Beleidsplan Projectvereniging Erfgoed Haspengouw

Beleidsplan Projectvereniging Erfgoed Haspengouw 2012-2014

Bilzen, Borgloon, Gingelom, Hoeselt, Heers, Nieuwerkerken, Riemst, Sint-Truiden, Tongeren en Voeren

1

Inhoudstafel

1 Voorwoord en inleiding

4

2 Trajectbeschrijving

5

2.1 Inhoudelijk traject 2.1.1 Het erfgoedveld 2.1.2 De gemeenten 2.1.2.1 Ronde van Haspengouw 2.1.2.2 Cultuur(beleids)coördinatoren 2.1.3 Werkgroepen 2.1.3.1 Klankbordgroep 2.1.3.2 Planningsgroep 2.1.3.3 Stakeholdersbevraging 2.1.3.4 Kerngroep 2.2 Juridisch-administratief traject 2.3 Structuur projectvereniging Erfgoed Haspengouw

3 Situatieschets met kritische analyse 3.1 Regelgeving 3.1.1 Cultureel-erfgoeddecreet 3.1.2 Decreet intergemeentelijke samenwerking 3.1.3 Decreet lokaal cultuurbeleid 3.1.4 Gemeentedecreet 3.1.5 Decreet bestuurlijk administratieve archiefwerking 3.1.6 Conclusie 3.2 Maatschappelijke tendensen 3.2.1 Sneller, meer en beter 3.2.2 Trager, authentieker en bewuster 3.2.3 Demografische ontwikkelingen 3.2.4 Consequenties voor de cultureel-erfgoedsector 3.3 Cultuurbeleidsplannen van deelnemende gemeenten 3.3.1 Stad Bilzen, cultuurbeleidsplan 2008-2013 3.3.2 Stad Borgloon, cultuurbeleidsplan 2008-2013 3.3.3 Gemeente Hoeselt, cultuurbeleidsplan 2008-2013 3.3.4 Gemeente Nieuwerkerken, cultuurbeleidsplan 2008-2013 3.3.5 Stad Sint-Truiden, cultuurbeleidsplan 2008-2013 3.3.6 Stad Tongeren, cultuurbeleidsplan 2008-2013 3.3.7 Conclusie 3.4 Historiek van bestaande cultureel-erfgoedconvenanten in Haspengouw 3.4.1 Tongeren 3.4.1.1 Organisatie en structuur 3.4.1.2 Financiële middelen 3.4.1.3 Overzicht werking 3.4.2 Sint-Truiden 3.4.2.1 Organisatie en structuur 3.4.2.2 Financiële middelen 3.4.2.3 Overzicht werking 3.4.3 Conclusie, van twee naar meer

5 5 5 5 6 6 6 6 7 7 8 8

9 9 9 9 9 10 10 10 11 11 11 12 12 13 13 13 13 14 14 14 14 15 15 15 15 16 18 18 18 18 21

2

3.5 Een blik op de regio 3.5.1 Kenmerken 3.5.1.1 Haspengouw in vogelperspectief 3.5.1.2 Haspengouw in cijfers 3.5.1.3 Dienstverlening 3.5.1.4 ‘Regional brandin’g via cultuur en toerisme 3.5.2 Historiek 3.5.3 Conclusie 3.6 Erfgoed en erfgoedveld in de regio 3.6.1 Erfgoed in de regio 3.6.1.1 Wonen en werken 3.6.1.2 Kleinschalige huisnijverheid 3.6.1.3 Onrust en oorlog 3.6.1.4 Godsvrucht en devotie 3.6.1.5 Volkscultuur en tradities 3.6.2 Erfgoedveld in de regio 3.6.2.1 Actoren -Musea en archiefinstellingen -Geschiedkundige en heemkundige kringen -Kerkfabrieken -Volkskundige verenigingen en dialectverenigingen -Andere erfgoedactoren en erfgoedgemeenschappen -Gemeentelijke diensten 3.6.2.2 Andere stakeholders -Stakeholdersbevraging -Doelstellingen, wensen en verwachtingen stakeholders 3.6.2.3 Ondersteuningsbeleid 3.6.3 Conclusie

22 22 22 23 23 24 24 26 27 27 27 28 28 28 29 29 29 30 34 37 37 38 41 48 48 50 53 56

4 SWOT-analyse 4.1 Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen, SWOT-matrix 4.2 Prioriteiten van beleidsdomeinen

58 58 60

5 Missie en visie 5.1 Missie van Projectvereniging Erfgoed Haspengouw 5.2 Visie van Projectvereniging Erfgoed Haspengouw

64 64 64

6 Doelstellingen

66

7 Meerjarenplanning en meerjarenbegroting (bijlage 2) 7.1 Meerjarenplanning 7.2 Meerjarenbegroting

68 68 70

8 Implementatie

71

9 Bijlagen 9.1 Statuten projectvereniging 9.2 Gemeenteraadsbeslissingen 9.3 Samenstelling raad van bestuur 9.4 SWOT-analyse 9.5 Verslag stakeholdersvergadering

72

3

1 VOORWOORD en INLEIDING

In Erfgoed Haspengouw engageren zich momenteel tien Zuid-Limburgse gemeenten voor een wervend regionaal erfgoedbeleid. Deze plattelandstreek, gelegen tussen Hasselt, Luik, Maastricht en Tienen, telt ongeveer 100 dorpen en 3 middelgrote stedelijke kernen nl. Bilzen, Sint-Truiden en Tongeren. Andere deelnemende gemeenten zijn Borgloon, Gingelom, Heers, Hoeselt, Nieuwerkerken, Riemst, Voeren. Zoals het landschap zijn ook het gemeenschapsleven en het bestuur gekenmerkt door kleinschaligheid. Voor een hedendaags erfgoedbeleid een grensoverschrijdende samenwerking. Zuid-Limburg kent meer dan 2000 jaar agrarische en maatschappelijke ontwikkelingen. Doorheen deze boeiende cultuurgeschiedenis werd een veelheid van waardevolle en betekenisgevende documenten, objecten, tradities overgeleverd. Soms leidde maatschappelijke stilstand tot behoud van cultuurpatrimonium dat in andere, snel vernieuwende streken verloren ging. Het cultureel erfgoed in Zuid-Limburg is zeer verscheiden en breed verspreid, niet alleen in de streek zelf, maar ook elders in musea en (rijks)archieven. Reeds generaties dragen lokale en regionale erfgoedbehartigers zorg voor hun historische omgeving, zowel voor het roerend en immaterieel erfgoed als voor het onroerend en het landschappelijke patrimonium. Tegenwoordig is cultureel erfgoed een gezamenlijke opdracht van het overheidsbestuur en van erfgoedgemeenschappen. In het hedendaags erfgoedbeleid zijn voluntarisering én professionalisering, beleidsmanagement én projectwerking aan de orde van de dag. Door de lopende cultureel-erfgoedconvanten worden tot 2012 alleen het erfgoedbeleid van Sint-Truiden en Tongeren door de Vlaamse Gemeenschap ondersteund. Reeds enkele jaren kent de erfgoedwerking van beide steden een ruimere uitstraling in de omliggende gemeenten. Door deze dynamiek ontstond in 2009 het verlangen naar een structurele erfgoedwerking voor geheel Zuid-Limburg. Om het gemeentelijke en regionale erfgoedbeleid te versterken, heeft de nieuwe projectvereniging Erfgoed Haspengouw in overleg met politici, ambtenaren, vrijwilligers en andere stakeholders een globale erfgoedvisie en een beleidsplan voor de startfase 2012-2014 opgemaakt. Dankzij dit intensief proces is de vereniging niet louter een formeel orgaan maar een levende erfgoedgemeenschap. Erfgoed Haspengouw wil middels een intergemeentelijke samenwerking een duurzaam, professioneel en publieksgericht erfgoedbeleid uitbouwen, dat tot in de kleinste dorpen zichtbaar is. Het is de ambitie van Erfgoed Haspengouw bij te dragen tot welzijn en welvaart van de streek. Het beleidsplan is in 9 hoofdstukken onderverdeeld. Het samenwerkingsproces van inventarisatie, analyse, overleg en besluitvorming wordt in het hoofdstuk trajectbeschrijving toegelicht. Hoofdstuk 3 bevat de situatieschets met de kritische analyse van de regelgeving, de cultuurbeleidsplannen van de deelnemende gemeenten, de historiek van de cultureel-erfgoedconvenanten in Sint-Truiden en Tongeren. Tevens worden de regio, het erfgoed en het erfgoedveld kritisch benaderd. Deze brede inventarisatie werd door de planningsgroep samengevat in een SWOT-matrix en een prioriteitenlijst. Dit leidde tot een concrete missie en visie, de strategische en operationele doelstellingen, de meerjarenplanning met begroting.

Serge Voncken secretaris

Maike Meijers ondervoorzitter

Els Sneijers voorzitter

4

2 TRAJECTBESCHRIJVING Erfgoedcellen Sint-Truiden en Tongeren namen het voortouw in de opmaak van het beleidsplan en de opstart van de projectvereniging voor de periode 2012-2014. Het werkproces werd vanaf de beginfase opgesplitst in twee grote delen. Enerzijds was er het inhoudelijke verhaal: het schrijven van een beleidsplan. A-jouR, bureau voor procesbegeleiding, begeleidde het proces van dit inhoudelijke traject. Anderzijds was er het juridisch-administratieve verhaal: het opstarten van de projectvereniging. Beide verhalen werden systematisch en op regelmatige tijdstippen op elkaar afgestemd. De erfgoedcoördinatoren maakten in beide trajecten gebruik van de expertise binnen FARO, VVSG, LOCUS, binnenlands bestuur en binnen andere erfgoedcellen.

2.1 Inhoudelijk traject Het inhoudelijke verhaal werd van onderuit opgebouwd. Aan de basis liggen het erfgoed en het erfgoedveld in en van de regio, de zogenaamde kritische massa. De manier waarop het erfgoedveld, de erfgoedactoren en -verenigingen, betrokken werden, komt hieronder aan bod. Het erfgoed in de regio behandelen we in 3.5.1. Een essentieel tussenniveau vormden de cultuur(beleids)coördinatoren1 in elke gemeente. Zij kennen de actoren op hun grondgebied en fungeren als intermediair. Om de inbreng van het erfgoedveld en van elke gemeente zo groot mogelijk te maken, en om die inbreng op een praktische manier te verwerken, werden tot slot een aantal werkgroepen opgericht.

2.1.1 Het erfgoedveld Het Haspengouwse erfgoedveld werd in kaart gebracht via een schriftelijke bevraging. Hierin peilden we naar een aantal objectieve gegevens zoals collectie, werking, infrastructuur, juridische vorm. Daarnaast gaf elke vereniging aan wat de zwakke en sterke punten zijn van de eigen organisatie. Op die manier werd een genuanceerd beeld opgebouwd van de erfgoedactoren in de regio. Op basis van een ruime situatieschets, waarin het erfgoedveld (3.6.2) een cruciaal onderdeel is, werden de voorlopige krachtlijnen van het cultureel-erfgoedbeleidsplan bepaald. Deze werden naar de erfgoedactoren teruggekoppeld (21 september 2010).

2.1.2 De gemeenten 2.1.2.1 Ronde van Haspengouw In de periode september-december 2009 maakten de coördinatoren van beide erfgoedcellen samen met de bevoegde schepenen van Sint-Truiden en Tongeren een verkennende ‘ronde van Haspengouw’. De bedoeling was de Haspengouwse gemeenten op de hoogte te brengen van de plannen, informatie over het erfgoedconvenant aan te reiken en hen te stimuleren om deel te nemen aan de intergemeentelijke samenwerking.

1

Slechts een aantal steden en gemeenten heeft een cultuurbeleidscoördinator in dienst. Indien er geen cultuurbeleidscoördinator actief is, volgen andere ambtenaren het erfgoed in hun stad of gemeente op. Meestal betreft het ambtenaren van de diensten cultuur of vrije tijd. Beide groepen (cultuurbeleidscoördinatoren en andere ambtenaren) worden hierna cultuur(beleids)coördinatoren genoemd.

5

Die besprekingen leidden tot een formele beslissing van de deelnemende gemeenten in december 2009. Deze beslissing vermeldt het engagement van de gemeente om in de eerste plaats deel te nemen aan de projectvereniging, in de tweede plaats een financiële bijdrage te leveren, en in de derde plaats ambtenaren en politici ter beschikking te stellen van het intergemeentelijke samenwerkingsverband (IGS), zowel in de voorbereidende als in de definitieve fase. 2.1.2.2 Cultuur(beleids)coördinatoren Een belangrijke schakel waren de cultuur(beleids)coördinatoren in elke deelnemende gemeente. Zij kennen het erfgoedveld in hun gemeente, en zijn eveneens op de hoogte van de beleidsmatige beslissingen betreffende de ondersteuning van erfgoedactoren, -verenigingen en -initiatieven. De cultuur(beleids)coördinatoren werden dan ook intensief betrokken bij de analyse van het erfgoedveld (3.6.2) en de omschrijving van het lokale ondersteuningsbeleid (3.6.2.3).

2.1.3 Werkgroepen In september 2009 gingen de volgende werkgroepen van start: een klankbordgroep, een planningsgroep en een kerngroep. Een groep stakeholders kwam eenmalig samen. 2.1.3.1 Klankbordgroep De klankbordgroep bestond uit vertegenwoordigers van alle deelnemende gemeenten. Deze groep kwam enkele keren samen, nl. op schakelmomenten in het planningsproces of in functie van specifieke oefeningen die een brede kritische massa vereisten. Data bijeenkomsten: 14 december 2009: toelichting Erfgoeddecreet en erfgoedconvenants, brainstorming en formuleren van verwachtingen en wensen met betrekking tot het erfgoedconvenant aan de hand van interactieve oefeningen. 21 september 2010: bespreking en terugkoppeling voorlopige strategische en operationele doelstellingen. 2.1.3.2 Planningsgroep De groep bestond uit procesbegeleider Annemie Rossenbacker (A-jouR), Lieve Opsteyn (erfgoedcoördinator Sint-Truiden), Angelique Thoelen (erfgoedcoördinator Sint-Truiden) Stefanie Sfingopoulos (erfgoedcoördinator Tongeren), Anne Milkers (museumconsulente Provincie Limburg), Rombout Nijssen (archivaris Rijksarchief Hasselt), Emmy Vandersmissen (cultuurbeleidscoördinator Borgloon) en Eddy Vandoren (stafmedewerker Bilzen). Deze mensen, die de regio en het erfgoed goed kennen, stoffeerden het intensieve traject met hun eigen expertise. Deze groep ging aan de slag met het materiaal aangeleverd door het veld, door de klankbordgroep en de gemeenten. Concreet werd de planningsroep ingeschakeld bij het nadenken over en het uitwerken van de missie, de visie en de identiteit van de regio. De planningsgroep stelde de stakeholdersgroep samen en verwerkte de gegevens vanuit de omgevingsanalyse tot strategische doelstellingen, die nadien afgetoetst werden met het erfgoedveld en de gemeenten.

6

Data bijeenkomsten: 24 november 2009: toelichting van de twee sporen (inhoudelijk traject en juridischadministratief traject) - toelichting doel planningsgroep - toelichting onderdeel ‘missie en visie’: bepalen aan de hand van een aantal denkoefeningen. 11 januari 2010: toelichting bij het beleidsplanningsproces in Pajottenland-Zennevellei, Fred Gillebert, vrijetijdscoördinator Pajottenland-Zennevallei - verwerking oefeningen missie en visie. 15 maart 2010: toelichting Johan De Rocker, cultuurbeleidscoördinator Landen, in verband met precaire positie van Landen (provincie Vlaams-Brabant al dan niet in Limburgse projectvereniging Haspengouw) - bepaling strategie in verband met verwerking omgevingsanalyse - bepaling stakeholders. 28 april 2010: ondersteuningsbeleid, hoe in kaart brengen? – strategie stakeholders bepalen: focusgroep. 26 mei 2010: voorlopige versie van beleidsplan bekijken en aanbevelingen geven voor verdere verwerking. 25 juni 2010: SWOT-analyse: formuleren van sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen. 5 augustus 2010: SWOT-matrix; bepalen van de beleidsdomeinen en beleidsprioriteiten op basis van oefening naar urgentie en belang. 24 augustus 2010: formuleren van strategische en operationele doelstellingen op basis van drie belangrijke kernwoorden uit beleidsprioriteiten. 6 september 2010: nadat de strategische en operationele doelstellingen werden bepaald dienden deze nog verder verfijnd te worden. Ook de missie diende nog verder uitgediept en uitgeschreven te worden. 4 oktober 2010: bespreking beleidsplan met bijzondere aandacht voor missie en visie, meerjarenplanning en begroting. 8 november 2010: detailbespreking van de laatste versie van het beleidsplan. Alle opmerkingen en aanvullingen werden doorgevoerd. 2.1.3.3 Stakeholdersbevraging De planningsgroep bepaalde de grote groep stakeholders. Daaruit werd dan een kleinere groep gedestilleerd. Deze groep bestond uit de stakeholders die als het meest prioritair aanzien werden, en die werkzaam zijn in Limburg. Tijdens de bijeenkomst met deze groep werd van het gehele traject een stand van zaken gegeven. Daarna werd gepolst naar verwachtingen van het erfgoedconvenant, naar inhoudelijke items en naar doelgroepen waarmee het convenant moet werken. Datum bijeenkomst: 20 mei 2010 2.1.3.4 Kerngroep Binnen de planningsroep was er een kleinere kerngroep die enerzijds een administratieve taak had in functie van de bijeenkomsten van de planningsgroep (voorbereiden van de bijeenkomsten en opmaken van de agenda, uitnodigen van de leden, logistieke regelingen treffen, opmaken van verslagen, verzamelen van materiaal). Daarnaast redigeerde deze groep het beleidsplan.

7

Deze kerngroep bestond uit procesbegeleider Annemie Rossenbacker (A-jouR), Lieve Opsteyn (erfgoedcoördinator Sint-Truiden), Angelique Thoelen (erfgoedcoördinator SintTruiden) en Stefanie Sfingopoulos (erfgoedcoördinator Tongeren).

2.2 Juridisch-administratief traject Eens alle deelnemende gemeenten bekend waren, startte dit traject. Op 2 maart 2010 werden vertegenwoordigers, zowel ambtenaren als politici, van alle deelnemende gemeenten uitgenodigd op een vergadering. Deze groep legde de doelstellingen van het intergemeentelijk samenwerkingsverband formeel vast en focuste nadien op de administratief-juridische consequenties verbonden aan dit samenwerkingsverband. De vergadering werd geleid door Hilde Plas van de Vlaamse Vereniging voor Steden en Gemeenten (VVSG), door Annemie Rossenbacker en door de drie erfgoedcoördinatoren. De aanwezigen werden ingelicht over de noodzaak tot beslissen over de volgende kwesties: zetel projectvereniging, statuten projectvereniging, samenstelling raad van bestuur. Data bijeenkomsten: 2 maart 2010: infovergadering met een stand van zaken van het beleidsplan en uitstippeling van het verdere traject. 21 september 2010: ondertekening statuten projectvereniging door de burgemeesters en secretarissen (of hun afgevaardigden) van de 10 gemeenten. 17 november 2010: eerste vergadering raad van bestuur

21 september, ondertekening oprichtingsakte Projectvereniging Erfgoed Haspengouw

2.3 Structuur projectvereniging Erfgoed Haspengouw De projectvereniging Erfgoed Haspengouw wordt aangestuurd door de raad van bestuur waarin alle deelnemende gemeenten vertegenwoordigd zijn. De maatschappelijke zetel is gevestigd in Maastricherstraat 10 in Tongeren. De erfgoedcel, het uitvoerend orgaan van de projectvereniging, zal huisvesten in Sint-Truiden (beslissing raad van bestuur van 17 november 2010). De erfgoedcel bestaat uit 3 erfgoedcoördinatoren en één administratief medewerker.

8

3 SITUATIESCHETS MET KRITISCHE ANALYSE Deze situatieschets geeft eerst een beeld van de bestaande regelgeving en maatschappelijke tendensen die van belang zijn. Verder worden de cultuurbeleidsplannen van de deelnemende gemeenten kort toegelicht en geanalyseerd. Daarna komt de werking van de erfgoedcellen van Sint-Truiden en Tongeren tot einde 2011 uitgebreid aan bod. De volgende onderdelen werpen een blik op verschillende aspecten van de regio en onderwerpen het erfgoed en het erfgoedveld aan een kritisch onderzoek. Een conclusie sluit elk onderdeel van de situatieschets af. De elementen uit deze conclusies zijn in de SWOT-analyse terug te vinden.

3.1 Regelgeving Dit beleidsplan en de werking van een erfgoedcel worden gedragen door drie decreten: het cultureel-erfgoeddecreet, het decreet lokaal cultuurbeleid en het decreet intergemeentelijke samenwerking. Bijkomend zijn het gemeentedecreet en het ontwerpdecreet bestuurlijk administratieve archiefwerking van belang. De relevantie van elk decreet wordt kort toegelicht. 3.1.1 Cultureel-erfgoeddecreet Het vernieuwde cultureel-erfgoeddecreet van 23 mei 2008 vermeldt in hoofdstuk IV, afdeling II (artikel 67) dat het lokale cultureel-erfgoedbeleid gesubsidieerd kan worden, op basis van het afsluiten van een cultureel-erfgoedconvenant met één stad of met een intergemeentelijk samenwerkingsverband (IGS) van omliggende gemeenten zoals de bedoeling is in Haspengouw. De cultureel-erfgoedcel voert het convenant uit en heeft twee basistaken. In de eerste plaats versterkt de erfgoedcel het lokale erfgoedveld door projectmatig werken en uitwisseling van kennis en expertise. In de tweede plaats vergroot de erfgoedcel het maatschappelijk draagvlak voor het cultureel erfgoedbeleid. De subsidie wordt ook toegekend voor de logistieke, financiële en personele ondersteuning van de lokale cultureel-erfgoedactoren. Het IGS Erfgoed Haspengouw dient een cultureel-erfgoedbeleidsplan in dat afgestemd is op de cultuurbeleidsplannen van de verschillende gemeenten die verenigd zijn in het IGS. Zo wordt een geïntegreerde en integrale visie op lokaal cultuur- en erfgoedbeleid ontwikkeld.

3.1.2 Decreet intergemeentelijke samenwerking Het decreet intergemeentelijke samenwerking van 6 juli 2001 voorziet in vier vormen van IGS. De projectvereniging is daarvan de meest soepele vorm met rechtspersoonlijkheid. Daarom werd er gekozen om deze structuur voor Erfgoed Haspengouw te gebruiken. Het decreet vermeldt verder volgens welke regels de projectvereniging wordt opgericht, hoe de vereniging dient te werken en wordt ontbonden.

3.1.3 Decreet lokaal cultuurbeleid Het cultureel-erfgoeddecreet wijst erop (artikel 68, § 2.4) dat het cultureel-erfgoedbeleidsplan afgestemd moet zijn op de cultuurbeleidsplannen van de deelnemende gemeenten.

9

Zes gemeenten in de projectvereniging hebben een goedgekeurd cultuurbeleidsplan op basis van het decreet lokaal cultuurbeleid van 31 juli 2011 en ontvangen hiervoor subsidies. Een van de voorwaarden voor goedkeuring is een subsidiereglement ter ondersteuning van particuliere verenigingen en instellingen voor een totaalbedrag dat minstens gelijk is aan 0,80 EUR per inwoner, of via een evenwaardige ondersteuning in natura. De lokale cultureel-erfgoedverenigingen in de zes gemeenten worden op die manier ondersteund (3.6.2.3).

3.1.4 Gemeentedecreet Het gemeentedecreet van 15 juli 2005 vermeldt de bevoegdheden van het college van burgemeester en schepenen enerzijds en van de gemeentesecretaris anderzijds. Artikel 57 paragraaf 4 geeft het college van burgemeester en schepenen de verantwoordelijkheid voor het gemeentearchief. Artikel 89 vermeldt verder dat de gemeentesecretaris het beheer van het gemeentearchief organiseert.

3.1.5 Decreet bestuurlijk administratieve archiefwerking Dit decreet van 9 juli 2010 draagt de archiefzorg over aan bestuursinstanties, dit zijn onder andere de gemeenten, provincies en intergemeentelijke samenwerkingsverbanden (artikel 3). Archiefzorg is hetzelfde als de bestuurlijke verantwoordelijkheid voor het archiefbeheer. Dit houdt in dat de archiefstukken in goede, geordende en toegankelijke staat gebracht en bewaard moeten worden (artikel 4, paragraaf 2), gedurende de volledige levenscyclus.

3.1.6 Conclusie De verschillende relevante decreten omschrijven het kader dat de aanvraag mogelijk maakt en waarin gewerkt kan worden.

10

3.2 Maatschappelijke tendensen2 Algemene maatschappelijke tendensen beïnvloeden niet alleen de erfgoedbeleving van het publiek, maar ook de inzet van de erfgoedactoren. Een aantal van deze tendensen zijn dan ook het vermelden waard in dit beleidsplan. Twee hedendaagse evoluties zijn in hun tegenstelling ook complementair: de mensen leven in een steeds snellere en globalere wereld maar zoeken tegelijkertijd ook naar compensatie voor die snelheid, ze gaan op zoek naar traagheid en authenticiteit. Daarnaast zijn er een aantal demografische ontwikkelingen zoals vergrijzing en migratie van belang.

3.2.1 Sneller, meer en beter De gegevensstroom is niet meer te stuiten. Altijd en overal circuleert er informatie. Dit heeft een aantal gevolgen. Vooreerst komen kinderen steeds sneller in aanraking met de ‘harde buitenwereld’, dankzij internet en tv. Dit zorgt ervoor dat hun idyllische kindertijd net iets vroeger dreigt afgebroken te worden. Ze geven sneller blijk van een zekere maturiteit. Hiermee samenhangend zorgt een constante informatiestroom ook voor een nietaflatende meningsuiting. Iedereen kan op elk moment van de dag zijn of haar zegje doen over een maatschappelijk fenomeen, een actueel item of een bekende figuur. Die meningsuiting zorgt voor een kritischere bevolking, met gevolgen voor degenen die producten of informatie aanbieden aan die bevolking. De consument, gebruiker of participant die zomaar slikt wat anderen zeggen of maken, is niet meer. De nieuwe burger wil inspraak. Ten slotte nemen de sociale netwerken via de elektronische snelweg toe. Dit laatste betekent niet dat virtuele contacten de menselijke contacten vervangen, integendeel. Zoals hierboven geuit, houdt de ene evolutie de andere in stand en werken beiden elkaar in de hand. De toename van internetcontacten stimuleert het belang van een selecte groep ‘echte’ contacten.

3.2.2 Trager, authentieker en bewuster Om nog overeind te blijven in dat jachtige leven waarin mensen voortdurend met iedereen en alles in contact kunnen komen, ontstaat een tegenbeweging. Het massale en snelle zorgt ervoor dat mensen steeds meer heil zoeken in traagheid en echtheid. Dit uit zich onder andere in een hang naar de geborgenheid van familie en kernvrienden. De technologische snelle contacten zorgen ervoor dat een kleine groep kernvrienden de voorkeur wegdraagt boven vluchtige internetcontacten. De toename van de nieuw samengestelde gezinnen doet bovendien de waarde van het kerngezin nog toenemen. De toegenomen massaproductie en –consumptie doet daarnaast de wens ontstaan naar authenticiteit, naar eerlijke producten waarvan de oorsprong te traceren valt. Slow food, biovoeding en producten uit eerlijke handel sijpelen binnen in de huiskamers. Tot slot valt ook op te merken dat het bewustzijn van de negatieve gevolgen van de snelle consumptiewereld groeit. Een milieubewuste houding is algemeen verspreid, en blijft niet meer beperkt tot een specifieke groep van de bevolking.

2

GOYVAERTS, A., Generatiekloof neemt koffiepauze. De Morgen, 10 december 2009, p. 10. CAALS, A. en VAN LEEUWEN, J., Anno 2020 !? Trends, evoluties en uitdagingen voor een nieuw decennium. Brussel, 2010.

11

3.2.3 Demografische ontwikkelingen De impact van een aantal algemene demografische ontwikkelingen wordt steeds groter in de huidige maatschappij. De vergrijzing speelt hier uiteraard een rol. Steeds meer mensen kunnen ouder worden waardoor het aantal niet-actieven groter wordt dan het aantal actieven op de arbeidsmarkt, met ingrijpende gevolgen voor de vrijetijdsbesteding en de pensioenen. Ook de toenemende migratie speelt een rol. Culturen vermengen zich voortdurend met elkaar, de wereld wordt globaler. Die wereldwijde verandering heeft invloed op het lokale. Globaal beïnvloedt lokaal. Deze evolutie wordt ‘glokalisering’ genoemd. Hoe globaler de wereld, hoe minder oude zekerheden en waarden, die vroeger aan een bepaalde cultuur, een religie of nationaliteit gebonden waren, standhouden. Het wegvallen van traditionele zekerheden en waarden, kan het lokale gevoel versterken. Waar zekerheden en waarden vervagen, ontstaat een zoektocht naar houvast en identiteit, soms ook naar lokale identiteit of naar een ‘wijkgevoel’.

3.2.4 Consequenties voor de cultureel-erfgoedsector De participatiegedachte zorgt voor nieuwe kansen. Dit beleidsplan is ontstaan vanuit de participatie van het erfgoedveld, de deelnemende gemeenten, belanghebbenden en experten op het vlak van erfgoed in Haspengouw. Bij de concrete uitwerking van de jaarplannen, moet de betrokkenheid van de verschillende gemeenten gegarandeerd worden. Het is een uitdaging om na te denken over de beste manier om hieraan te voldoen, om naast professionelen ook nietprofessionelen in het beleidsproces te betrekken. Zo kan het kritische publiek niet enkel van het product genieten, maar mee ingeschakeld worden in het proces, waardoor de betrokkenheid verhoogt. De vraag blijft dan welk publiek met cultureel erfgoed het meest en het vaakst bereikt wordt. Gezien de vergrijzing vormt de oudere bevolking een voor de hand liggend publiek. Deze groep heeft de tijd en meestal ook de financiële middelen om aan culturele activiteiten deel te nemen. De vergrijzing kan hier echter roet in het eten gooien. De pensioenlast weegt zwaar op de sociale zekerheid. Of de oudere bevolking ook in de toekomst kapitaalkrachtig zal blijven, is maar de vraag. Jonge gezinnen zijn een belangrijke doelgroep, zeker in het licht van de toenemende waarde van het kerngezin. Het gezin komt weer op de eerste plaats. In jonge gezinnen schuilt een interessante mogelijkheid, zeker wanneer de nadruk komt te liggen op activiteiten waaraan verschillende generaties deel kunnen nemen: zowel ouderen, jonge ouders als kinderen. Erfgoed kan over de generaties heen een bindend element vormen. De hang naar authenticiteit en de terugkeer naar het ‘wijkgevoel’ creëert eveneens kansen. Vanuit het idee van gemeenschapsvorming kan hierop verder gewerkt worden. Aangezien mensen graag hun eigen lokale identiteit samen met anderen beleven, werken erfgoedinitiatieven die inspelen op die lokale identiteit gemeenschapsvormend. Hier dient wel opgemerkt te worden dat deze tendens niet te beperkend mag opgevat worden. Het kan niet de bedoeling zijn om de eigen identiteit te verheerlijken ten opzichte van een andere. Vandaar het belang van de toenemende migratie, en het multiculturele van de almaar globalere wereld. Uitwisseling tussen culturen, openstaan voor het andere en luisteren naar de geschiedenis van andere culturen moeten eveneens deel uitmaken van het erfgoedbeleid.

12

3.3 Cultuurbeleidsplannen van deelnemende gemeenten Om het cultureel-erfgoedbeleidsplan van het IGS af te stemmen op de cultuurbeleidsplannen van de verschillende gemeenten, worden de meest relevante items uit de cultuurbeleidsplannen per gemeente toegelicht. Bilzen, Borgloon, Hoeselt, Nieuwerkerken, Sint-Truiden en Tongeren hebben een cultuurbeleidsplan. De gemeenten zonder cultuurbeleidsplan hebben meestal ook geen uitgeschreven erfgoedbeleid. Hun acties met betrekking tot erfgoed zijn in beeld gebracht in 3.6.2.3.

3.3.1 Stad Bilzen, cultuurbeleidsplan 2008-2013 Bilzen neemt in zijn SWOT-analyse op dat een degelijk beleid rond erfgoed momenteel nog ontbreekt. Erfgoed is opgenomen in de doelstellingen omdat er toch al heel wat initiatieven gebeuren. Belangrijk daarin is de aandacht voor het taalverleden en het muzikaal erfgoed met Jazz Bilzen. Ook essentieel is de steun aan de heemkringen, zowel de steun van hun werking en projecten als het verbeteren van hun huisvesting. Ook probeert de stad Bilzen zoveel mogelijk deel te nemen aan Open Monumenten- en Erfgoeddagen.

3.3.2 Stad Borgloon, cultuurbeleidsplan 2008-2013 Borgloon beschikt over een dynamische erfgoedraad. Deze werkt standpunten en adviezen uit. De band tussen Borgloon en Erfgoedcel Tongeren bestaat sinds verschillende jaren. Zo engageert de stad Borlgoon zich om kerkfabrieken op haar grondgebied te helpen bij de inventarisatie van hun patrimonium. Partners hierin zijn Erfgoedcel Tongeren en het PCCE. Ook stapt Borgloon mee in het project Beeldenbank Haspengouw, ondersteund door Erfgoedcel Tongeren. Inhoudelijk onderscheidt de stad drie erfgoedsporen, namelijk Borgloon als bakermat van het graafschap Loon, Borgloon als middeleeuwse stad in een cultuurlandschap van burchten en kastelen en Borgloon als fruitstad. Borgloon kiest hierin voor een integraal en geïntegreerd erfgoedbeleid. Het roerende en immateriële erfgoed wordt waar mogelijk ‘gelinkt’ aan de onroerende getuigen hiervan. Geschied- en heemkundige kringen worden in het huidige beleid al gestimuleerd en ondersteund, zowel financieel, inhoudelijk, logistiek als op het vlak van communicatie. Borgloon neemt afwisselend deel aan Erfgoeddag en Open Monumentendag, om de ontsluiting van cultureel erfgoed te bevorderen.

3.3.3 Gemeente Hoeselt, cultuurbeleidsplan 2008-2013 De erfgoedcel Tongeren wordt beschouwd als een expertisecel waarop Hoeselt een beroep kan doen. Hoeselt trachtte in de aanloop naar het cultuurbeleidsplan 2002-2007 een inventaris te maken van het culturele erfgoed in de gemeente. Deze doelstelling werd echter niet verwezenlijkt. De nadruk kwam te liggen op actie, niet op inventarisatie. Deze actie vertaalde zich in de beleidsperiode 2002-2007 in losstaande initiatieven, zoals dialectnamiddagen en vertelavonden, zonder overkoepelende visie. In het nieuwe beleidsplan 2008-2013 valt de waarde van die initiatieven op: met aandacht voor communicatie naar de bevolking en betrokkenheid en inspraak van de bevolking. De Hoeseltse Geschiedkundige Studiegroep wordt genoemd als een belangrijke partner in een jaarlijkse erfgoedactiviteit die de gemeente organiseert rond een bepaald thema.

13

3.3.4 Gemeente Nieuwerkerken, cultuurbeleidsplan 2008-2013 Nieuwerkerken heeft een actieve heemkundige kring: Heemkunde Nieuwerkerken. Met de steun van de gemeentelijke cultuurdienst zet deze vereniging zich onder andere in voor de Open Monumentendag en voor de Erfgoeddag. Het beleidsplan vermeldt dat de financiële toestand van Nieuwerkerken een echt erfgoedbeleid niet toelaat. Er was in de beleidsperiode 2004-2007 ook nog geen ruimte voor een inventarisatie van het erfgoed. In de doelstellingen voor 2009-2013 wordt wel aangegeven dat de gemeente de mogelijkheid om materieel en immaterieel erfgoed te inventariseren, overweegt.

3.3.5 Stad Sint-Truiden, cultuurbeleidsplan 2008-2013 De erfgoedcel zorgt sinds haar oprichting voor een nieuwe dynamiek binnen het erfgoedveld van de stad. De erfgoedcel ondersteunt de heemkundige kringen. Daardoor verlopen de contacten tussen de heemkundige kringen en de stadsdiensten soepeler. Toch vermeldt het beleidsplan dat openheid en communicatie over kennis aanwezig binnen de geschied- en heemkundige kringen nog ontbreekt. De kennis blijft vooral binnen de eigen kring. Sint-Truiden tracht te werken aan een geïntegreerd erfgoedbeleid, door maandelijks te vergaderen met verschillende stadsdiensten (erfgoedcel, monumentenbeheerder, toerisme, Museum Vlaamse Minderbroeders, cultuurcentrum, gidsenbond). In Sint-Truiden is het Museum Vlaamse Minderbroeders gevestigd, een erkend museum, ingeschaald op regionaal niveau. Dit museum werkt met professionele krachten. Andere musea op het grondgebied van Sint-Truiden (Stedelijk Museum, Schatkamer Onze-LieveVrouw, Festraetsstudio) worden bemand door vrijwilligers. Binnen de doelstellingen wordt informatieve en educatieve omkadering, met aandacht voor jongerenwerking, vermeld.

3.3.6 Stad Tongeren, cultuurbeleidsplan 2008-2013 De stad Tongeren vermeldt expliciet dat de erfgoedcel een impuls betekent voor het erfgoedbeleid. Ook Tongeren tracht te werken aan een geïntegreerd beleid, samen met de cultuurdienst, de cel Archeologie & Monumentenzorg en de (ontbonden) vzw Artuatuca. Deze diensten bevonden zich van februari 2006 tot februari 2010 in eenzelfde gebouw, wat die geïntegreerde aanpak ten goede komt. Wekelijks en maandelijks zijn er overlegmomenten gepland tussen de erfgoedcel en andere relevante partners en stadsdiensten in Tongeren. Jongeren worden vermeld als belangrijke doelgroep om het beleid in de komende jaren op af te stemmen.

3.3.7 Conclusie Zes van de tien gemeenten die bij de projectvereniging Erfgoed Haspengouw aangesloten zijn, hebben een cultuurbeleidsplan. Hierin wordt het erfgoed vermeld als een beleidsdomein of ten minste als een domein waaraan gewerkt moet worden. Deze cultuurbeleidsplannen worden gezien als stimulator voor de erfgoedwerking. De gemeenten zonder cultuurbeleidsplan hebben meestal geen uitgeschreven erfgoedbeleid. Wel gaat er in bijna elke gemeente projectmatige aandacht naar erfgoed.

14

3.4 Historiek van cultureel-erfgoedconvenanten in Haspengouw In Haspengouw hebben zowel Sint-Truiden als Tongeren een cultureel-erfgoedconvenant voor de uitbouw van een lokaal, geïntegreerd en integraal cultureel-erfgoedbeleid met de Vlaamse Gemeenschap afgesloten. In 2002 was Tongeren één van de steden die de kans heeft gekregen om in een experimentele fase een cultureel-erfgoedconvenant af te sluiten. Sindsdien is de structurele erfgoedwerking gegroeid. Voor de beleidsperiode 2009-2014 diende Tongeren in 2008 een intentienota in voor een intergemeentelijk samenwerkingsverband met de gemeenten Bilzen, Borgloon, Gingelom, Hoeselt, Kortessem, Riemst, Voeren en Wellen. Deze aanvraag werd niet gehonoreerd; wel werd opnieuw een stedelijk convenant afgesloten. Sint-Truiden sloot een eerste cultureel-erfgoedconvenant af voor de periode 2006-2008 en zette de opgestarte cultureel-erfgoedwerking constructief verder in een tweede erfgoedconvenantperiode 2009-2014. Beide convenantsteden zijn de trekkers bij de start van de intergemeentelijke erfgoedwerking in Haspengouw.

3.4.1 Tongeren 3.4.1.1 Organisatie en structuur De Erfgoedcel Tongeren is opgericht als stadsdienst en werd in 2003 omgevormd tot een vereniging zonder winstoogmerk (vzw). De voornaamste reden was de flexibele werkvorm van een vzw, zowel op financieel als op uitvoerend vlak. De Erfgoedcel Tongeren is georganiseerd in verschillende organen: het dagelijks bestuur, de raad van bestuur, de algemene vergadering en projectmatige werkgroepen. De erfgoedcel is horizontaal ingebed in het netwerk van culturele stedelijke diensten, met name de Dienst Cultuur, de vzw Toerisme Tongeren, de Dienst Stadsarcheologie en Monumentenzorg en het Stadsarchief. De erfgoedcoördinator geeft in opdracht van de vzw uitvoering aan het convenant. De vzw is het belangrijkste orgaan betreffende de ontwikkeling en de uitvoering van de projecten. Naast een erfgoedcoördinator die instaat voor de inhoudelijke uitwerking en de uitvoering van het convenant is er ook een halftijds administratief verantwoordelijke. Zij staat in voor de financiën en de boekhouding. De administratief verantwoordelijke is personeelslid van het stadsarchief en wordt ter beschikking van de erfgoedcel gesteld. 3.4.1.2 Financiële middelen De stad Tongeren kreeg sinds haar eerste convenantjaar (2002) een toelage tussen 247.000 en 220.000 EUR. In 2009 werden de subsidies verminderd tot 132.047 EUR. De financiële middelen van de Vlaamse overheid worden gebruikt voor de loonkost(en) van de erfgoedcoördinator(en) en de inhoudelijke werking. De bijdrage van de stad wordt gebruikt voor een administratieve medewerker en voor de logistieke en administratieve ondersteuning. In 2009 besloot de stad Tongeren om haar engagement ten opzichte van de erfgoedcel te versterken: in 2010 is 20.000 € te voorzien voor de erfgoedcel en in 2011 30.000 €. De stad zorgt tevens voor de huisvesting en voor de technische ondersteuning.

15

3.4.1.3 Overzicht werking OMSCHRIJVING B E L EI D

V O R M I N G V O O R B E E L D E N P R O J E C T W E R K I N G

Uitvoering beleidsplan via jaarlijks actieplannen en evaluatie door jaarverslagen Wekelijkse samenkomst met de diensten cultuur, toerisme en het stadsarchief om geïntegreerd en integraal te werken Methodiek mondelinge geschiedenis voor vrijwilligers i.s.m. VCV en Limburgse erfgoedcellen in kader van project Expo ‘58 Inventarisatie in invoermodule van cultureel erfgoeddatabank Erfgoedplus.be (voormalig Erfgoedlimburg.be)

Expo ’58: een landelijk erfgoedcellenproject over herinneringen aan de wereldtentoonstelling in Brussel (2007-2008)

PUBLIEKSWERKING

Cursusreeks Mondelinge geschiedenis (14 en 21 december 2006 en 1 februari 2007)

-Tweedaagse cursus voor kerkfabrieken op verschillende locaties i.s.m. Limburgse erfgoedcellen, het bisdom en het PCCE (december 2008 in Sint-Truiden) -Gelijkaardige maar meer praktijkgerichte vormingssessie voor heemkundige kringen door PCCE, Heemkunde Limburg en de Limburgse erfgoedcellen op 5 en 12 juni 2010 -Opleiden vrijwilligers in methodiek mondelinge geschiedenis (zie vorming) -Getuigenissen verzameld in boek Expo ’58. het wonderlijk feest van de fifties -Rondreizende luisterboxen met Limburgse expoverhalen in de bibliotheken -Publicatie Tongeren en Tongenaren in oorlogstijd. Deel 1: de oorlogsvoorbereiding en de Duitse inval, 1939-1940 (juni 2010) -Tentoonstelling Mythen, propaganda en barre realiteit in oorlogstijd, 1939-1940 (10 mei 2010-30 juni 2010)

Eerste deel van een drieluik over Tongeren en Tongenaren tijdens de Tweede Wereldoorlog Organisatie van een tentoonstelling naar aanleiding van 70 jaar begin van WO II Organisatie van een tentoonstelling -Tentoonstelling Van vrijheidsstrijder tot (bijna) grootste naar aanleiding van de Belg: het “beeld” van Ambiorix (1 december 2009-15 maart tentoonstelling over Ambiorix in het 2010) PGRM N.a.v. de zeven-jaarlijkse Kronings- -Tentoonstelling In de zevende hemel (juli 2009-september feesten: tentoonstelling i.s.m. alle 2009) kerkfabrieken en het stadsarchief Project zevenjaarlijkse ommegangen -Publicatie van de studie door Gert Gielis en tentoonstelling in de Euregio. Ism EGC Hasselt en in Stadsmus Hasselt Sint-Truiden en KADOC Uitgave dagkalender -uitgave van een dagkalender met foto’s rond het thema ontspanning 1900-1960 Inventarisatie

Sinds de oprichting van de erfgoedcel Tongeren is het één van de prioriteiten geweest om het aanwezige erfgoed te inventariseren, te behouden en beheren. Enkele van de projecten: Inventarisatie funerair erfgoed (2002-2003) in een digitale databank Inventarisatie textilia Begijnhofkerk (2004) Jaarlijkse inventarisatie van 2 kerken : publicatie van inventarissen Tongerse kerken. In 2010 werden er reeds 18 van de 23 kerken geïnventariseerd en werden de inventarissen gepubliceerd. Deze inventarissen werden voorgesteld aan het publiek aan de hand van vertelavonden over de kerk en het respectievelijke dorp. Tegen het einde van 2011 hoopt de erfgoedcel over inventarissen te beschikken van al de Tongerse kerken.

16

Muzikaal erfgoed

-Publicatie van inventarissen van de 3 Tongerse muziekmaatschappijen (2004-2007) -Uitgave van cd van Fud Candrix, bekende Tongerse jazz artiest (2008) -Inventarisatie vergeten muzikaal erfgoed in Tongeren en Borgloon (2004-2007)

Halloween

E R F G O E D D A G

C O M M U N IC A TI E

Naar aanleiding van Halloween werden er geanimeerde wandelingen in de stad georganiseerd rond de thema’s straffen, moorden,… Erfgoeddag: vanaf 2003 heeft de Enkele activiteiten die de vorige jaren plaats vonden op Erfgoedcel Tongeren deelgenomen erfgoeddag: aan de Erfgoeddag of het -thema ‘familie’ (2004): organisatie van een tentoonstelling erfgoedweekend. Er kwamen elke rond familiefeesten van het stadsarchief en het KLOG, editie steeds meer geïnteresseerden documentaire over de Neanderthaler door het PGRM, op af. In samenwerking met de historisch Tongers proces in het gerechtshof door de verschillende stadsdiensten en de erfgoedcel en toerisme Tongeren erfgoedactoren werd een programma -thema ‘gevaar’ (2005): organisatie van wandelroutes met opgesteld waar voor iedereen wat getuigen ism PGRM, tentoonstelling rond oorlog en wils inzat. Naast de coördinatie van stadsverdediging, fotoverhaal over de bedreigde stad ism De deze activiteiten organiseerde de Velinx, tentoonstelling Tongeren onder vuur door het erfgoedcel zelf een aantal stadsarchief en KLOG activiteiten. -thema ‘kleur’ (2006): restauratie kleurrijke objecten uit het Sinds 2009 wordt er samen met de stadsarchief erfgoedcel van Sint-Truiden een -thema ‘de waarde(n) van het erfgoed’ (2007): regionale brochure uitgebracht die tentoonstelling rond nova van de erfgoedcel, tentoonstelling voor eens terke en ruime door leerlingen van het VIIO communicatie in de Haspengouwse -thema ‘wordt verwacht’ (2008): tentoonstelling over hoe gemeenten zorgt. mensen vroeger en nu dachten/denken -thema ‘uit vriendschap’ (2009): stadswandeling, opening schatkamer -thema ‘fake’ (2010): zoektocht op de antiekmarkt ism jeugddienst en Academie, Ambiorix spreekt (straattheater) en de bronzen held (voordracht) door het PGRM, tentoonstelling rond antiek en lezingen over antiek door de erfgoedcel Sinds de oprichting van de erfgoedcel heeft deze zich bezig gehouden met de verspreiding van het begrip ‘erfgoed’. Het was een begrip dat de meerderheid van de bevolking niet echt kende, laat staan wat het impliceerde. Uit verschillende lokale acties kon de bevolking kennis maken met het rijke Tongerse erfgoed in al zijn facetten. Door verschillende bewustwordingsacties is dan ook gebleken dat de Tongenaar ten zeerste begaan is met zijn of haar erfgoed.

Vanaf haar oprichting werkte de erfgoedcel samen met een groot aantal cultuur- en erfgoedactoren van en in de stad. We noemen hier onder meer de Dienst Cultuur, de vzw Toerisme Tongeren, de Dienst Stadsarcheologie en Monumentenzorg, de Kerkfabriek Onze-Lieve-VrouwN Geboorte, het Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap, het Provinciaal Gallo-Romeins E Museum en het Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed. T W Het mag verder ook duidelijk zijn dat de Limburgse convenantsteden en –regio’s goed contact met E elkaar onderhouden. Ook het contact met de provincie – een niet onbelangrijke speler op het R erfgoedveld – verloopt vlot. Dit alles komt tot uiting in het zogenaamde ‘Limburgoverleg’, een K structurele vorm van overleg tussen de provinciale museumconsulente, de convenantsteden uit de I provincie én de Limburgse gemeentes die een sterke erfgoedwerking hebben uitgebouwd. Ook N hierin ligt een kans voor de erfgoedcel. G Door deelname aan verschillende overlegstructuren zoals daar zijn het Brusseloverleg, Limburgoverleg, verschillende collegagroepen, … kon beroep gedaan worden op expertise die niet in huis aanwezig was.

17

3.4.2 Sint-Truiden 3.4.2.1 Organisatie en structuur De erfgoedcel coördineert de uitvoering van het erfgoedconvenant. Ze telt twee voltijdse erfgoedcoördinatoren en één voltijds administratief medewerker. De erfgoedcel is gehuisvest in de abdijsite, samen met het historisch stadsarchief. De erfgoedcel valt administratief onder de stadssecretaris en beleidsmatig onder de schepen van erfgoed, monumentenzorg en archief. 3.4.2.2 Financiële middelen De financiële middelen van de Vlaamse overheid (200.000 in 2006-2008, 199.307 EUR in 2009) worden gebruikt voor de loonkost van de twee erfgoedcoördinatoren en de werking. De jaarlijkse bijdrage van de stad Sint-Truiden (50.000 EUR sinds 2006) werd in de eerste convenantperiode voor werking gebruikt. Sinds 2009 dient de gemeentelijke bijdrage heel specifiek voor de loonkost van de administratief medewerker en voor de logistieke en administratieve ondersteuning. Bovenop de financiële bijdrage zorgt de stad ook voor de huisvesting en de technische ondersteuning (ter waarde van 25.000 EUR). 3.4.2.3 Overzicht werking OMSCHRIJVING

B E L E I D

V O R M I N G

Uitvoering beleidsplan via jaarlijkse actieplannen en evaluatie door jaarverslagen Maandelijkse ronde tafel met cultuur, archief, monumentenzorg en toerisme (ambtenaren en schepenen) om geïntegreerd en integraal te werken aan grotere stedelijke projecten

Methodiek mondelinge geschiedenis voor vrijwilligers i.s.m. VCV en Limburgse erfgoedcellen in kader van project Expo ‘58 Beheer van kerkachieven voor kerkfabrieken; n.a.v. project inventarisatie kerkarchief Aalst Lessenreeks over archief- en documentatiebeheer voor verenigingen. Beheer van verenigingsarchieven i.s.m. Pro Memorie (Heemkunde Vlaanderen) Hoe communiceren met publiek; i.s.m. cultuurbeleidscoördinator Hoe een activiteit organiseren; i.s.m. cultuurbeleidscoördinator Inventarisatie in invoermodule van cultureel erfgoeddatabankErfgoedplus.be (voormalig Erfgoedlimburg.be)

PUBLIEKSWERKING Voorstellingsronde bij de lokale erfgoedactoren (eind 2006-begin 2007)

-Herdenking van de provinciale tentoonstelling 1907 (2007) -750 jaar Sint-Agnesbegijnhof met de tentoonstelling mijn hof=begijnhof, enkele opvallende communicatieacties met zakdoek en cartoons van Kim Duchateau en een lezingenreeks (2008), -Tentoonstelling en het woord is beeld geworden (2007), -Uitvoering van het actieplan Sint-Truiden Abdijstad -Voorbereiding van de Trudofeesten 2012. Cursusreeks Mondelinge geschiedenis (14 en 21 december 2006 en 1 februari 2007)

Studiedag Leve het religieus archief! (16 februari 2008)

Lessenreeks Aan de slag met archief en documentatie (17, 20 en 25 maart 2008)

Studiedag communiceren kan je leren (7 februari 2009) Studiedag organiseren kan je leren (20 maart 2010) -Tweedaagse cursus voor kerkfabrieken op verschillende locaties i.s.m. Limburgse erfgoedcellen, bisdom Hasselt en het PCCE (december 2008 in Sint-Truiden) -Voor lokale kerkfabrieken een aparte praktische sessie waarbij ze tevens het boek ‘religieus erfgoed’ cadeau kregen ter ondersteuning voor de eigen inventarisatie.

18

Inventarisatie kerkarchief Aalst

V O O R B E E L D E N P R O J E C T W E R K I N G

Expo ’58: een landelijk erfgoedcellenproject over herinneringen aan de wereldtentoonstelling in Brussel (2007-2008) Getuigenissen over WO II die erfgoedvrijwilliger Fred Bonaers optekende bij gewone Truienaren (2009 en 2010). Fruitverhalen (2008-2009) - Getuigenissen in woord en beeld van verscheidene actoren uit de fruitsector over fruit in Haspengouw - Week van de Smaak: Fruitverhalen is een vervolgproject op Appels met zwembandjes, een inventarisatieproject van de stedelijke landbouwcollectie (2006-2007) Beide projecten gebeurden in samenwerking met het CAG Volkscafés: getuigenissen over de laatste volkscafés in Sint-Truiden, In overleg met het gelijknamige project van Volkskunde Vlaanderen; Werkgroep Christina de Wonderbare: studie van vita en icongrafie van de Sint-Truidense heilige Christina de Wonderbare Zevenjaarlijkse ommegangen in de Euregio. Ism EGC Hasselt en Tongerenen KADOC Actieplan Sint-Truiden Abdijstad door het studiebureau Sien in nauw overleg met de lokale werkgroep opgesteld (2008). Project rond Limburgse feesten i.s.m. Heemkunde Limburg en de deelnemende Limburgse heemkringen (2009-2010) Maandelijkse erfgoedwandeling in een deelgemeente van SintTruiden o.l.v. gids; voor de eigen inwoners (2009-2010)

-Gelijkaardige maar meer praktijkgerichte vormingssessie voor heemkundige kringen door PCCE, Heemkunde Limburg en de Limburgse erfgoedcellen op 5 en 12 juni 2010 . Inventarisatie en studie van kerkachief Aalst door zelfstandig projectmedewerker. Archiefkaart religieuze Sint-Truidense archieven. Archiefwandeling door 10 eeuwen archief in kerk en op straat tijdens erfgoeddag 2007. -Opleiden vrijwilligers in methodiek mondelinge geschiedenis (zie vorming) -Getuigenissen verzameld in boek Expo ’58. Het wonderlijke feest van de fifties. -Rondreizende luisterboxen met Limburgse expoverhalen in de bibliotheken . Publicatie ’40-’45 Sint-Truidense getuigen vol I (2009) en vol II (2010)

-Publicatie Sappig verteld. Het verhaal achter de fruitteelt in Haspengouw -Telefonische ontsluiting in het landschap van 10 verhalen op een fietsroute rond Sint-Truiden (ism toerisme Sinttruiden -Week van de smaak 2009: Poire Tropicale, kookboek en activiteit met allochtone en autochtone verenigingen rond koken met inheems en exotisch fruit (winnaar van de Limburgse Week van de Smaak-diversiteitsprijs!). -Tentoonstelling ‘appels met zwembandjes’ over oud en nieuw in de fruitteelt tot september 2009 in voormalig hoevemuseum, nu in tuinbouwschool OLV Sint-Truiden) -Volkscafégazet, huis-aan-huis bedeeld -Weekend van de volkscafés met optredens en animatie -Beschrijving van laatste volkscafés met interview

Voorstelling van studieresultaten in brochures (11 delen)

-Publicatie van de studie door Gert Gielis en tentoonstelling in Stadsmus Hasselt Verhalenfestival de Bòddelkèèr met liedjes, verhalen over gekende dorpsfiguren en gedichtjes in het dialect. Sterke nadruk op gemeenschapsgevoel door in wijken te spelen. -Publicatie Limburg feest! -Voorstelling op gouwdag 2010 van Heemkunde Limburg

Erfgoedwandeling ‘Vergeet je wortels niet’ Folder en koelkastmagneet bij start van project huis-aanhuis bedeeld Inwoners van deelgemeente krijgen maandelijkse uitnodiging per brief

19

E R F G O E D D A G

C O M M U N I C A T I E

Erfgoeddag in Sint-Truiden is jaarlijks met meer dan 2000 bezoekers een voltreffer. In samenwerking met de lokale erfgoedactoren stelt de erfgoedcel ieder jaar een goedgevuld programma op dat gelinkt is aan het thema. Bedoeling is dat de erfgoedactoren zelf hun activiteit ontwikkelen en daarbij hun werking aan het grote publiek kunnen voorstellen. De erfgoedcel coördineert en zorgt voor logistieke en beperkte financiële ondersteuning. Sinds 2009 wordt er samen met de Erfgoedcel Tongeren een regionale brochure uitgebracht die voor een sterke en ruime communicatie in de Haspengouwse gemeenten zorgt.

Enkele opvallende eigen acties in de voorbije jaren waren ondermeer de postkaarten met het erfgoed van de STVVvoetballers (2007, waarden), de erfgoedkaravaan met alle lokale erfgoedactoren aan de kapel van Helshoven (wordt verwacht, 2008), het vrolijke vriendenboekje met historische vriendschappelijke foto's en gedichtjes in dialect (2009, vriendschap). De erfgoedcel bracht in samenwerking met Rombout Nijssen, rijksarchief Hasselt ook 3 publicaties over religieus erfgoed uit en verzorgde iedere keer een tentoonstelling in een passend kerkelijk interieur: − O Heer, geeft mij een suyver gemoet. Limburgse kluizenaars en hun begeleiders in het minderbroedersklooster in Sint-Truiden in de 19de eeuw /tentoonstelling in kapel van Helshoven (2008), − Overdenckt ten allen teyden Iesu leyden. Zes eeuwen parochiale broederschappen in SintTruiden/tentoonstelling in Sint-Gangulfuskerk (2009) - In orconde der waerheyt. Oorkonden van de armengulde van de Heilig Grafparochie in Sint-Truiden, 1400-1650 /tentoonstelling in Sint-Martenkerk (2010)

Een open en duidelijke communicatie over cultureel erfgoed en de werking van het cultureelerfgoedconvenant blijft een belangrijk en noodzakelijk aspect van de erfgoedcelwerking. Elk project, elke actie wordt onder de aandacht gebracht van het publiek. Hiervoor worden de gebruikelijke communicatiekanalen intensief gebruikt: het stedelijk informatieblad, Uit in SintTruiden (driemaandelijks contactblad van de UiTbalie van cultuur), de erfgoedcelwebsite www.erfgoedcelsint-truiden.be en de maandelijkse nieuwsbrief, website stad Sint-Truiden, lokale pers ...

Door deelname aan allerlei overlegstructuren (Brusseloverleg, Limburgoverleg, expertisegroepen van de erfgoedcellen, afvaardiging in Heemkunde Limburg en Limburgs N Volkskundig genootschap) wordt het bovenlokale netwerk uitgebouwd en vergroot de expertise E van de twee erfgoedcoördinatoren. De verworven expertise wordt natuurlijk naar het lokale T niveau geëxporteerd. W Met de stedelijke diensten van cultuur, archief, monumentenzorg en toerisme is er continu E overleg. R De vele persoonlijke contacten met de erfgoedactoren zorgen ervoor dat het lokale erfgoedwerk K stevig is en dat de erfgoedcel goed op de hoogte is en blijft van de noden en behoeften die bij I de erfgoedactoren leven. Permanente aandacht voor en betrokkenheid bij de werking van de N lokale actoren is een vereiste. G Regelmatig overleg met andere stadsdiensten zorgt voor afstemming tussen cultuur, erfgoed, archiefwerking, toerisme en monumentenzorg.

20

3.4.3 Conclusie, van twee naar meer De schaalvergroting van het werkgebied brengt het hele Haspengouwse erfgoedveld in beweging. De bundeling en uitwisseling van expertise en kennis tussen de verschillende professionele en niet-professionele erfgoedactoren zal het cultureel-erfgoedverhaal in en van Haspengouw alleen maar ten goede komen. De projectvereniging zal zowel regionale als lokale initiatieven ondernemen en ondersteunen om een zo breed en divers mogelijk publiek aan te spreken. Zo ontstaat er een dynamisch erfgoednetwerk en krijgt het cultureel erfgoed een breed maatschappelijk draagvlak. De financiële middelen, zowel vanuit de Vlaamse overheid als van de deelnemende gemeenten, zullen constructief ingezet worden voor het behoud, beheer en ontsluiting van het diverse roerend en immaterieel erfgoed in Haspengouw. Dit gebeurt in overleg en in samenwerking met alle belanghebbenden in de deelnemende gemeenten.

21

3.5 Een blik op de regio 3.5.1 Kenmerken 3.5.1.1 Haspengouw in vogelperspectief De projectvereniging Erfgoed Haspengouw strekt zich uit over 10 Zuid-Limburgse gemeenten. Het zijn: Bilzen, Borgloon, Gingelom, Heers, Hoeselt, Nieuwerkerken, Riemst, Sint-Truiden, Tongeren en Voeren. De 10 Zuid-Limburgse gemeenten vormen een aaneengesloten gebied in Haspengouw. Haspengouw sluit in het noorden aan bij de Kempen, in het noordoosten bij het Maasland en in het westen bij het Hageland. In het zuiden ligt Waals Haspengouw. Het oorspronkelijke, natuurlijke landschap is nergens nog herkenbaar maar het is wel structuurbepalend geweest voor het huidige cultuurlandschap van Haspengouw. Doorheen de geschiedenis heeft de bijzondere geschiktheid van de leembodem voor de landbouw het sterk agrarische karakter van de streek bepaald. Ook het natuurlijke verschil tussen twee regio's, Vochtig en Droog Haspengouw, heeft de historische ontwikkeling bepaald. De grens tussen Vochtig en Droog Haspengouw ligt op de lijn Sint-Truiden, Borgloon en Tongeren. Vochtig Haspengouw ligt ten noorden van deze lijn. Onder de bovenste leemlaag zit een dikke kleilaag die nauwelijks water doorlaat, waardoor het gebied rijk is aan rivieren en beken. De vele, niet bevaarbare waterlopen en de landschapselementen maken dat deze streek haar kleinschalige en afwisselende karakter behoudt. De bewoningsstructuur heeft zich in de 19de eeuw geënt op de structuur van beken en rivieren, van de overstromingszones en lage vochtige gebieden. Dit heeft geleid tot grote onbebouwde gebieden, omgeven door langgerekte lintbebouwing. Grootschalige landbouw vind je hier niet. Dit in tegenstelling tot Droog Haspengouw dat ten zuiden van de lijn Sint-Truiden, Borgloon en Tongeren ligt. Hier is Haspengouw een open landschap met uitgestrekte velden, fruitaanplantingen en koepelbosjes op de toppen van de heuvels. De dikke krijtlagen onder de leemlaag draineren het regenwater snel in de ondergrond waardoor de bodem gemakkelijk te bewerken valt. De compacte woonkernen liggen in de dalen (met uitzondering van Borgloon op de burchtheuvel) met enkele losstaande vierkantshoeves aan de rand. Kastelen vormen een eigen besloten wereld in een ruim areaal. Door de aanleg van wegen is er nu ook meer lintbebouwing. De Voerstreek zet het landschapsbeeld van Droog Haspengouw minder uitgesproken verder. Het sluit aan bij het Land van Herve en heeft een gemengd agrarisch gebruik. Het landschap is sterk golvend en diep ingesneden door beekdalen. Hierdoor zijn er veel holle wegen. De kwaliteiten van de vruchtbare Haspengouwse leembodem hebben al millennialang mensen aangetrokken waardoor deze regio al sinds lang ontgonnen is. In dit landschap zijn er een aantal grote stedelijke kernen zoals Bilzen, Sint-Truiden en Tongeren waarrond kleinere satellietwoonkernen liggen en heel wat grotere woonkernen zoals Borgloon. Door de fusie van de gemeenten in 1977 bestaat elk van de 10 gemeenten uit een aantal deelgemeenten/woonkernen: Bilzen (13), Borgloon (13), Gingelom (11), Heers (13), Hoeselt (5), Nieuwerkerken (4), Riemst (10), Sint-Truiden (16), Tongeren (17), Voeren (6). De ruilverkavelingen van de voorbije decennia hebben vele kleine landschapselementen doen verdwijnen. Zuid-Limburg wordt op verschillende manieren via het spoor en de weg ontsloten. De autosnelwegen E313 (Hasselt-Hoeselt/Bilzen-Luik) en E40 (Brussel-Landen-Luik) maken het gebied uit alle windrichtingen toegankelijk. Daarnaast zijn er de verschillende gewestwegen die door het gebied lopen. De N79 bijvoorbeeld, is de meest karakteristieke. Hij loopt parallel met de oude Romeinse baan, en verbindt Sint-Truiden, Borgloon en Tongeren in een rechte lijn. Het spoorwegnetwerk is in Zuid-Limburg matig

22

uitgebouwd. Het provinciale knooppunt is Hasselt. Sint-Truiden ligt op de spoorlijn Brussel-Landen-Genk, terwijl de lijn Tongeren-Bilzen-Hasselt het oostelijke deel van Haspengouw ontsluit. De Lijn voorziet in drie toegankelijke stadsgebieden met een vrij uitgebreide dienstverlening. Het laatste decennium is veel geïnvesteerd in het fiets- en wandelroutenetwerk. Het knooppuntensysteem zorgt ervoor dat fietsers en wandelaars op een eenvoudige en efficiënte manier Haspengouw kunnen ontdekken en is zeer gewaardeerd bij het publiek.

3.5.1.2 Haspengouw in cijfers3 De tien gemeenten in de projectvereniging beslaan een oppervlakte van ca. 59.337 ha. Hiervan is meer dan 37.000 ha in cultuur gebracht. Verspreid over deze oppervlakte wonen 162.493 mensen. De drie grootste gemeenten in Haspengouw in oppervlakte en aantal inwoners zijn Bilzen, Sint-Truiden en Tongeren. Ze tellen sinds 2010 elk meer dan 30.000 inwoners en zijn elk meer dan 7.500 ha groot. Bilzen is de dichtst bevolkte gemeente met 400 inwoners/km², gevolgd door Sint-Truiden met 363 en Tongeren met 341 inwoners/km². Het Limburgs gemiddelde is 341 inwoners/km² terwijl het Vlaamse gemiddelde 456 inwoners/km² bedraagt. De meeste inwoners in elk van de tien gemeenten zijn tussen de 40 en 50 jaar. In vergelijking met de Limburgse en Vlaamse cijfers voor de indeling in leeftijdscategorie zit Haspengouw op dezelfde lijn. Net zoals in heel Vlaanderen, is er ook in Haspengouw een toenemende vergrijzing van de bevolking. In de regio zijn meer dan 80 nationaliteiten vertegenwoordigd. Het aantal buitenlanders varieert sterk per gemeente. De Nederlandse inwijkelingen zijn in elke gemeente het grootst in aantal; gevolgd door Indiërs, Polen, Duitsers … In Limburg heeft Sint-Truiden het grootst aantal asielzoekers op zijn grondgebied waarvan de helft in het open asielcentrum Bevingen (°1998) woont. In vergelijking met de andere Limburgse regio’s, is Zuid-Limburg volgens cijfers van 2007 een echt landbouwgebied met 495 landbouwbedrijven (Midden-Limburg: 75, WestLimburg: 104, Noord-Limburg 88 en Maasland: 54). De meeste mensen zijn werkzaam in de tertiaire sector. Het mediaan inkomen in de regio ligt gemiddeld (Sint-Truiden 18.975 EUR en Gingelom 20.502 EUR) iets lager dan het Limburgse (20.148 EUR) en Vlaamse (20.482) gemiddelde. De gemiddelde werkloosheidgraad ligt in de regio lager dan het Limburgse (7,90%) gemiddelde en hoger dan het Vlaamse (7,06%) gemiddelde. De gemeenten met de meeste werklozen zijn Bilzen (7,42%), Sint-Truiden (7,65%) en Tongeren (7,89%).

3.5.1.3 Dienstverlening In de grotere stedelijke kernen van Bilzen, Sint-Truiden en Tongeren is er ruimte voor dienstverlening, gemeenschapsvoorzieningen, groen, recreatie en industrie. Verspreid in het Haspengouwse landschap zijn er groene (recreatieve) zones, zoals het provinciaal domein Nieuwenhoven, het Speelhof, de Beukenberg … Diverse actoren ontsluiten deze waardevolle natuurgebieden ondermeer met wandelingen en aanduiding van greenspots. De handelszaken vind je terug in de grotere woonkernen. In de kleine dorpen vind je vaak al geen winkel, bakker, café, apotheek … meer. Daarvoor zijn de inwoners aangewezen op de grotere gemeenten waarbij Bilzen, Sint-Truiden en Tongeren zich als grotere winkelcentra profileren. Het onderwijsaanbod is ruim en voor jong en oud toegankelijk. Kleuteronderwijs en lager onderwijs vind je in elke gemeente. Middelbaar vrij en gemeenschapsonderwijs worden in 3

Cijfers opgevraagd via studiecel van de provincie Limburg (www.limburg.be – infopunt) en nationaal instituut van de statistiek (http://statbel.fgov.be)

23

Bilzen, Borgloon, Hoeselt, Sint-Truiden en Tongeren aangeboden. Bilzen biedt bovendien nog middelbaar gemeentelijk onderwijs. Zowel in Sint-Truiden als in Tongeren vind je speciale tuinbouwafdelingen. Voor hoger onderwijs moeten de studenten uitwijken naar Diepenbeek, Leuven, Luik, Maastricht … Daarnaast zijn er nog de Academie Haspengouw beeld en podium met afdelingen in Gingelom, Heers, Nieuwerkerken en Sint-Truiden, de Academie Tongeren met afdelingen in Borgloon, Hoeselt, Riemst en Voeren en de stedelijke academie voor beeldende kunsten in Bilzen. Volwassenennascholing wordt aangeboden in de Syntracampussen van Sint-Truiden en Tongeren en in de scholen voor volwassenonderwijs. De VDAB heeft een competentiecentrum in Tongeren. Doorheen de eeuwen is de zorgsector in de regio ruim verspreid. Verschillende religieuze orden namen vanaf het begin een vooraanstaande rol op in de verzorging van zieken (grauwzusters, cellebroeders, minderbroeders, kapucijnen…) en geesteszieken (broeders en zusters van liefde). Ze legden de basis voor de zorgsector in de regio. Momenteel zijn er regionale ziekenhuizen in Sint-Truiden en Tongeren, talrijke woonzorgcentra voor valide en mindervalide ouderen, een uitgebreide geestelijke gezondheidszorg waaronder psychiatrische centra in Sint-Truiden en Bilzen, verschillende zorgcentra in Borgloon, Sint-Truiden en Tongeren voor minder- en andersvaliden en een centrum voor gedragsen leerstoornissen bij kinderen, gemeentelijke en privékinderopvang. De zorgsector is en blijft een belangrijke werkgever in de regio.

3.5.1.4 'Regional branding' via cultuur en toerisme De cultuur(beleids)coördinatoren van elke gemeente en de talrijke culturele verenigingen zorgen ervoor dat de Haspengouwer op cultureel vlak aan zijn trekken komt. De cultuuren gemeenschapscentra van Bilzen, Borgloon, Hoeselt, Sint-Truiden (B-categorie) en Tongeren (B-categorie) hebben een eigen programmatie en stellen ook infrastructuur ter beschikking voor verenigingsactiviteiten. Zowel Sint-Truiden als Tongeren zijn gericht op de culturele 30 km-zone. Toerisme neemt sinds enkele decennia een vooraanstaande rol op in de regio. De combinatie van twee troeven, het grote aanbod aan open landschap en de grote dichtheid aan specifiek en samenhangend cultuurhistorisch erfgoed, maakt Haspengouw tot dé plaats voor recreatie, ontspanning, streektoerisme en onthaasting. Dit wordt zowel door de toerist als de Haspengouwer zelf gewaardeerd. De profilering van de streek als fiets- en wandelparadijs, de festiviteiten in de bloesemmaand april die het fruitige landschap in de kijker zetten, het verblijfstoerisme in streekeigen logies, de authentieke streekproducten, de typische kleine dorpen met grote kastelen en vierkantshoeves, de aanwezigheid van religieus roerend en onroerend erfgoed … hebben een enorme opwaardering gegeven aan de regio. Toerisme Limburg en Toerisme Haspengouw zetten sterk in op de kwaliteiten van de streek en maken hiervoor dankbaar gebruik van het aanwezige onroerend en roerend erfgoed. Via verschillende thema's zoals fruit, religieus erfgoed, kastelen en hoeves, worden de gemeenten actief gestimuleerd om zichzelf in de regio te profileren. 'Haspengouw is genieten van gisteren, vandaag en morgen.'

3.5.2 Historiek Haspengouw is genoemd naar het middeleeuwse graafschap Haspinga, één van de vier graafschappen van de Karolingische gouw Hasbania. Maar zijn geschiedenis gaat veel verder terug: de vruchtbare lössbodem heeft er immers voor gezorgd dat deze streek al heel vroeg bewoond en bewerkt werd. Archeologisch onderzoek in Haspengouw heeft heel wat interessante sites aan het licht gebracht zoals Bandkeramische nederzettingen in Rosmeer en Vlijtingen (ca. 5.400 voor Chr.), sporen van prehistorische mijnbouw in

24

Voeren, het vorstengraf in Eigenbilzen (430 voor Chr.),… die de oudste geschiedenis illustreren. Vanaf de Romeinse periode zijn de archeologische sporen duidelijker in het landschap gemarkeerd. Tongeren werd na verovering van het Gallische gebied door Julius Caesar, de hoofdstad van de Civitas Tungrorum, een gebied tussen Rijn en Ardennen. De Pax Romana bracht grote welvaart in de regio met overblijfselen van talrijke villacomplexen en sporen van landverkaveling, rijke grafvelden en monumentale tumuli, de ontwikkeling van het wegennet met de baan Tienen-Tongeren als meest herkenbare element. Vanaf de derde eeuw zorgden de Frankische invallen voor politieke en economische onrust in het gebied, die uiteindelijk in de vijfde eeuw leidden tot de terugtrekking van de Romeinse militaire aanwezigheid in de regio. In deze woelige periode deed ook het christendom zijn intrede. De eerste houten kerkjes in de regio werden tijdens de Merovingische dynastie van Pepijn van Landen (580-640), hofmeier en voorvader van Karel de Grote, opgericht. In de zevende en achtste eeuw voltrok de kerstening van de streek zich en ontstonden de eerste kloosters en abdijgemeenschappen in onder andere Sint-Truiden en Munsterbilzen. Politieke verschuivingen betekenden herverdeling van gronden in gouwen en graafschappen in de 9de eeuw. Vermoedelijk rond het jaar 1000 ontstond het graafschap Loon. Loon zat gekneld tussen het hertogdom Brabant en het prinsbisdom Luik. Meer bepaald Hoeselt, Sint-Truiden en Tongeren werden in de 11de eeuw Luikse enclaves. De oorspronkelijke Frankische versterkte nederzettingen groeiden in de middeleeuwen uit tot de huidige kerndorpen die zo typisch zijn voor de Haspengouwse leemstreek. De plaatselijke heren heersten over het door hen als familiebezit beschouwde land: vanop hun burchtheuvel in Borgloon, vanuit de versteende motteburchten in Brustem en Kolmont of vanop aarden heuvels zoals in Millen en Horpmaal. Op andere plaatsen werden kastelen gebouwd (Mettekoven). Tussen 1100 en 1300 werd de streek ontbost en kwamen grote landbouwgebieden in de plaats. Een groot deel van de wegen, van de nederzettingen en de vorm ervan dateert uit die tijd. In die periode kwamen steden zoals Sint-Truiden en Tongeren tot volle expansie o.i.v. algemene factoren als sterke economische bedrijvigheid, toenemende bevolkingsgroei, verbeterde opbrengsten in landbouw en veeteelt. Na een periode van hongersnood en pest betekende de 15de eeuw een herstelperiode. In de steden nam het aantal kerken en kloosters gestaag toe, gekoppeld aan een grotere vraag naar religieuze kunstvoorwerpen. Handel en nijverheid kwamen tot volle ontwikkeling; gilden en ambachten zorgden voor de nodige structuur. De vruchtbare leemgrond werd met verbeterde landbouwtechnieken bewerkt. Stenen gemeentehuizen werden gebouwd als teken van macht ... Tussen de 16de en 18de eeuw trok de kapitaalkrachtige (land)adel nieuwe residenties op om haar macht te tonen met kastelen in grote domeinen en gesloten vierkantshoeves. Monumentale poortgebouwen, wapenschilden en duiventillen benadrukten niet alleen de macht en rijkdom van de grootgrondbezitters maar ook de maatschappelijke verhoudingen. Het zijn kenmerkende elementen in het Haspengouwse landschap die herinneren aan het middeleeuwse hofsysteem en aan adellijkgrondheerlijke domeinen met eigen productie. Vanaf de 16de eeuw wisselden rustige periodes af met moeilijker tijden. De regio was immers een doorgangsgebied voor Brabantse, Franse, Luikse, Hollandse… troepen. Misoogsten, opeising van voedselvoorraden en oogstvernielingen leidden tot hongersnood en epidemieën, en bijgevolg hoge sterftecijfers. Medio 18de eeuw herstelt de landbouw en het bevolkingsaantal. Politiek gezien bleef de band met Luik tot de Slag bij Fleurus (1794) waarna het prinsbisdom en dus ook het vroegere graafschap Loon door Frankrijk werden geannexeerd. In 1815 (Congres van Wenen) ontstond het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, een nieuwe staat waarin de huidige Vlaamse en Nederlandse provincies Limburg een eenheid gingen vormen. De nieuwe provincie kreeg van Koning Willem I de naam Limburg, naar

25

het oude Hertogdom Limburg. Voeren werd deel van de provincie Luik. Haspengouw bleef een landbouwgebied bij uitstek, terwijl Luik en omgeving geïndustrialiseerd werden. Bij de Belgische onafhankelijkheid in 1830 kwam heel Limburg, uitgezonderd Maastricht, onder Belgisch bestuur. De Limburgers speelden geen onbelangrijke rol in het jonge Koninkrijk België: zo werd Erasme Louis Surlet de Chokier, afkomstig van Gingelom, in 1830 eerst voorzitter van het Nationaal Congres om vervolgens na zijn verkiezing tot regent als voorlopig staatshoofd te worden aangesteld tot 21 juli 1831. Graaf Barthélemy Théodore de Theux de Meylandt, geboren in Sint-Truiden en gestorven in Heusden, was van 1834 tot 1840 regeringsleider. Hij speelde een grote rol in het scheidingsverdrag tussen Nederland en België in 1839 waardoor beide Limburgen officieel gescheiden werden en het oostelijk deel terug naar Nederland ging. De industriële activiteit bleef voor 1860 beperkt tot aan de bodem gebonden kleinschalige nijverheden. Het vruchtbare Haspengouw bleef een landbouwgebied bij uitstek met de productie van granen, suikerbieten en fruit als belangrijkste economische activiteiten. Borgloon, Sint-Truiden en Tongeren waren de regionale centra met belangrijke vee- en fruitmarkten. De Haspengouwse industrie was vooral een huisnijverheid met stroopstokerijen, suikerfabrieken, mandenmakerijen en bierbrouwerijen. In die situatie kwam pas verandering nadat in 1901 steenkool werd ontdekt in Limburg. Hoewel de veranderingen vooral in het noorden van de provincie voelbaar waren, had dit ook een positieve invloed op het zuiden. De twee wereldoorlogen bemoeilijkten echter de economische ontwikkeling. Pas vanaf 1950 komt de economische groei echt op gang. Op bestuurlijk vlak is de toevoeging van Voeren aan Limburg in 1963 nog belangrijk. De fusie van de gemeentes vanaf 1 januari 1977 door de Eenheidswet veranderde het uitzicht van Zuid-Limburg sterk. Op economisch vlak werd het toerisme voor Haspengouw steeds belangrijker. Onder meer de investering in een fietsroutenetwerk en het hoevetoerisme maken van Haspengouw een toeristische trekpleister.

3.5.3 Conclusie Haspengouw onderscheidt zich van de andere streken in Limburg door het glooiende landschap en de typische lössbodem die het voornamelijk agrarische karakter van de streek bepaald heeft. De diepgewortelde geschiedenis is in vergelijking met andere regio’s manifest aanwezig met duidelijk zichtbare erfgoedsporen. 'Regional branding' Haspengouw is dankzij de promotie van het onroerend en cultureel erfgoed via cultuur en toerisme sinds enkele jaren een begrip in Vlaanderen. Erfgoed Haspengouw zal het merk Haspengouw via zijn werking meer kleur geven en inhoudelijk versterken.

26

3.6 Erfgoed en erfgoedveld in de regio 3.6.1 Erfgoed in de regio Haspengouw heeft doorheen de eeuwen heel wat landschappelijke, structurele en organisatorische veranderingen ondergaan onder invloed van de mens, het klimaat, politiek, landbouwkundige en industriële ontwikkelingen,… In het hedendaagse cultuurlandschap zijn er hier en daar nog elementen die verwijzen naar het oorspronkelijke landschap maar vele zijn ondertussen verdwenen. Enkel rond de kleine dorpskernen is nog een vrij authentieke zone te vinden. Het cultureel erfgoed in Haspengouw is door zijn lange geschiedenis rijk en divers. Het bevat een aantal specifieke kenmerken waarmee Haspengouw zich doorheen zijn geschiedenis onderscheidt van andere regio’s. Deze kenmerken zijn samen te vatten in de themawoorden: wonen en werken, kleinschalige huisnijverheid, onrust en oorlog, godsvrucht en devotie, en volkscultuur en tradities. Het cultureel erfgoed waarmee de Haspengouwse erfgoedacoren werken omvat grosso modo de laatste 250 jaar van de geschiedenis. Enkel het Gallo-Romeins museum en zolad+ spitsen zich specifiek toe op het oudere, archeologische erfgoed. 3.6.1.1 Wonen en werken Het landschap, de manier van wonen en werken en daarmee ook de identiteit van de Haspengouwer zijn doorheen de tijd duidelijk bepaald door de vruchtbare leemgrond en het harde labeur op het land. Het bewaarde cartografische materiaal in de archiefinstellingen geeft een goed inzicht in de ontwikkeling van het landschap en de inplanting en structuur van de woonkernen aan waterlopen van de middeleeuwen tot nu. Gemeente- en parochiearchieven zijn ondermeer interessante bronnen voor de ontwikkeling van het lokale gemeenschapsleven in de dorpen en steden met de verschillende bestuurlijke, culturele en religieuze organen. De grote Gallo-Romeinse villacomplexen die eertijds al de welvaart van de bewoners en het land weerspiegelden, zijn in het open landschap vanaf de 19de eeuw vervangen door grote gesloten vierkantshoeves. Deze liggen meestal aan de rand van de dorpskernen waarin de kleine boerderijen naast elkaar liggen, rond de centraal gebouwde kerk. Deze dorpskernen gaan terug tot de middeleeuwen of de merovingische tijd. Archeologisch onderzoek bevestigt deze bewoningscontinuïteit op steeds dezelfde plaatsen. De meeste huizen en boerderijen waren in leem opgetrokken; enkel de kerk, pastorij en huizen van notabelen waren in eerste instantie in baksteen gebouwd. Typisch voor de Zuid-Limburgse dorpen is dat in de 19de eeuw het bisdom en de leefgemeenschap in elk dorp zwaar geïnvesteerd hebben in de bouw van stenen schoolgebouwen en in het onderwijs op zich. Getuige daarvan is ook de opleiding in het kleinseminarie te SintTruiden. De schaalvergroting in de landbouwsector heeft vooral de laatste 50 jaar sterke, duidelijk zichtbare ingrepen in het landschap teweeggebracht. Maar ook vroeger al brachten onder andere verbeterde landbouwtechnieken en nieuwe teeltsoorten veranderingen met zich. De streek rond Munsterbilzen bijvoorbeeld ontwikkelde zich vanaf het einde van de 18de eeuw geleidelijk aan tot de moestuin van Limburg en de vele serres zijn nog altijd een uitzichtbepalend kenmerk. Sinds de 19de eeuw heeft vooral de fruitproductie en -verwerking de regio landschappelijk, economisch en sociaal veranderd. Sint-Truiden was eerder commercieel georiënteerd (met de dagelijkse markten en veilingen) terwijl de streek rond Borgloon vooral gespecialiseerd was in fruitverwerking. De stoomstroopfabriek van Borgloon symboliseert deze (vrijwel) teloorgegane verwerkingsindustrie van kleine en grote familiebedrijven in heel Haspengouw.

27

De snelle ontwikkelingen in de landbouw- en fruitsector zorgden al snel voor extra investeringen in de transportmogelijkheden: wegen werden in de tweede helft van de 19de eeuw geplaveid om sneller vervoer van mens en kar mogelijk te maken, in 1879 werd de spoorweg tussen Sint-Truiden en Tongeren aangelegd en in het begin van de 20ste eeuw maken buurtspoorwegen de ontsluiting van heel Haspengouw nog gemakkelijker. De verschillende ontwikkelingen maken dat er een enorme documentatie in objecten, (bijvoorbeeld landbouwalaam in verschillende heemkundige en privécollecties), in fruitgeschiedenis (in de fructuaria), in verhalen (in sappige dialecten) en in (privé) beeldmateriaal beschikbaar is om dit specifieke erfgoed van het Haspengouws landbouwen fruitverhaal goed te documenteren. Het fruitgegeven opent ook de deuren om kennis te maken met de levenscultuur van de 'andere' Haspengouwse bewoners, zoals de Sikhs en de seizoensarbeiders. 3.6.1.2 Kleinschalige huisnijverheid De industriële en technologische ontwikkelingen vanaf het einde van de 19de eeuw hebben in Haspengouw niet echt een doorbraak gekend zoals in andere streken. Het bleef eerder kleinschalig en gericht op de lokale/regionale markt. Uiteraard zijn er talloze fruitverwerkingsbedrijfjes. Toch kan het etiket van typische landbouw- en fruitstreek bijgekleurd worden. Ook steenbakkerijen, brouwerijen, stokerijen, metaalgieterijen, tabakfabriekjes, molens, fiets- en lampenfabriekjes, maakten deel uit van Haspengouw. Ook is de arbeidsmigratie van heel wat Haspengouwers naar het Luikse industriebekken vanuit cultuurhistorisch en erfgoedstandpunt bijzonder interessant om de diversiteit en de ontwikkelingen in arbeidsactiviteiten te duiden. 3.6.1.3 Onrust en oorlog Politieke onrust en oorlog zorgden op regelmatige tijdstippen, ook in Haspengouw, voor moeilijke periodes en conflicten en beïnvloedden in die periodes het dagdagelijkse leven van de Haspengouwer. In het landschap zijn hiervan nog heel wat relicten terug te vinden. De geschiedenis en de verhalen, het bewaarde archivalisch en materieel erfgoed van de burchten en versterkingen, mottes en (stads)muren, oorlogsmonumenten, memorabilia ... houden de herinneringen levend. 3.6.1.4 Godsvrucht en devotie Het christelijke geloof met zijn rijk gekleurde tradities en volksdevotie bepaalde in heel wat facetten tot voor kort het leven van alledag. De vele parochiekerken in de steden en de kleine rurale dorpskerken, de kleine kapellen langs de landelijke wegen en kapellen ingebouwd in de gevels van huizen en boerderijen, de begijnhoven in Sint-Truiden en Tongeren, de talrijke kloosters en dominante abdijen van de verschillende religieuze orden zijn vaak in de (late) middeleeuwen geworteld en geven Haspengouw een herkenbaar, katholiek gezicht en een horizon die gedomineerd wordt door kerktorens. De welvaart die de landbouw voortgebracht heeft, weerspiegelt zich ook in de bijzonder rijke aankleding van de kleine en grote parochiekerken. Het cultureel erfgoed dat in deze kerkinterieurs bewaard, gebruikt en vereerd wordt, getuigt van een rijkdom aan hoeveelheid en ouderdom die je elders in de provincie niet in die mate aantreft (muurschilderingen, beelden en retabels van bekende en onbekende meesters, schilderijen, figuratieve grafstenen ...). Tegelijkertijd gaat het om geloofsaspecten die zich uiten in processies op feestdagen, zevenjaarlijkse ommegangen in Sint-Truiden en Tongeren en volksdevotie. De talrijke Haspengouwse heiligen Trudo van Sint-Truiden, Evermarus van Rutten, de drie gezusters (Bertilia van Brustem, Genoveva van Zepperen, Eutropia van Rijkel), Christina de wonderbare van Brustem, Lutgardis van Tongeren, Landrada van Munsterbilzen… geven het religieus cultureel erfgoed een extra dimensie.

28

Het behoud en beheer van dit cultureel erfgoed ligt bij verschillende professionele en niet-professionele erfgoedzorgers zoals de kerkfabrieken, het Museum Vlaamse Minderbroeders, de schatkamers in Sint-Truiden en Tongeren, archiefbewaarders, enzovoort. Door de toenemende secularisering in de hedendaagse maatschappij is de vraag naar behoud en beheer van het religieus onroerend en roerend erfgoed prangender en actueler dan ooit. 3.6.1.5 Volkscultuur en tradities De vele socioculturele verenigingen die de laatste 200 jaar in de schoot van het stads- en dorpsleven tot bloei zijn gekomen, hebben een zeer verscheiden cultureel erfgoed opgebouwd. Carnavalsverenigingen en stoeten, schutterijen, jaarlijkse kermissen, fanfares en harmonieën, geschieden heemkundige kringen, jeugden sportverenigingen, landelijke gilden, ambachtelijke producten en stokerijen, de verschillende dialecten in de regio, volkssagen en legenden, volksfeesten, optochten, oudstrijdersverenigingen, herdenkingsevenementen illustreren de 'couleur locale' van het gemeenschapsleven in de dorpen, wijken, steden ... Dit cultureel erfgoed gaat meestal terug op een lange traditie en wordt in elke gemeenschap op een eigen manier ervaren en beleefd. Deze ervaringen zitten in het collectief geheugen van de mensen opgeslagen en worden -bewust of onbewust- van oudere op jongere generaties doorgegeven. Dankzij de lokale werking van heel wat actoren gaat dit cultureel erfgoed niet helemaal verloren.

3.6.2 Erfgoedveld in de regio 3.6.2.1 Actoren In iedere gemeente zijn verenigingen, instellingen of privépersonen actief op het vlak van erfgoed. Elk ontwikkelen ze hun eigen initiatieven om het lokale erfgoed te bewaren, te inventariseren of te ontsluiten. Er bestaat dus een ideale voedingsbodem voor het ontwikkelen van een nieuwe dynamiek. De lokale cultureel-erfgoedinitiatieven worden in verschillende categorieën: -musea en archiefinstellingen -geschied- en heemkundige kringen -kerkfabrieken -volkskundige verenigingen en dialectverenigingen -andere erfgoedactoren en erfgoedgemeenschappen -gemeentelijke diensten.

dit

beleidsplan

ingedeeld

in

Alle actoren in de verschillende gemeenten worden hieronder opgesomd, alfabetisch per categorie. De lijst is niet exhaustief, hoewel daar uiteraard naar is gestreefd. Indien de betreffende actor geen informatie verstrekte, is hij niet vermeld in het onderstaande alfabetische overzicht, wel in de tabel aan het einde van dit hoofdstuk. De beschrijving en de sterkte-zwaktevermelding is gebaseerd op de informatie uit de schriftelijke bevraging van de erfgoedactoren. De algemene socioculturele verenigingen zijn hier buiten beschouwing gelaten, niettegenstaande deze verenigingen interessant zijn. Dit deel beperkt zich tot degenen die een significante link met erfgoed vertonen. Degenen die in het kader van specifieke cultureel-erfgoedprojecten (zoals bijvoorbeeld KAV, muziekverenigingen, toneelverenigingen) doelgroep of partner kunnen worden, zijn hier niet vermeld.

29

- Musea en archiefinstellingen Wat de archieven betreft, worden hier enkel de publiekrechtelijke archiefinstellingen opgenomen, niet de privépersonen, -organisaties of -instellingen die een eigen archief hebben opgebouwd. Zij zitten vervat in Archiefbank Vlaanderen. Ook vermelden we enkel de historische archieven, niet de hedendaagse gemeentearchieven. Abdij Mariënlof Colen (Borgloon) Het klooster, de kerk en de boerderij vormen een gesloten complex uit de 16de-18de eeuw. Het geheel omvat het schrijn van Sint-Odilia (13de eeuw), bewerkt met beschilderde eiken panelen en de 13de-eeuwse stoel van Sint-Lutgardis. Fruitmuseum vzw (Borgloon) Het Fruitmuseum groeide vanuit een persoonlijk initiatief. Bezoekers beleven het verleden van de fruitstreek. Het museum werd opgericht in 1988 en stelt een deeltijdse kracht tewerk. De doelstelling van deze vereniging is de uitbouw van een ecomuseum rond fruit en fruitverwerking. Het museum houdt zich tevens bezig met vorming. Aan het museum zijn een archief, bibliotheek en documentatiecentrum verbonden. Het museum nam in het verleden nog niet deel aan erfgoedgerichte vormingssessies. Andere activiteiten die tevens plaatsvinden zijn de dag van de kers of wijnfeesten. Momenteel bevindt het museum zich op de site van het klooster Colen, het Mariënlof. In de toekomst zou het Fruitstreekmuseum ondergebracht worden in de voormalige stroopstokerij van Borgloon. De instelling beschikt over een eigen collectie die groeit aan de hand van spontane schenkingen. Deze collectie is geïnventariseerd en ingegeven in een digitale inventaris. De sterke punten van deze actor zijn de kennis over het fruitverleden en de grote collectie. Een zwakte is de ontsluiting van de collectie zelf maar ook van de kennis die deze instelling bezit. Museum Vlaamse Minderbroeders (MVM) (Sint-Truiden)4 Het Museum Vlaamse Minderbroeders werd opgericht in 1988. Het museum beheert en ontsluit het (im)materiële franciscaanse erfgoed in Vlaanderen op een professionele en eigentijdse wijze. Jaarlijks doet het museum mee aan grotere evenementen en aan Erfgoeddag. Ook organiseert het MVM lezingen. Het museum nam in het verleden deel aan vormingen en bezit een eigen collectie die bestaat uit audiovisueel materiaal, documenten, gebruiksvoorwerpen en kunstvoorwerpen. Het MVM is erkend en ingedeeld op regionaal niveau. Sint-Truiden is sinds de 13de eeuw gaststad voor de minderbroeders en heeft daardoor met hen een nauwe band ontwikkeld. Het MVM bekleedt door haar specifieke onderwerp een unieke plaats in het museale landschap in Vlaanderen. Het is tevens een enorme troef voor Sint-Truiden, als kwalitatief hoogstaand museum en als expertisecentrum voor religieus erfgoed. De minderbroeders vormen naast de broeders van Liefde (dr. Guislainmuseum) de enige orde in Vlaanderen die een eigen museum heeft waar hun verhaal aan de hand van roerend erfgoed wordt verteld. Via een laagdrempelige presentatie en een sterk educatief aanbod voor het lager onderwijs is het museum voor jong en oud toegankelijk. Het museum wordt vooral bezocht door scholen, binnen- en buitenlandse individuele bezoekers en groepen en wordt hoog gewaardeerd5. Het museum beschikt over een goed uitgerust depot met een geklimatiseerde ruimte voor houten beelden en schilderijen. Hierin is wel enkel plaats voorbehouden voor het franciscaans erfgoed. De inventaris is volledig geautomatiseerd in Adlib Museum Standaard en wordt als een van de eerste niet-provinciale collecties in erfgoedlimburg.be opgenomen omwille van de kwaliteit van de inventaris. 4 5

www.museum.minderbroeders.be Publieksonderzoek in 2006, zie ook beleidsplan MVM

30

De museumstaf bestaat uit een conservator, een wetenschappelijk medewerker, een registrator (halftijds), een onthaalbediende (door de stad ter beschikking gesteld) en tijdelijke medewerkers, ingezet voor specifieke projecten. Het museum werkt samen met andere instellingen via een monastiek netwerk waaraan het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur, het dr. Guislainmuseum (Gent), het Abdijmuseum ten Duinen 1138 (Koksijde) en het Museum Jacob van Horne (Weert, NL) deelnemen. De sterkte van het MVM ligt in de aandacht voor het roerend patrimonium en de goede collectieregistratie. Een zwakte in zijn werking is de communicatie. Provinciaal Gallo-Romeins Museum (Tongeren) In 1954 startte het eerste echt volwaardige museale initiatief. De belangrijkste archeologische vondsten uit de regio werden verzameld en getoond in het Provinciaal Gallo-Romeins Museum in Tongeren. De collectie breidde zich alsmaar verder uit. Begin jaren 1990 werd beslist om te investeren in een nieuw museumgebouw en een vernieuwende museale aanpak. In 1994 opende het museum ‘nieuwe stijl’. In 2006 werd besloten het museum uit te breiden. Het Gallo-Romeins Museum is een archeologisch trefpunt tussen heden en verleden, tussen onszelf en onze voorouders. Met de bijzondere bodemvondsten, de markante architectuur, het verrassende concept en de tijdloze presentatie is het Provinciaal GalloRomeins Museum één van de meest interessante archeologische musea van het land en de Euregio. De archeologische collectie omvat stukken vanaf de prehistorie tot en met de vroege middeleeuwen. Het museum heeft een dynamische werking ontplooid rond zijn collectie. Met een gevarieerd educatief programma bereikt het museum een groot aantal jongeren, die het museum en de stad met de klas bezoeken. Boeiende tijdelijke tentoonstellingen met internationale uitstraling belichten telkens een nieuw thema. Een werkpunt is dat het beleidsplan van hoger genoemde instelling niet of onvoldoende is afgestemd op de beleidsplannen van de lokale actoren (erfgoedcel, cultuur). De museumstaf bestaat uit 14 leden, daarnaast aangevuld met een cel organisatie met 13 personen. Het Gallo-Romeins Museum is een museum ingedeeld op het Vlaamse niveau en ontvangt jaarlijkse subsidies van de Vlaamse Overheid en subsidies van de Provincie Limburg. Schatkamer OLV-kerk (Sint-Truiden) Onder de OLV-kerk is de schatkamer ingericht. Hier wordt een gedeelte van het religieus erfgoed van de abdij, van het begijnhof en de eigen collectie van de kerkfabriek zoals kostbare reliekhouders, liturgisch vaatwerk, antieke religieuze gewaden tentoongesteld. De schatkamer heeft eveneens een goede en uitgebreide depotwerking. Zij bezit bijvoorbeeld een uitzonderlijke collectie religieus textiel (van de 7de eeuw tot nu) die in uitstekende omstandigheden bewaard wordt (voorbeeldfunctie volgens Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium). Het museum wordt beheerd door de kerkfabriek en opengehouden door vrijwilligers. De kerkfabriek voert een actief behoud- en beheerbeleid (bijvoorbeeld restauratie van 350 charters met publieksontsluiting als doel, wetenschappelijk onderzoek van textiel, ) dat alle steun vanuit het beleid verdient. Schatkamer OLV-Basiliek (Tongeren) De site van de OLV- basiliek in Tongeren is een belangrijke site op cultuurhistorisch en toeristisch vlak. Bij het aanleggen van een ondergrondse archeologische site werden resten blootgelegd van een Romeinse Basilica uit de 4de - 5de eeuw die gebruikt werd als belangrijk gebedshuis voor de vroege Christenen. Vanaf dan zijn er resten gevonden van vele kerkelijke bouwwerken die uiteindelijk resulteerden in de statige gotische basiliek die thans over Tongeren regeert. Deze kapittelkerk heeft in de middeleeuwen een unieke plaats ingenomen in de Europese Muziekgeschiedenis. Haar uitzonderlijke boekenschat, waaronder een 20-tal genomineerd zijn als Unesco werelderfgoed en waarvan sommigen opgenomen zijn bij de Topstukken in Vlaanderen, bevat de vroegste aanduidingen van polyfonie. Wellicht nergens vindt men zulke waardevolle reliekenschat die in situ bewaard bleef en die nog steeds actueel in gebruik is in de religieuze activiteiten van de basiliek.

31

De textielen waarvan fragmenten uit de 9de eeuw, bevatten zeer vele waardevolle reliekbeursjes en priesterkledij. Binnen de door Unesco beschermde toren van de basiliek bevindt zich de beiaard die bij de grotere van de wereld behoort. In de kerk pronkt het monumentale en historische Le Picardorgel waarop meesters van over de ganse wereld graag concerteren of masterclasses organiseren. Het prachtige koor met zijn historische glasramen wordt omgeven door een Romaanse kloostergang die uniek is in Vlaanderen. Het beheer van zulke unieke site vergt dan ook meer dan normale aandacht en inspanningen. Niet alleen van de Kerkfabriek of de plaatselijke kerkgemeenschap, maar zeker ook van de verantwoordelijke overheden. De laatste jaren werd zwaar geïnvesteerd in het creëren van een archeologische kelder onder de basiliek, omwille van de kerk van Servatius dus ook de crypte. Thans zijn er restauratiewerken bezig aan de kloostergang en het kapittelgebouw, waarna de kerkschat en kelder op waardige wijze kunnen ontsloten worden. Schatkamer en kloosterpand samen zullen het unieke kader bieder voor het volledig ontsluiten van de thans verborgen schatten. Niet enkel de materialen (reliek)schatten, maar ook de textielen en boeken zullen mee ontsloten worden. Schrijfmachinemuseum (Heers) Het schrijfmachinemuseum heeft een collectie die af en toe wordt uitgebreid. Er bestaat een gedeeltelijke inventaris van de collectie op papier en digitaal. De sterkte van deze vereniging is kennis en expertise in hun vakgebied. Stadsarchief Sint-Truiden Het stadsarchief heeft als bij wet vastgelegde taak de bewaring van archiefbestanden en documenten van de stedelijke diensten van Sint-Truiden en de vroegere deelgemeenten, die ongeacht hun datum, vorm of drager, naar hun aard bestemd zijn om te berusten onder het stadsbestuur van Sint-Truiden; documenten die ze heeft ontvangen of opgemaakt uit hoofde van haar activiteiten of de vervulling van haar taken. Uit de bewaarde charters en oorkonden kan men vanaf de 11de eeuw volgen hoe langzaam een stedelijke autonomie vorm krijgt. Het is echter pas vanaf 1417 dat we van deze stedelijke administratie ook het werkelijk functioneren kunnen volgen in de maandagboeken, het keurboek, ordonnantiënboek, statutenboek van het hoge gerecht en poorterschapsboeken. Vanaf 1452 zijn ook de rekeningen bewaard gebleven. Eens van start lopen onze archieven vrijwel ononderbroken door tot op vandaag. Als voorlopers op de registers burgerlijke stand en bevolkingsregisters, ingesteld door het Franse regime, worden de parochieregisters van de stad Sint-Truiden bewaard. Naar aanleiding van de fusies van 1977 zijn ook de archieven van Aalst, Brustem, Ordingen, Fusie Brustem, Duras, Gorsem, Runkelen, Wilderen, Fusie Duras, Engelmanshoven, Gelinden, Groot-Gelmen, Fusie Gelmen, Halmaal, Kerkom, Velm en Zepperen beschikbaar op het stadsarchief. Naast de archieven van de stedelijke administratie bezit het stadsarchief nog verschillende andere collecties: archief van de schepenbank en archief van het hoge gerecht (beide tot Franse revolutie), archief van het bureel van weldadigheid, archief van de burgerlijke godshuizen, archief van het begijnhof, archief en bibliotheek van het klein seminarie, verzameling kaarten en plannen, archief Achille Thijs met collectie glasnegatieven, collectie Utile Dulce, verzameling oude kranten, bibliotheek fonds Govaerts en documentatie collectie stadsarchief Sint-Truiden. De recente (o.a. A2-scanner voor digitalisering registers en andere documenten; project digitalisering krantenarchief)en toekomstige investeringen in de infrastructuur en structurele en projectwerking (bv. Allo Micro) van het archief zijn een belangrijke stap in de verdere structurele implementatie van een gericht cultureel erfgoedbeleid in SintTruiden. Stadsarchief Tongeren Het stadsarchief van Tongeren houdt zich voornamelijk bezig met de geschiedenis van de gemeente en de deelgemeentes, volksverhalen, architectuur, religieus erfgoed en

32

familiegeschiedenis. Het beschikt over het volledig archief van haar oude en moderne stedelijke instellingen, en over het archief van haar huidige deelgemeenten. Behalve het archief van stedelijke instellingen, bewaart het stedelijk archief ook de archieven van verschillende omliggende heerlijkheden, van het oude begijnhof, van gasthuizen, weldadige instellingen, cijns- en laathoven en verdwenen kloosters. In de loop van de jaren ontving het ook enkele familiefondsen, die vooral voor de socioeconomische geschiedenis van Tongeren en Haspengouw van onschatbare waarde zijn. Verder wordt de collectie nog aangevuld met een uitgebreid foto- en prentenkabinet, een microfilmcollectie en een eigen bibliotheek. De collectie van het stadsarchief bestaat uit audiovisueel materiaal, documenten en kunstvoorwerpen. Het archief heeft een inventaris, zowel op papier als digitaal. De sterkte van deze instelling bestaat uit de jarenlange ervaring, de grote expertise en de uitgebreide collectie. Een zwakte van dit archief is de te beperkte samenwerking met verenigingen en het beperkt aantal vrijwilligers. Stedelijk Museum - Historisch Centrum Luchtmachtbasis Brustem (Sint-Truiden) Het Historisch centrum Luchtmachtbasis Brustem bestaat sinds 1979 en geeft een historisch overzicht over de relatie tussen Sint-Truiden en de luchtmachtbasis van Brustem van WOII tot 1996. Tal van (oud-)militairen hebben in de loop der jaren duizenden voorwerpen, foto's en boeken verzameld over het lokale militaire verleden van de luchtmachtbasis van Brustem. Zij stellen dit sinds 1996 tentoon in de kelders van de abtsvleugel van de abdij. Dit museum wordt beheerd door een groep vrijwilligers, oudmilitairen en krijgt logistieke steun van de stad. De stad Sint-Truiden is een militairvriendelijke stad. Zo is de stad een actieve partner in het Comité voor Burgerlijke Militaire samenwerking (BMS). Dit comité is uniek in België. Bovendien bevindt zich op de Campus Saffraanberg een militaire school met 1200 leerlingen. Het museum focust logischerwijze op krijgskunde en de organisatie van erfgoedgerichte evenementen. De collectie bestaat uit audiovisueel materiaal, documenten en militaire voorwerpen. Het museum neemt ieder jaar deel aan Erfgoeddag met een passende tentoonstelling en beschikt over een inventaris op papier, zij het onvolledig. De sterkte van deze vereniging is de ondersteuning vanuit de stad Sint-Truiden. Een mogelijke zwakte is dat dit museum werkt met op vrijwilligers, die stilaan een steeds hogere leeftijd bereiken. Stedelijk Museum - voormalig Hoevemuseum (Sint-Truiden) Het stedelijk museum kreeg in 2007 onder impuls van de erfgoedcel, de vrijwillige beheerder en Toerisme Sint-Truiden en in samenwerking met het Centrum Agrarische Geschiedenis vzw een grondige facelift. Vanaf dan was er op de benedenverdieping de Haspengouwse streekproductenmarkt en de tijdelijke tentoonstelling Appels met zwembandjes die de bezoeker gidst door wetenschap en innovaties in de fruitsector. In 2009 sloot het museum zijn deuren. De opstelling Appels met zwembandjes werd in bruikleen gegeven aan Tuinbouwschool O.L.V Sint-Truiden. Stedelijk Museum - Festraetsuurwerk (Sint-Truiden) Kamiel Festraets werkte van 1937 tot 1942 aan een reusachtig astronomisch uurwerk in zijn atelier op het begijnhof. Het is de oudste toeristische attractie van Limburg, ondergebracht in een speciaal daarvoor gebouwd atelier. Het museum wordt druk bezocht tijdens het toeristisch seizoen. Vrijwilligers en personeel van Toerisme SintTruiden verzekeren de permanentie tijdens de openingsuren. Taalmuseum Tesi Samanunga (Bilzen) Het kleinschalige taalmuseum Tesi Samanunga bevindt zich op de kelderverdieping van het oude stadhuis, midden op de markt van Bilzen. Wie geïnteresseerd is in de oorsprong van het Nederlands en meer wil weten over de oudste geschreven bronnen van onze taal,

33

is daar aan het juiste adres. In dat museum kan je de oudste literaire teksten bekijken die voor het Oudnederlands en het vroeg Middelnederlands werden overgeleverd. Sterkte van het museum is de originele voorstelling. Zwakte: te krappe huisvesting en te weinig bekend. Onthaalcentrum Bilzen (Alden Biesen) In dit vernieuwde toeristisch onthaalcentrum in Alden Biesen kan de bezoeker op een interactieve manier kennismaken met de geschiedenis van Alden Biesen en Bilzen en tegelijk de troeven van het Haspengouwse kastelenlandschap ontdekken. Bezoekerscentrum De Landschapsruiter (Munsterbilzen) Dit centrum is een belangrijke, nieuwe partner (lente 2010). Het centrum bevindt zich in de dienstgebouwen van het kasteel Edelhof. Op een aangename, interactieve manier wordt de bezoeker voorbereid op een wandeling door het dorp en het vlakbij gelegen natuurgebied het Munsterbos. De aanwezigheid van een vroegmiddeleeuwse abdij laat dit dorp wortelen in een zeer rijk(-elijk) verleden en komt tot uiting in de permanente tentoonstelling die aangevuld wordt met het 19de en 20ste eeuwse verhaal van de ‘Plantenmannen van Munster’.

-Geschiedkundige en heemkundige kringen Bilisium (Bilzen) De kring houdt zich bezig met de studie, het behoud en herstel van het cultureel historisch erfgoed van Bilzen. De kring geeft een periodiek tijdschrift uit en organiseert geregeld tijdelijke heemkundige tentoonstellingen. Ook congressen, lezingen … staan nu en dan op de agenda. Geschied- en Heemkundige Kring Kortenbos (Sint-Truiden) De kring vierde in 2007 zijn 20-jarig bestaan. De werking concentreert zich op Kortenbos vroeger en nu in vijf actieve werkgroepen rond geschiedenis, monumenten, kapellen, de beiaard (en orgel) en leefbaarheid in Kortenbos. Elk jaar organiseert de kring in de meimaand speciale erfgoedactiviteiten in de basiliek van Kortenbos. De kring heeft vier lijvige publicaties op zijn actief rond deze thema’s en geeft een driemaandelijkse nieuwsbrief uit. De toekomstige werking zal zich vooral op immaterieel erfgoed toespitsen. Geschied- en Oudheidkundig Genootschap Riemst (GOGRI) GOGRI verstrekt advies aan de gemeente met betrekking tot het historisch erfgoed, de straat- en plaatsnaamgeving en het beheer en openstellen van het gemeentelijk archief. Daarnaast ondersteunt het genootschap de plaatselijke heem- en geschiedkundige kringen. Andere doelstellingen zijn: jaarlijkse lezingenreeks organiseren, historisch opzoekingswerk ontwikkelen en stimuleren, een eigen archief en bibliotheek aanleggen of een eigen periodieke historische publicatie verzorgen. Geschied- en Oudheidkundige Kring Sint-Truiden (GOKST) De GOKST houdt maandelijks een lezing over geschied- en oudheidkundige onderwerpen met betrekking tot Sint-Truiden en omstreken. De kring werd gesticht in 1947 en heeft ondertussen vijf lijvige delen van de wetenschappelijke publicatie Historische bijdragen over Sint-Truiden en omgeving op zijn actief. In samenwerking met de Gidsenbond van de stad brengt de kring ook het tijdschrift ’t Maendachboekje uit. De Werkgroep Archeologie is een onderdeel van de Geschied-en Oudheidkundige Kring en richt haar aandacht op het archeologisch erfgoed van Sint-Truiden en onmiddellijke omgeving. Deze werkgroep fungeert als (in Sint-Truiden enige) contact- en meldpunt voor geïnteresseerden in archeologie. De werkgroep focust op: het sensibiliseren van publieke opinie en overheden, het steunen van kleinschalige projecten en publicaties, het inrichten van een archeologisch depot.

34

Geschiedkundige Kring Dr Kempeneers (Montenaken, Gingelom) De kring bestudeert de gemeentelijke geschiedenis. Een van de sterktes van deze vereniging is kennis. Een mogelijke zwakte is het bereik van de geïnteresseerden. Geschiedkundige Kring Kannunik Daris (Borgloon) De kring bestaat sinds 1985. Er zijn maandelijkse samenkomsten met voordrachten over diverse geschiedkundige onderwerpen. De kring houdt zich voornamelijk bezig met de geschiedenis van het Graafschap Loon, de gemeente en de deelgemeentes. Agrarische geschiedenis, volkscultuur, religieus erfgoed en familiegeschiedenis worden ook onderzocht. Deze kring beschikt over een eigen collectie die via actieve collectievorming aangroeit. Ontsluitingsactiviteiten zijn het uitbrengen van een brochure voor leden en een jaarlijkse tentoonstelling. Bovendien heeft deze vereniging een digitale inventaris. De sterkte van deze vereniging is de mogelijkheid tot het samenbrengen van mensen met dezelfde interesses. De zwaktes van deze vereniging zijn de financiële moeilijkheden, maar ook de beperkte kennis en ervaring om activiteiten te organiseren. Geschiedkundige Kring Rijkel (Borgloon) De kring onderzoekt de geschiedenis, de agrarische geschiedenis, de volkscultuur, het dialect en het religieus erfgoed van Rijkel. De vereniging heeft geen eigen collectie. De voorbije jaren werden er geen grote projecten georganiseerd maar de kring geeft wel een driemaandelijks tijdschrift uit. De sterkte van deze vereniging is kennis; één van de zwakten is de weinig actieve werking. Heem en Natuur Voeren Het hoofddoel van deze vereniging is het behouden, bestuderen en bevorderen van natuur, cultuur en milieu in Voeren en omgeving. Deze vereniging bezit een eigen collectie en groeit aan via spontane schenkingen. De sterkte van deze vereniging schuilt in haar regelmatige publicaties en de werking via werkgroepen. Een zwakte is het bereik van haar doelgroep. Heemkring Sint-Truiden Zuid-Oost Deze nog jonge kring werkt voornamelijk rond het erfgoed van een aantal in dezelfde regio geconcentreerde deelgemeenten van Sint-Truiden, zoals Groot-Gelmen en Engelmanshoven. De kring heeft al een aantal fototentoonstellingen en lezingen over het erfgoed van deze deelgemeenten gerealiseerd. Hij was onder andere één van de voortrekkers in de activiteiten rond de 100-jarige kerk van Engelmanshoven. De kring werkt nauw samen met het stadsarchief Sint-Truiden. Heemkunde Nieuwerkerken Dit is een erg actieve heemkundige vereniging. De vereniging houdt zich bezig met de geschiedenis en de heemkunde van de gemeente, volksgebruiken, architectuur en het religieuze erfgoed. Deze heemkundige kring neemt deel aan Erfgoeddag en Open Monumentendag, organiseert jaarlijks lezingen en geeft tweemaandelijkse een nieuwsbrief uit. Heemkunde Nieuwerkerken heeft een eigen collectie die sporadisch groeit, maar beschikt niet over een inventaris. De sterkte is de kennis en de expertise over het lokale erfgoed die de kring bezit. Heemkundige Kring Landrada (Munsterbilzen, Bilzen). Landrada houdt zich bezig met de studie, het behoud en herstel van het historisch cultureel erfgoed van Bilzen. De kring geeft een periodiek tijdschrift uit en organiseert geregeld tijdelijke heemkundige tentoonstellingen. Ook congressen, lezingen … staan nu en dan op de agenda.

35

Heemkring Rosmeer (Bilzen) Studie, behoud en herstel van het historisch cultureel erfgoed van Bilzen zijn ook voor deze kring erg belangrijk. De kring geeft een periodiek tijdschrift uit en organiseert geregeld heemkundige tentoonstellingen. Ook congressen, lezingen … staan nu en dan op de agenda. Heemkunde Gingelom Het drie Swaenenland (Gingelom) Heemkunde Gingelom werd opgericht in 2004 op initiatief van de gemeente. Ze wil de heemsector in de ruimste zin van het woord bevorderen. Ze houdt zich bezig met de geschiedenis van de gemeente en haar deelgemeenten, maar ook met agrarische geschiedenis, ambachtelijke / industriële activiteiten, volksgebruiken, natuur en milieu en religieus erfgoed. Ze nam reeds deel aan verschillende vormingssessies georganiseerd door de provincie. De vereniging beschikt over een collectie bestaande uit audiovisueel materiaal en diverse documenten, maar heeft geen inventaris van de collectie. De heemkring neemt jaarlijks deel aan grotere evenementen zoals Erfgoeddag en Open Monumentendag. Eenmaal per jaar worden er ook lezingen georganiseerd. Dialectavonden en tentoonstellingen behoren ook tot de mogelijkheden. Bovendien wordt er ook een halfjaarlijks tijdschrift uitgegeven. De sterkte van deze vereniging bestaat in de enthousiaste medewerkers en de steun die vanuit de gemeente wordt geboden. De zwakte is de te beperkte kern actieve medewerkers en de kleine doelgroep die momenteel bereikt wordt. Heemkunde Groot-Heers vzw (Heers) De vereniging werd opgericht in 2003 en heeft 43 vrijwillige leden. Heemkunde GrootHeers focust voornamelijk op de geschiedenis van de gemeente en de deelgemeentes, op agrarische geschiedenis, volkscultuur, religieus erfgoed, militaire en familiegeschiedenis. De heemkring neemt af en toe deel aan grotere evenementen zoals Erfgoeddag. Lezingen vinden enkele keren per jaar plaats. Heemkundige Kring Groot Sint-Truiden (HKGST) De Heemkundige Kring Groot Sint-Truiden organiseert op regelmatige basis diverse activiteiten over het lokale erfgoed zoals lezingen, herdenkingen en fototentoonstellingen. Deze activiteiten worden in de actieve werkgroep voorbereid en bereiken een groot publiek. In de reeks wè ’t vrugger was, belicht de Kring, voornamelijk via beeldmateriaal, het verleden en de evolutie van een aantal Sint-Truidense wijken en parochies. De HKGST geeft driemaal per jaar het tijdschrift ‘De Bink’ uit en heeft zijn eigen heemkundige collectie, bestaande uit lokaal industrieel erfgoed en oude volkse, religieuze en huishoudelijke voorwerpen. Met Erfgoeddag en Open Monumentendag werkt deze kring volgens het thema enthousiast mee. Hoeseltse Geschiedkundige Studiegroep (HGSG) Deze kring doet opzoekingen en studies over de geschiedenis, de volksgebruiken, de samenleving … van Hoeselt. De vereniging houdt zich ook bezig met het religieus erfgoed. De kring beschikt over een beperkte collectie die groeit via spontane schenkingen. Een inventaris van deze collectie ontbreekt. Jaarlijks neemt de vereniging deel aan grote evenementen en organiseert lezingen. Hoeseltse Geschiedkundige Studiegroep beschikt ook over een zeer ruim archief en is de enige vereniging die nog actief werkt rond het Hoeseltse verleden (zowel centrum als deelgemeenten). In het verleden hebben zij ook een aantal geschiedenisbundels uitgegeven, alsook een periodiek infoblad. De sterkte van deze vereniging is kennis. Zwakten zijn de beperkte financiële middelen en de noodzaak aan nieuwe mensen.

36

Koninklijk Limburgs Geschied- en Oudheidkundig genootschap (Tongeren) Dit genootschap bestaat sinds 1851 en werd gesticht door enkele Tongenaren die reeds sinds jaren bezig waren met de geschiedenis van hun stad en omgeving. De leden van dit genootschap buigen zich over heraldiek, genealogie, archeologie, lokale geschiedenis … Kortom de oude en nieuwe geschiedenis van Tongeren in al haar facetten is het werkterrein van deze vereniging. De sterkte is de grote kennis van de kring en de werking via werkgroepen. Een zwakte is een gebrek aan logistieke steun en het verouderende ledenbestand. Remacluskring Zepperen6 (Sint-Truiden) De Remacluskring werd opgericht in 1984 door een aantal inwoners van de deelgemeente Zepperen met als doel de identiteit van dit dorp te behouden door zoveel mogelijk sporen van het lokale leven te verzamelen en vast te leggen voor latere generaties. Dit resulteerde in een aantal wetenschappelijke publicaties in eigen beheer. Momenteel focust de Remacluskring op het schrijven van een dialectwoordenboek de Zeppersen diksjoneir’.

-Kerkfabrieken Er bevinden zich 131 kerkfabrieken op het grondgebied van de tien deelnemende gemeenten: 15 in Bilzen, 13 in Borgloon, 11 in Gingelom, 13 in Heers, 7 in Hoeselt, 4 in Nieuwerkerken, 11 in Riemst, 20 in Sint-Truiden, 23 in Tongeren en 6 in Voeren. Uit de schriftelijke bevraging blijkt specifiek dat de kerkfabrieken Borlo-Gingelom en Heers nood hebben aan vormingssessies rond inventariseren, behouden en beheren van het roerend patrimonium. De kerkfabriek van O.L.V.-Geboorte in Tongeren beheert een van de belangrijkste middeleeuwse religieuze relicten van Tongeren en Limburg, de basiliek.

-Volkskundige verenigingen en dialectverenigingen In deze categorie komen verenigingen aan bod die via hun werking de lokale volkscultuur levend houden. Dialectvereniging ’t Neigemenneke (Sint-Truiden) Deze eerder kleine vereniging is gespecialiseerd in het Truiense Dialect. De vereniging bracht in 1998 een Truiens dialectwoordenboek op de markt dat momenteel gereviseerd wordt. In 2007, ter gelegenheid van de herdenking van d’ expoziese van 1907, gaf ’t Neigemenneke, in samenwerking met de erfgoedcel, dialectlessen aan de derde graad van het lager onderwijs. Volkskunstgroep Pierlala7 (Sint-Truiden) Volkskunstgroep Pierlala wil de traditionele volkskunst bewaren en naar buiten brengen via opvoeringen van volksdans, volksmuziek, vendelzwaaien enz. De vereniging biedt verder vrijetijdsbesteding in de vorm van uitstappen, fietstochten, het aanleren van volksdansen voor verschillende leeftijdsgroepen … Deze vereniging heeft een indrukwekkend archief volksdansen en volksmuziek dat nog niet geïnventariseerd is.

6 7

www.zepperen.be www.pierlala.be

37

-Andere erfgoedactoren en erfgoedgemeenschappen Een vijfde categorie bundelt instellingen of privépersonen die zich niet laten inschrijven in een van de vorige categorieën, omdat hun werking ofwel ad hoc is, ofwel omdat hun werkterrein niet gebonden is aan een bepaald item. Het aantal vermelde privé-personen is omwille van diverse redenen zeer beperkt. Abdij, Stad en Regio vzw (ASR) (Sint-Truiden) Abdij, Stad en Regio wil een globale visie ontwikkelen voor de inrichting, de ontsluiting en de werking van de Trudo-abdijsite door middel van: adviesverlening aan de overheid, een overlegplatform voor alle ‘bewoners’ van de site, het stimuleren en coördineren van initiatieven zoals Open Abdijdagen, de restauratie van de grafsteen van Reinier van Rijkel, een fotoboek over de abdij, het inrichten van manifestaties zoals een architectuurwedstrijd, promotie voor de academiezaal (hoorzittingen en de opname van cd's). Bilzerse Gidsenvereniging (Bilzen) Vereniging opgericht in 1989, zonder vast personeel. Het hoofddoel van deze vereniging is het begeleiden van toeristen die op bezoek zijn in Bilzen. De vereniging beschikt niet over een eigen collectie. Ze neemt jaarlijks deel aan Erfgoeddag en Open Monumentendag. Ze organiseert jaarlijks andere ontsluitingsactiviteiten zoals lezingen en vertelavonden. De sterkte van de vereniging bestaat uit haar competentie en de samenwerking met andere stadsdiensten. Eén van de zwakten is het motiveren van haar leden. De vereniging beschikt over veel kennis en expertise. Burchtwacht Brustem (Sint-Truiden) De Burchtwacht leidt momenteel een rustig bestaan. Ze houdt zich bezig met de burchtruïne van Brustem en de herdenking van de slag bij Brustem. Davidsfonds Brustem-Ordingen-Aalst8 (Sint-Truiden) In de kerkdorpen Brustem, Ordingen en Aalst is een aparte Davidsfonds-afdeling actief, waarvan de werking zich voornamelijk toespitst op het erfgoed van deze deelgemeenten. Zo heeft deze afdeling in 2007 onder andere de herdenking rond de slag bij Brustem in gang gezet en andere partners en geïnteresseerden rond de tafel gebracht (erfgoedgemeenschap Brustem). Het Davidsfonds Brustem-Ordingen-Aalst organiseert verder ook stadsbezoeken, tentoonstellingen, lezingen, wandelingen … Davidsfonds Gingelom Het Davidsfonds in Gingelom is een culturele vereniging, die al tweemaal heeft meegedaan aan de nacht van de geschiedenis. Davidsfonds Sint-Truiden9 Deze Sint-Truidense tak van het Davidsfonds werkt lokaal mee aan de nationaal georganiseerde Davidsfonds-evenementen zoals de ‘Nacht van de Geschiedenis’ en ‘Universiteit Vrije Tijd’. Het fonds heeft ook oog voor cultuur en erfgoed in het algemeen en specifiek dat van de stad Sint-Truiden en organiseert hieromtrent regelmatig activiteiten zoals aperitiefgesprekken, diavoorstellingen, wandelingen, stads- en museabezoeken ... Het Davidsfonds heeft meegewerkt aan de herdenking van de slag bij Brustem en de tentoonstelling Passie voor het ongrijpbare in het Museum Vlaamse Minderbroeders.

8 9

www.brustum.davidsfonds.be www.sint-truiden.davidsfonds.be

38

De Vrienden van het Begijnhof van Sint-Truiden vzw (Sint-Truiden) Deze vzw is sinds 1934 actief en beheert met kennis van zaken het roerend erfgoed dat uit de begijnhofkerk afkomstig is, samen met schenkingen zoals bijvoorbeeld het Fonds Govaerts. Dit roerend erfgoed omvat onder andere een uitzonderlijke collectie textiel, beelden, schilderijen en religieus vaatwerk. De vzw heeft hiervoor een depotwerking opgezet. De vzw zet zich eveneens in voor het behoud en de toekomst van de begijnhofsite en -kerk. In 2008 was ze drijvende kracht achter de herdenking van 750 jaar begijnhof te Sint-Truiden. Fruitbelevingscentrum in de voormalige Stoomstroopfabriek Wynants (Borgloon) Het Fruitbelevingscentrum wordt beschouwd als een hefboomproject voor de overige erfgoedprojecten in Borgloon. De Werkgroep Fruitbelevingscentrum die hiervoor de krijtlijnen uitzet is dan ook vanzelfsprekend een belangrijke partner in de stad. Bovendien moet gezegd dat de stroopfabriek volgens de beleidsnota van de gemeente ook een platform wil zijn voor de streekverkenning en in dit opzicht ook een bovenlokaal karakter heeft. Gidsenbond (Sint-Truiden) De Truiense Gidsenbond verenigt de toeristische gidsen van de stad en vierde in 2007 zijn 40-jarig bestaan. De Gidsenbond publiceert samen met de Geschied- en Oudheidkundige Kring het Maendachboekje. Deze brochure besteedt voornamelijk aandacht aan het culturele erfgoed van de stad en regio en biedt interessante lectuur voor zowel de erfgoedliefhebber als de stadsgidsen zelf die, als ‘toeristisch ambassadeur’, onder andere het rijke erfgoed van Sint-Truiden aan de man brengen. Haspengouwse Tractorvrienden vzw10 (Sint-Truiden) De Haspengouwse Tractorvrienden willen, in de meest brede wijze, liefhebbers van oude landbouwtractoren en landbouwmachines verenigen en het agrarisch erfgoed in stand houden. De vereniging beheert een eigen collectie agrarisch erfgoed en heeft een deel van de collectie van het voormalige hoevemuseum in bruikleen. De Tractorvrienden organiseren jaarlijks een landbouwhappening waar dit agrarische erfgoed wordt gedemonstreerd en nemen ook met veel enthousiasme deel aan Erfgoeddag en Open Monumentendag. Kantelink vzw (Sint-Truiden) KantelinK bestaat sinds op 14 september 2006. Het is een vereniging van een 18-tal enthousiaste afgestudeerden van de Haspengouwse Academie voor Beeldende Kunsten. De leden van KantelinK beoefenen de kantkunst en aanverwante transparante textiel- en kunstvormenen en willen de kanttraditie in Sint-Truiden op een hedendaagse manier verderzetten door hun kennis door te geven aan geïnteresseerden, zodat deze traditie voor het nageslacht behouden blijft. KantelinK organiseert op regelmatige tijdstippen thematische tentoonstellingen van kant- en textielkunst en neemt deel aan Erfgoeddag. Kant in Vlaanderen vzw11 (Sint-Truiden) Kant in Vlaanderen vzw is een koepelorganisatie voor kant opgericht in 1997 met steun van de Vlaamse Gemeenschap. Kant in Vlaanderen is een vereniging die initiatieven in verband met het immaterieel erfgoed kant en de aanverwante technieken coördineert, optimaliseert en stimuleert. Kant in Vlaanderen groepeert opleidingscentra, lokale verenigingen en individuele belangstellenden rond het thema kant. Kant in Vlaanderen neemt jaarlijks deel aan Erfgoeddag.

10 11

http://users.telenet.be/H.T.V. http://www.kantinvlaanderen.be/

39

Kasteel Mariagaarde vzw (Hoepertingen, Borgloon) Het Kasteel in Hoepertingen onderneemt op eigen initiatief tal van projecten om het erfgoed in de stad in de kijker te stellen en toeristisch te ontsluiten. Er worden acht personeelsleden tewerkgesteld. Het kasteel is een centrum voor bezinning, vorming en onthaal, streekverkenning, kunstbeleving en levensviering in een cultuurhistorisch kader. Een aantal locaties kan bezocht worden op aanvraag (klooster, poortgebouw …). In het verleden deed het centrum reeds mee aan de dag van het park, Erfgoeddag, wandelingen … kortom diverse ontsluitingsactiviteiten. De sterktes van deze vereniging zijn de locatie en de uitrusting van de gebouwen, de centrale ligging en het goede beheer. De zwakte ligt momenteel nog in de educatieve werking. Landcommanderij Alden Biesen (Bilzen) Dit is een cultuurcentrum van de Vlaamse overheid. De landcommanderij werd in 1971 aangekocht door de Belgische staat en ging later over naar de Vlaamse overheid. Er werken in totaal 42 personeelsleden (in vast en tijdelijk verband). Alden Biesen is een erg grote site met een belangrijk bezoekerscentrum, kerk, congres-, expositie-, vergader- en overnachtingsmogelijkheden. Het domein is bovendien geschikt voor grote evenementen, die al dan niet met externe partners worden georganiseerd. Jaarlijks vinden er tijdelijke tentoonstellingen plaats en in het bezoekerscentrum is een permanente tentoonstelling over de geschiedenis van de Duitse Orde en Alden Biesen, over de stad Bilzen en over het kastelenlandschap van Haspengouw. Er worden ook jaarlijks terugkerende erfgoedgerichte activiteiten ingericht, zoals de Dag van de Oude Muziek, de Zomeropera, het Internationaal Vertelfestival. Alden Biesen neemt ook deel aan vormingssessies die georganiseerd worden op provinciaal, nationaal en internationaal niveau. Ze bezit een eigen collectie die groeit aan de hand van spontane schenkingen. Deze collectie bestaat uit audiovisueel materiaal, documenten en kunstvoorwerpen. Er is een inventaris voorhanden maar enkel op papier. Naast de tijdelijke tentoonstellingen ontsluit Alden Biesen haar collectie ook via een driemaandelijks tijdschrift en via haar website. De voorbije decennia werden er diverse monografieën en catalogi uitgegeven. De sterkte en aantrekkingskracht van Alden Biesen bestaat uit de grote diversiteit aan activiteiten en uit de laagdrempeligheid. Een van de zwakten is de financiële beperking en onvoldoende congreswerking. Natuureducatief centrum ‘Apostelhuis’ (Bilzen) Werd geopend in 1999, telt geen personeelsleden en is verbonden aan een drank- en vergadergelegenheid met dezelfde naam die in opdracht van de stad Bilzen wordt uitgebaat. Het centrum ligt aan de vroegere hoofdingang van Alden Biesen. Een werkgroep, bestaande uit afgevaardigden van Alden Biesen, van de stad en van Toerisme Bilzen beheren het centrum dat hoofdzakelijk de rijke fauna en flora van Haspengouw in de kijker zet in een permanente tentoonstelling. Naast deze tentoonstelling vinden er sporadisch andere ontsluitingsactiviteiten plaats zoals lezingen, exposities en voordrachten. De sterkte van het Apostelhuis ligt in zijn kennis en expertise over de fauna en flora van Haspengouw, die op een interactieve manier visueel en auditief wordt gebracht. Een van de zwakten is de te beperkte samenwerking met andere diensten en actoren en de beperkte middelen. Privépersoon: Jacky Comhair (Hoeselt) Jacky Comhair heeft een zeer uitgebreide en bijzondere privécollectie van WOII (voertuigen, wapens, kledij …). Jacky is al op oudere leeftijd, waardoor er nagedacht moet worden over wat er in de toekomst met deze waardevolle collectie kan of moet gebeuren.

40

Privépersoon: Paul Achten (Hoeselt) Paul Achten is dialectdeskundige. Hij schreef al twee Hoeseltse diksjënèers. Samen met hem organiseerde de stad Hoeselt in 2008 een dialectmaand met onder andere een dialect bonte avond, ludieke dialectlessen voor volwassenen en dialectlessen in de lagere scholen. Paul was in het verleden ook de mede-initiatiefnemer van de Hoeseltse revues en werkt mee aan dialectnamiddagen. Ook gaf hij enkele jaren geleden een stripboekje uit, met uitleg over oude spelletjes. Daarnaast is Paul een verzamelaar van oude foto’s die hij digitaliseert. Paul Achten werkte tot slot aan de website www.hoeseltvrugger.be. Deze website werd twee jaar geleden ontwikkeld door de cultuurdienst, samen met de HGSG en Paul Achten. Op regelmatige basis voeden de HGSG en Paul de website met artikels over het Hoeseltse verleden. Privépersoon Nico Olislagers (Tongeren) Nico bezit een grote collectie aan documenten en ander roerend erfgoed over Tongeren. Hij beschikt tevens over een grote kennis over deze stad. Sint-Genovevaprocessie (Sint-Truiden) Elk jaar, op Kermiszondag, de zondag na Pinksteren, trekt de Sint-Genoveva- of Sacramentsprocessie door Zepperen. Hiermee brengen de Zepperenaren op hun manier hulde aan hun patrones, Sint-Genoveva. De werkgroep doorliep met de erfgoedcel in 2007 een traject voor vernieuwing en communicatie. Tongerse gidsenbond (Tongeren) Deze bond werd opgericht in 1985, ter gelegenheid van Tongeren 2000. De vereniging werkt voor de planning van haar gidsbeurten nauw samen met Toerisme Tongeren en het Provinciaal Gallo-Romeins Museum. De geschiedenis van Tongeren op een levendige manier voor het publiek brengen, vormt uiteraard haar voornaamste doelstelling. Dit kan gebeuren in de vorm van klassieke rondleidingen, maar ook aangepaste vormen zijn mogelijk. Trudogezellen (Sint-Truiden) Deze Sint-Truidense groep werd gevormd rond het reliekschrijn van de heilige Trudo, stichter van de abdij en de stad Sint-Truiden. De Trudogezellen spelen een actieve rol in onder andere de Genovevaprocessie van Zepperen en de jaarlijkse herdenkingsviering van de H. Trudo op 23 november. VTB-VAB socio-cultuur Sint-Truiden (Sint-Truiden) VTB-VAB socio-cultuur Sint-Truiden biedt de mensen al 50 jaar een gevarieerd programma van culturele activiteiten aan. Hierbij is er ook aandacht voor het cultureel erfgoed door de organisatie van themafietstochten en –wandelingen, een publicatie over de Kelten in Haspengouw. Activiteiten worden regelmatig samen met andere verenigingen zoals het Davidsfonds Sint-Truiden of de Gidsenbond georganiseerd.

-Gemeentelijke diensten De laatste categorie vermeldt de gemeentelijke instellingen relevant voor het erfgoedbeleid: cultuur- of gemeenschapscentra, toeristische diensten, cultuurraden, gemeentelijke archiefinstellingen, bibliotheken, erfgoedcellen … Deze actoren bepalen mee het erfgoedbeleid in hun gemeente. In een aantal gemeentes gaat het om projectmatige, sporadische bijdrages, in andere is de inzet voor erfgoed een constante voor bepaalde diensten. De inzet van deze diensten blijft in dit hoofdstuk beperkt tot een opsomming. In het deel ‘ondersteuningsbeleid’ wordt aangegeven op welke manier elke gemeente een bijdrage levert aan het erfgoedbeleid.

41

Bilzen Naast de duidelijk culturele opdracht houdt de cultuurbeleidscoördinator zich in beperkte mate ook bezig met het erfgoedbeleid. Datzelfde geldt voor een stafmedewerker (van de gemeentesecretaris) en het personeel van meerdere diensten, waaronder Toerisme Bilzen. Een belangrijke partner is de vzw Toerisme Bilzen, die in 1984 als VVV opgericht werd. Toerisme Bilzen is gehuisvest in de Landcommanderij van Alden Biesen en heeft een satelliet in Bilzen centrum. De dienst werkt met stadspersoneel en in Alden Biesen deels ook met personeel van de Vlaamse Gemeenschap. De dienst doet in de eerste plaats aan toeristische dienstverlening. Het hoofddoel van Toerisme Bilzen is de monumenten, kunstwerken, fiets- en wandelmogelijkheden… beschermen, bekend maken en valoriseren, producten van het kleinbedrijf beschermen en promoten, inlichtingen verstrekken over de toeristische infrastructuur en publiciteit voeren. De focus van de werking ligt op heemkunde, landbouw en agrarische geschiedenis, religieus erfgoed, organisatie van erfgoedgerichte initiatieven. De doelgroep is in de eerste plaats de toerist, maar ook de eigen inwoner. Toerisme Bilzen heeft meerdere keren meegewerkt aan de Erfgoeddag en Open Monumentendag. Gezien de aard van de vereniging heeft zij geen eigen collectie. De sterkte van Toerisme Bilzen ligt in haar toeristische werking, haar contact met de mensen en het breed verspreidingsgebied. Bilzen beschikt bovendien over een Stedelijke Academie Beeldende Kunsten. Borgloon Een zeer actieve en belangrijke actor in Borgloon is de erfgoedraad. Deze raad bestaat sinds 2003 en wordt bijgestaan door een medewerker van de dienst cultuur en de cultuurbeleidscoördinator. De erfgoedraad adviseert het gemeentebestuur inzake erfgoedbeleid in Borgloon en streeft naar een integraal en geïntegreerd erfgoedbeleid met zowel aandacht voor het roerend als onroerend erfgoed. Daarnaast neemt de erfgoedraad zelf initiatieven om het Borgloonse erfgoed te bewaren en te ontsluiten. De voorbije jaren werd er deelgenomen aan Erfgoeddag en Open Monumentendag. Er bestaat een goede samenwerking tussen de erfgoedraad en andere provinciale, lokale en overkoepelende verenigingen. De sterkte van deze raad is de visieontwikkeling omtrent erfgoed en de grote en actieve betrokkenheid van de leden. De zwakte of de bedreiging van deze raad is het vrijwillige karakter van deze instelling. De erfgoedraad is in het verleden reeds een belangrijke partner geweest voor de erfgoedcellen en zal dit in de toekomst zeker ook zijn. Andere belangrijke gemeentelijke diensten, zijn de dienst cultuur, toerisme, de bibliotheek, cultuurraad, dienst ruimtelijke ordening en het AGB Borgloon (stroopfabriek). Gingelom Belangrijke diensten zijn: de bibliotheek, de Cel Informatie, de Cel Vrije Tijd, de Dienst Toerisme. De Cel Vrije tijd omvat cultuur-, sport- en jeugddienst en is bemand door drie medewerkers. De cultuurdienst houdt zich bezig met het culturele veld in Gingelom en met erfgoed (vooral via de erfgoedverenigingen). De bibliothecaris heeft naast zijn hoofdtaken als bibliothecaris ook de verantwoordelijkheid tot het aanleggen van documentatie over Gingelom en is tevens secretaris van de heemkundige kring. Heers Belangrijk is de gemeentelijke Dienst Cultuur, Toerisme en Informatie. Eenzelfde werknemer staat in voor deze drie domeinen en wordt administratief ondersteund door een halftijdse ambtenaar. De toeristische dienstverlening bestaat uit: monumenten, kunstwerken, fiets- en wandelmogelijkheden beschermen, bekendmaken en valoriseren, naast inlichtingen verstrekken over de toeristische infrastructuur en publiciteit voeren. Zowel toeristen als eigen inwoners behoren tot de doelgroep.

42

De dienst Cultuur, Toerisme en Informatie werkt sinds 2008 mee aan de Week van de Smaak en aan Open Monumentendag indien het thema aansluit bij de kenmerken van de gemeente. Sterkte van deze dienst: goed contact met bevolking, breed verspreidingsgebied, waardoor een breder publieksbereik van erfgoedgerichte activiteiten van Erfgoedcel Haspengouw. Hoeselt De Dienst voor Toerisme speelt een belangrijke rol bij Open Monumentendag. De dienst kan ook rekenen op de inzet van enkele gidsen die historische wandelingen, natuur- of wandelingen organiseren samen met de HGSG. De Dienst Cultuur organiseerde al tal van activiteiten ter ontsluiting van het Hoeseltse erfgoed, vaak in samenwerking met andere actoren: dialectnamiddagen, dialectmaand met verschillende activiteiten, Lambrecht-Lambrechts-jaar, kunstproject rond ‘de beis’ (landschap), www.hoeseltvrugger.be … Nieuwerkerken De Dienst Vrije Tijd van Nieuwerkerken heeft een zeer uitgebreid takenpakket, waaronder erfgoed. Riemst De voornaamste gemeentelijke instellingen zijn de Dienst Cultuur, Dienst Toerisme, Archiefdienst, Cultuurraad, Muziekraad, Bibliotheek. Zolad+ is tevens actief in deze gemeente actief. Dit is de Zuid-Oost-Limburgse Archeologische Dienst en is de eerste intergemeentelijke projectvereniging voor Onroerend Erfgoed (archeologie en bouwkundig erfgoed) werkzaam in Limburg. Zolad+ omvat Riemst, Lanaken, Bilzen en Voeren. De cultuurdienst houdt zich eveneens bezig met het roerend en immaterieel erfgoed. Sint-Truiden In Sint-Truiden zijn de stedelijke diensten goed uitgebouwd, met een Erfgoedcel en een Monumentenbeheerder. De monumentenbeheerder (sinds 1989) geeft advies bij bouwaanvragen voor waardevolle panden, adviseert en ondersteunt de burger bij beschermingen van hun pand en volgt de beschermingsprocedures op. De monumentenbeheerder ondersteunt de schepen van monumentenzorg bij het voeren van een monumentenbeleid wat ondermeer resulteert in sensibilisering, onderzoek en publicatie. De organisatie van de jaarlijkse Open Monumentendag, een evenement waaraan Sint-Truiden reeds vanaf de eerste editie deelneemt, valt eveneens onder zijn verantwoordelijkheid. De samenwerking met andere erfgoeddiensten (archief en erfgoedcel) verloopt op constructieve wijze. De laatste jaren is er ook een sterkere bewustwording ontstaan tussen de relatie onroerend en roerend erfgoed. Bibliotheek de Leidraad is de stedelijke openbare bibliotheek van Sint-Truiden. Deze beheert de Trudonensia, een verzameling van 2.490 uitgaven over Sint-Truiden, door Truienaren geschreven of hier uitgegeven. Daarnaast beheert de bibliotheek een gedeelte van het Fonds Achille Thijs, een fotograaf-journalist en auteur van vulgariserende lokale geschiedenis. De bibliotheek wil aan het stedelijk archief de erfgoedverzamelingen overdragen zodat alle historische documenten met betrekking tot Sint-Truiden op één plaats toegankelijk zijn en in de beste omstandigheden bewaard kunnen worden. Cultuurcentrum de Bogaard focust op klassieke muziek, theater en hedendaagse kunst. Het cultuurcentrum biedt een logistieke ondersteuning voor theater en muziek. In het tentoonstellingsbeleid heeft ze een actieve eigen werking. Hierbij ligt de nadruk op hedendaagse kunst en vormgeving. De tentoonstelling en het woord is beeld geworden was een geslaagde kruisbestuiving tussen hedendaagse kunst en erfgoed. Voor de

43

viering van 750 jaar begijnhof werd een gelijkaardig concept door een curator ontwikkeld. Het socioculturele verenigingsleven bloeit enorm in Sint-Truiden en kent een geanimeerde vrijwilligerswerking. In totaal zijn 119 verenigingen bij de stedelijke cultuurraad aangesloten. Deze cultuurraad is een instrument voor overleg en inspraak bij cultuurbeleid. Vooral de traditionele socioculturele verenigingen, vormingsverenigingen, toneelgroepen, koren, muziekverenigingen en volksdansgroepen zijn talrijk. Daarnaast zijn er 15 culturele en historische (erfgoed)verenigingen actief. Ze organiseren regelmatig activiteiten voor een groot publiek. Een aantal etnisch-culturele groepen zitten nog in de opstartfase van een gestructureerde vereniging en maken nog geen deel uit van het gangbare verenigingsleven. De integratiedienst werd in november 2003 opgericht en is erkend sinds 1 mei 2004. De dienst staat voor een open samenleving waaraan etnisch-culturele minderheden als volwaardige burger kunnen participeren. De integratiedienst organiseert of faciliteert acties, activiteiten en projecten die het samenleven in diversteit bevorderen. De dienst ijvert voor een inclusief minderhedenbeleid dat wordt vormgegeven door zoveel mogelijk partners, zowel stads- en OCMW-diensten als externe partners. De integratiedienst stimuleert etnisch-culturele gemeenschappen tot openheid en participatie en vraagt de ontvangende samenleving een gastvrije en respectvolle opstelling naar elke medeburger met een andere culturele of religieuze achtergrond. Dit alles binnen het wettelijk kader van rechten en plichten die van toepassing zijn op elke burger. Toerisme Sint-Truiden is opgericht vlak na de Tweede Wereldoorlog. Ondertussen is deze dienst geëvolueerd tot een dienst die verantwoordelijk is voor de productontwikkeling in de vrijetijdssector. Hierbij werkt de dienst samen met de andere diensten zoals de cel monumentenzorg, de erfgoedcel, de milieucel, de dienst ruimtelijke ordening ... De dienst heeft al verschillende kwaliteitsvolle producten (wandelingen, fietstochten) uitgewerkt waarin erfgoed prominent aanwezig is. Hiernaast zet Toerisme Sint-Truiden zwaar in op de promotie van de stad en het omringende platteland. Daarbij profileert Toerisme de stad als een monumenten-, fruit- en handelsstad in Haspengouw. Bovendien is de dienst het gezicht van de stad voor de bezoekers van Sint-Truiden. De dienst voert een actief promotiebeleid voor alle Truiense musea (verspreiden toeristische folders, info in toeristische gids, enz.). Voor Truienaars is Toerisme een aanspreekpunt voor informatie over de evenementen en activiteiten van de stad. Tongeren De Academie voor Beeldende Kunst en de Academie voor Muziek en woord van Tongeren zijn belangrijke en actieve partners in Tongeren. Zij organiseren geregeld concerten of tentoonstellingen. De Academie werkt sinds kort ook op een actieve wijze samen met de erfgoedcel. Ook de jeugddienst werkt sinds enkele jaren nauw samen met de erfgoedcel. Het Cultuurcentrum De Velinx biedt een kwalitatief hoogstaand programma aan dat zich uitstrekt over diverse kunstdisciplines. Beeldende kunst, muziek, dans en theater vinden een plaatsje in het uitgebreide programma. Geleidelijk aan heeft De Velinx zich ontwikkeld tot een bijzonder actief cultuurcentrum dat tot ver buiten de stadsgrenzen bekend is. Ook de Dienst Cultuur is gehuisvest in De Velinx. Deze dienst is een structurele partner van de erfgoedcel en daardoor kan deze laatste rekenen op een actieve (inhoudelijke en logistieke) steun. In ditzelfde gebouw is ook de bibliotheek gevestigd die in de toekomst een nog belangrijker partner kan zijn voor de ontsluiting van het erfgoed in de regio. De Dienst Stadsarcheologie en Monumentenzorg is een volgende noemenswaardige partner. Enerzijds tekent de dienst zich bezig met op beleidsniveau de archeologische krijtlijnen voor Tongeren uit. Anderzijds doet hij onderzoek naar het onroerend

44

patrimonium van de stad, aan de hand van administratie, registratie en inventarisatie. Sinds geruime tijd voert de dienst zelf geen opgravingen meer uit, hoewel hij wel zijn assistentie verleent bij grotere opgravingsprojecten. Deze dienst werkt inhoudelijk nauw samen met de erfgoedcel. Ook de Dienst Toerisme is een belangrijke partner in Tongeren. Bij deze dienst kunnen bezoekers terecht voor alle inlichtingen over toerisme in Tongeren en in de regio. Toeristische folders en brochures, een toeristische databank en de publicaties van de erfgoedcel, maken de geïnteresseerden wegwijs in Tongeren. De staddienst organiseert jaarlijks tal van evenementen, uitstappen en rondleidingen, die telkens een ruime belangstelling genieten. Zo zijn er onder meer de Haspengouw autoroute, de Kastelen-, Kerken- en Kapellenroute, de Romeinse wandeling, de Architectuurwandeling Voeren De gemeentelijke diensten Cultuur en Toerisme zijn de meest actieve actoren in het erfgoedveld. Daarnaast is ook de bibliotheek van belang. De bibliotheek organiseert geregeld ook erfgoed gerichte activiteiten.

45

Gemeente

Musea en archiefinstellingen -Taalmus. Tesi Samanunga -Bezoekerscentrum de landschapsruiter

Geschied-en heemkringen

-Fruitstreekmus. -Abdij Mariënlof Colen

-Geschiedkundige kring Hoepertingen -Geschiedkundige kring Kannunik Daris -Heemkring Rijkel

13

-August Vermeylenfonds -Heemkunde Het drie Swaenenland -Geschiedkundige kring Dr Kempeneers

11

Heemkunde Groot-Heers

13

Hoeselt

Hoeseltse Geschiedkundige Studiegroep

7

Nieuwerkerken

Heemkunde Nieuwerkerken

4

-Geschied- en Oudheidkundig Genootschap Riemst -Geschied- en Oudheidkundige kring Millen -Geschied- en Oudheidkundige kring Vlijtingen -Heemkundige kring Falla Meirs Val-Meer -Heemkundige kring Kanne -Historische kring Membruggen -Heemkring Sint-Servaas -Heemkundige kring Van Hey en Deuw

11

Bilzen

Borgloon

Gingelom

Heers

Riemst

Schrijfmachinemuseu m

-Heemkundig museum -Mergelmuseum -Museum van de Dynastie en van België

-Bilisium -Heemkring Rosmeer -Heemkring Landrada

erkerkfab rieken 15

Volksk. ver. en dialectver.

Andere -Bilzerse gidsenvereniging -Landcommanderij Alden-Biesen -Natuureducatief centrum Apostelhuis

-Fruitbelevingscentrum -Kasteel Mariagaarde

-Jacky Comhair -Paul Achten

Gemeentelijke diensten -Cultuurbeleidscoördinator -Dienst Toerisme -Stafmedewerker gemeentesecretaris -Stedelijke Academie voor Beeldende Kunsten -Bibliotheek -Cultuurbeleidscoördinator -Cultuurraad -Dienst Cultuur -Dienst Toerisme -Erfgoedraad -Bibliotheek -Cel informatie -Cel Vrije Tijd -Davidsfonds Gingelom -Dienst Toerisme Dienst Cultuur, Toerisme en Informatie -Bibliotheek -Cultuurbeleidscoördinator -Cultuurraad -Dienst Cultuur -Dienst Toerisme -Cultuurbeleidscoördinator -Dienst Vrije Tijd -Bibliotheek -Cultuurraad -Dienst Cultuur -Muziekraad

46

Sint-Truiden

-MVM -Sted. Museum Festraetsuurwerk -Sted. Museum Hist. Centrum Luchtmachtbasis Brustem -Schatkamer O.L.V. -Stadsarchief

-Geschied- en Oudheidkundige kring Sint-Truiden + Werkgroep archeologie -Heemkundige kring Groot SintTruiden -Heemkring Sint-Truiden ZuidOost -Remacluskring Zepperen -Geschied- en Heemkundige kring Kortenbos

20

Tongeren

-Provinciaal GalloRomeins Mus. -Schatkamer OLVBasiliek -Stadsarchief

-Koninklijk Limburgs Oudheidkundig Genootschap

23

-Heem en Natuur Voeren -Heemkring Voeren

6

Voeren

-Dialectvereniging ’t Neigemenneke -Volkskunstgroep Pierlala

-Abdij, Stad en Regio vzw -Burchtwacht Brustem -De vrienden van het begijnhof vzw -Gidsenbond -Haspengouwse Tractorvrienden vzw -Kantelink vzw -Kant in Vlaanderen vzw -Sint-Genovevaprocessie -Trudogezellen -VTB-VAB socio-cultuur Sint-Truiden -Willy Ilsbroeckx

-Academie Haspengouw -Bibliotheek -Cultuurbeleidscoördinator -Cultuurcentrum de Bogaard -Davidsfonds BrustemOrdingen-Aalst -Davidsfonds Sint-Truiden -Dienst Cultuur -Dienst Monumentenzorg -Dienst Toerisme -Erfgoedcel -Integratiedienst

-Basilica -Tongerse gidsen

-Academie voor Beeldende Kunsten -Academie voor Muziek en Woord -Cultuurbeleidscoördinator -Cultuurcentrum De Velinx -Dienst Cultuur -Dienst Stadsarcheologie en Monumentenzorg -Dienst Toerisme -Stedelijke bibliotheek -Bibliotheek -Dienst Cultuur -Dienst Toerisme

47

3.6.2.2 Andere stakeholders Stakeholders zijn organisaties of personen die een impact hebben op het erfgoed in deze regio of die invloed ondervinden van dat erfgoedbeleid. De actoren, die een belangrijk aandeel hebben in de stakeholdersgroep, werden al besproken. De andere stakeholders worden hieronder behandeld. Uit de grote groep stakeholders die Haspengouw telt, selecteerde de planningsgroep er een aantal die zij als meest prioritair en als interessant beschouwen. Daaruit werd nog eens een kleinere groep ‘selecte Limburgse stakeholders’ gedestilleerd die werd samengebracht om na te denken over een aantal inhoudelijke vragen. Het eerste deel in dit hoofdstuk gaat in op de resultaten van de mondelinge bevraging van deze selecte groep Limburgse stakeholders. Het tweede deel behandelt de doelstellingen, wensen of verwachtingen van een aantal Limburgse en niet-Limburgse stakeholders die verwerkt zijn in hun convenanten, beleidsplannen, actieplannen en visieteksten elementen en die niet bevraagd zijn.

Prioritaire groep stakeholders en selecte groep Limburgse stakeholders12 (vet): 1 Agentschap Kunsten er Erfgoed 2 Cultuurbeleidscoördinatoren Hoeselt, Heers en Voeren 3 Faro 4 Federatie Geschied- en Oudheidkundige Kringen van Limburg 5 Limburgse toeristische gidsen 6 Heemkunde Limburg 7 Kunstpatrimonium Bisdom Hasselt 8 Limburgs Volkskundig Genootschap 9 Provincie Limburg 10 Regionaal Landschap Haspengouw-Voeren 11 Toerisme Limburg 12 Vlaamse Volksverhalenbank 13 Volkskunde Vlaanderen 14 VVSG 15 Zolad+

-Stakeholdersbevraging De focusgroep dacht na over de meerwaarde van een regionaal erfgoedconvenant Haspengouw-Voeren; over de randvoorwaarden die vervuld moeten zijn opdat het convenant het beste van zichzelf kan geven; over de manier waarop kennis en expertise uitgewisseld moet worden; en over de betekenis van een ondersteuningsbeleid. Verder bepaalde de focusgroep thema’s waarmee een erfgoedconvenant zich bezig moet houden. Andere vragen waren: Welk publiek(en) moet het convenant aanspreken, wat zijn de mogelijke spanningsvelden en knelpunten? Uit dit gesprek kwam vooral het belang van een goede communicatie sterk naar voren, zowel interne als externe communicatie. Hieronder een overzicht van de bevindingen (uitgebreid verslag als bijlage).

12

De selecte groep Limburgse stakeholders, is in de lijst in het vet weergegeven.

48

Meerwaarde convenant Samen aankopen materiaal, samenwerken in plaats van naast elkaar door, eenvormige en herkenbare communicatie en promotie, beter zicht op het grotere geheel (via inventarisatie) en de mogelijkheid om iedereen (alle gemeentes, actoren en partners) beter te helpen en contacten te leggen waar nodig. Randvoorwaarden Duidelijk afbakenen van de doelstellingen. Consensus nodig tussen de verschillende gemeenten, partners en actoren over de taak van de erfgoedcel. Uitwisseling kennis en expertise en ondersteuningsbeleid Financiële ondersteuning werd niet vermeld voor deze stakeholders, wel ondersteuning in de vorm van een overkoepelende visie: weten wie waarmee bezig is zodat doorverwijzing efficiënt gebeurt, zodat goede praktijkvoorbeelden gebruikt kunnen worden. Hierover ook duidelijk communiceren, overzicht bijhouden en toegankelijk maken van initiatieven in Haspengouw. Er werd verder ook gewezen op het belang van ervaringsuitwisseling tussen gemeenten en actoren. Ondersteuning dient verder vooral op maat te gebeuren en kan aansluiten op bovenlokale initiatieven zodat het hele scala van ondersteuning aanwezig is, gaande van het uitleggen van een instrument tot het begeleiden bij het gebruik van dat instrument. Een laatste manier van ondersteuning kan door het verhogen van de toegankelijkheid van historische bronnen. Thema’s Verdieping en creativiteit naast veelheid en verscheidenheid. Verdergaan dan het bekende of toeristisch uitgebuite (kastelen, fruit, Romeins verleden, kapelletjes); indien bekende thema’s, op een originele manier uit de hoek komen. Typisch Haspengouw is verder de veelheid, de variatie in het erfgoed, alle geschiedkundige periodes komen aan bod. Publiek Onderwijs, de bibliotheek, het deeltijds kunstonderwijs, toeristen (permanente erfgoedwandelingen bijvoorbeeld). Spanningsvelden Deze stakeholders zagen geen directe spanningsvelden. Knelpunten Kleinere gemeentes hebben angst om verdrongen te worden. Er werden drie mogelijke oplossingen geformuleerd. In de eerste plaats kunnen de kleine gemeentes meer ondersteund worden, eventueel is hier een rol weggelegd voor de grote gemeentes. In de tweede plaats kunnen de kleine gemeenten gestimuleerd worden om zelf zo veel mogelijk betrokken te zijn, om er zelf voor te zorgen dat er return komt, wat niet wegneemt dat zij minder mogelijkheden hebben. Tot slot kan er gewerkt worden met gemeenschappelijke thema’s.

49

-Doelstellingen, wensen en verwachtingen stakeholders Agentschap voor Kunsten en Erfgoed, convenanten 2009-2014 Het Agentschap voor Kunsten er Erfgoed volgt de cultureel-erfgoedconvenanten op en adviseert over al dan niet subsidiëring van de convenanten. Erfgoedcellen Sint-Truiden en Tongeren werken vanuit een cultureel-erfgoedconvenant dat voor 2009-2014 werd afgesloten, met vermelding van specifieke doelstellingen, waaronder het indienen van een beleidsplan voor het sluiten van een cultureel-erfgoedconvenant 2012-2014 tussen de Vlaamse Gemeenschap en een intergemeentelijk samenwerkingsverband van gemeenten in Haspengouw. Faro Faro, Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed werkt volgens de krachtlijnen van het erfgoeddecreet van 23 mei 2008. Het is een organisatie die tussen het erfgoedveld en de overheid staat. De kerntaken van het steunpunt zijn praktijkondersteuning, praktijkontwikkeling en beeldvorming en communicatie. Voor erfgoedconvenant Haspengouw is het een centrale schakel in de uitwisseling van kennis en expertise tussen erfgoedactoren, in het bijzonder tussen medewerkers van de andere erfgoedcellen via de collegagroepen. Het is daarnaast een kennis-, documentatie- en informatiecentrum en een vergaarbak van voorbeeldprojecten. Faro coördineert en begeleidt intensieve vormings- en participatiemomenten samen met de erfgoedcellen, waaronder het Prisma-project en het traject Omgevingsanalyse. Verder neemt Faro een voortrekkersrol op in de organisatie van Erfgoeddag en de Week van de Smaak. Beleidsplan 2009-2011 -SD 1.1: FARO speelt een voortrekkersrol rond competentiebevordering van medewerkers in de cultureel-erfgoedsector en is een actief trefcentrum voor de uitwisseling van ervaring en deskundigheid van de cultureel-erfgoedpraktijk. -SD 1.3: FARO is in Vlaanderen het performante, centrale en gespecialiseerde kennis-, documentatieen informatiecentrum voor en over cultureel-erfgoedpraktijken. -SD 2.4: FARO is de draaischijf voor expertise-ontwikkeling in de cultureel-erfgoedsector. -SD 2.5: Strategische doelstelling 2.5: FARO is een huis voor voorbeeldprojecten en -experimenten ten voordele van de sector.

Federatie voor Geschied- en Oudheidkundige Kringen van Limburg De federatie stimuleert historisch onderzoek over Limburg en heeft een ondersteunende rol voor plaatselijke geschied- en oudheidkundige kringen. Statuten federatie Art. 4: De vereniging heeft tot doel het historisch onderzoek, in de ruimste betekenis, over Limburg te bevorderen en te coördineren. Hiertoe kan de vereniging alle middelen aanwenden die zij nodig acht, zoals de organisatie van en/of de deelneming aan congressen, colloquia, vormingsactiviteiten, tentoonstellingen en de uitgave en de verspreiding van publicaties. Deze opsomming is niet beperkend. De vereniging stelt zich tevens tot doel als overlegplatform te dienen voor de plaatselijke geschied- en oudheidkundige kringen en hun werking te begeleiden, te ondersteunen en te coördineren.

Heemkunde Limburg Het Beleidsplan 2008 – 2012 focust op ondersteuning van de lokale kringen en formuleert doelen die naadloos kunnen aanknopen bij de objectieven van een erfgoedconvenant. Beleidsplan 2008-2012, strategische doelstellingen, p.15-20:

50

De strategische doelstellingen gaan over het aanbieden van vorming, begeleiding en ondersteuning aan de lokale kringen, het ondersteunen van de lokale kringen om te komen tot een kwaliteitsvolle werking, het stimuleren van onderzoek en ontsluiting, en het samenwerken met het brede erfgoedveld. Limburgs Volkskundig Genootschap (LVG) Het LVG profileert zich als een open en interactief informatieforum. Doelstellingen zijn: * het verstrekken van informatie in verband met het volkskundig onderzoek en volkscultuur in en over Limburg; * het stimuleren en beoefenen van veldwerk en wetenschappelijk onderzoek over volkscultuur in en van Limburg; * het publiceren van de bekomen resultaten, het volkskundig materiaal in de pers, op internet of in andere vorm; * het organiseren van congressen, studiedagen, symposia en andere vormingsinitiatieven.

Provincie Limburg, algemeen Vanuit haar bovenlokale verantwoordelijkheid tussen Vlaamse overheid en lokale besturen en actoren wil de provincie coördineren, een actieve rol opnemen of actoren ondersteunen om erfgoedzorg en -ontsluiting op het terrein kwaliteitsvol te realiseren. (samengevat p. 56 e.v.). Erfgoedbeleidsplan 2009-2014, p.45, externe analyse De Limburgse erfgoedcellen, en meer bepaald de toekomstige regionale convenant Haspengouw – Voeren, zijn belangrijke partners onder meer voor Erfgoedplus.be en de Masterplannen. Dit geldt vandaag al op operationele wijze voor Haspengouw en het mijnerfgoed.

Erfgoedbeleidsplan, strategische erfgoedinstellingen, p.70-71

en

operationele

doelstellingen

provinciale

PCCE: SD 3: …netwerk van actoren uitbouwen en begeleiden van erfgoedbeheerders die in staat zijn hun erfgoed te beheren en te ontsluiten … -OD 2: creatie, activering en stimulering van bovenlokale netwerken en samenwerkingsverbanden voor erfgoedcellen, monumentencomités, musea, kerkfabrieken, geschied- en heemkundige kringen, … -OD 3: verhoging van de kennis van lokale erfgoedbeheerders door begeleiding, … -OD 4: … assistentie aan lokale erfgoedbeheerders en erfgoedgemeenschappen

De erfgoedcellen (convenant Haspengouw-Voeren) vormen directe actieve partners in het netwerk van begeleiding en ondersteuning van de erfgoedbeheerders en –gemeenschappen op het lokale niveau.

Provincie Limburg, Masterplan Haspengouw en Actieplan De Romeinse Weg Een apart instrument in de werking van de provincie Limburg (Erfgoed Limburg/PCCE) vormen de masterplannen. Deze bestaan voor Haspengouw, Mijnstreek en Noord-Limburg (dit laatste in afronding). De provincie Limburg wilde met het Masterplan Haspengouw een theoretische visie op de ontsluiting van erfgoed ontwikkelen als basis voor concrete acties op het terrein. Het Actieplan de Romeinse weg wil een concretere basis vormen voor acties op het terrein. Dit is momenteel in uitvoering. Voor een erfgoedconvenant ligt hier een uitgelezen kans tot samenwerking, te ontwikkelen vanuit het meer theoretisch kader. De provincie Limburg is hiervoor vragende partij. Erfgoedbeleidsplan provincie Limburg, p.91 Voor de ontwikkeling van concrete samenhangende acties op het terrein bood het Masterplan Haspengouw te weinig houvast. Er was nood aan een aanvullend richtinggevend programmadocument. Als eerste concrete stap in de realisatie van erfgoedontsluiting in Haspengouw is het actieplan ‘De

51

Romeinse Weg’ opgemaakt. De meest betekenisvolle plaatsen in Haspengouw werden geselecteerd, uitgaande van de Romeinse weg en het fruitspoor als erfgoeddrager van de streek. (…) Drie pilootprojecten van het actieplan zijn Borgloon, Sint-Truiden en Tongeren. …

Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren (RLH-V) Het RLHV werkt niet vanuit een beleidsplan. Het is een uitvoerend orgaan van natuurdecreet, en wordt ondersteund door de Vlaamse gemeenschap en provincie. In zijn visietekst op de Landschapsparken Haspengouw en Voerstreek (2010) streeft het uitdrukkelijk naar samenwerking (projectmatig) met partners op het terrein. Voor een erfgoedconvenant kan samenwerking uitgelezen kansen bieden om erfgoed binnen landschapsontwikkeling een plaats te geven. Visietekst regionale parken 2010, p.1 Het doel van de landschapsparken in Haspengouw en Voeren is om maximale kansen te creëren voor het behoud en de ontwikkeling van natuur- en landschap door de uitbouw van een duurzame, geïntegreerde en sectoroverschrijdende aanpak binnen een afgebakend gebied. Het landschapspark is dus in de eerste plaats een samenwerkingsmodel voor de ontwikkeling en de versterking van acties rond natuur en landschap. Daarbij wordt er een proces gestart waarin al doende en in overleg met de partners stap voor stap vorm en inhoud gegeven wordt aan dit samenwerkingsmodel.

Toerisme Limburg Het plan dateert van 2006 en is mogelijk op sommige punten wat gedateerd, maar de centrale doelstelling vermeldt erfgoed letterlijk als een pijler. Strategisch Toeristisch Actieplan Haspengouw 2007-2013 (STAP Haspengouw), p.4 De centrale doelstelling spreekt over het bevorderen van het toerisme naar Haspengouw door (…) te werken rond het Haspengouwgevoel aan de hand van het (landschap (ontspannen), het fruit (genieten) en het erfgoed (ontdekken)…. STAP Haspengouw, SWOT-analyse, p.27-30 De analyse concentreert zich, naast de organisatorische en infrastructurele, op de volgende inhoudelijke aandachtspunten: landschap van Haspengouw, fruit, religieus erfgoed, GalloRomeins verleden, kastelenlandschap. Deze aandachtspunten zijn nauw verwant aan de items die het Masterplan Haspengouw voor de ontsluiting van erfgoed structureren. Dit STAP Haspengouw kadert in het Strategisch Toeristisch Actieplan Limburg (2007) dat als missie hanteert … meer welzijn en welvaart voor de Limburgse bevolking te creëren door een kwaliteitsvol, attractief en duurzaam toerisme te ontwikkelen, te stimuleren en te promoten. Vlaamse Volksverhalenbank13 De Vlaamse Volksverhalenbank focust op het beschikbaar stellen van volksverhalen, en op de wetenschappelijke ontsluiting ervan. De Vlaamse volksverhalenbank wil verder via deelstudies het maatschappelijke belang van de volksverhalen benadrukken en werken aan integratie van de verhalen in het secundair onderwijs.

13

http://www.volksverhalenbank.be

52

Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG) VVSG is een ledenorganisatie, een steunpunt en belangenbehartiger van lokale besturen. In aanloop naar de projectvereniging Haspengouw was VVSG, samen met Locus, een belangrijke expertisecel met betrekking tot intergemeentelijke samenwerking. Statuten VVSG Artikel 3: De Vereniging heeft tot doel de aangesloten lokale besturen te helpen bij het vervullen van hun beleidsdoelstellingen en opdrachten en tevens hun autonomie te bevorderen en te verdedigen.

Volkskunde Vlaanderen Volkskunde Vlaanderen is een van de erkende landelijke organisaties voor erfgoed. Het werkdomein van Volkskunde Vlaanderen is immaterieel cultureel erfgoed. Volkskunde Vlaanderen zoekt actief naar samenwerking met erfgoedcellen. Zo namen de erfgoedcellen voor het project Tradities een deel van de verspreiding van communicatiemiddelen voor hun rekening. Ook greep Erfgoedcel Sint-Truiden in 2009 de expertise en ervaring van Volkskunde Vlaanderen aan voor een project rond volkscafés, aansluitend op het project dat Volkskunde Vlaanderen over heel Vlaanderen organiseerde. Dat lokale project in Sint-Truiden vulde dan weer de informatie in de gegevensverzameling van Volkskunde Vlaanderen aan. Statuten Volkskunde Vlaanderen Artikel 1.2: De vereniging heeft tot doel volkscultuur te onderzoeken en bekend te maken en volksculturele verenigingen te ondersteunen. De zorg voor en studie van immaterieel cultureel erfgoed staat bij Volkskunde Vlaanderen vzw centraal.

Zolad+ Zolad+ is een intergemeentelijke onroerend erfgoeddienst, een samenwerkingsverband tussen Bilzen, Lanaken, Riemst en Voeren. Zolad+ is als intergemeentelijke onroerend erfgoeddienst zowel bevoegd voor archeologie als voor bouwkundig erfgoed. Voorstellingsfolder Zolad+ ZOLAD+ heeft als taken de inventarisatie, advisering, coördinatie en informatieverstrekking op het gebied van het onroerende erfgoed en zal zowel gemeenten als particulieren bijstaan. Het wil een onmisbaar aanspreekpunt worden voor het lokale onroerende erfgoed.

3.6.2.3 Ondersteuningsbeleid Gemeenten en steden zetten zich in voor het erfgoed en de erfgoedactoren en -initiatieven op hun grondgebied. Deze ondersteuning gebeurt in de vorm van: inzet personeel, logistieke of financiële ondersteuning aan erfgoedactoren, -verenigingen of -initiatieven en promotionele ondersteuning aan erfgoedactiviteiten. De tabel op de volgende bladzijden geeft schematisch weer hoe elke gemeente deze ondersteuning organiseert. De inzet van personeel voor immaterieel en roerend erfgoed is sterk afhankelijk van de grootte van de stad of gemeente. Sint-Truiden en Tongeren vormen hier uiteraard een uitzondering, omdat zij al een erfgoedconvenant hebben afgesloten. In Tongeren is een voltijds coördinator actief in de erfgoedcel; in Sint-Truiden gaat het om twee voltijdse coördinatoren. Het loon van de coördinatoren wordt zowel in Sint-Truiden als in Tongeren betaald met de middelen van de Vlaamse Gemeenschap. In Sint-Truiden en Tongeren is bijkomend een administratief medewerkster actief, voltijds in Sint-Truiden; halftijds in Tongeren. Zij worden betaald met middelen die de steden Sint-Truiden en Tongeren investeren in het erfgoedconvenant.

53

In de andere gemeenten is het een ambtenaar, meestal bevoegd voor cultuur, die een deel van zijn of haar tijd besteedt aan erfgoed. In Bilzen en Borgloon is die bezetting vrij groot, in de andere gemeenten sporadisch. De gemeentes of steden die gesubsidieerd worden voor de uitvoering van een cultuurbeleidsplan zijn verplicht steun te verlenen aan verenigingen, ofwel financieel, ofwel in natura, voor een totaalbedrag van 0,80 EUR per inwoner. De gemeenten Bilzen, Borgloon, Hoeselt, Nieuwerkerken, Sint-Truiden en Tongeren voldoen dan ook aan die verplichting. In Bilzen, Borgloon, Sint-Truiden en Tongeren zijn er meerdere subsidiereglementen van kracht, zowel een subsidie aan de hand van een puntensysteem dat de jaarlijkse werking van de verenigingen beoordeelt als een reglement voor specifieke projecten. Maar ook gemeenten die niet gesubsidieerd worden voor de uitvoering van een cultuurbeleidsplan ondersteunen hun verenigingen financieel. Dit geldt voor Heers, Gingelom, Riemst en Voeren. In deze gemeenten gaat het om een jaarlijkse subsidie, berekend aan de hand van een puntensysteem. Gingelom gaat een stap verder voor de heemkundige kring van Gingelom. Deze krijgt bovenop de werkingssubsidies vanuit de cultuurraad, financiële steun in de vorm van projectsubsidies. Ook Riemst verleent bijkomend projectsubsidies. Elke gemeente of stad ondersteunt culturele verenigingen op haar grondgebied op het vlak van logistiek. Elke gemeente of stad beschikt over een uitleendienst, waarop de verenigingen een beroep kunnen doen. Elke gemeente beschikt ook over een stedelijke infrastructuur die gebruikt kan worden door de verenigingen, hetzij gratis, hetzij aan verminderd tarief. Tot slot ondersteunt elke gemeente of stad haar verenigingen op het vlak van communicatie en promotie. De verenigingen kunnen gebruikmaken van de communicatiekanalen van de stad of gemeente om hun activiteiten bekend te maken. Deze kanalen zijn: stedelijk informatieblad, informatieborden, websites, activiteiten- of evenementenkalender, persberichten … Samenvatting ondersteuningsbeleid Gemeente

Inzet personeel

Ondersteuning logistiek en promotioneel

Ondersteuning financieel

Bilzen

Stafmedewerker gemeentesecretaris: 20%

-Uitleendienst -Huisvesting 3 heemkringen -Promotionele ondersteuning via stedelijke kanalen

-Ondersteuning werking via cultuurraad -Projectsubsidies -Subsidies historische studies

Cultuurbeleidscoördinator: 5% Toerisme: 5% Bibliotheek en archief: 5% Borgloon

Cultuurbeleidscoördinator, 20%: -Opvolgen en aansturen van erfgoedraad, verslaggeving -Organiseren van activiteiten: OMD en Erfgoeddag -Uitwerken beleid en opvolging stroopfabriek Vanaf juni 2010: extra administratieve kracht, tijdsbesteding aan erfgoed kan daardoor toenemen

-Stedelijke infrastructuur en uitleendienst: goedkoopste tarieven of gratis -Goedkope advertentie in infoblad

-Stedelijke dienst zoekt aansluiting bij projecten van verenigingen -Ondersteuning werking (erkenning, forfaitaire subsidie of subsidie via puntensysteem) -Vernieuwende subsidie -Versterkende subsidie -Jaarlijks budget voor erfgoedprojecten (ook Erfgoeddag) door stad

54

Gingelom

Heers

Hoeselt

Celhoofd vrije tijd en bibliothecaris: erfgoed = bijkomende taak -Opvolgen erfgoedconvenant -Occasionele inzet voor erfgoed -Bibliothecaris = secretaris heemkundige kring

Verantwoordelijke cultuur, toerisme en informatie: erfgoed = bijkomende taak -Opvolgen erfgoedconvenant -Dialectrubriek in stedelijk infoblad, i.s.m. heemkundige kring

-Huisvesting heemkundige kring -Gratis logistieke ondersteuning -Promotie: website gemeente en cultuurraad

Cultuurbeleidscoördinator, 6%: -Occasionele inzet voor erfgoed (project rond dialect in 2009, dialectnamiddagen 2x per jaar)

-Uitleendienst -Huisvesting geschiedkundige kring -Gebruik infoborden, maandkalender, website, perscontacten -Website geschiedkundige kring, in samenwerking met Hoeselt -Voordeeltarief stedelijke infrastructuur -Gratis stedelijke infrastructuur als gemeente medeorganisator is

Toerisme: team van vrijwillige gidsen: i.s.m. geschiedkundige kring: gidsbeurten organiseren

Nieuwerkerken

Riemst

-Hulp bij promoten van activiteiten -Hulp bij logistiek en huisvesting

Cultuurbeleidscoördinator, 4%: -Opvolgen erfgoedconvenant -Erfgoeddag

Cultuurbeleidscoördinator, 10%: -Occasionele en projectmatige inzet -Opvolgen erfgoedconvenant -Erfgoeddag -Logistieke ondersteuning en samenwerking met GOGRI (gemeentelijke adviesraad)

-Gemeentelijke infrastructuur en uitleendienst -Goedkope tarieven gemeentelijke drukkerij -Gratis publiciteit gemeentelijk infoblad

Borgloon, eventueel i.s.m. erfgoedraad -Afwisselende deelname aan Erfgoeddag, en OMD -Projectsubsidies voor heemkundige kring (opgericht op initiatief van de gemeente) (andere verenigingen: enkel werkingssubsidie) -Werkingssubsidies via cultuurraad -Deelname Erfgoeddag, i.s.m. heemkundige kring -Puntensysteem via cultuurraad -Geen deelname Erfgoeddag of andere initiatieven: gebrek personeel

-Vernieuwende initiatieven (tentoonstelling kluiskapel, 750 jaar Hern, 75 jaar OLV parochie) -Geen deelname Erfgoeddag

-Ondersteunend reglement (puntensysteem cultuurraad) -Erfgoeddag: heemkundige kring is mede-organisator, budget voorzien door gemeente voor logistiek, verzekering, communicatie, locatie -Ondersteuning werking via puntensysteem -Projectsubsidies -GOGRI adviesraad toelage -Geschiedkundige prijs

-Erfgoeddag: gemeentelijk budget voor Erfgoeddag

55

Sint-Truiden

2 coördinatoren, middelen Vlaamse Gemeenschap 1 administratief medewerkster, middelen stad Toerisme, bibliothecaris, cultuurbeleidscoörodinator, personeel MVM, directeur cultuurcentrum, stadsarchivaris: projectmatige tot regelmatige inzet

Tongeren

1 coördinator, middelen Vlaamse Gemeenschap ½ administratief medewerkster, middelen stad Stadsarchivaris, stadsarcheoloog en cultuurbeleidscoördinator: regelmatige inzet

Voeren

Bibliothecaris en cultuurfunctionaris: projectmatige inzet Bibliothecaris,4%: Organisatie activiteiten in de bibliotheek, zoals een initiatief op Erfgoeddag zonder onder de noemer van Erfgoeddag te vallen

-Reductie huur stedelijke infrastructuur (alle verenigingen) -Sterke reductie stedelijke infrastructuur indien aangesloten cultuurraad -Reductie uitleendienst

-Reductie infrastructuur Velinx -Andere stedelijke infrastructuur en uitleendienst: gratis

Logistieke ondersteuning

-Puntenstysteem cultuurraad -Subsidies cultureelerfgoedinitiatieven -Subsidies initiatieven voor moeilijk bereikbare doelgroepen of nieuwe samenwerkingsverbanden -Budget werking EGC: Vlaamse subsidies -Budget ondersteunende kosten EGC: stad -Werkingssubsidie cultuurverenigingen (puntensysteem) -Projectsubsidie -Budget werking EGC: Vlaamse subsidies -Budget ondersteunende kosten EGC: stad

-Subsidiereglement (puntensysteem) -Organiseren van activiteit op Erfgoeddag, zonder officieel deel te nemen aan Erfgoeddag (te veel voorwaarden waaraan voldaan moet worden)

3.6.3 Conclusie Het cultureel erfgoed in de regio is omvangrijk en divers; het aantal erfgoedactoren groot en divers. Uit de analyse van het erfgoed in de regio, blijkt het belang van de landbouw als economisch bepalende factor. Landbouw heeft doorheen de geschiedenis het leven, wonen er werken van de bewoners sterkt bepaald. Verder blijkt dat geloof, volkcultuur en tradities cruciale betekenisgevende elementen zijn. De analyse van de erfgoedactoren toont een veelheid aan verenigingen, het merendeel vrijwilligersverenigingen, die rond verschillende onderwerpen werken. Inventarisatie en registratie zijn voor meerdere organisaties of verenigingen een pijnpunt. Indien er een inventaris is, is die zelden volledig. Ook het enthousiasmeren van nieuwe leden en van het doelpubliek wordt als moeilijk ervaren. Erfgoedactoren beoordelen het ondersteuningsbeleid door de gemeenten als positief, hoewel het gebrek aan financiële middelen regelmatig terugkeert als negatief punt.

56

De informatie die er nu is over de erfgoedactoren moet verder vervolledigd worden. Opvallend is bijvoorbeeld dat informatie over immaterieel erfgoed tot hiertoe beperkt is, mede wegens een gebrekkige registratie ervan.

57

4 SWOT-ANALYSE Om tot strategische doelstellingen te komen werd gewerkt met de methode van de SWOTanalyse. Een SWOT-analyse, of een analyse van sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen, vormt de basis voor de strategische doelstellingen. Sterktes en zwaktes vermelden interne factoren, inherent aan de organisatie. Kansen en bedreigingen zijn externe factoren die in de (nabije) toekomst een invloed kunnen uitoefenen op de eigen werking en organisatie. In de SWOT-correlatie worden de interne sterktes en zwaktes gekoppeld aan de externe kansen en bedreigingen. Die koppeling leverde zeer veel mogelijke beleidsdomeinen op. De domeinen werden geclusterd en er werd een oefening rond urgentie en belangrijkheid uitgevoerd. Hieruit kwamen een aantal prioriteiten naar voren. Daaruit werden dan de strategische doelstellingen gedestilleerd. Hieronder staan twee tabellenreeksen. De eerste met een overzicht van sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen en de tweede met de beleidsdomeinen. Alle mogelijke koppelingen tussen sterktes, zwaktes, bedreigingen en kansen kan u terugvinden als bijlage.

4.1 Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen: SWOT-matrix Sterktes 1 Veel actoren bezig met levendige thema’s (die in hoofden van mensen aanwezig zijn) 2 Aantal sterke thema’s die in Haspengouw leven 3 Dialecten = een populair thema 4 Twee erfgoedconvenants reeds aanwezig met een dynamiek met zichtbare resultaten in Tongeren en Sint-Truiden en enkele aanknopende gemeenten; ervaring die een startende regio niet bezit 5 ‘Regional branding’ Haspengouw 6 Aantal topstukken aanwezig in de regio; aanwezigheid van een aantal waardevolle bovenlokale erfgoedcollecties (bijvoorbeeld schatkamers, muurschilderingen, vierkantshoeves, etc.) 7 Masterplan Haspengouw 8 Actieplan Romeinse Weg 9 Rijk religieus verleden 10 Veel vrijwilligersverenigingen 11 Aandacht voor lokale geschiedenis 12 Verspreid erfgoed is rijkdom 13 Polyvalente actoren 14 Toerisme als sterke partner 15 Bereidheid tot samenwerking (niet alle regio's kunnen daarop rekenen) 16 Zolad+ als sterke partner voor

Zwaktes 1 Kennis veld nog niet in de diepte 2 Veel onderzoeksdomeinen nog niet aangeraakt 3 Slechts enkele gemeenten werken rond een geïntegreerd en integraal beleid 4 Geen structureel of globaal beleid 5 Communicatie, participatie, sensibilisering niet structureel 6 Gemeenten nemen inhoudelijke thema’s niet mee in hun beleid 7 Gebrek aan registratie objecten 8 Weinig voeling met doelgroepen 9 Weinig professionele communicatie en promotie 10 Vorming is verspreid en ongelijk van aard 11 Gebrek aan vorming op maat 12 Afstemming van en onduidelijkheid over vormingsaanbod 13 Weinig voeling met verschillende bevolkingsgroepen 14 Immaterieel erfgoed (tradities), te weinig geregistreerd en verzameld 15 Gebrek aan professionaliteit in musea 16 Weinig professionele erfgoedorganisaties 17 Veel kleine erfgoedorganisaties met weinig professionele werking (vaak

58

archeologie en onroerend erfgoed -> kans om op termijn uit te groeien naar 1 projectvereniging voor roerend en onroerend erfgoed (zie ook EGC TERF en Noorderkempen) en op die manier een totaalpakket voor erfgoedzorg in Haspengouw te creëren 17 Twee professioneel gevormde archivarissen 18 Twee professionele musea met specifiek thema, eigen expertise, netwerk … 19 In elke gemeente cultuurdienst die mee aan kar trekt en eigen lokale verenigingen kent

vrijwilligers) 18 Weinig kennis van volkskundeverenigingen 19 Weinig onderlinge netwerken 20 Veel aandacht naar onroerend erfgoed -> er dient nog veel te gebeuren met het roerend erfgoed! 21 Veel cultureel erfgoed nog niet gekend 22 Breed maar versnipperd erfgoedveld 23 Geen regionaal steunpunt voor erfgoed 24 Documentair erfgoed onvoldoende gekend door publiek en onvoldoende ontsloten voor het publiek

Kansen 1 Kaderconventie Raad van Europa: erfgoedgemeenschap 2 Cultural broker (Faro) 3 Ontwerp archiefdecreet 4 Participatiedecreet 5 Landelijke erfgoedevenementen 6 Zorgsector 7 Landbouw, fruit, huisnijverheid … 8 Landbouw bepalend voor leven en landschap 9 Aanwezigheid diverse bevolkingsgroepen 10 Onthaasten in Haspengouw: rust, authenticiteit, geschiedenis … 11 Topstukkendecreet 12 Erfgoedplus14 13 Nieuwe soorten van vrijwilligerswerking 14 Return voor gemeenten? 15 Onderwijspubliek 16 Ondersteuningsbeleid 17 Samenwerken met toeristische sector die wil werken aan een 'Haspengouwgevoel' en erfgoed (soms te) actief wil betrekken in haar toeristisch beleid (onder meer via 'erfgoedlogies'). 18 Inhoud van toeristische producten versterken vanuit erfgoedconvenant => samenwerking verbeteren en verdiepen; op die manier krijgt erfgoed ook meer uistraling. 19 Kastanje.org.15 20 Subsidies provincie: E-xtra16

Bedreigingen 1 Slechts enkele gemeenten hebben cultuurbeleidsplan 2 Haspengouw vaak gelinkt aan onroerend erfgoed (perceptie) 3 Vrijwilligers vergrijzen in verenigingen. 4 Toerisme werkt soms te weinig verdiepend( te oppervlakkig) en ziet erfgoed in functie van economische vermarktbaarheid. 5 De beleidsperiodes waaraan telkens de subsidiëring is gekoppeld maakt het toekomstperspectief voor het erfgoedbeleid via de convenants telkens onzeker. Men is maar zeker (en dan nog) van middelen voor de duur van één beleidsperiode. Het draagvlak kan daardoor verminderen. 6 Individuele gemeenten versus Haspengouw: ontstaan van een ‘collectief erfgoedbewustzijn’

14

Erfgoedplus is een zoekwebsite voor cultureel erfgoed in Limburg en Vlaams Brabant.

15

‘Kastanje. Van Romeinse weg tot fruitspoor’ wil verklaren waarom Haspengouw eruit ziet zoals het er vandaag uitziet. Dit project gaat uit van de Provincie Limburg en ontsluit het landschap aan de hand van een website en informatiedragers. 16 E-XTRA is een erfgoedimpuls voor Limburg met subsidies voor erfgoedprojecten in Limburg.

59

21 Bereidheid bij heemkundige kringen om met de erfgoedcellen samen te werken, cfr boek ‘Limburg feest’. Ook bereidheid bij andere actoren (kerkfabrieken), is groot.

4.2 Prioriteiten van beleidsdomeinen Verschillende items uit de SWOT-matrix zijn in een oefening gecorreleerd tot beleidsdomeinen, zoals hieronder weergegeven. De beleidsdomeinen werden door de planningsgroep gerangschikt naar urgentie en prioriteit en zijn hier gerangschikt naar prioriteit. De prioriteitenlijst heeft aanleiding gegeven om strategische en operationele doelstellingen te bepalen. Beleidsdomein Een geïntegreerd en integraal erfgoedbeleid uitwerken voor de regio door een actieve lokale en regionale project- en publiekswerking rond bepaalde kenmerkende thema’s

Items -Erfgoedgemeenschap activeren en stimuleren via projectwerking in functie van bepaalde erfgoedthema’s -Archiefinstellingen stimuleren tot projectmatige samenwerking -Expertise van de aanwezige erkende musea met betrekking tot projectwerking inzetten voor de hele regio -Subsidies aanspreken in het kader van specifieke projecten -Werken rond regionale en lokale thema’s -Geïntegreerd en integraal werken rond bepaalde kenmerkende thema’s -Verdieping erfgoedthema’s naar aanleiding van landelijke erfgoedevenementen

Waken over een zeer goede interne communicatie met gemeenten

Werken aan interne communicatie; terugkoppeling naar gemeenten en cultuurdiensten is cruciaal

Erfgoedcel = bemiddelaar, steunpunt, expertisecentrum en stimulans

-Ervaring huidige convenants gebruiken om lokale actoren te versterken -EGC als expertisecentrum / regionaal steunpunt -EGC als bemiddelaar -Gemeenten stimuleren tot samenwerking, onderling en met EGC of andere partners -Actoren ondersteunen -Ondersteuning (communicatief, inhoudelijk, organisatorisch) aanbieden in de hele regio

Het voortdurend bewust maken van het Haspengouws erfgoed creëert een breder maatschappelijk draagvlak voor dit cultureel erfgoed

-Activering van de goodwill/bereidwilligheid -Opbouwen, stimuleren en activeren van erfgoedgemeenschappen -Jeugd sensibiliseren met betrekking tot erfgoed

60

-Gemeenten bewust maken van de rijkdom van het erfgoed -Ook aandacht hebben voor andere bevolkingsgroepen -Bewustmakingsproces op gang brengen om het rijke erfgoed te behouden -Draagvlak voor lokale geschiedenis vergroten -Erfgoedthema’s uitwerken als basis voor een collectief erfgoedbewustzijn in Haspengouw -Via Regional Branding het collectief erfgoedbewustzijn opbouwen, versterken Werken op maat: op maat van de gemeenten, op maat van specifieke doelgroepen (bevolkingsgroepen op basis van leeftijd, nationaliteit …, maar ook op maat van specifieke verenigingen of actoren)

-Thema’s afstemmen op het doelpubliek -Lokale projectwerking, op maat van de gemeente(n) -Werken aan creatieve projecten nauw aansluitend bij de leefwereld van het doelpubliek -Inspelen op leefwereld van doelgroepen vermeld in het participatiedecreet

Verhogen van de zichtbaarheid van het immateriële en roerende erfgoed via ontsluiting

-Religieus erfgoed zichtbaar maken en werking errond versterken -E-xtra-subsidie inzetten als middel voor ontsluiting -Levendige erfgoedthema’s implementeren via toerisme en op die manier ontsluiten naar een ruim en nieuw publiek -Kastanje om erfgoed uniform te duiden in het landschap -Kenmerkend is het onroerend erfgoed: band met cultureel erfgoed aanhalen en versterken zodat beide beleidsdomeinen er beter van worden

Stimuleren tot registratie van objecten (via Erfgoedplus), met het oog op een betere kennis over en zichtbaarheid van het aanwezige erfgoed

-Erfgoedbegeleid registreren via erfgoedplus -Verenigingen aanzetten tot registratie -Aanzetten tot en ondersteunen van het in kaart brengen van erfgoed -Samenwerking met actoren versterken om het nog onbekende erfgoed in eerste instantie te inventariseren en in latere fases te onderzoeken en te ontsluiten -Religieuze overheden stimuleren om te bewaren en te registreren -Expertise van de aanwezige erkende musea met betrekking tot registratie inzetten voor de hele regio, waardoor het professionalisme stijgt

61

Netwerking: door geïntegreerde werking het erfgoednetwerk onderhouden en fijnmaziger maken. Actoren stimuleren om actief mee te netwerken zodat kennis en expertise breed uitgewisseld worden

-Gebruikmaken van linken met toerisme, toerisme kan een sterke partner zijn, maar oppassen dat het ene het andere niet overheerst -Blijvend samenwerken met heemkunde, met de kringen en de koepels -Levendige erfgoedthema’s implementeren en versterken via toerisme, waardoor de toeristische inhoudswaarde vergroot -Samenwerking met actoren versterken om het nog onbekende erfgoed te onderzoeken, inventariseren en ontsluiten -Het enthousiasme van de erfgoedactoren aangrijpen om de actoren beter te leren kennen -Aanwezigheid van verschillende bevolkingsroepen aangrijpen om ook met allochtone bevolkingsgroepen te werken -EGC als bemiddelaar -Gemeenten stimuleren tot samenwerking, onderling en met EGC of andere partners

Verhogen van de zichtbaarheid van het immateriële en roerende erfgoed via communicatie

-Communicatiebeleid voeren over de waarde van het erfgoed om op die manier het bewustzijn hierover te vergroten -Topstukken in de kijker zetten -Verenigingen ondersteunen in communicatie -Werken aan Regional Branding

Expertise-uitwisseling op verschillende niveaus en vanuit verschillende richtingen

-Professionalisme met betrekking tot religieus erfgoed opdrijven -Expertise van de aanwezige erkende musea met betrekking tot registratie inzetten voor de hele regio, waardoor het professionalisme stijgt -Expertise van de aanwezige erkende musea met betrekking tot projectwerking inzetten voor de hele regio -Registreren en overdragen van expertise die aanwezig is bij de actoren

Vorming op maat aanbieden, complementair met bestaande initiatieven

-Vorming op maat van het regionale erfgoedveld, rekening houdende met bestaande initiatieven -Vrijwilligers opleiden

Erfgoedzorgers stimuleren tot behoud, beheer en risicoanalyse

-Religieuze overheden stimuleren om te bewaren en te registreren -Zorg (calamiteitenplantraject)/regionale depotfunctie

Erfgoedgemeenschap opbouwen en

-Werken met en rond

62

versterken: erfgoedthema’s en –projecten als basis voor gemeenschapsvorming

dialectgemeenschappen -Opbouwen, stimuleren en activeren van erfgoedgemeenschappen -Creatie van een erfgoedgemeenschap Haspengouw -Erfgoedgemeenschap activeren en stimuleren via projectwerking in functie van bepaalde erfgoedthema’s

Vrijwilligers: uitbouwen van een vrijwilligersbeleid, enerzijds projectmatig, anderzijds vanuit een ondersteunende rol

-Vrijwilligers projectmatig inzetten in functie van bepaalde thema’s -Vrijwilligers mobiliseren in erfgoedverenigingen -Vrijwilligers opleiden -Verenigingen stimuleren en tools aanreiken om op zoek te gaan naar vrijwilligers -Verenigingen aanzetten tot delen van kennis, onderling in de vereniging, en met andere verenigingen of partners

Werking gericht naar verenigingen

-Verenigingen ondersteunen in communicatie -Verenigingen stimuleren en tools aanreiken om op zoek te gaan naar vrijwilligers -Verenigingen aanzetten tot delen van kennis, onderling in de vereniging, en met andere verenigingen of partners -Inzetten op behoud en beheer ‘topstukken’, anderen aanzetten tot behoud en beheer ‘topstukken’ -Topstukken in de kijker zetten

Bewaren en in de kijker zetten van ‘topstukken’ in de regio

(Financiële) ondersteuning actoren, complementair met bestaande initiatieven

-Actoren (financieel) ondersteunen -Eenvormig (financieel) ondersteuningsbeleid aanbieden in de hele regio

Religieus erfgoed als aandachtspunt

-Professionalisme met betrekking tot religieus erfgoed opdrijven -Religieus erfgoed zichtbaar maken en werking errond versterken -Religieuze overheden stimuleren om te bewaren en te registreren

Beleid uitwerken rond dialecten, met aandacht voor projectwerking, inventarisatie en erkenning

-Dialectbegrippen documenteren -Via projectwerking het belang van dialecten (als streektaal) benadrukken -Werken met en rond dialectgemeenschappen

63

5 MISSIE EN VISIE 5.1 Missie van Projectvereniging Erfgoed Haspengouw Erfgoed Haspengouw is voor het cultureel erfgoed wat de leemgrond is voor het (cultuur)landschap en zijn bewoners: een voedingsbodem die onmisbaar, vruchtbaar, coherent, robuust, karaktervol en grensoverschrijdend is. Projectvereniging Erfgoed Haspengouw positioneert zich op het kruispunt van cultureel erfgoed, erfgoedactoren en het publiek. De erfgoedactor moet actief (h)erkend worden. Erfgoed Haspengouw wil daarom met hem het erfgoednetwerk fijnmaziger en effectiever maken, kennis en ervaring uitwisselen, behoud en beheer van Haspengouws cultureel erfgoed activeren en een integrale en geïntegreerde erfgoedzorg ontwikkelen. De Haspengouwer moet zijn cultureel erfgoed actief (h)erkennen. De publieksvriendelijke en duurzame ontsluiting van het cultureel erfgoed door Erfgoed Haspengouw zal de betrokkenheid van de Haspengouwer met zijn erfgoed wezenlijk vergroten.

5.2 Visie van Projectvereniging Erfgoed Haspengouw Haspengouw is een vruchtbare regio in Limburg die aansluit bij de Kempen, het Maasland, het Hageland en Waals Haspengouw. De kwaliteiten van deze leembodem hebben al millennialang mensen aangetrokken waardoor deze regio al sinds lang bewoond en ontgonnen is. Dit maakt het cultureel erfgoed in Haspengouw rijker, diverser en meer zichtbaar dan in andere regio’s. Wanneer men spreekt over erfgoed in Haspengouw, denkt men spontaan aan typische thema’s zoals fruit, religieus erfgoed, Romeins erfgoed of kastelen. Anderzijds leven er verschillende thema’s bij de actoren die beleids- en/of projectmatig nog te weinig aan bod komen. In elke gemeente in Haspengouw zijn verenigingen, instellingen of privépersonen actief op het vlak van erfgoed, elk met hun eigen collecties, ervaringen, expertise en achterban. Het is met en voor deze mensen dat de projectvereniging Erfgoed Haspengouw bestaat. Erfgoed Haspengouw kan bogen op de expertise van twee stedelijke erfgoedcellen: Erfgoedcel Sint-Truiden en Erfgoedcel Tongeren. Projectvereniging Erfgoed Haspengouw bundelt de krachten om een integraal en geïntegreerd erfgoedbeleid in de regio uit te bouwen. Daarin heeft ze aandacht voor de eigenheid van het lokale cultureel erfgoed en respect voor de plaatselijke werkingen. Deze projectvereniging biedt de kans aan alle andere Haspengouwse gemeenten om een professionele erfgoedwerking uit te bouwen, geïntegreerd in het lokale cultuurbeleid. Alle Haspengouwers bekend en bewust maken van hun erfgoed is het doel. Erfgoed Haspengouw brengt de lokale expertise, die nu nog onvoldoende gekend is en verspreid aanwezig is, in kaart en vult deze continu aan. Erfgoed Haspengouw zal de expertise inzetten ten voordele van de hele regio zodat alle partners in het brede erfgoedveld elkaar kunnen versterken.

64

De projectvereniging is hierin de motor. Ze stimuleert, activeert, reikt aan, coördineert, promoot en initieert. Erfgoed Haspengouw werkt projectmatig om zoveel mogelijk mensen te betrekken bij het lokale en regionale erfgoedverhaal. Ze wil deze betrokkenheid bestendigen door persoonlijk engagement, interesse, samenwerking en waardering continu aan te moedigen. Erfgoed Haspengouw is de duurzame partner die in Haspengouw een zelfbewuste erfgoedgemeenschap genereert. Deze gemeenschap stelt het cultureel erfgoed veilig voor de toekomst. Het erfgoedbeleid in Haspengouw wil identiteits- en gemeenschapsvorming bewerkstelligen, zowel in de lokale leefgemeenschappen als in de streek.

65

6 DOELSTELLINGEN STRATEGISCHE DOELSTELLINGEN

SD 1 Kruispunt De Haspengouwse erfgoedgemeenschap kan een beroep doen op de projectvereniging, een regionaal kruispunt

METHODIEK

OPERATIONELE DOELSTELLINGEN

OD 1 Na een eerste verkenning worden de basisgegevens (actoren, collecties en expertise) verder uitgewerkt en verfijnd.

-

OD 2 Het erfgoednetwerk, zowel lokaal als bovenlokaal, wordt continu verstevigd en uitgebouwd.

- Jaarlijks erfgoedoverleg met sector - Bestaande opgebouwde ervaringen (expertise, netwerk,…) in Tongeren en Sint-Truiden als fundament gebruiken om diepgaander in Haspengouw te netwerken

OD 3 De erfgoedcel brengt de bestaande expertise in kaart, focust op uitwisselbare informatie en fungeert zodoende als kruispunt.

- De erfgoedcel bundelt het vormingsaanbod in de regio en maakt het bekend via de verschillende kanalen.

OD 4 Duidelijke en efficiënte interne en externe (sector)communicatie maakt Erfgoed Haspengouw zichtbaar en herkenbaar.

-

Databank verder continu aanvullen en verfijnen; up-to-date houden van gegevens Traject omgevingsanalyse verfijnen Persoonlijke contacten leggen Persoonlijke contacten intensifiëren

Ontwikkelen van huisstijl Duidelijke communicatie met de gemeenten Nieuwsbrieven, website Perscontacten contacten met actoren Interne communicatie naar cultuurdiensten en raad van bestuur

OD 5 Het intergemeentelijk erfgoedconvenant heeft een signaal-en adviesfunctie voor de integratie van erfgoed in het lokaal cultuurbeleid.

- Nota met gemeenschappelijke visie op cultureel erfgoed ontwikkelen: belangrijk om neuzen in dezelfde richting te brengen en te houden - Engagement van de gemeenten vasthouden door efficiënte en krachtdadige werking - Rekening houden met de verscheidenheid en identiteit van de gemeenten - In aanloop naar een nieuwe beleidsperiode, betrekken van overige Haspengouwse gemeenten

OD 6 De erfgoedcel, het uitvoerende orgaan van de projectvereniging heeft een transparante structuur voor een efficiënte werking.

- Eigen expertises verder ontwikkelen via vorming en collegagroepen - Duidelijke taakverdeling om een goed functionerend team te vormen - Efficiënte organisatie

OD 1 Erfgoed Haspengouw ontwikkelt een projectwerking met bestaande Haspengouwse thema’s en detecteert levendige thema’s als basis voor de toekomstige werking.

- Masterplan Haspengouw en actieplan Romeinse Weg zijn een inspiratiebron bij het bepalen van lokale en regionale projecten - Elke gemeente kan meter worden van een specifiek thema

OD 2 Via gerichte acties worden de thema’s ingezet om samenwerking met en tussen erfgoedactoren te stimuleren.

- Organisatie van infomomenten: jaarlijks overleg met de sector, themagerichte infomomenten - Oproepen: themagerichte oproepen

SD 2 Betrokkenheid Betrokkenheid creëren via thematische projectwerking om een geïntegreerd en integraal erfgoedbeleid te voeren

66

OD 3 Gerichte publiekscommunicatie stimuleert actieve en passieve participatie van de Haspengouwse bevolking.

OD 4 Thematische projectwerking resulteert in (duurzame) informatiedragers die bijdragen tot een laagdrempelige en publieksvriendelijke ontsluiting van het Haspengouwse cultureel erfgoed.

OD 5 Erfgoed Haspengouw neemt deel aan regionale en/of nationale erfgoedactiviteiten waar mogelijk.

OD 6 Erfgoed Haspengouw coördineert Erfgoeddag in Haspengouw.

SD 3

OD 1 Erfgoed Haspengouw stimuleert een kwalitatief beleid rond behoud en beheer van het Haspengouwse cultureel erfgoed.

Maatwerk Tegemoetkomen aan noden en behoeften via ondersteuning

OD 2 Erfgoed Haspengouw onderzoekt de mogelijkheden voor een subsidiereglement voor het erfgoedveld in de eerste helft van 2012.

OD 3 Erfgoed Haspengouw ontwikkelt een vormingsbeleid op maat en op vraag van het lokale/regionale erfgoedveld.

- Specifieke communicatie bij voorbereiding van project om actieve participatie te stimuleren - Communicatieplan per project: pers, publiek, deelnemers project, Haspengouwse actoren, interne communicatie (raad van bestuur, cultuurdiensten) - Publicaties, tentoonstellingen, website, vertelavonden,…

- Participatie aan regionale en nationale erfgoedactiviteiten

-

Oprichten van EGD-comité Infothemadag i.s.m. EGD-comité Coördineren, stimuleren, begeleiden van de actoren Gezamenlijke communicatie van de activiteiten in een regionale brochure Stimulering van samenwerken tussen erfgoedactoren in een gemeenschappelijke activiteit Gezamenlijke happening

- In samenwerking met PCCE de mogelijkheden van een regionale depotwerking onderzoeken - Traject calamiteitenplanning - Inventariseren, digitaliseren en ontsluiten via erfgoedplus.be - Organisatie vorming rond principes behoud en beheer in samenwerking met PCCE, vormingplus, heemkunde Limburg,… - Ontwikkeling van een mogelijk subsidiereglement, complementair aan bestaande reglementen, in de eerste fase. Indien opportuun, wordt dit reglement geïmplementeerd vanaf juli 2012. - Vanaf implementatie: werk maken van duidelijke communicatie van het reglement en actoren stimuleren hiervan gebruik te maken.

- Behoefteonderzoek: specifieke vorming op maat en vraag: registratie, communciatie, vrijwilligersmanagement, behoud en beheer,… Dit gebeurt in samenwerking met partners zoals PCCE, vormingplus, …

De doelstellingen worden concreet in de jaarlijkse actieplannen. Aan elke actie worden een aantal doelstellingen gelinkt.

67

7 MEERJARENPLANNING en MEERJARENBEGROTING Er is geen tijdsindicatie opgenomen omdat de beleidsperiode slechts drie jaar telt en de doelstellingen doorlopend zijn.

7.1 Meerjarenplanning STRATEGISCHE DOELSTELLINGEN

MIDDELEN

OPERATIONELE DOELSTELLINGEN Personeel en partners

OD 1 Na een eerste verkenning worden de basisgegevens (actoren, collecties en expertise) verder uitgewerkt en verfijnd.

SD 1

EGC,cultuurbeleidcoördinatoren, erfgoedactoren

Hard- en software Databank

financieel

Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking en kosten van ondersteunende aard Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking en kosten van ondersteunende aard Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking en kosten van ondersteunende aard

OD 2 Het erfgoednetwerk, zowel lokaal als bovenlokaal, wordt continu verstevigd en uitgebouwd.

EGC, erfgoedactoren, stedelijke, gemeentelijke en provinciale diensten en besturen

Kantoor- en vergaderruimte

OD 3 De erfgoedcel brengt de bestaande expertise in kaart, focust op uitwisselbare informatie en fungeert zodoende als kruispunt.

EGC erfgoedactoren, stedelijke, gemeentelijke en provinciale diensten en besturen

Kantoor- en vergaderruimte

OD 4 Duidelijke en efficiënte interne en externe (sector)communicatie maakt Erfgoed Haspengouw zichtbaar en herkenbaar.

EGC, Raad van bestuur projectvereniging, gemeentelijke en provinciale diensten en besturen

Kantoor- en vergaderruimte, website (eigen en gemeentelijk), infobladen, nieuwsbrieven, infofolders …

Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking en kosten van ondersteunende aard

EGC, Cultuurbeleidcoördinatoren Raad van bestuur projectvereniging, Stedelijke en gemeentelijke diensten en besturen

Kantoor- en vergaderruimte, infrastructuur

Personeelskosten, kosten ondersteunende aard

OD 6 De erfgoedcel, het uitvoerende orgaan van de projectvereniging heeft een transparante structuur voor een efficiënte werking.

EGC, Raad van bestuur projectvereniging

Kantoor- en vergaderruimte, infrastructuur

Personeelskosten, kosten ondersteunende aard

OD 1 Erfgoed Haspengouw ontwikkelt een projectwerking met bestaande Haspengouwse thema’s en detecteert levendige thema’s als basis voor de toekomstige werking.

EGC, erfgoedactoren, Cultuurbeleidcoördinatoren, occasionele projectpartners

Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking

OD 2 Via gerichte acties worden de thema’s ingezet om samenwerking met en tussen erfgoedactoren te stimuleren.

EGC, gemeentelijke en stedelijke diensten, occasionele projectpartners

Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking

OD 3 Gerichte publiekscommunicatie stimuleert actieve en passieve participatie van de Haspengouwse bevolking.

EGC, projectpartners, ad hoc werkgroepen, gemeentelijke en stedelijke diensten

Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking

Kruispunt De Haspengouwse erfgoedgemeenschap kan een beroep doen op de projectvereniging, een regionaal kruispunt

logistiek

OD 5 Het intergemeentelijk erfgoedconvenant heeft een signaal-en adviesfunctie voor de integratie van erfgoed in het lokaal cultuurbeleid.

SD 2 Betrokkenheid Betrokkenheid creëren via thematische projectwerking om een geïntegreerd en integraal erfgoedbeleid te voeren

68

SD 3 Maatwerk Tegemoet komen aan noden en behoeften via ondersteuning

OD 4 Thematische projectwerking resulteert in (duurzame) informatiedragers die bijdragen tot een laagdrempelige en publieksvriendelijke ontsluiting van het Haspengouwse cultureel erfgoed.

EGC, erfgoedactoren occasionele projectpartners gemeentelijke en stedelijke diensten

OD 5 Erfgoed Haspengouw neemt deel aan regionale en/of nationale erfgoedactiviteiten waar mogelijk.

EGC, andere erfgoedcellen FARO, gemeentelijke en stedelijke diensten, erfgoedactoren …

OD 6 Erfgoed Haspengouw coördineert Erfgoeddag.

EGC, cultuurbeleidcoördinatoren, Erfgoedactoren, gemeentelijke en stedelijke diensten

Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking

OD 1 Erfgoed Haspengouw stimuleert een kwalitatief beleid rond behoud en beheer van het Haspengouwse cultureel erfgoed.

EGC, PCCE, andere gespecialiseerde partners

Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking

OD 2 Erfgoed Haspengouw onderzoekt de mogelijkheden voor een subsidiereglement voor het erfgoedveld in de eerste helft van 2012.

EGC, cultuurbeleidcoördinatoren, erfgoedactoren, gemeentelijke en stedelijke diensten

Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking (2013)

OD 3 Erfgoed Haspengouw ontwikkelt een vormingsbeleid op maat en op vraag van het lokale/regionale erfgoedveld.

EGC, PCCE, Vormingplus Cultuurbeleidcoördinatoren …

infrastructuur

Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking

Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking

infrastructuur

Personeelskosten, kosten inhoudelijke werking

69

7.2 Meerjarenbegroting

MEERJARENBEGROTING ERFGOED HASPENGOUW 2012-2014 INKOMSTEN Subsidies Vlaamse Gemeenschap Inbreng gemeenten17 Bilzen Borgloon Gingelom Heers Hoeselt Nieuwerkerken Riemst Sint-Truiden Tongeren Voeren Inkomsten eigen werking TOTAAL INKOMSTEN UITGAVEN Personeelskosten 3 VTE erfgoedcoördinatoren (A) 1 VTE administratief medewerker (C) Kosten inhoudelijke werking Projectwerking Projectonafhankelijke communicatie (huisstijl, website …) Vergoedingen aan derden Ondersteuning Kosten ondersteunende aard Sociaal secretariaat Bureaumateriaal Administratieve kosten (verzending …) Telefoon en gsm Boekhouder Verzekeringen (brand, BA …) Investeringen hard- en software; vaste activa Vervoersonkosten Diversen TOTAAL UITGAVEN

Subsidie Vl.Gem.

2012 300 000,00

2013 300 000,00

2014 300 000,00

67 538,75 15 192,00 5 169,50 1 991,50 1 724,50 2 353,00 1 676,75 4 036,25 19 414,00 14 929,50 1 051,75 2 000,00

72 672,25 15 192,00 5 169,50 2 788,10 2 414,30 3 294,20 2 347,45 5 650,75 19 414,00 14 929,50 1 472,45 2 500,00

80 372,50 15 192,00 5 169,50 3 983,00 3 449,00 4 706,00 3 353,50 8 072,50 19 414,00 14 929,50 2 103,50 2 500,00

369 538,75

375 172,25

382 872,50

175 319,00 175 319,00

178 825,00 178 825,00

182 402,00 182 402,00

Ten laste van stad Sint-Truiden

Inbreng gemeenten

165 000,00

165 000,00

167 500,0

115 000,00 10 000,00

116 000,00 5 000,00

117 000,00 5 000,00

10 000,00 30 000,00 29 219,75

12 000,00 32 000,00 31 347,25

12 000,00 33 500,00 32 970,50

2 000,00 5 000,00 3 500,00

2 000,00 5 000,00 3 500,00

2 000,00 5 000,00 3 500,00

3 000,00 3 000,00 2 000,00

3 200,00 3 200,00 1 500,00

3 400,00 3 400,00 1 500,00

3 000,00

3 000,00

3 000,00

4 000,00 3 719,75 369 538,75

4 500,00 4 247,25 375 172,25

5 000,00 4 970,50 382 872,50

17

De inbreng van de gemeenten verschilt. Er zijn twee scenario’s in voege. Ofwel geeft de gemeente een subsidie van 0,5 euro per inwoner ofwel heeft de gemeente gekozen voor het groeiscenario (0,25 euro in 2012, 0,35 euro in 2013 en 0,50 euro in 2014).

70

8 IMPLEMENTATIE De implementatie van het erfgoedbeleid in deze convenantperiode wordt conform de jaarlijkse actieplannen ontwikkeld en uitgevoerd. De opvolging bestaat uit : - constante toetsing en evaluatie - waar nodig ad hoc bijsturing - neerslag ervan in jaarverslagen

71