van de patiënten terug aan het werk en na 18 maanden was het 94.7%. De duur van ziekteverlof was niet normaal verdeeld. Van de participerende patiënten hadden tien patiënten (16.9%) liever blijven werken in plaats van thuis te zitten (n=59). 9 patiënten (14.5%) hadden uitzaaiingen (n=62). Qua therapie ondergingen 40 ( 64.5%) vrouwen chemotherapie (al dan niet in combinatie met andere therapieën), 46 patiënten (74.2%) kregen bestralingen (al dan niet in combinatie met andere therapieën), 31 (50%) vrouwen kregen hormonale therapie (al dan niet in combinatie met andere therapieën) en 59 vrouwen (95.2%) ondergingen een operatie ( al dan niet in combinatie met andere therapieën). Indien er een operatie plaats gevonden had, ondergingen 20 vrouwen (33.9%) een volledige wegname van de borst, 18 vrouwen (30.5%) een gedeeltelijke wegname van de borst, 11 vrouwen (18.6%) een tumorectomie, bij 32 vrouwen (54.2%) werd een sentinelklierwegname uitgevoerd, 19 vrouwen (32.1%) ondergingen een axilla-uitruiming en ten slotte werd bij 12 vrouwen (20.4%) een mastectomie met een onmiddellijke reconstructie uitgevoerd.
23
De belangrijkste klacht tijdens de ziekteperiode was vermoeidheid ; 51 vrouwen (82.3%) rapporteerden deze klacht. De andere klachten die de vrouwen ondervonden gedurende hun ziekteperiode, is weergegeven in onderstaande tabel.
Tabel 2 : De voornaamste klachten ondervonden tijdens de ziekteperiode (n=62) Aantal 1.Vermoeidheid 2.Haarverlies 3.Angst 4.Misselijkheid 5.Moeilijkheden om de diagnose van kanker te aanvaarden 6.Pijn 7.Moeilijkheden bij aanvaarding van lichamelijke verandering 8.Depressie 9.Opgezette arm 10.Andere
4.3
51 40 32 31 23
% in populatie 82.3% 64.5% 51.6% 50.0% 37.1%
14 13
22.6% 21.0%
10 8 6
16.1% 12.9% 9.7%
Werk en werkomstandigheden
Twee patiënten (3.2%) vermeldden dat de partner hen voor het eerst sprak over werkhervatting, bij twee patiënten (3.2%) was het de gynaecoloog en bij twee andere patiënten (3.2%) was het de adviserend geneesheer van de mutualiteit. 52 patiënten ( 85.2%) kwamen zelf op het idee om het werk te hervatten. Bij drie patiënten (4.9%) ten slotte was het iemand anders dan de partner, kinderen, werkgever, huisarts, gynaecoloog, psycholoog, arbeidsgeneesheer of adviserend geneesheer van de mutualiteit (n= 61). De belangrijkste redenen waarom de patiënten het werk hervatten, is weergegeven in onderstaande tabel.
24
Tabel 3 : De belangrijkste redenen voor werkhervatting (n=62) 1.Terug actief meewerken, opnieuw regelmaat in leven 2.Eenzaamheid, terug onder collega’s zijn 3.Er was mogelijkheid om parttime i.p.v. fulltime te werken 4.Financiële redenen 5.Er was aanpassing van werk mogelijk; ander of minder zwaar 6. Schrik om werk te verliezen 6.De collega’s kunnen de hoge werkdruk niet aan, ik moet gaan helpen 8. Invloed van de familie, partner 9.Druk van de werkgever, hij/zij wilde absoluut dat ik terug kwam werken 10. Beslissing van de arbeidsgeneesheer
Absolute aantallen 59 21 17 13 10 6 6
% in populatie 95.2% 33.9% 27.4% 21% 16.1% 9.7% 9.7%
4 3
6.5% 4.8%
2
3.2%
33 patiënten (53.2%) vonden aanpassingen aan het werk nodig (n=62). Van deze groep vonden 27 (81.8%) patiënten dat het aantal uren moest verminderen, 6 patiënten (18.2%) vonden dat de uren meer flexibel moesten worden, 10 patiënten (30.3%) vonden werkpostaanpassingen nodig en 3 patiënten (9%) wilden veranderen van bedrijf of instelling. Het idee voor aanpassingen was bij 30 patiënten (90.6%) afkomstig van de patiënt zelf, bij 2 patiënten (6.3%) was het idee voor aanpassingen afkomstig van de werkgever en bij 1 patiënt ( 3.1%) was het idee afkomstig van de arbeidsgeneesheer (n=62). De reactie van de werkgever op het voorstel tot aanpassingen van het werk was bij 23 (69.7%) patiënten positief, bij 4 patiënten (12.1%) negatief en bij 6 patiënten (18.2%) neutraal (n=33). Bij 30 patiënten (52.6%) van de studiepopulatie was er overleg over de werkomstandigheden en bij 27 patiënten (47.4%) was er geen overleg over de werkomstandigheden (n=57). Indien er overleg was over de werkomstandigheden, overlegden 26 (86.7%) patiënten met de werkgever, 2 (6.7%) patiënten met de behandelende arts, 6 ( 20%) patiënten met de arbeidsgeneesheer, 3 (10%) patiënten met de huisarts, 3 (10%) patiënten met de adviserende geneesheer van de mutualiteit en 1 (3.3%) patiënt overlegde met de psycholoog. Bij de 27 patiënten (47.4%) waarbij er geen overleg was over de werkomstandigheden, werd bij 17 patiënten (62.5%) helemaal niets besproken en bij 2 patiënten (8.3%) werd het werk aangepast zonder medeweten van de patiënt zelf. Verder meldden 7 patiënten (29.2%) dat er geen aanpassingen van het werk mogelijk waren. Bij 23 patiënten (85.2%) waarbij er overleg was over de werkomstandigheden, zijn de nieuwe maatregelen ook in werkelijkheid toegepast (n=27).
25
30 patiënten (52.6%) vonden dat zij bij de diagnose voldoende geïnformeerd waren over de mogelijke ongemakken of beperkingen die ervaren kunnen worden bij de werkhervatting, 21 patiënten (36.8%) waren niet op de hoogte gebracht over deze ongemakken en 6 patiënten (10.5%) vonden dat ze onvoldoende hierover ingelicht waren (n= 57). 37 patiënten (64.9%) kregen voldoende steun van hun werkgever op het moment van de werkhervatting, 11 patiënten (19.3%) waren matig tevreden met de steun die ze kregen en 9 patiënten (15.8%) kregen naar eigen zeggen te weinig / geen steun van hun werkgever (n=57). De meerderheid van de patiënten vond dus dat zij voldoende werd ondersteund door de werkgever. 42 patiënten (73.7%) kregen voldoende steun van hun collega’s op het moment van de werkhervatting, 13 patiënten (22.8%) waren matig tevreden met de steun die ze kregen en 2 patiënten (3.5%) meldden zij helemaal geen steun kregen van hun collega’s (n=57). De steun van collega’s (73.7%) werd in deze studie meer gemeld dan de steun van de werkgever (64.9%). 1 patiënt (1.6%) vond haar algemene gezondheidstoestand op het moment van werkhervatting eerder slecht, 23 patiënten (37.7%) vonden hun gezondheidstoestand matig, tegenover 32 patiënten (52.5%) en 5 patiënten (8.2%) die deze algemene gezondheidstoestand op het respectievelijk goed en zeer goed vonden (n=61). Op het moment dat het werk hervat werd, hadden 8 patiënten (12.9%) geen klachten en 54 patiënten (87.1%) ondervonden wel klachten. (n=62)
Welke klachten de patiënten ondervonden, is weergegeven in onderstaande tabel.
26
Tabel 4 : De klachten op het moment van de werkhervatting (n=54) 1.Vermoeidheid 2.Concentratiestoornissen 3.Warmteopwellingen waardoor slaapstoornissen 4.Angst 4.Moeilijkheden om de lichamelijke veranderingen te accepteren 6.Opgezette arm 6.Andere 8.Pijn 8.Depressieve gevoelens 10.Moeilijkheden om de diagnose van kanker te aanvaarden 10.Misselijkheid 12.Gevoelens van schaamte bij het dragen van (werk-)kledij / prothese
Absolute aantallen 47 23 22 7 7
Relatieve % 87% 42.6% 40.7% 13% 13%
5 5 4 4 3
9.3% 9.3% 7.4% 7.4% 5.6%
3 1
5.6% 1.9%
Van de patiënten die klachten rapporteerden, hebben 34 patiënten (63%) deze klachten nu nog steeds (n=54). Eens het werk hervat was, werden 3 patiënten (4.8%) uit de studiepopulatie opgevolgd door de arbeidsgeneesheer, 4 patiënten (6.5%) door de adviserend geneesheer van de mutualiteit, 18 patiënten (29%) door de huisarts, 44 patiënten (71%) door de gynaecoloog en 15 patiënten (24.2%) door een andere persoon dan de hierboven aangehaalde mogelijkheden ( bijvoorbeeld oncoloog, plastische chirurg). 41 patiënten (74.5 %) vermeldden dat zij bij iemand terecht konden bij eventuele problemen op het werkvlak (n=55). Van de patiënten die bij iemand terecht konden ( kunnen meerdere personen zijn) , konden 5 patiënten ( 12.2%) terecht bij de arbeidsgeneesheer, 3 patiënten (7.3%) bij de adviserend geneesheer van de mutualiteit, 30 patiënten (73.2%) bij de huisarts, 12 patiënten (29.3%) bij de gynaecoloog en 8 patiënten (19.5%) konden bij iemand anders terecht dan bovengenoemde personen ( bijvoorbeeld oncoloog, psycholoog) (n=41).
27
Het aantal mensen dat met de stelling “Het werk is te zwaar geworden, ik kan het niet meer aan” helemaal akkoord tot helemaal niet akkoord was, is te vinden in onderstaande tabel. Tabel 5 : stelling: “Het werk is te zwaar geworden, ik kan het niet meer aan” (n=55) Het werk is te zwaar geworden Helemaal akkoord Akkoord Neutraal Niet akkoord Helemaal niet akkoord
Ja
Relatieve %
Cumulatief %
3 5 8 15 24
5.5% 9.1% 14.5% 27.3% 43.6%
5.5% 14.6% 29.1% 56.4% 100%
8 patiënten (14.6%) vonden dat het werk te zwaar geworden is sinds de ziekte.
Er werd tevens aan de vrouwen gevraagd of zij bij hun terugkeer naar de werkvloer ervaarden dat zij niet meer in de groep pasten (n=54). De antwoorden zijn te vinden in onderstaande tabel. Tabel 6 : stelling: “Ik pas niet meer in de groep” (n=54) Ik pas niet meer in de groep Helemaal akkoord Akkoord Neutraal Niet akkoord Helemaal niet akkoord
Ja
Relatieve %
Cumulatief %
2 0 5 12 35
3.7% 0.0% 9.3% 22.2% 64.8%
3.7% 3.7% 13.0% 35.2% 100%
47 vrouwen (87%) vonden dus dat zij nog goed in de groep pasten na hun terugkeer naar de werkvloer. Het aantal patiënten dat met de stelling “ Ik kan alles beter relativeren sinds de ziekte” helemaal akkoord tot helemaal niet akkoord was, is te vinden in onderstaande tabel. Tabel 7 : stelling : “Ik kan alles beter relativeren sinds de ziekte” (n=57) Alles beter relativeren na ziekte Helemaal akkoord Akkoord Neutraal Niet akkoord Helemaal niet akkoord
Ja
Relatieve %
Cumulatief %
12 27 12 4 2
21.1% 47.3% 21.1% 7.0% 3.5%
21.1% 68.4% 89.5% 96.5% 100%
39 vrouwen (68.5%) vonden dat zij alles beter kunnen relativeren sinds hun ziekte. 28
Ten slotte werd aan de deelnemers gevraagd of zij sinds hun ziekte meer en meer konden genieten van ontspanning. In onderstaande tabel is het antwoord te vinden. Tabel 8 : stelling : “ Ik geniet meer en meer van ontspanning” (n=60) Meer genieten van ontspanning Helemaal akkoord Akkoord Neutraal Niet akkoord Helemaal niet akkoord
Ja
Relatieve %
Cumulatief %
20 24 8 5 3
33.4% 40.0% 13.3% 8.3% 5.0%
33.4% 73.4% 86.7% 95.0% 100%
44 vrouwen (73.3%) genieten duidelijk meer van ontspanning sinds hun ziekte. 13 vrouwen (21%) hebben het werk opnieuw moeten onderbreken na hun hervatting (n=62) en dit gemiddeld na 12.25 maanden. De vroegste onderbreking was reeds na 2 weken. 30% van de patiënten onderbraken hun werk binnen de 2 maanden, 60% binnen de 6 maanden en 80% binnen het jaar. De laatste onderbreking was na 42 maanden terug aan de slag te zijn (n=10). De belangrijkste reden voor deze onderbreking (n=13) was bij 10 vrouwen een medische reden ( 76.9%), bij 4 vrouwen (30.8%) een psychische reden en bij 3 vrouwen (23.1%) een werkgebonden reden. Er werd geen ‘sociale reden’ gerapporteerd als reden waarvoor het werk werd onderbroken. Over het algemeen waren 52 van de deelnemende vrouwen ( 88.1%) tevreden over hun werkhervatting (n=59). De deelnemers aan deze studie konden opmerkingen geven wat er nog zou kunnen verbeteren naar de reïntegratie in het arbeidsmilieu toe. Hieronder volgen een aantal suggesties / opmerkingen door de patiënten ingevuld : “Werkgever zou meer inspanningen moeten doen om aangepaste functie te vinden.” “Meer begrip bij werkgevers dat je niet meer op zelfde niveau kan presteren.” “Blijvende mogelijkheid tot aangepast werkritme ( want nu terug van parttime naar full-time zonder begeleiding).” “Voor mensen die in ploegenstelsel werken , kijken om enkel in dagdiensten te werken (8u17u) en geen wisselende uren.” 29
“Meer deeltijdse werkhervatting. Soepele mogelijkheden om even pauze te nemen als het werk te veel wordt.” “Dat de werkgevers door geloofwaardige personen op de hoogte gebracht worden van de mogelijke problemen na kanker.” “Elke kankerpatiënt zou part-time moeten kunnen werken gedurende minstens 1 jaar. Eenmaal terug aan het werk, is je ziekte vlug vergeten door collega’s en werkgever terwijl je zelf maar 75% van je krachten hebt in vergelijking met vroeger.” “Bij solliciteren word je vaak afgewezen als ze horen dat je ziek bent geweest.” “Een arbeidsgeneesheer zien alvorens te starten.” “Overleg met werkgever voor werkhervatting, misschien ook met arts.” “De collega’s inlichten over de mogelijke ongemakken welke de ziekte meebrengt.” “ Aangepaste werkomstandigheden en uren zijn wel nodig na deze ziekte.” “Gesprek met leidinggevenden op eerste werkdag + meer begrip en respect.”
4.4
Begeleiding van de arbeidsgeneesheer
26 patiënten (44.8%) van de studiepopulatie waren geen enkele keer in contact geweest met de arbeidsgeneesheer, 16 patiënten (27.6%) hadden een eenmalig contact, 7 patiënten (12.1%) hadden twee keer contact, 7 patiënten (12.1%) hadden drie keer contact, 1 patiënt (1.7%) had vier keer contact en 1 patiënt (1.7%) ten slotte had zes keer contact met de arbeidsgeneesheer (n= 58). 28 patiënten (46.7%) waren niet op de hoogte dat zij tijdens hun ziekteverlof een arbeidsgeneesheer konden consulteren met vragen rond hun werkhervatting ( bijvoorbeeld aanpassing van het werk, minder uren werken). 25 patiënten (41.7%) wisten dat de mogelijkheid bestond om een arbeidsgeneesheer te kunnen 30
consulteren, maar zij hebben er geen beroep op gedaan. 7 patiënten (11.7%) wisten dat zij een arbeidsgeneesheer konden consulteren en hebben er effectief een beroep op gedaan. (n= 60) 33 ondervraagde patiënten (55.0%) meldden dat zij voor het werk hervat werd, op controle waren geweest bij de arbeidsgeneesheer, terwijl 27 patiënten (45.0 %) niet op controle waren geweest bij de arbeidsgeneesheer (n= 60). Van de patiënten die contact hadden met de arbeidsgeneesheer, vonden 6 patiënten (18.2%) dit gesprek zinvol ( de patiënt kreeg toen uitleg rond de mogelijkheden die de patiënt had bij het herstarten van het werk) (n= 33). 20 patiënten (60.6%) die contact hadden met een arbeidsgeneesheer, had het gevoel dat er naar hen geluisterd werd en dat de arbeidsgeneesheer begrip toonde voor de situatie van de patiënt (n =33). 9 patiënten (27.3%) vonden het gesprek met de arbeidsgeneesheer zinloos, zij begrepen het nut niet van het onderzoek (n=33). 2 patiënten (6.1%) hadden het gevoel dat de arbeidsgeneesheer niet luisterde, de vragen die de patiënt had zijn niet beantwoord (n=33). Bij 17 patiënten (51.5%) die in contact waren geweest met de arbeidsgeneesheer, heeft die arbeidsgeneesheer gezegd dat de patiënt bij hem/haar terecht kan met vragen rond problemen op het werk als gevolg van de ziekte (n=33). Bij 9 patiënten (28.1%) had de arbeidsgeneesheer gesproken over aanpassingen van het werk ( bijvoorbeeld minder zwaar werk), bij 19 patiënten (58.1%) over de mogelijkheid om deeltijds te werken en bij 8 patiënten (24.2%) werd er niets besproken met de arbeidsgeneesheer (n=27). Bij de vraag of de arbeidsgeneesheer voldoende op de hoogte was van de ziektesituatie van de patiënt, vonden 25 patiënten (65.8%) van wel, 9 patiënten (23.7%) vonden van niet en 4 patiënten (10.5%) vonden het niet nodig dat de arbeidsgeneesheer op de hoogte was van hun ziektesituatie (n=38). 7 vrouwen (18.4%) gaven de voorkeur aan een vrouwelijke arbeidsgeneesheer met betrekking tot hun ziekte, 18 vrouwen (47.4%) hadden geen voorkeur m.b.t. het geslacht van de arbeidsgeneesheer en 13 vrouwen (34.2%) hadden liever geen vrouwelijke arbeidsgeneesheer (n=38). 31
Slechts 1 patiënt (1.6%) wist dat er contact was tussen arbeidsgeneesheer en een andere arts, 8 patiënten (12.9%) wisten niet of er contact was en bij 28 patiënten (45.2%) van de studiepopulatie was er geen contact tussen arbeidsgeneesheer en andere arts. (n= 37) De ondervraagde patiënten konden suggesties geven wat er nog kan verbeteren aan de begeleiding van de arbeidsgeneesheer in het reïntegratieproces. Hieronder enkele suggesties/ opmerkingen die gegeven werden door de ondervraagden: “Beter contact en afstemming tussen arbeidsgeneesheer en werkgever” “Meer communicatie met de desbetreffende dokter.” “Er was geen begeleiding bij mij. Toch geloof ik dat deze persoon een relevante rol kan spelen in het hele proces” “Dat ze de ernst van de behandelingen kunnen inschatten, benchmarken met andere patiënten” “Duidelijkheid omtrent mogelijke bijwerkingen en communicatie van de arbeidsgeneesheer naar de werkgever” “Arbeidsgeneesheer zou zelf moeten contact opnemen met de patiënt, hij weet dat je langdurig ziek was” “Betere dossierkennis, bespreken wat de mogelijkheden zijn bij werkhervatting + mogelijkheden bespreken indien je door stress het werk niet meer aankan.” “Je hebt geen vertrouwensrelatie met deze artsen ; het zijn ook vaak anderen” “Meer verdiepen in de problematiek 'werkhervatting na kanker' en meer empathie tonen” “Maandelijks opvolgen i.p.v. om de 6 maanden” “Meer begrip voor mensen die na 1 jaar al terug aan het werk zijn” “Meer op de hoogte zijn van het medische dossier” 32 patiënten (55.2%) meldden dat het werk minder belangrijk was geworden sinds hun ziekte. Voor 25 patiënten (43.1%) was de ambitie en motivatie voor het werk nog steeds hetzelfde als voor de zieke. Één patiënt meldde een andere arbeidsvreugde en motivatie. (n=58)
32
43 patiënten (70.5%) doet momenteel aan sport met een gemiddelde van twee uur per week (n= 61). Bij de patiënten die niet aan sport doen ( 29.5% van de ondervraagden), werd vermoeidheid / te weinig energie als belangrijkste reden vermeld. Een andere reden die vermeld werd, was te weinig / geen tijd. 4.5
Mogelijke beïnvloedende factoren op de werkhervatting
De aanwezigheid van metastasen bij de diagnose van borstkanker kan gevolgen hebben voor de laattijdigheid van de werkhervatting. Bij dit mogelijke verband wordt een nulhypothese geformuleerd. Deze nulhypothese luidt dat er geen verschil is in de duur tot hervatten tussen patiënten die metastasen hadden versus de patiënten die geen metastasen hadden.
Bovenstaande boxplot doet vermoeden dat aanwezigheid van metastasen een beïnvloedende factor is op de duur tot hervatten. De gemiddelde duur tot hervatten bij patiënten zonder uitzaaiingen was 8.4 maanden. Het minimum was 0 en de maximale duur tot hervatten was in deze groep patiënten 20 maanden. Q1 is 4 maanden, d.w.z. dat 25% van de patiënten zonder uitzaaiingen terug aan het werk waren binnen de 4 maanden na de start van hun ziekteverlof. Q3 bij deze groep patiënten was 12 maanden, dit betekent dat 75% van de patiënten zonder metastasen terug aan het werk waren binnen de 12 maanden (n=50). Bij de patiënten met uitzaaiingen (n=7 ) was de gemiddelde duur tot hervatten 15.64 maanden. De kortste duur tot hervatten was in deze groep patiënten 8.50 maanden, de langste duur was 24 maanden. Q1 was 12 maanden, dit betekent dat 25% van de patiënten terug aan het werk was binnen de 12 maanden na de start van het ziekteverlof. Q3 was 23 maanden, dit betekent dat 75% van de patiënten binnen de 23 maanden terug aan het werk was. Het verschil in gemiddelde duur tot hervatten tussen beide groepen is 7.24 maanden, m.a.w. patiënten met uitzaaiingen hadden het werk gemiddeld 7.24 maanden later hervat. 33
In onderstaande tabel wordt de invloed van de aanwezigheid van metastasen op de duur tot werkhervatting uitgezet. Tabel 9 : Aanwezigheid van metastasen vs duur tot werkhervatting ≤6maanden
>6maanden en ≤12maanden
>12maanden
Totaal
aantal % binnen de ‘uitzaaiingen’
19 38.0%
25 50%
6 12%
50 100%
% binnen ‘duur tot werkhervatting’
100%
89.3%
60.0%
87.7%
aantal % binnen ‘uitzaaiingen’
0 0.0%
3 42.9%
4 57.1%
7 100%
% binnen ‘ duur tot werkhervatting’ Aantal % binnen ‘uitzaaiingen’ % binnen ‘duur tot werkhervatting’
0.0%
10.7%
40.0%
12.3%
19 33.3% 100.0%
28 49.1% 100.0%
10 17.5% 100.0%
57 100.0% 100.0%
Duur tot werkhervatting Uitzaaiingen neen
ja
Totaal
P-waarde = 0.009
Alle 7 patiënten met uitzaaiingen hervatten later dan 6 maanden. Bij 4 van de 7 patiënten (57.1%) met metastasen was de duur tot werkhervatting langer dan 12 maanden. 4 (40%) van de 10 patiënten die later hervatten dan 12 maanden, hadden metastasen. Bij 6 (12%) van de 50 patiënten die geen uitzaaiingen hadden, was het ziekteverlet langer dan 12 maanden. Bij 4 ( 57.1%) van de 7 patiënten die uitzaaiingen hadden, was het ziekteverlet langer dan 12 maanden. De P-waarde toont aan dat er een zeer significant resultaat is bekomen m.a.w. er was een duidelijk verschil in duur tot hervatten bij mensen met uitzaaiingen in vergelijking met mensen die geen uitzaaiingen hadden, namelijk dat mensen met uitzaaiingen het werk later hervatten. De eerder vermelde nulhypothese mag dus verworpen worden. Er is dus een duidelijk verband tussen de aanwezigheid van metastasen en het verlengen van de duur tot werkhervatting. In de literatuur wordt in verschillende studies de invloed van chemotherapie op de duur tot hervatten aangetoond. De bijhorende nulhypothese is hierbij dat er geen verschil is in duur tot hervatten bij patiënten die chemotherapie kregen versus de patiënten die geen chemotherapie kregen. 34
De gemiddelde duur tot werkhervatting bij patiënten die geen chemotherapie kregen (n=22) was 5.44 maanden. De minimale duur tot hervatten was 0, de maximale duur 20 maanden. Q1 was 2.88 maanden, dit betekent dat 25% van de patiënten terug aan het werk waren binnen de 2.88 maanden, Q3 was 7.0 maanden, dit betekent dat 75% van de patiënten terug aan het werk waren binnen de 7 maanden. Bij de patiënten die chemotherapie kregen, was de gemiddelde duur tot hervatten 11.74 maanden. De kortste duur tot hervatten was 0, de langste duur tot hervatten was 24 maanden. 25% van de patiënten was terug aan het werk binnen de 10 maanden en 75% van de patiënten was terug aan het werk binnen de 12 maanden. Het verschil in duur tot hervatten tussen deze 2 patiëntengroepen is 6.3 maanden. Patiënten die chemotherapie kregen, bleven gemiddeld 6.3 maanden langer thuis dan patiënten die geen chemotherapie kregen. In onderstaande tabel wordt de invloed van chemotherapie op de duur tot werkhervatting uitgezet. Tabel 10 : Chemotherapie vs duur tot werkhervatting Duur tot hervatting Chemotherapie neen
ja
totaal
aantal % binnen ‘chemotherapie’ % binnen ‘ duur tot hervatten’ Aantal % binnen ‘chemotherapie’ % binnen ‘duur tot hervatten’ aantal % binnen ‘chemotherapie’ % binnen ‘duur tot hervatten’
≤6maanden
>6maanden en ≤12maanden
>12 maanden
Totaal
16 72.7%
4 18.2%
2 9.1%
22 100%
84.2%
14.3%
20.0%
38.6%
3 8.6%
24 68.6%
8 22.8%
35 100%
15.8%
85.7%
80.0%
61.4%
19 33.3%
28 49.1%
10 17.5%
57 100%
100%
100%
100%
100%
P < 0.001
Van de patiënten die geen chemotherapie kregen (n=22), hervatten 16 patiënten (72.7%) het werk binnen de 6 maanden. 8 ( 22.8%) van de 35 patiënten die chemotherapie hebben gekregen, hervatten later dan 12 maanden en 2 (9.1%) van de 22 patiënten die geen chemotherapie hadden gekregen, hervatten later dan 12 maanden. Er zijn 3 patiënten die chemotherapie kregen en binnen de 6 maanden hervatten. 35
8 (80%) van de 10 patiënten die langer dan 1 jaar thuis waren, hadden chemotherapie als behandeling gekregen. De P-waarde < 0.001 geeft weer dat er een zeer significant resultaat wordt bekomen en dat chemotherapie een duidelijk effect heeft op de duur tot hervatten, namelijk dat chemotherapie de duur tot werkhervatting verlengt. De eerder vermelde nulhypothese mag ook hier verworpen worden. Fysiek belastend werk had in deze studie geen significante gevolgen op de duur tot werkhervatting ( P-waarde = 0.803). Het al dan niet steun krijgen van collegae (P-waarde 0.664 ) of werkgever ( P-waarde 0.628) had ook geen significante invloed op de duur tot hervatten. De patiënten die fysiek belastend werk hadden, vonden aanpassingen van het werk niet méér nodig dan patiënten die geen fysiek belastend werk hadden. Er werd dus geen significante relatie gevonden tussen fysiek belastend werk en nood aan aanpassingen aan het werk (Pwaarde = 0.212 ).
36
De relatie tussen noodzaak tot aanpassing van het werk en de toepassing hiervan, wordt in onderstaande tabel weergegeven (n= 34).
Tabel 11 : noodzaak tot aanpassing van het werk versus toepassing van deze nieuwe maatregelen (n=34) Werden nieuwe maatregelen in werkelijkheid toegepast Noodzaak tot aanpassing Neen
Ja
Totaal
Aantal % in ‘werden nieuwe maatregelen ook in werkelijkheid toegepast’ % in ‘ was er aanpassing nodig’ Aantal % in ‘ werden nieuwe maatregelen ook in werkelijkheid toegepast’ % in ‘ was er aanpassing nodig’ Aantal % in ‘ werden nieuwe maatregelen ook in werkelijkheid toegepast ‘ % in ‘was er aanpassing nodig’
Neen
Ja
onvoldoende
Totaal
1 14.3%
8 30.8%
0 0.0%
9 26.5%
11.1%
88.9%
0.0%
100.0%
6 85.7%
18 69.2%
1 100%
25 73.5%
24.0%
72.0%
4.0%
100.0%
7 100.0%
26 100.0%
1 100.0%
34 100.0%
20.6%
76.5%
2.9%
100.0%
P-waarde = 0.737
Bij 18 (72%) van de 25 patiënten die aanpassing van het werk nodig vonden, werd deze aanpassing ook in werkelijkheid toegepast. Zes (24%) van de 25 patiënten die aanpassingen van het werk nodig vonden bleven op hun honger zitten; bij deze patiënten werden de aanpassingen niet uitgevoerd. Bij 8 (88.9%) van de 9 patiënten die geen aanpassing van het werk nodig vonden, werd er wel een aanpassing uitgevoerd. 8 (30.8%) van de 26 patiënten waarbij er aanpassingen werden uitgevoerd, vonden geen aanpassingen van het werk nodig. 6 ( 85.7% ) van de 7 patiënten waarbij er geen aanpassing van het werk werd uitgevoerd, vonden wel een aanpassing van het werk nodig. Deze relatie is niet significant (P-waarde = 0.737), met andere woorden nieuwe aanpassingen 37
worden niet méér toegepast bij patiënten die aanpassingen van het werk nodig vonden in vergelijking met mensen die geen aanpassingen van het werk nodig vonden. Het krijgen van chemotherapie heeft een weerslag op het lichaam van de vrouw. Soms hebben vrouwen het gevoel dat zij het werk niet meer aankunnen en vinden zij aanpassingen van de werkomstandigheden nodig. In onderstaande tabel wordt weergegeven of vrouwen met chemotherapie meer nood hadden aan aanpassingen van het werk in vergelijking met vrouwen die geen chemotherapie hadden gekregen. Tabel 12 : noodzaak tot aanpassing van het werk versus chemotherapie als behandeling (n=62) Noodzaak tot aanpassing van het werk Chemotherapie Neen
Ja
Totaal
aantal % binnen ‘noodzaak tot aanpassing’ % binnen ‘chemotherapie’ aantal % binnen ‘noodzaak tot aanpassing’ % binnen ‘chemotherapie’ aantal % binnen ‘ noodzaak tot aanpassing’ % binnen ‘chemotherapie’
Ja
Neen
Totaal
11 33.3%
11 37.9%
22 35.5%
50.0%
50.0%
100%
22 66.7%
18 62.1%
40 64.5%
55.0%
45.0%
100%
33 100%
29 100%
62 100%
53.2%
46.8%
100%
P-waarde = 0.793
Van de 40 patiënten die chemotherapie kregen, vonden 22 patiënten (55%) aanpassingen van het werk nodig en 18 (45%) patiënten vonden dit niet nodig. Van de 22 patiënten die geen chemotherapie kregen, vonden 11 (50%) patiënten aanpassingen van het werk nodig. Van de 33 patiënten die aanpassingen van het werk noodzakelijk vonden, hadden 22 (66.7%) patiënten chemotherapie gekregen. Van de 29 patiënten die geen aanpassingen van het werk nodig vonden, hadden 18 (62.1%) patiënten chemotherapie gekregen. De absolute aantallen geven weer dat meer dan de helft van de patiënten die chemotherapie kregen aanpassingen aan het werk nodig vonden, wat toch wel een belangrijk percentage is. Anderzijds pleit de hoge P-waarde tegen een significant verband tussen beide. 38
De invloed van hormonale therapie op de noodzaak tot aanpassingen van het werk, is weergegeven in onderstaande tabel. Tabel 13: Noodzaak tot aanpassing aan het werk versus hormonale therapie Noodzaak tot aanpassing van het werk Hormonale therapie Neen
Ja
Totaal
aantal % binnen ‘noodzaak tot aanpassing’ % binnen ‘hormonale therapie’ aantal % binnen ‘noodzaak tot aanpassing’ % binnen ‘hormonale therapie’ aantal % binnen ‘ noodzaak tot aanpassing’ % binnen ‘hormonale therapie’
Ja
Neen
Totaal
18 54.5%
13 44.8%
31 50%
58.1%
41.9%
100%
15 45.5%
16 55.2%
31 50%
48.4%
51.6%
100%
33 100%
29 100%
62 100%
53.2%
46.8%
100%
P-waarde = 0.306
Van de 31 patiënten die hormonale therapie kregen, vonden er 15 (48.4%) aanpassingen aan het werk nodig en 16 (51.6%) patiënten vonden geen aanpassingen nodig. Van de 31 patiënten die geen hormonale therapie kregen, vonden er 18 (58.1%) aanpassingen van het werk nodig. Van de 33 patiënten die aanpassingen van het werk nodig vonden, kregen er 15 (45.5%) hormonale therapie. Van de 29 patiënten die geen aanpassingen van het werk nodig vonden, kregen er 16 (55.2%) hormonale therapie. De P-waarde pleit tegen een significant resultaat.
De aard van beroep ( zelfstandige, bediende, ambtenaar of arbeider) had geen significante invloed op de duur tot werkhervatting (P-waarde = 0.331). De aanwezigheid van vermoeidheid tijdens de ziekteperiode had geen significante invloed op de duur tot de werkhervatting ( P-waarde = 0.197). De opleiding van de vrouw en de grootte van het bedrijf waarin de patiënten werkten, hadden ook geen significante invloed op de duur tot hervatting (P- waarde = 0.920 en P-waarde = 0.160). De aanwezigheid van depressie had geen significante invloed op de duur tot hervatting ( P39
waarde = 0.150). Radiotherapie had geen significante invloed op de duur tot werkhervatting (P-waarde = 0.972) en ook het krijgen van hormonale therapie had geen significante invloed op de duur tot werkhervatting ( P-waarde = 0.409).
40
5 Discussie
5.1
Beperkingen van de studie
Mogelijke beperkingen van de studie zijn een te korte studieduur en een beperkt aantal deelnemers ( n=62). Er werd in de enquêtes bij ‘beroep’ de antwoordmogelijkheden ‘zelfstandige’ en ‘ambtenaar’ vergeten. Dit werd opgelost door bij de verwerking van de enquêtes naast de antwoordmogelijkheden ‘bediende’ en ‘arbeider’ een derde en een vierde categorie toe te voegen, namelijk ‘zelfstandige’ en ‘ambtenaar’. Bij zelfstandigen is het moeilijk om de werkhervatting te interpreteren, daar zij niet in loondienst zijn bij een werkgever en dus ook niet in contact komen met een arbeidsgeneesheer. Ook een beperking van deze studie is de aanwezigheid van een selectie bias : door de enquêtes enkel uit te delen in het UZ Gent op de afdeling gynaecologie krijg je een selectie van de doelgroep. Beter zou zijn om ook in de perifere ziekenhuizen over heel Vlaanderen deze enquêtes uit te delen. Het gaat hier over een retrospectieve studie; het nadeel hiervan is dat patiënten zich bepaalde zaken minder herinneren ( bijvoorbeeld bij navraag naar de symptomen tijdens de ziekte, zullen patiënten op het moment zelf die symptomen ervaren, maar drie jaar na datum zullen deze symptomen niet/minder herinnerd worden). Op dit vlak zou een cohorte studie beter zijn. Duidelijkere vraagstelling in de enquête zou bij het vervolgen van de studie beter kunnen, bijvoorbeeld bij de vraag ‘wie heeft het eerst gesproken over werkhervatting’ antwoordden veel patiënten meerdere antwoordmogelijkheden. Beter zou zijn om daar bij te schrijven ‘slechts 1 antwoord mogelijk’. Wanneer de patiënten meerdere antwoordmogelijkheden bij deze vraag hadden aangekruist, werd ‘uzelf’ boven alle antwoorden gekozen. Ook bij ‘leeftijd op moment van diagnose’ zijn er veel missings gebeurd. Dit is bij het uitdelen van het 2e deel van de enquêtes gecorrigeerd door lijntjes bij te zetten op de plaats waar de patiënten de leeftijd op moment van diagnose moesten invullen. Bij ‘aantal uren per week’ is er soms verwarring mogelijk; er zijn leerkrachten die slechts 20 uur per week op school zijn, maar bij het beroep leerkracht komt er ook veel thuiswerk kijken. Sommige patiënten antwoordden bij het aantal uren ‘voltijds’, maar voltijds kan zowel 36, 38 als 40 uur, alsmede structurele overuren, uren in bijberoep en thuiswerk inhouden. Aan te raden is bij het vervolgen van de studie het totaal aantal gewerkte uren te ondervragen, 41
inclusief thuiswerk, uren in bijberoep en structurele overuren. Indien een onderzoek uitgevoerd wordt met enquêtes, zijn er veel missende waarden ( de zogenaamde ‘missings’). Hierdoor gaat de power van sommige testen verminderen. Om deze missings te voorkomen zou het beter zijn om een derde de enquêtes te laten afnemen. Het nadeel hiervan is dan weer dat de anonimiteit in het gedrang komt. In het literatuuronderzoek werden artikelen gebruikt uit verschillende Europese landen (bijvoorbeeld Frankrijk, Nederland). Deze landen hebben een ander sociaal verzekeringssysteem dan België zodat het interpreteren van de factoren die een invloed hebben op de duur tot werkhervatting moet genuanceerd worden. Daarom zou het beter zijn om enkel artikelen uit België te gebruiken.
5.2
Resultaten van het onderzoek
Hoeveel procent van de patiënten die borstkanker hadden terugkeerde naar het werk, werd in deze studie niet onderzocht. De inclusievoorwaarden van de studie waren vrouwen die het werk terug hervat hadden zodanig dat de patiënten die het werk niet meer hervatten, niet aan de studie deelnamen. Eens het werk hervat was, werden 3 patiënten (4.8%) uit de studiepopulatie opgevolgd door de arbeidsgeneesheer, 4 patiënten (6.5%) door de adviserend geneesheer van de mutualiteit, 18 patiënten (29%) door de huisarts, 44 patiënten (71%) door de gynaecoloog en 15 patiënten (24.2%) door een andere persoon dan de hierboven aangehaalde mogelijkheden ( bijvoorbeeld oncoloog, plastische chirurg). De gynaecoloog speelt in deze studie een zeer belangrijke rol in het opvolgen van de patiënten na borstkanker. Misschien moet dit resultaat genuanceerd worden daar de studie werd uitgevoerd op de afdeling gynaecologie van het UZ Gent. De aanwezigheid van metastasen had een significante invloed op de duur tot werkhervatting, namelijk een verlenging van deze duur. In deze studie hervatten alle 7 patiënten met uitzaaiingen hun werk later dan 6 maanden. Dit is waarschijnlijk het gevolg omdat patiënten met uitzaaiingen chemotherapie krijgen als behandeling en de duur van deze behandeling ongeveer 6 maanden bedraagt. Chemotherapie had een significante invloed op de duur tot hervatten, namelijk vrouwen die chemotherapie kregen hervatten het werk later. Dit is enerzijds logisch aangezien de totale duur van de behandeling bij vrouwen die chemotherapie krijgen langer is dan vrouwen die geen chemotherapie krijgen ( bij vrouwen die chemotherapie krijgen duurt de behandeling ongeveer 6 maanden, terwijl bij vrouwen die bijvoorbeeld enkel chirurgie met radiotherapie krijgen is de behandelingsduur ongeveer 3 maanden). Het verschil tussen de gemiddelde duur 42
tot werkhervatting bij patiënten met en zonder chemotherapie was in deze studie ruim 6 maanden. Patiënten die chemotherapie kregen, bleven dus ruim 6 maanden langer thuis dan patiënten die geen chemotherapie kregen. Er zijn 3 patiënten die chemotherapie kregen en binnen de 6 maanden het werk hervat hadden; dit moet genuanceerd worden daar de duur van behandeling bij patiënten met chemotherapie minstens 6 maanden bedraagt. Deze patiënten zijn tijdens hun behandeling terug aan de slag gegaan ( hoogstwaarschijnlijk waren dit zelfstandigen). Als conclusie kan men stellen dat patiënten met chemotherapie vanaf het einde van hun behandeling ruim 3 maanden langer thuis bleven dan patiënten die geen chemotherapie hadden gekregen. 33 patiënten (53.2%) vonden aanpassing van het werk nodig bij hun terugkeer naar de werkplek. Het is belangrijk dat de werkgevers op de hoogte zijn dat de professionele terugkeer niet vanzelfsprekend is en dat de mogelijkheid tot eerst deeltijdse hervatting zeer belangrijk is voor de patiënten ( dit kwam ook naar voor bij de ‘redenen tot werkhervatting’; daar staat ‘mogelijkheid tot parttime werken’ in de top 3 aangegeven door de patiënten). Bij 18 (72%) van de 25 patiënten die aanpassingen van het werk nodig vonden, werd deze aanpassing ook in werkelijkheid toegepast. Zes (24%) van de 25 patiënten die aanpassingen van het werk nodig vonden bleven op hun honger zitten; bij deze patiënten werden de aanpassingen niet uitgevoerd. Bij 8 (88.9%) van de 9 mensen die geen aanpassing van het werk nodig vonden, is er wel een aanpassing uitgevoerd ( al dan niet in overleg met de werkgever). Hieruit blijkt dat sommige werkgevers de werkomstandigheden van hun werknemers aanpassen bij de terugkeer naar de werkvloer zonder dat de werknemer dit nodig acht. Dit zou niet mogen, werknemers worden dus soms gediscrimineerd op basis van hun ziekte. 6 ( 85.7% ) van de 7 patiënten waarbij er geen aanpassing van het werk werd uitgevoerd, vonden wel een aanpassing van het werk nodig. Sommige werkgevers hechten dus geen belang aan wat werknemers zelf nodig achten. Van de 40 patiënten die chemotherapie kregen, vonden 22 patiënten (55%) aanpassingen van het werk nodig. Van de 33 patiënten die aanpassingen van het werk noodzakelijk vonden, had de meerderheid ( 22 patiënten ( 66.7%)) chemotherapie gekregen. Anderzijds is de P-waarde P= 0.793, wat niet significant is. Chemotherapie had enerzijds een belangrijk effect op het welbehagen en het vermogen van presteren van de patiënt aangezien 55% van de patiënten aanpassingen van het werk zelf nodig vond, anderzijds vond de andere 45% van de patiënten die chemotherapie kregen, aanpassingen van het werk niet noodzakelijk. Vandaar dat er waarschijnlijk geen significant verband werd gevonden tussen chemotherapie versus de noodzaak van aanpassingen van het werk. De absolute aantallen geven daarentegen weer dat 43
de meerderheid van de patiënten die chemotherapie kreeg aanpassingen van het werk nodig vond, wat belangrijk is voor het besef bij werkgevers dat de terugkeer naar het werk niet altijd zo vlekkeloos verloopt. Van de 33 patiënten die aanpassingen van het werk nodig vonden, kregen er 15 (44.8%) hormonale therapie. Van de 31 patiënten die hormonale therapie kregen, vonden er 15 (48.4%) aanpassingen van het werk nodig. Uit deze studie blijkt dat hormonale therapie absoluut geen invloed heeft op de noodzaak tot aanpassingen van het werk. Een minderheid van de patiënten die hormonale therapie als behandeling kreeg, vond aanpassingen van het werk nodig.
5.3
Resultaten van het onderzoek versus literatuuronderzoek
Chemotherapie had in deze studie een significante invloed op de duur tot hervatten (P < 0.001). Dit is consistent met wat in de literatuur wordt gevonden. ( 14, 25) De aanwezigheid van metastasen was significant geassocieerd met laattijdigheid van werkhervatting (P-waarde = 0.009). In de literatuur wordt ook gevonden dat de duur tot hervatten afhankelijk is van het stadium van de tumor ( en het stadium wordt bepaald door de TNM-classificatie waarbij de M staat voor metastasen). De gemiddelde leeftijd waarop vrouwen te horen kregen dat zij borstkanker hadden (n=36), was 46 jaar. Volgens de site van Stichting Tegen Kanker is de gemiddelde leeftijd op het moment van diagnose 62 jaar. In deze studie was deze gemiddelde leeftijd dus aanzienlijk jonger. Dit is eventueel te verklaren doordat de vrouwen die meededen aan deze studie het werk nog hervat hebben, terwijl vrouwen in de leeftijdscategorie van 55 tot 60 jaar eerder in (vervroegd) pensioen zullen gaan. (7) De steun van collega’s en/of werkgever wordt in verschillende studies naar voor gebracht als een belangrijke factor om het werk te hervatten. ( 17,18,20,25) 42 patiënten (73.7%) kregen volgens deze studie voldoende steun van hun collega’s op het moment van de werkhervatting en 37 patiënten (64.9%) kregen voldoende steun van hun werkgever op het moment van de werkhervatting. De meerderheid van de patiënten ervaarde dus wel steun van de werkgever en/ of collegae op het moment dat het werk hervat werd. In deze studie echter had de steun van collega’s en/of werkgever geen significante invloed op de duur tot hervatten. Wel wordt hier de steun van collegae meer gemeld dan de steun van de werkgever. Of deze steun echt een reden was om het werk te hervatten (zoals in de literatuur wordt vermeld), werd niet onderzocht. Het opleidingsniveau van de patiënten had geen invloed op de duur tot werkhervatting terwijl 44
in de literatuur gevonden wordt dat de opleiding wel een invloed heeft op deze duur, namelijk dat laag opgeleide vrouwen het werk later hervatten. (20, 25) Een reden kan zijn dat in deze studie slechts 1 patiënt een lager onderwijs diploma heeft en 4 patiënten een lager secundair onderwijs diploma. De groep met ‘laag opgeleiden’ is dus klein waardoor het moeilijker is om een significant resultaat aan te tonen. Anderzijds is de P-waarde wel erg hoog (P = 0.920), dus de invloed van de opleiding van de vrouw moet zeker nog verder onderzocht worden in volgende studies. De gemiddelde duur dat de patiënt thuis was in deze studie was 9.3 maanden ( n=57). De mediaan was 10 maanden; dit betekent dat de helft van de patiënten binnen de 10 maanden terug aan het werk was. Na 12 maanden was dit 82.5% en na 18 maanden 94.7%. Een opmerking hierbij is dat hoe langer de patiënt thuis zit, hoe minder waarschijnlijk het wordt dat de patiënte terugkeert naar het werk. (14) In deze studie zijn patiënten die niet terugkeren naar de werkvloer buiten beschouwing gelaten, hier kan dus geen uitspraak over gedaan worden. Boucknight et al. concludeerde dat 12 maanden na de diagnose 82% van de patiënten reeds aan het werk was en na 18 maanden was dit 83%. (20) Er werd in deze studie dus min of meer een gelijkaardig percentage bekomen. Fysiek belastend werk had in deze studie geen significante invloed op de duur tot hervatting. In de literatuur werd dit wel gezien als beïnvloedende factor. (20,25) Logischerwijs zou fysiek belastend werk inderdaad een beïnvloedende factor moeten zijn voor het uitstellen van de werkhervatting. De patiënt zou het werk misschien wel vroeger kunnen hervatten mits aanpassing van het werk. Doch de resultaten van deze studie geven weer dat de patiënten die fysiek belastend werk hadden, aanpassingen van het werk niet méér nodig vonden dan patiënten die geen fysiek belastend werk hadden. Vermoeidheid had ook geen significante invloed op de duur tot hervatten. Dit stemt overeen met de bevindingen van Balak et al. (13) maar is wel incompatibel met de bevindingen van Grunfeld et al. (25) De aanwezigheid van depressie had geen significante invloed op de duur tot hervatting. Dit stemt niet overeen met wat gevonden wordt in de studie van Grunfeld et al. (25) waar laag zelfvertrouwen, vermoeidheid en verminderd concentratievermogen een significante invloed heeft op de duur tot werkhervatting. Het ondergaan van radiotherapie had geen significante invloed op de duur tot werkhervatting. Dit wordt ook gevonden in de studie van Grunfeld et al. (25)
45
In de literatuur wordt gevonden dat de rol van de arbeidsgeneesheer belangrijk kan zijn in het ganse reïntegratieproces. Een prospectieve cohorte studie van Verbeek et al. concludeerde dat het reïntegratieproces duidelijk kan verbeteren indien er een betere communicatie tussen behandelende arts en arbeidsgeneesheer zou zijn. Verder kwam in dezelfde studie aan bod dat de communicatie tussen de behandelende arts en de arbeidsgeneesheer onvoldoende was. De arbeidsgeneesheer dient beter op de hoogte te zijn van de diagnose, de behandeling en de mogelijke bijwerkingen bij de patiënt. (16) In dit onderzoek werd hetzelfde resultaat gevonden : 46.7% van de patiënten was niet op de hoogte dat zij tijdens hun ziekteverlof een arbeidsgeneesheer konden consulteren en slechts 55% van de patiënten consulteerde voor zij het werk hervatten een arbeidsgeneesheer. Van de vrouwen die op consultatie gingen bij de arbeidsgeneesheer, vond 27.3% het gesprek zinloos. Tevens wist de meerderheid van de patiënten niet of er contact was tussen de behandelende arts en de arbeidsgeneesheer. De rol van de arbeidsgeneesheer in de professionele reïntegratie was in deze studie eerder beperkt.
46
6 Conclusie Vroege diagnose bij patiënten met borstkanker en betere behandelingsmogelijkheden van borstkanker hebben de overlevingskansen voor deze patiënten duidelijk verbeterd. Het gemiddeld ziekteverlet was in deze studie 9.3 maanden. De helft van de patiënten was reeds aan het werk na 10 maanden. De drie belangrijkste redenen waarom vrouwen terugkeerden naar de arbeidsmarkt waren terug actief meewerken ( terug regelmaat in het leven), eenzaamheid/ het terug onder de collegae zijn en de mogelijkheid tot parttime werk na een periode van ziekte. Over het algemeen waren 52 (88.1%) vrouwen tevreden over hun werkhervatting. In deze studie werden een aantal belemmerende factoren voor professionele reïntegratie weerhouden. Ten eerste bleek dat borstkankerpatiënten die chemotherapie als behandeling kregen ( al dan niet in combinatie met heelkunde, radiotherapie en/of hormonale therapie), het werk beduidend later hervatten dan patiënten die geen chemotherapie ondergaan hadden. Ten tweede had de aanwezigheid van metastasen bij de diagnose een invloed op de duur tot werkhervatting, namelijk bij patiënten met metastasen was de ziekteduur langer in vergelijking met patiënten zonder metastasen. In deze studie had fysiek belastend werk, vermoeidheid, depressie, het krijgen van radiotherapie of hormonale therapie als behandeling en het opleidingsniveau van de vrouw geen significante invloed op de duur tot werkhervatting. Verder had steun krijgen van collegae en/of werkgever ook geen significante invloed op de duur tot werkhervatting. Wel ervaarden de meerderheid van de patiënten steun van hun werkgever en/of collegae bij de terugkeer naar het arbeidsproces. 33 patiënten (53.2%) vonden aanpassing van het werk nodig bij hun terugkeer naar de werkvloer, waarvan 27 (81.8%) patiënten vonden dat het aantal uren moest verminderen. Het is belangrijk dat de werkgevers hiervan op de hoogte zijn en blijkbaar is de mogelijkheid tot eerst deeltijdse hervatting zeer belangrijk voor patiënten. Subsidies van de overheid of van de ziekenfondsen voor parttime werk voor langer dan 1 jaar na het herstarten van de beroepsactiviteiten, zouden welkom zijn. Verder werd er bij 8 (88.9%) van de 9 patiënten die geen aanpassing van het werk nodig vonden, wel een aanpassing uitgevoerd. Van de 7 patiënten bij wie er geen aanpassing van het werk werd uitgevoerd, vonden er 6 (85.7%) wel een aanpassing van het werk nodig. Hieruit blijkt enerzijds dat sommige werkgevers de werkomstandigheden van hun werknemers aanpassen na ziekte, zonder dat de werknemer dit zelf noodzakelijk acht. Anderzijds hechten 47
sommige werkgevers weinig belang aan de behoeften van hun werknemers; als zij aanpassingen van het werk nodig vinden, worden deze aanpassingen niet altijd uitgevoerd. De meerderheid (66.7%) van de patiënten die aanpassingen van het werk noodzakelijk vond, had chemotherapie als behandeling gekregen. Het krijgen van chemotherapie heeft dus een weerslag op de subjectieve capaciteiten van de patiënt op professioneel niveau. De rol van de arbeidsgeneesheer in de professionele reïntegratie was eerder beperkt : 46.7% van de patiënten was niet op de hoogte dat zij tijdens hun ziekteverlof een arbeidsgeneesheer konden consulteren en slechts 55% van de patiënten consulteerde voor zij het werk hervatten een arbeidsgeneesheer. Tevens wist de meerderheid van de patiënten niet of er contact was tussen de behandelende geneesheer en de arbeidsgeneesheer. Deze 2 conclusies pleiten voor een betere communicatie naar de patiënt toe. Eventueel kan de arbeidsgeneesheer zelf contact opnemen met de patiënt dat er een mogelijkheid bestaat hem te consulteren. Gezien de korte studieduur, het feit dat de studie is uitgevoerd in één universitair centrum en met een beperkt aantal deelnemers, is een verder onderzoek aan te bevelen.
48
7 Referenties 1. D'Herde K. Borstklier en de vrouwelijke borst : uit CURSUS VOORTPLANTING EN SEKSUALITEIT. Universiteit Gent. 2011:46-51. 2. Dhont M. Handboek gynaecologie. Leuven: Acco; 2012. 3. Cheraghi Z, Poorolajal J, Hashem T, Esmailnasab N, Doosti Irani A. Effect of body mass index on breast cancer during premenopausal and postmenopausal periods: a meta-analysis. PloS one. 2012;7(12):e51446 4. Kankerregister. statistieken meest voorkomende kankers per geslacht 2013. Available from: http://www.kankerregister.be/Statistieken; opgehaald op 11 september 2013 5. Vlaamse Overheid mortaliteit versus incidentie 2010 [updated 28/01/201318/10/2013]. Available from http://www.zorg-engezondheid.be/v2_default.aspx?id=23266&terms=mortaliteit+borstkanker ; opgehaald op 11 september 2013 6. Kankerregister. leeftijdsspecifieke incidentiecijfers voor borstkanker. 2014. 7. Stichting tegen kanker. Available from: http://www.kanker.be/borstkanker/oorzaken; opgehaald op 12 februari 2014 8. Nussbaum M, Willard. Genetics in Medicine: Elsevier; 2007. 585 p. 9. Al-Moundhri MS, Al-Ansari A, Al-Mawali K, Al-Bahrani B. BRCA1 gene Molecular Alterations in Omani Breast Cancer Patients. The Gulf journal of oncology. 2013;1(14):45-51. 10. Dorgan JF, Klifa C, Deshmukh S, Egleston BL, Shepherd JA, Kwiterovich PO, Jr., et al. Menstrual and reproductive characteristics and breast density in young women. Cancer causes & control : CCC. 2013;24(11):1973-83. 11. Holmes MD, Murin S, Chen WY, Kroenke CH, Spiegelman D, Colditz GA. Smoking and survival after breast cancer diagnosis. International journal of cancer Journal international du cancer. 2007;120(12):2672-7. 12. Young L, Stevens, Heath. Wheaters's Functional Histology Elsevier; 2006. 13. Balak F, Roelen CA, Koopmans PC, Ten Berge EE, Groothoff JW. Return to work after earlystage breast cancer: a cohort study into the effects of treatment and cancer-related symptoms. Journal of occupational rehabilitation. 2008;18(3):267-72. 14. Roelen CA, Koopmans PC, de Graaf JH, Balak F, Groothoff JW. Sickness absence and return to work rates in women with breast cancer. International archives of occupational and environmental health. 2009;82(4):543-6. 15. Hoving JL, Broekhuizen ML, Frings-Dresen MH. Return to work of breast cancer survivors: a systematic review of intervention studies. BMC cancer. 2009;9:117. 16. Verbeek J, Spelten E, Kammeijer M, Sprangers M. Return to work of cancer survivors: a prospective cohort study into the quality of rehabilitation by occupational physicians. Occupational and environmental medicine. 2003;60(5):352-7. 17. Peugniez C, Fantoni S, Leroyer A, Skrzypczak J, Duprey M, Bonneterre J. Return to work after treatment for breast cancer: single-center experience in a cohort of 273 patients. Annals of oncology : official journal of the European Society for Medical Oncology / ESMO. 2011;21(10):2124-5. 18. Johnsson A, Fornander T, Rutqvist LE, Olsson M. Factors influencing return to work: a narrative study of women treated for breast cancer. European journal of cancer care. 2010;19(3):317-23. 19. Roelen CA, Koopmans PC, Groothoff JW, van der Klink JJ, Bultmann U. Return to work after cancer diagnosed in 2002, 2005 and 2008. Journal of occupational rehabilitation. 2011;21(3):335-41. 20. Bouknight RR, Bradley CJ, Luo Z. Correlates of return to work for breast cancer survivors. Journal of clinical oncology : official journal of the American Society of Clinical Oncology. 2006;24(3):345-53.
49
21. Tiedtke C, de Rijk A, Donceel P, Christiaens MR, de Casterle BD. Survived but feeling vulnerable and insecure: a qualitative study of the mental preparation for RTW after breast cancer treatment. BMC public health. 2012;12:538. 22. Rommel. Werkhervatting na kanker 2007. Available from: http://www.tegenkanker.be/werkhervatting_na_kanker; opgehaald op 19 februari 2014 23. Fantoni SQ, Peugniez C, Duhamel A, Skrzypczak J, Frimat P, Leroyer A. Factors related to return to work by women with breast cancer in northern France. Journal of occupational rehabilitation. 2010;20(1):49-58. 24. EU'REKA2013 Available from: www.uzgent.be ; opgehaald op 5 september 2013 25. Grunfeld EA, Low E, Cooper AF. Cancer survivors' and employers' perceptions of working following cancer treatment. Occupational medicine. 2010;60(8):611-7. 26. ACV infofiche 2013 [18/09/2013]. Available from: https://www.acvonline.be/Sociale_wetgeving/Wegwijzersociale_wetgeving/Wegwijzersocialewetgeving.asp; opgehaald op 10 oktober 2013
50
8 Bijlagen
8.1 Toestemming ethisch comité
I
II
8.2 Vragenlijst Datum van vandaag : …….. / …….. / …………
Socio-demografisch gegevens :
LFT
Leeftijd:
OPL
Opleiding:
NAT
Nationaliteit:
GEZIN
Gezinssituatie:
KIDS
1
Lager onderwijs
2
Lager secundair onderwijs
3
Hoger secundair onderwijs
4
Hoger niet universitair onderwijs
5
Hoger universitair onderwijs
6
Andere:
1
Gehuwd/samenwonend
2
Alleenstaand
0
Neen
1
Ja : hoeveel :
Hebt u kinderen ?
Leeftijd: Aantal
III
meisjes:
Aantal jongens:
Leeftijd:
Werkgegevens : voor de diagnose van kanker.
BEROEP
Beroep voor de diagnose van borstkanker
1
Bediende Welke functie:
2
Arbeider Welke functie:
INSPAN
VERVOER
Ik moet een grote inspanning doen om mij te verplaatsen (vervoer/tijd/afstand)
0
Neen
1
Ja
1
Persoonlijk vervoer
Ik verplaats mij met:
Welk?
IV
2
PERS
Openbaar vervoer
Welk?
Hoeveel personen werken in uw bedrijf of instelling? Heeft uw bedrijf of instelling meer dan één vestiging, duid het aantal werknemers aan van de vestiging waar u werkt
UREN
1
Minder dan 10
2
Van 10 tot 49
3
Van 50 tot 99
4
Van 100 tot 499
5
500 of meer
Hoeveel bezoldigde uren per week presteert u ? uren per week
SCHEMA
Welk werkschema hebt u ?
1
Altijd gedurende de nacht
2
Altijd overdag
3
in een 2 ploegenstelsel (vroege en late)
4
in een 3 ploegenstelsel met volgorde : van nacht naar ochtend naar namiddag
5
in een 3 ploegenstelsel met volgorde : van nacht naar namiddag naar ochtend
6
volgens een ander systeem
Gelieve de onderstaande vraag te quoteren van 1 tot 4 waarbij 1 helemaal niet 2 lichtjes 3 matig
V
4 zeer
Was uw werk voor de diagnose
STRESS
Stresserend
FYS
Fysiek belastend (vb heffen en tillen)?
GEVOEL
ANTEC
Had u voor uw ziekte
1
Voldoening van uw werk?
2
Depressieve gevoelens (waarvoor therapie, ziekteverlof?)
Had u voor uw operatie andere ziektes/aandoeningen waardoor u regelmatig het werk moest onderbreken ?
0
SPORT
1
Ja,zoals:
0
nooit
1
ja, maar niet wekelijks
2
1-2 keer per week
3
3-4 keer per week
4
meer dan 4 keer per week
Sport u?
2. Gegevens over de ziektesituatie :
VI
Wanneer werd de diagnose gesteld ?
… / … / ……
ZIEKVERL OF
Wanneer ben je in ziekteverlof gegaan ?
…/…/ ……
DUUR
Hoe lang ben je in ziekteverlof geweest ?
THUIS
Ik had toch liever blijven werken in plaats van thuis te blijven
DIAGN
UITZ
THERA
0
Neen
1
Ja
…………………………………… …
Werden er uitzaaiingen vastgesteld ?
0
Neen
1
Ja
Welke therapie heb je ondergaan ? (Meerdere mogelijkheden kunnen aangekruist worden)
1
Chemotherapie
2
Bestraling
3
Hormonale therapie
4
Operatie
5
Mastectomie : volledige wegname van borst
6
Mastectomie : gedeeltelijke wegname van borst (borstsparend)
7
Tumorectomie : enkel wegname van de tumor
8
Sentinelklier : poortwachtersklier
VII
BIJWERK
9
Axilla-uitruiming : wegname van klieren uit de oksel
10
Wegname van de borst en onmiddellijke reconstructie
Welke klachten heb je ondervonden gedurende je ziekteperiode ? (Meerdere mogelijkheden kunnen aangekruist worden)
1
Moeilijkheden om diagnose van kanker te aanvaarden
2
Vermoeidheid
3
Opgezette arm
4
Pijn
5
Depressieve gevoelens
6
Angst
7
Haarverlies
8
Misselijkheid
9
Aanvaarding van de lichamelijke verandering, bv borstprothese
10
Andere? Welke?
3. Werk en werkomstandigheden :
INVL
WIE HERVAT
Hadden de bovenvermelde klachten een invloed op de beslissing om het werk te hervatten ?
0
Neen
1
Ja, welke
Wie heeft er u voor het eerst gesproken over werkhervatting ?
VIII
1
Uzelf
2
Uw partner
3
Kinderen
4
Werkgever
5
Huisarts
6
Gynaecoloog
7
Psycholoog
8
Arbeidsgeneesheer
9
Adviserend geneesheer van de mutualiteit
10
REDEN
Anderen zoals:
Wat waren voor u de redenen om het werk te herstarten (meerdere antwoorden mogelijk) Geef de drie voornaamste reden aub : duid het belangrijkste aan met 1, het tweede belangrijkste met 2 en het minder belangrijke met 3
AANPAS
1
Terug actief meewerken, opnieuw regelmaat in het leven, zinnen verzetten
2
Eenzaamheid, terug onder de collega’s zijn
3
Beslissing van de adviserend geneesheer van de mutualiteit
4
Druk van de werkgever, hij/zij wilde absoluut dat ik terug kwam werken
5
Schrik om werk te verliezen
6
Mijn collega’s kunnen de hoge werkdruk niet aan, ik moet gaan helpen
7
Er was aanpassing van mijn werk mogelijk: ander werk of minder zwaar werk
8
Er was mogelijkheid om parttime ipv fulltime te werken
9
Financiële redenen
100
Beslissing van de arbeidsgeneesheer
110
Invloed van partner, familie
Vond u een aanpassing van de werkomstandigheden nodig ?
IX
0
Neen
1
Ja, welke?
2
Minder uren werken : aangepaste aantal uren :
3
Flexibele uren
4
Werkpostaanpassingen
8
WIE AANPAS
minder zwaar werken, minder heffen en tillen, …
6
tijdelijk ander werk binnen de organisatie
7
definitief ander werk binnen de organisatie
ander bedrijf 9
zelfde functie
10
andere functie
Van wie kwam het idee voor de aanpassingen?
1
Uzelf
2
Uw partner
3
Kinderen
4
Werkgeve r
5
Huisarts
6
Gynaecoloog
7
Psycholoog
8
Arbeidsgeneesheer
9
Adviserend geneesheer van de mutualiteit
10
RK WG
5
Anderen zoals:
Wat was de reactie van uw werkgever hierop?
X
OVERLEG
9
INFO
Positief
2
Negatief
3
Neutraal
Is er overleg geweest over de werkomstandigheden ?
1
TOEGEP
1
Ja (meerdere antwoorden mogelijk) 2
Met de werkgever
3
Met de behandelende arts
4
Met de arbeidsgeneesheer
5
Met de huisarts
6
Met de adviserend geneesheer
7
Psycholoog
8
Met anderen
Neen 100
Neen, het werd niet besproken
110
Tijdens mijn ziekteverlof werd mijn werk aangepast, zonder mijn medeweten.
120
Er zijn geen aanpassingen mogelijk
Werden deze nieuwe maatregelen dan ook in werkelijkheid toegepast ?
1
Ja
0
Neen
2
Onvoldoende
Was u voor de diagnose voldoende op de hoogte gebracht van mogelijke ongemakken of beperkingen die u zou kunnen ervaren bij de werkhervatting ?
XI
STEUN WG
1
Ja
0
Neen
2
Onvoldoende
Uw werkgever steunde u op het moment van de werkhervatting: (Slechts één antwoord mogelijk)
1
Wel akkoord
2
Matig akkoord
3
Niet akkoord
STEUN COL Uw collega's steunden u op het moment van de werkhervatting (Slechts één antwoord mogelijk)
TOEST
KLACHT
1
Wel akkoord
2
Matig akkoord
3
Niet akkoord
Hoe schat u uw algemene gezondheidstoestand in op het moment van de werkhervatting
1
Slecht
2
Eerder slecht
3
Matig
4
Goed
5
Zeer goed
Welke lichamelijke klachten had je door de ziekte zelf op het moment dat je het werk hervat hebt ? (Meerdere mogelijkheden kunnen aangekruist worden)
XII
NU
VOLG
1
Geen
2
Vermoeidheid
3
Pijn
4
Misselijkheid
5
Opgezette arm
6
Warmteopwellingen waardoor slaapstoornissen
7
Moeilijkheden om diagnose van kanker te aanvaarden
8
Depressieve gevoelens
9
Angst
100
Concentratiestoornissen
110
Lichamelijke veranderingen, bv haarverlies, pruik, borstprothese
120
Schaamte bij het dragen van (werk-)kledij/prothese (vnl bij omkleden)
130
Andere
Heb je deze klachten momenteel nog ?
0
Neen
1
Ja, welke………………………………………………………………………… ……….
Eens je het werk hervat had, werd je dan opgevolgd door
1
de arbeidsgeneesheer
2
de adviserend geneesheer van de mutualiteit
3
huisarts
4
gynaecoloog
5
andere : door wie ?
XIII
TERECHT
Kon je bij iemand van deze personen terecht bij eventuele problemen op het werkvlak ?
0
Neen
1
Ja, bij wie ?
2
de arbeidsgeneesheer
3
de adviserend geneesheer van de mutualiteit
4
huisarts
5
gynaecoloog
6
andere : door wie ?
Gelieve de vier onderstaande stellingen te quoteren van 1 tot 5 waarbij 1 helemaal niet akkoord 2 niet akkoord 3 neutraal 4 akkoord helemaal 5 akkoord ZWAAR
1) Het werk is te zwaar, ik kan het niet meer aan
GROEP
2) Ik pas niet meer in de groep
RELATIV
3) Ik kan alles beter relativeren
ONTSP
4) Ik geniet meer en meer van ontspanning
ONDERBR
Heb je het werk opnieuw moeten onderbreken ?
STOPRED
0
Neen
1
Ja, na hoeveel tijd?
Wat was de reden hiervoor?
XIV
TEVR
VERBET
1
Medische reden, welke?
2
Psychische reden, welke?
3
Werkgebonden redenen, welke?
4
Sociale redenen, welke?
5
Andere, welke?
Bent u tevreden over uw werkhervatting ?
1
Ja
0
Neen
Wat zou er volgens u kunnen verbeteren naar de reïntegratie in het arbeidsmilieu toe?
4. Begeleiding van de arbeidsgeneesheer ?
CONSULT
Bent u ervan op de hoogte dat u ook tijdens uw ziekteverlof de arbeidsgeneesheer kan consulteren met vragen rond werkhervatting (bv aanpassing van het werk, minder uren werken) ?
0
Neen
1
Ja, maar heb er geen beroep op gedaan
2
Ja en heb er beroep op gedaan
CONTROLE Voordat je het werk hervatte, ben je dan op controle geweest bij de arbeidsgeneesheer ?
XV
GESPREK
0
Neen
1
Ja
Wat vond je van dit gesprek?
1
Zinvol : ik kreeg uitleg rond de mogelijkheden die ik had bij het herstarten van mijn werk.
2
Ik had het gevoel dat er naar mij geluisterd werd en dat hij/zij begrip had voor mijn situatie.
3
Zinloos : ik begreep het nut niet van dit onderzoek.
4
De arbeidsgeneesheer luisterde niet, mijn vragen zijn niet beantwoord.
PROBVRAA G Heeft hij/zij gezegd dat je bij hem/haar terecht kan met vragen rond problemen op het werk, door de ziekte?
1
Ja
0
Neen
Hij/zij heeft me gesproken over:
WERKAAN P
DEELTIJDS
NIETS
Aangepast werk, bv minder zwaar 1
Ja
0
Neen
De mogelijkheid om deeltijds te werken 1
Ja
0
Neen
Er werd niets besproken : 1
Ja
XVI
0
FREQ
Neen
Hoe vaak bent u in contact geweest met de arbeidsgeneesheer ivm uw ziekte ? (aantal maal, indien geen contact gelieve 0 in te vullen)
HOOGTE
VOORKEU R
CONTACT
Was de arbeidsgeneesheer volgens u voldoende op de hoogte van uw ziektesituatie ?
1
Ja
0
Neen
2
Ik vond dit niet nodig
Geeft u de voorkeur aan een vrouwelijke arbeidsgeneesheer met betrekking tot uw ziekte?
1
Ja
0
Neen
2
Geen voorkeur
1
Ja
0
Neen
2
Ik weet het niet
Was er volgens u, voor zover u weet, contact tussen de arbeidsgeneesheer en een andere dokter, bv de gynaecoloog ?
BEGEL
Wat zou er volgens u kunnen verbeteren aan de
XVII
begeleiding van de arbeidsgeneesheer ?
VREUGDE
Is uw arbeidsvreugde, motivatie voor uw werk veranderd na de ziekte ?
Mijn werk is voor mij minder belangrijk geworden, 1 evenwicht gezondheid/werk komt nu op de eerste plaats 2
Neen, de ambitie en motivatie is nog altijd hetzelfde
3
Andere:
Alvast bedankt voor uw gewaardeerde medewerking! Gelieve de volledig ingevulde vragenlijst binnen de 14 dagen in de bijgesloten gefrankeerde omslag terug te sturen.
XVIII
8.3 Informed consent
Informatiebrief voor de deelnemers aan experimenten
1
Titel van de studie:
“Professionele reïntegratie na borstcarcinoom”. 2
Doel van de studie:
Men heeft u gevraagd om deel te nemen aan een studie. De belemmerende of bevorderende factoren voor werkhervatting na de diagnose en behandeling van borstkanker wordt onderzocht. Ook wordt nagaan wat de rol van de arbeidsgeneesheer is in dit proces. 3
Beschrijving van de studie:
Vragenlijsten worden gegeven aan vrouwen die op consultatie komen in de borstkliniek van het UZG en die reeds een behandeling achter te rug hebben voor borstkanker en die het werk al hervat hebben. De vragenlijsten worden gegeven door een behandelende arts of de borstverpleegkundige. Uw toestemming wordt gevraagd door middel van het ondertekenen van een formulier (informed consent). De inzage en verwerking van de gegevens gebeurt enkel door de onderzoekers. De verwachte totale duur van de studie is 4 maanden. Er zullen in totaal een hondertal personen aan deze studie deelnemen. 4
Wat wordt verwacht van de deelnemer?
Voor het welslagen van de studie, is het uitermate belangrijk dat u volledig meewerkt met de onderzoeker en dat u zijn/haar instructies nauwlettend opvolgt. Bovendien moet u onderstaande items respecteren:
5
1.
Werkende populatie op het moment van de diagnose
2.
Werkzaam zijn in België
3.
Leeftijd : < 60 jaar
4.
Primaire tumor (geen andere tumoren, geen recidief van borstCA)
5.
Vrouwen
6.
Mensen die het werk al hervat hebben
Deelname en beëindiging:
De deelname aan deze studie vindt plaats op vrijwillige basis. Deelname aan deze studie brengt voor u geen onmiddellijk therapeutisch voordeel. Uw deelname in de studie kan helpen om in de toekomst patiënten beter te kunnen helpen.
XIX
U kan weigeren om deel te nemen aan de studie, en u kunt zich op elk ogenblik terugtrekken uit de studie zonder dat u hiervoor een reden moet opgeven en zonder dat dit op enigerlei wijze een invloed zal hebben op uw verdere relatie en/of behandeling met de onderzoeker of de behandelende arts. Uw deelname aan deze studie zal worden beëindigd als de onderzoeker meent dat dit in uw belang is. U kunt ook voortijdig uit de studie worden teruggetrokken als u de in deze informatiebrief beschreven procedures niet goed opvolgt of u de beschreven items niet respecteert. Als u deelneemt, wordt u gevraagd het toestemmingsformulier te tekenen. Wij vragen ook uw toestemming tot inzage van het medisch dossier indien er voor ons onduidelijkheden zijn, bv over de exacte behandeling.
6
Procedures:
6.1
Procedures:
U zal een vragenlijst ontvangen om in te vullen. Het invullen van de vragenlijst duurt een twintigtal minuten. Wij vragen u ook deze ingevulde vragenlijst terug te sturen in de gefrankeerde enveloppe. 6.2
Studieverloop:
-
Vragenlijsten zullen overhandigd worden aan de deelneemster
-
De ontvangen vragenlijsten zullen anoniem verwerkt worden
Indien er voor ons als onderzoekers onduidelijkheden zijn over de medische gegevens zouden wij graag beroep doen op het medische dossier.
7
Risico’s en voordelen:
Deze studie zal ons leren waar wij als arbeidsgeneesheer in de toekomst beter moeten opletten om de werkhervatting zo goed mogelijk te laten verlopen. Voor uzelf verwachten wij niet echt een voordeel door deze studie. Het doel is om de reïntegratie in het arbeidsmilieu voor lotgenoten in de toekomst beter te kunnen begeleiden. U hebt het recht op elk ogenblik vragen te stellen over de mogelijke en/of gekende risico’s, nadelen van deze studie. Als er in het verloop van de studie gegevens aan het licht komen die een invloed zouden kunnen hebben op uw bereidheid om te blijven deelnemen aan deze studie, zult u daarvan op de hoogte worden gebracht. Mocht u door uw deelname toch enig nadeel ondervinden, zal u een gepaste behandeling krijgen. Deze studie werd goedgekeurd door een onafhankelijke Commissie voor Medische Ethiek verbonden aan het UZ Gent en wordt uitgevoerd volgens de richtlijnen voor de goede klinische praktijk (ICH/GCP) en de verklaring van Helsinki opgesteld ter bescherming van mensen deelnemend aan klinische studies. In geen geval dient u de goedkeuring door de Commissie voor Medische Ethiek te beschouwen als een aanzet tot deelname aan deze studie.
8
Kosten:
Uw deelname aan deze studie brengt geen extra kosten mee voor U.
XX
9
Vertrouwelijkheid:
In overeenstemming met de Belgische wet van 8 december 1992 en de Belgische wet van 22 augustus 2002, zal u persoonlijke levenssfeer worden gerespecteerd en zal u toegang krijgen tot de verzamelde gegevens. Elk onjuist gegeven kan op uw verzoek verbeterd worden. Vertegenwoordigers van de opdrachtgever, auditoren, de Commissie voor Medische Ethiek en de bevoegde overheden hebben rechtstreeks toegang tot Uw medische dossiers om de procedures van de studie en/of de gegevens te controleren, zonder de vertrouwelijkheid te schenden. Dit kan enkel binnen de grenzen die door de betreffende wetten zijn toegestaan. Door het toestemmingsformulier, na voorafgaande uitleg, te ondertekenen stemt U in met deze toegang. Als u akkoord gaat om aan deze studie deel te nemen, zullen uw persoonlijke en klinische gegevens tijdens deze studie worden verzameld. Verslagen waarin U wordt geïdentificeerd, zullen niet openlijk beschikbaar zijn. Als de resultaten van de studie worden gepubliceerd, zal uw identiteit vertrouwelijke informatie blijven.
10
Letsels ten gevolge van deelname aan de studie:
De onderzoeker voorziet in een vergoeding en/of medische behandeling in het geval van schade en/of letsel tengevolge van deelname aan de studie. Voor dit doeleinde is een verzekering afgesloten met foutloze aansprakelijkheid conform de wet inzake experimenten op de menselijke persoon van 7 mei 2004. Op dat ogenblik kunnen uw gegevens doorgegeven worden aan de verzekeraar.
11
Contactpersoon:
Als er letsel optreedt tengevolge van de studie, of als U aanvullende informatie wenst over de studie of over uw rechten en plichten, kunt U in de loop van de studie op elk ogenblik contact opnemen met:
Secretariaat borstkliniek UZG : 09/332 37 83
Toestemmingsformulier
Ik, _________________________________________ heb het document “Informatiebrief voor de deelnemers aan experimenten” pagina 1 tot en met 3 gelezen en er een kopij van gekregen. Ik stem in met de inhoud van het document en stem ook in deel te nemen aan de studie.
Ik heb een kopij gekregen van dit ondertekende en gedateerde formulier voor “Toestemmingsformulier”. Ik heb uitleg gekregen over de aard, het doel, de duur, en de te voorziene effecten van de studie en over wat men van mij verwacht. Ik heb uitleg gekregen over de mogelijke risico’s en voordelen van de studie. Men heeft me de gelegenheid en voldoende tijd gegeven om vragen te stellen over de studie, en ik heb op al mijn vragen een bevredigend antwoord gekregen, ook op medische vragen.
XXI
Ik stem ermee in om volledig samen te werken met de toeziende onderzoeker/arts. Ik zal hem/haar op de hoogte brengen als ik onverwachte of ongebruikelijke symptomen ervaar.
Men heeft mij ingelicht over het bestaan van een verzekeringspolis in geval er letsel zou ontstaan dat aan de studieprocedures is toe te schrijven. Ik ben me ervan bewust dat deze studie werd goedgekeurd door een onafhankelijke Commissie voor Medische Ethiek verbonden aan het UZ Gent en dat deze studie zal uitgevoerd worden volgens de richtlijnen voor de goede klinische praktijk (ICH/GCP) en de verklaring van Helsinki, opgesteld ter bescherming van mensen deelnemend aan experimenten. Deze goedkeuring was in geen geval de aanzet om te beslissen om deel te nemen aan deze studie. Ik mag me op elk ogenblik uit de studie terugtrekken zonder een reden voor deze beslissing op te geven en zonder dat dit op enigerlei wijze een invloed zal hebben op mijn verdere relatie met de onderzoeker/arts. Men heeft mij ingelicht dat zowel persoonlijke gegevens als gegevens aangaande mijn gezondheid, ras en seksuele leven worden verwerkt en bewaard gedurende minstens 30 jaar. Ik stem hiermee in en ben op de hoogte dat ik recht heb op toegang en verbetering van deze gegevens. Aangezien deze gegevens verwerkt worden in het kader van medisch-wetenschappelijke doeleinden, begrijp ik dat de toegang tot mijn gegevens kan uitgesteld worden tot na beëindiging van het onderzoek. Indien ik toegang wil tot mijn gegevens, zal ik mij richten tot de toeziende onderzoeker/arts die verantwoordelijk is voor de verwerking. Ik begrijp dat auditors, vertegenwoordigers van de opdrachtgever, de Commissie voor Medische Ethiek of bevoegde overheden, mijn gegevens mogelijk willen inspecteren om de verzamelde informatie te controleren. Door dit document te ondertekenen, geef ik toestemming voor deze controle. Bovendien ben ik op de hoogte dat bepaalde gegevens doorgegeven worden aan de opdrachtgever. Ik geef hiervoor mijn toestemming, zelfs indien dit betekent dat mijn gegevens doorgegeven worden aan een land buiten de Europese Unie. Ten alle tijden zal mijn privacy gerespecteerd worden.
Ik ben bereid op vrijwillige basis deel te nemen aan deze studie.
Naam van de vrijwilliger:
_________________________________________
Datum:
_________________________________________
Handtekening:
Ik bevestig dat ik de aard, het doel, en de te voorziene effecten van de studie heb uitgelegd aan de bovenvermelde vrijwilliger. De vrijwilliger stemde toe om deel te nemen door zijn/haar persoonlijk gedateerde handtekening te plaatsen.
XXII
Naam van de persoon die voorafgaande uitleg heeft gegeven:
_________________________________________
Datum:
_________________________________________
Handtekening:
XXIII
