Belevingsgerichte Professionaliteit voor mensen met een verstandelijke beperking die ouder worden Begeleidersconferentie Ouderen Vilans, 27 november 2014
Cora van der Kooij
Rode draad: 1.
Mijn ontdekkingsreis
2.
Wat is belevingsgerichte zorg
3.
Wanneer zien medewerkers iemand echt verouderen
4.
Hoe beleven mensen met een verst.beperking het ouder worden
5.
Behoeften van mensen met een verstandelijke beperking in deze levensfase
6.
Gedrag: stress en coping of dementie?
7.
Competenties van begeleiders
8.
Afronding
1. Mijn ontdekkingsreis
• Overeenkomst met de gewone ouderenzorg, dwz met verpleeghuiszorg
• Het referentiekader wordt gezocht in de zorg voor mensen met dementie
Praktijkervaringen • Tempo lag veel lager dan in verpleeghuiszorg • Focus op ontwikkeling en op stabiliseren, moeite met aanvaarden van achteruitgang • Tevreden ouderen die lang niet allemaal dement waren • Het leren van begeleiders
Ontdekkingen tijdens periode van research • Geen focus op problemen maar op kwaliteit van leven • Levensgeschiedenis heeft andere mijlpalen • Beleven van ouder worden zal per generatie verschillen • Dementie (te) snel verklaringsgrond voor gedrag
Perspectiefverandering:
• Deze ouderenzorg is heel anders dan ‘gewone’ ouderenzorg (verpleeghuiszorg) • Ze is meer te vergelijken met de ondersteuning van ‘gewone’ ouderen die zelfstandig leven
• Het gaat dus om iets normaals, namelijk ouder worden • bij een groep die weliswaar lange tijd beschermd of begeleid heeft gewoond • maar binnen die condities (met hulp) zijn leven op de rails had
2. Wat is belevingsgerichte zorg?
2. Belevingsgericht begeleiden • Belevingsgericht begeleiden is dat deel van de begeleiding dat te maken heeft met de kwaliteit waarmee men iemands persoonlijkheid recht doet in de situatie of levensfase waarin die ander zich op dat moment bevindt.
Belevingsgerichte zorg heeft twéé dimensies: • de ene dimensie is de bereidheid zich te verplaatsen in de belevingswereld van de mens die van anderen afhankelijk is (zoals de oudere mens met een verstandelijke beperking); • de andere dimensie is het streven om het mensen die van anderen afhankelijk zijn mogelijk te maken zoveel als het kan te beleven,liefst beleven dat tot een gevoel van welbevinden leidt.
BELEVINGSGERICHT NIET EXCLUSIEF VOOR DE OUDERE:
• Gericht op ontwikkeling
het maximaal haalbare STIMULANS
gericht op aanpassing aanvaarden van verlies PROTHESE
BELEVINGSGERICHTE HOUDING ALS BASIS
3. Wanneer zien medewerkers iemand echt verouderen?
3. De medewerkers zien iemand echt verouderen: • bij waarneembare verschijnselen van lichamelijke ouderdom • het tempo en de kwaliteit van de zelfredzaamheid gaan dalen • de bewoner/cliënt krijgt behoefte aan rustiger leefwijze
Lichamelijke verschijnselen: • • • • • •
Uiterlijk Minder ambulant Dikker worden en overgewicht Incontinentie Minder zien/horen Afname fijne motoriek: ritsen, knopen, morsen en knoeien, niet meer kunnen haken, breien, enzovoort
4. Hoe beleven mensen met een verst. beperking het ouder worden?
De levensfase van het verouderen: • Bij mensen met een VB niet aan leeftijd gebonden • Manifesteert zich in veranderend gedrag en veranderende behoefte aan begeleiding en verzorging • Deze verandering gaat heel geleidelijk • De verst. beperking belemmert het vermogen om te begrijpen wat er gebeurt en er over na te denken • en kan daarom bij de persoon in kwestie tot onzekerheid leiden (stress)
Beleven op oudere leeftijd • Onzekerheid bij zelfredzaamheid en ADL, behoefte aan zelfstandigheid • Trots op bereikte leeftijd (bij AOW, VUT, pensioen etc), behoefte aan privileges die daarbij horen • Blij om niet meer zo hard te hoeven werken maar wel behoefte aan andere zinvolle dagbesteding • Spijt om achteruitgang mobiliteit en uitgaansmogelijkheden,
Levenservaring • Het is te makkelijk om ouder mensen met een verst. beperking nog altijd te beschouwen als iemand met een bepaalde sociaal emotionele leeftijd • Gedurende de levensloop ontwikkelen ook mensen met een VB geïntegreerde ervaring en daarmee intelligentie of in elk geval de mogelijkheid op basis van intuïtieve inzichten en ervaringen te reageren en te handelen.
5. Behoeften van deze bewoners/cliënten op oudere leeftijd
Behoeften van ouderen met een verstandelijke beperking: •
Behoefte aan overeind houden van het zelfbeeld, behoefte aan zelf kiezen en bepalen
•
Gezondheid (een rekkelijk begrip)
•
Ondersteuning bij de dagelijkse zelfzorg
•
Een eigen kamer of appartement, kunnen kiezen tussen alleen zijn en samen zijn
•
Plezier en zelf gekozen zinvolle bezigheden (iets betekenen voor anderen)
•
Naar buiten gaan
•
Regelmatig contact met familie en belangrijke vrienden
Duidelijk werd ook: • Hoe belangrijk familie is
• Dat mensen met een beperking zich altijd anders hebben gevoeld • De zorgen en de betrokkenheid van de familie • De soms moeizame positie van familie
Mijn zus, broer, nichtje en mijn moeder, ik sta daar naast mijn moeder.
Samenvattend kwaliteit van leven: • Beleving van het ouder worden is anders door gebrek aan ‘mijlpalen’
• Activiteiten worden het liefst zoveel mogelijk in stand gehouden. Bij voorkeur een afwisselende en zinvolle dagbesteding • De oudere heeft een klein sociaal netwerk en vriendschap met ‘normale’ mensen komt weinig voor • Samenwerking tussen familie en begeleiding is van belang voor een optimale zorgverlening
6. Gedrag: stress en coping of dementie?
Ouder worden en stress • Als iets wat vertrouwd is opeens verandert leidt dat tot een onveilige situatie en daarmee tot stress • Ouder worden betekent veranderen, meer moeite met handelingen en situaties, met tempo • De gevolgen van het ouder worden roepen daardoor een gevoel van onveiligheid op
Stress bij ouder wordende mensen met een verst. beperking • • • •
‘Vergeetachtigheid’ Geïrriteerd zijn door frustratie Afwijzen van hulp bij ADL Piekeren (bijv. omdat iemand iets niet begrijpt) • Verdriet over verlies ouders of werk
Gedragsstrategieën Gedragsstrategie Houding naar buiten
Open
Gesloten
Mastery (ik ben sterker)
Retreat (ontlopen, vermijden)
Ik vind het moeilijk Ik heb hulp nodig Briefjes ophangen Agenda/Picto’s
Ik ga er niet heen omdat… Dat kan ik niet Dat wil ik niet Dat weet ik niet
Verbergen Koppig, ontkennend Doen alsof Iets verzinnen Manipuleren/beschuldigen
Je mond houden, zwijgen Zich terugtrekken Apathie Organ recital Martelaar/slachtoffer
Dementie • Dementie komt op kousevoeten • Als de dementie doorzet is er sprake van een psychische aardbeving •
(Uitspraken van Pieter Jongerius)
Gedrag dat dementie doet vermoeden: • • • • • • • • •
Moeheid Interesseverlies Emotionele labiliteit Het gedrag verandert, de bewoner wordt ‘lastig’ en humeurig, dwars Het lijkt of de bewoner ‘het’ er om doet Passiviteit Duidelijke achteruitgang zelfredzaamheid Toename incontinentie Achteruitgang in lopen
7. Competenties van begeleiders
• Zoekrichting
• Contactmomenten
Uit het competentieprofiel Ouderen: •
Het verouderingsproces voltrekt zich bij elke cliënt op een andere wijze en vaak in een eigen tempo
•
De begeleider zal een balans moeten vinden tussen activiteit en passiviteit, tussen draagkracht en draaglast, maar te weinig prikkels is even slecht als te veel
•
Bij oudere cliënten met een vb is het sociale netwerk vaak klein
•
Voor begeleiders is kennis van het verleden onontbeerlijk
•
Ouderen met een vb gaan elk op een eigen manier om met dood en sterven, afhankelijk van hun ontwikkelingsniveau en hun levenservaring
Doelen belevingsgerichte ouderenzorg voor mensen met een VB: • Eigenwaarde: zinvolle bezigheden behoud zelfbeeld acceptatie van en begeleiding bij verliezen • Geborgenheid: emotionele ankers bij medebewoners, medewerkers en familie integratie van belevingswerelden dagbesteding in het GVT/de woonplek
Zoekrichting in de begeleiding van ouderen met een vb: • Voorbeelden van stress en gedrag dat als copingstrategie kan worden begrepen • Hoe kunnen begeleiders ‘prothetisch’ zijn, dus hun eigen vermogen tot reflecteren gebruiken om nieuwe veiligheid te creëren • Voorbeelden van gedrag dat wel anders is maar geen dementie als oorzaak heeft
• Momenten van mooi contact als basis voor begeleiding door het team
Wat is contact • Wisselwerking waarbij men zich door elkaar geraakt voelt • Wisselwerking waarbij men zich door elkaar gezien en gewaardeerd voelt • Wisselwerking waarbij men zich door elkaar serieus genomen voelt • Wisselwerking die door beiden positief gewaardeerd wordt en die daardoor een bouwsteen wordt voor een relatie
Uitdagingen voor begeleiders (competenties) • Het opbouwen en onderhouden van een relatie met de oudere met een VB en pro-actief optreden • Het ontwikkelen van flexibiliteit: aanpassing aan het dagen levensritme van de oudere • Aanvaarden van het proces van ouder worden en de daarmee samenhangende veranderende behoeften (andere doelstellingen) • Een goede relatie met de familie opbouwen • Op tijd beslissen als er overplaatsing nodig is naar een andere zorgvoorziening (je blijft wel professional) • Bewustzijn van de emotionele en relationele aspecten van het werk
Het allerbelangrijkst: • Tijd om waarnemingen en ervaringen uit te wisselen (positieve contactmomenten) • Tijd voor bewonerbespreking (bewonerberaad) • Een goed coördinatiesysteem
6. Afronding • Inhoud van mijn boek • Didaktische opzet: veel praktijkopgaven
• Elf portretten van ouderen • Begrippenlijst • Methodische instrumenten op aanvraag (www.feelingforcare.eu)
• Meer journalistiek en didaktisch dan wetenschappelijk •
35 Euro
