Behandelwijzer Prostaatkanker. Bestemd voor mannen met prostaatkanker

Behandelwijzer Prostaatkanker Bestemd voor mannen met prostaatkanker

Eigendom van

Naam _______________________________________________________________________________________ Adres _______________________________________________________________________________________ Postcode _______________________________________________________________________________________ Woonplaats _______________________________________________________________________________________ Telefoonnummer _______________________________________________________________________________________ Fax _______________________________________________________________________________________ Email _______________________________________________________________________________________

(Patiëntsticker)

Neem deze behandelwijzer mee bij al uw bezoeken aan het Medisch Centrum Haaglanden, huisarts en andere hulpverleners.

Inhoud Inleiding.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................3 Hoofdstuk I

Algemene Informatie...........................................................................................................................................................................................5

1.1

De prostaat.................................................................................................................................................................................................................................................................................5

1.2

Prostaatkanker..................................................................................................................................................................................................................................................................6

1.3

Oorzaken en klachten......................................................................................................................................................................................................................................6

Hoofdstuk II

Behandelmogelijkheden.............................................................................................................................................................................9

2.1

Operatie: Radicale Prostatectomie................................................................................................................................................................................... 10

2.2

Uitwendige bestraling................................................................................................................................................................................................................................. 11

2.3

Inwendige bestraling (brachytherapie)............................................................................................................................................................... 12

2.4

Hormonale therapie......................................................................................................................................................................................................................................... 13

2.5

Active Surveillance............................................................................................................................................................................................................................................. 18

2.6 Chemotherapie........................................................................................................................................................................................................................................................... 18 2.7

Ondersteunende behandelingen........................................................................................................................................................................................ 19

2.8

Afzien van behandeling.......................................................................................................................................................................................................................... 20

Hoofdstuk III

Hoe verder.................................................................................................................................................................................................................................... 21

3.1

Verloop van de ziekte .................................................................................................................................................................................................................................. 21

3.2

Seksualiteit........................................................................................................................................................................................................................................................................... 23

3.3

Voeding

3.4

Psychosociale begeleiding.................................................................................................................................................................................................................. 24

Hoofdstuk IV

...................................................................................................................................................................................................................................................................................

24

Overige informatie................................................................................................................................................................................................ 27

4.1

Uitleg en begeleiding voor (klein-)kinderen .......................................................................................................................................... 27

4.2

Belangrijke adressen en telefoonnummers................................................................................................................................................ 27

Bijlage 1: Leefadviezen bij hormonale therapie........................................................................................................................................................... 30 Bijlage 2: Operatie met de Da Vinci robot ................................................................................................................................................................................ 36 Bijlage 3: Ruimte voor vragen/ aantekeningen.............................................................................................................................................................. 39

Medisch Centrum Haaglanden

1

2

Behandelwijzer Prostaatkanker

Inleiding Waarom dit boekje? Bij u is de diagnose prostaatkanker vastgesteld. Omdat het om veel, vaak nieuwe informatie gaat, is het niet eenvoudig om alles in één keer te onthouden. Daarom kunt u in deze behandelwijzer thuis alles nog eens rustig nalezen over prostaatkanker en de behandelmogelijkheden. Tijdens de duur van de behandeling kan het voorkomen dat u, behalve met specialisten en verpleegkundigen in ons ziekenhuis, ook contact heeft met uw huisarts, de wijkverpleegkundige en andere zorgverleners. Het is belangrijk dat ook zij weten welke adviezen en medicatie u krijgt. Wij adviseren u deze behandelwijzer: • zelf te lezen en ook door uw naasten deze informatie te laten lezen • bij ieder ziekenhuisbezoek mee te nemen • te laten zien aan iedere hulpverlener met wie u tijdens de behandeling te maken krijgt • te gebruiken om al uw vragen op te schrijven, zodat u die de volgende keer kunt stellen. Hiervoor kunt u bijlage 3 van deze behandelwijzer gebruiken. Uw arts en de urologie-oncologieverpleegkundige/doktersassistente (casemanager) In deze periode wordt u medisch begeleid door de uroloog. Hij of zij zal u vragen stellen over uw klachten. Ook zal hij of zij lichamelijk onderzoek doen. De uroloog wil zo een beeld krijgen van wat de oorzaak van uw klachten zou kunnen zijn. Aanvullend zullen er nog andere onderzoeken gaan plaatsvinden, hierover vindt u informatie in hoofdstuk 2. Als de uitslagen van de onderzoeken bekend zijn bespreekt de uroloog deze met u op de polikliniek. Omdat u in dit gesprek veel, voor u geheel nieuwe, informatie zult krijgen, raden wij u aan iemand mee te nemen naar dit gesprek. Om u zo goed mogelijk te kunnen informeren, adviseren en begeleiden bij uw ziekte, werkt de uroloog samen met de urologie-oncologie verpleegkundige (casemanager). Zij is oncologieverpleegkundige die zich gespecialiseerd heeft in de begeleiding van mannen met prostaatkanker. Zij geeft u en uw naasten informatie over een eventuele operatie, behandelingen en de mogelijke bijwerkingen hiervan. Zij bespreekt ook met u hoe u met uw situatie omgaat. Er bestaat geen pasklaar antwoord op de vraag hoe u het beste met kanker kan leven. Iedereen is anders en elke situatie is anders. Iedereen verwerkt het hebben van kanker op zijn eigen manier en in zijn eigen tempo. Uw stemmingen kunnen Medisch Centrum Haaglanden

3

heel wisselend zijn. Het ene moment bent u misschien erg verdrietig, het volgende moment vol hoop. Er zijn ook mensen die alles liever over zich heen laten komen en hun problemen en gevoelens voor zich houden. Bijvoorbeeld omdat zij een ander er niet mee willen belasten of gewend zijn alles eerst zelf uit te zoeken. Sommigen zouden graag extra ondersteuning willen hebben van een deskundige om stil te staan bij wat hen is overkomen. Binnen het Medisch Centrum Haaglanden kunnen zorgverleners zoals maatschappelijk werkers, psychologen of geestelijke verzorgers u extra begeleiding bieden. Als u hiervan gebruik wenst te maken kunt u dat bespreken met de urologie-oncologieverpleegkundige (casemanager).

4


Hoofdstuk I 1.1

Algemene Informatie

De prostaat

Iedere man heeft een prostaat. Dit is een klier die een belangrijke rol speelt bij de voortplanting; de prostaat maakt prostaatvocht aan. Bij een zaadlozing komen de zaadcellen met dit prostaatvocht naar buiten via de plasbuis. De prostaat heeft de eigenaardige eigenschap dat deze vanaf de puberteit gaat groeien. Dit gebeurt onder invloed van hormonen. Bij 30% van de mannen leidt dit tot een dusdanige, goedaardige vergroting dat ze er last van krijgen. Meestal gebeurt dit vanaf het 50e levensjaar. Ruim 9000 keer per jaar wordt een kwaadaardige vergroting geconstateerd: prostaatkanker. Dit gaat over het algemeen voor 2/3 om mannen ouder dan 70 jaar. Er kan ook sprake zijn van een ontsteking van de prostaat (prostatitis). De oorzaak hiervan is vaak een blaasontsteking of urineweginfectie. Ook dit treedt voornamelijk op na het 50e levensjaar. Onderstaande afbeelding laat de prostaat zien en hoe deze gelegen is net onder de blaas:


5

1.2

Prostaatkanker

Prostaatkanker komt vaak voor, met name bij oude mannen. Aangezien prostaatkanker vaak langzaam groeit, krijgt het merendeel van hen er geen last van. Daarom wordt vaak gesteld dat meer mannen overlijden met prostaatkanker dan door prostaatkanker. Prostaatkanker is vooral een ziekte van oudere mannen, hoewel het steeds vaker op jongere leeftijd, vanaf ongeveer 40 tot 45 jaar, wordt vastgesteld. Het begint als een wildgroei van cellen in de klierbuisjes van de prostaat. Hierdoor ontstaat een verandering van het prostaatweefsel. Deze verandering is soms door een specialist te voelen als een vergroting of een verharding van de prostaat. Zoals bij de meeste soorten kanker kunnen ook bij prostaatkanker uitzaaiingen (metastasen) optreden. Uitzaaiingen ontstaan wanneer kankercellen losraken van de tumor en via bloed en/of lymfebanen op een andere plaats in het lichaam terechtkomen met name in de botten. Daar kunnen de uitgezaaide cellen uitgroeien tot tumoren. Bij prostaatkanker ontstaan uitzaaiingen meestal pas in een laat stadium van de ziekte. Prostaatkanker betreft ongeveer 11% van alle kankersoorten onder mannen in Europa, de kans om er aan te overlijden is ruim 3%. 1.3

Oorzaken en klachten

Er is nog geen duidelijke oorzaak van prostaatkanker bekend. Het is waarschijnlijk dat een verandering in de hormonale regeling van de prostaat een rol speelt in het ontstaan van prostaatkanker. Verder komt het bij mannen in West-Europa en Amerika vaker voor dan in de rest van de wereld. Waarschijnlijk door de westerse voedingsgewoonten: veel vet en eiwitten. Prostaatkanker komt in bepaalde families vaker voor. Er is in die gevallen duidelijk een erfelijke factor die hiertoe aanleiding geeft. Welk gen hiervoor verantwoordelijk is, is op dit moment echter nog niet goed bekend. Prostaatkanker is in ieder geval niet besmettelijk en het heeft ook niets te maken met veel of weinig zelfbevrediging. Prostaatkanker geeft in het beginstadium vrijwel geen klachten. In sommige gevallen heeft iemand problemen met plassen, zoals vaker moeten plassen. Ook een branderig gevoel bij het plassen en troebele of bloederige urine kunnen voorkomen. Meestal zijn deze klachten echter het gevolg van een goedaardige prostaatvergroting. Vaststellen van de tumor De uroloog zal het rectaal onderzoek van de huisarts herhalen. Via de anus kan hij de prostaat voelen. Bij prostaatkanker is de prostaat verhard en soms iets vergroot. 6


Alleen onderzoek van de cellen van de prostaat kan aantonen of het daadwerkelijk om kanker gaat. De uroloog brengt een lange, dunne naald via de anus in de prostaat. Hiermee neemt hij een stukje weefsel weg (biopsie). Hij doet dit met behulp van een echo. Echografie is geluidsgolf-onderzoek waarbij het binnenste en de omgrenzing van de prostaat op een beeldscherm zichtbaar gemaakt kan worden. Om een goed beeld te krijgen van de tumor en de uitgebreidheid ervan, kunnen meerdere onderzoeken worden gedaan, waaronder een CT-scan, botscan, bloedonderzoek (PSA), urineonderzoek. Al deze onderzoeken worden niet bij iedere patiënt verricht. Doorgaans wordt op basis van een aantal onderzoeken de diagnose prostaatkanker gesteld. 1. PSA. De bloedwaarde van het PSA (Prostaat Specifiek Antigen) zegt iets over de kans op prostaatkanker en de uitgebreidheid van de tumor. Hoe hoger het PSA, hoe groter de kans op prostaatkanker er is. Echter, sommige mannen met een hoog PSA hebben geen of weinig kankercellen. 2. Gleasonscore. De patholoog-anatoom bekijkt de prostaat biopten en geeft een oordeel over de agressiviteit van de prostaatkanker door middel van een score, de Gleasonscore. Deze score bestaat uit de optelsom van de 2 meest voorkomende kankercellen. Bij een Gleasonscore van 6 of lager betreft het een weinig agressieve prostaatkanker, deze groeit doorgaans traag. Bij een Gleasonscore van 7 is er sprake van een matig agressieve prostaatkanker. Een Gleasonscore van 8 of hoger betekent doorgaans een agressieve prostaatkanker welke snel groeit. 3. Het stadium van de ziekte. Dit wordt vastgesteld door het rectaal onderzoek, echografie van de prostaat, eventueel een CT en/of MRI-scan en indien nodig een botscan. Alle kankersoorten worden ingedeeld naar hun uitgebreidheid. Indien de kankercellen nog in de prostaat zelf aanwezig zijn is een genezende behandeling vaak goed mogelijk. Als de kankercellen via de bloedvaten en/of lymfevaten elders in het lichaam zijn verspreid is een genezende behandeling in principe niet mogelijk. Wel kan de ziekte dan nog succesvol worden afgeremd.


7

8


Hoofdstuk II Behandelmogelijkheden Bij de keuze van behandeling spelen de volgende factoren een rol: 1. Uitgebreidheid van de ziekte 2. Uw leeftijd 3. Uw algemene gezondheidstoestand 4. Eigenwaarden en gevoelens; wat is belangrijk voor u? Ad 1. De uitgebreidheid van de ziekte Indien de ziekte weinig is uitgebreid behoort een afwachtende houding tot de mogelijkheden. Dit kan het geval zijn indien: • de tumor tot de prostaat beperkt is • het PSA kleiner is dan 10 ngr/ml • de Gleasonscore niet hoger is dan 6 (soms 7) • maximaal 2 van de 12 prostaatbiopten kanker bevatten • percentage tumorcellen per punctie kleiner is dan 50% Een afwachtende houding betekent niet dat u niet wordt behandeld. U blijft onder strikte controle bij uw uroloog. Ad 2. Leeftijd Uw leeftijd bepaalt mede welke behandelopties voor u van toepassing zijn. Een afwachtende houding kan met name voor oudere mannen een goede optie zijn. Immers, hoe hoger de leeftijd hoe minder waarschijnlijk dat de prostaatkanker problemen zal veroorzaken in uw verdere leven. Doorgaans wordt een prostaat verwijderingsoperatie niet meer uitgevoerd boven de leeftijd van 70 jaar. Ad 3. Uw algemene gezondheidstoestand Andere gezondheidsproblemen kunnen uw leven zodanig bekorten dat u nooit last zult ondervinden van uw prostaatkanker. Ook kan uw algemene lichamelijke conditie de keuze in een actieve behandeling (chirurgie of bestralen) mede bepalen. Patiënten met hartproblemen komen soms minder goed in aanmerking voor een operatie. Ook kan het te verwachten herstel na een behandeling door uw algemene gezondheidstoestand slechter zijn. Dit kan de keuze van behandeling mede beïnvloeden.


9

Ad 4. Eigenwaarden en gevoelens; wat is belangrijk voor u? Sommige mannen willen een actieve behandeling, ook wanneer er een traag groeiende prostaatkanker is waar zij mogelijk nooit last van zullen krijgen. Andere mannen willen liever afwachten, ondanks dat de prostaatkanker op termijn mogelijk tot klachten zal lijden. Ze zijn meer bezorgd over de mogelijke klachten die ontstaan door de behandeling dan door de kanker. 2.1

Operatie: Radicale Prostatectomie

Indien er geen uitzaaiingen zijn, kunt u behandeld worden door met een operatie de prostaat te verwijderen. Bij deze operatie worden de prostaat en de zaadblaasjes volledig verwijderd. Nadat de prostaat verwijderd is, wordt de blaas weer aan de plasbuis gehecht. De prostaat wordt uit de buik verwijderd door een sneetje, waarlangs de chirurgische instrumenten van de robot zijn ingebracht. Het bloedverlies is door deze techniek vaak zeer beperkt en er is mogelijk meer kans op behoud van continentie en potentie. Vroeger werd via een snee in de onderbuik de prostaat verwijderd, later met een kijkoperatie. Dit kan in sommige ziekenhuizen met behulp van de da Vinci robot. Deze operatierobot is een verdere verbetering van de kijkoperatie. De belangrijkste verbeteringen zijn het 3D-zicht, waardoor de uroloog diepte kan zien en een innovatie van de instrumenten waardoor hij sneller en nauwkeuriger kan opereren. De Da Vinci robot is niet computer gestuurd en voert ook geen zelfstandige handelingen uit. De uroloog stuurt de robotarmen aan. Om ruimte te krijgen wordt de buik opgeblazen met koolzuurgas (CO2). Via een aantal kleine sneetjes in de onderbuik worden buisjes in de buik gebracht. Door deze sneetjes worden chirurgische instrumenten ingebracht waarmee de operatie kan worden uitgevoerd. De operatierobot heeft een speciale camera waarmee in buikholte kan worden gekeken. Het camerabeeld is driedimensionaal en vergroot het beeld ongeveer 10 maal. Zo kan elk detail van het operatiegebied uitvergroot worden. De behandeling met de da Vinci operatie robot wordt in het MCH op dit moment nog niet aangeboden. Patiënten die voor deze operatie in aanmerking komen verwijzen wij naar topklinische centra in de regio.

10


Belangrijkste gevolgen van een radicale prostatectomie Erectiestoornissen De zenuwen die zorgen voor een erectie liggen aan de buitenkant van uw prostaat. Afhankelijk van de plaats en de grootte van de tumor is het soms onvermijdelijk dat deze zenuwen tijdens de operatie worden beschadigd. Het krijgen van een normale erectie is dan niet meer (goed) mogelijk. Algemeen kan men stellen dat bij de helft van de mannen die worden geopereerd er na de ingreep nog enige mate van erectie aanwezig is. Het herstel van de erectie na de operatie kan tot 12 maanden duren. Erectiepillen zoals Viagra, Cialis of Levitra kunnen helpen bij het krijgen van een erectie, eventueel kan ook gestart worden met Androskat injecties. Androskat wordt ingespoten in de penis en zorgt dat de bloedvaten verwijden waardoor een erectie kan ontstaan. Het gebruik hiervan wordt u aangeleerd in een zogenaamde prikinstructie. Belangrijk om te weten is dat geen van deze middelen, dus zowel de Androskat als de erectiepillen worden vergoed door uw zorgverzekeraar. Als na uw operatie normale erecties nog wel mogelijk zijn, komt er geen vocht meer vrij tijdens de zaadlozingen. De prostaat, die het vocht aanmaakt, is immers verwijderd. Er ontstaat dan een ‘droog orgasme’: u komt klaar met alle daarbij behorende gevoelens, maar zonder zaadlozing. Incontinentie De eerste tijd na de operatie, direct na het verwijderen van de katheter, hebben veel mannen last van urineverlies (urineincontinentie). Meestal verbetert dit na een aantal weken. Sommige mannen (5-10%) blijven er last van houden, vooral bij ‘drukverhogende’ momenten zoals hoesten of zware dingen tillen. Het kan dan een oplossing zijn om absorberend opvangmateriaal te gebruiken. De casemanager zorgt voor het nodige absorberend opvangmateriaal, advies en eventuele vragen hierover tijdens uw opname in het ziekenhuis en voor voldoende materiaal voor thuis. Volledige en blijvende urine-incontinentie komt gelukkig niet vaak voor. 2.2

Uitwendige bestraling

Bestraling is een plaatselijke behandeling met als doel de kankercellen te vernietigen, terwijl de gezonde cellen zo veel mogelijk gespaard blijven. Kankercellen verdragen straling slechter dan gezonde cellen en herstellen zich minder goed. Gezonde cellen herstellen zich over het algemeen wel. Bestraling kan bij prostaatkanker zowel genezing bereiken (curatieve behandeling) of ingezet worden als genezing niet meer mogelijk is Medisch Centrum Haaglanden

11

en hiermee voornamelijk klachten worden verminderd (palliatieve behandeling). Bij uitwendige bestraling komt de straling uit een bestralingstoestel. Het te behandelen gebied wordt van buitenaf, door uw huid heen, bestraald. De radiotherapeut zorgt ervoor dat de stralenbundel nauwkeurig wordt gericht en dat het omliggende gezonde weefsel en kwetsbare organen zo veel mogelijk worden gespaard. In principe kan deze behandeling worden toegepast indien de tumor beperkt is gebleven tot in de prostaat. Ook prostaatkanker dat door de prostaat is gegroeid, maar nog niet is uitgezaaid, en waarvoor chirurgie en inwendige bestraling geen optie is kan op deze wijze worden genezen. Om zo precies mogelijk te kunnen bestralen worden op de polikliniek Urologie voorafgaande aan de bestraling goudmarkers geplaatst. Afhankelijk van de aard van de prostaatkanker wordt geadviseerd om tijdens en mogelijk na de bestraling hormoon onderdrukkende medicatie te gebruiken. Deze middelen in injectievorm zorgen voor een verlaging van het mannelijk hormoon testosteron en kunnen bijdragen aan een betere overlevingskans. Uw uroloog en/of radiotherapeut zal dit met u bepreken. Behandeling Uitwendige bestraling wordt ook in het MCH aangeboden. U wordt bestraald door radiotherapeuten van Radiotherapie Centrum West. Zij maken gebruik van de laatste bestralingstechnieken en informeren u vooraf uitgebreid over de behandeling. 2.3

Inwendige bestraling (brachytherapie)

Brachytherapie is de inwendige bestraling van de prostaat. Bij prostaatkanker kan de prostaat operatief weggehaald worden, of kunnen de kankercellen vernietigd worden door middel van bestraling. Brachytherapie is een inwendige bestralingstechniek. Brachy is Grieks en betekent ‘dichtbij’. Radioactieve bronnen worden hierbij in de prostaat geplaatst en geven daar voor ongeveer een half jaar een dosis straling af. Het werkt uitsluitend op de aangetaste prostaat en geeft daardoor minder bijwerkingen dan uitwendige bestraling. Er zitten ook beperkingen aan want bij een te grote prostaat kunnen de radioactieve bronnetjes niet goed worden geplaatst en kan deze therapie niet gegeven worden. Welke patiënten komen voor brachytherapie in aanmerking? Dat is afhankelijk van de grootte van de prostaat en de uitgebreidheid van de ziekte. Zit de kanker ook in het kapsel of buiten het prostaatkapsel, dan is een andere soort

12


behandeling beter. Brachytherapie is dus uitsluitend voor patiënten met kanker binnen de prostaat, met een niet te grote prostaat en bij wie er geen tekenen voor uitzaaiingen zijn. Wat zijn de voordelen van brachytherapie? De behandeling vindt in principe eenmalig plaats in dagbehandeling. Het effect is uitstekend: in vergelijking met de radicale prostaatverwijdering zijn de resultaten na 10 jaar hetzelfde. Naast het voordeel dat de omgeving van de prostaat niet wordt bestraald, kan men na de brachytherapie aan het eind van de dag weer naar huis. Er treden echter meer plasklachten op dan na uitwendige bestraling. Hoe wordt de therapie gegeven? De behandeling wordt verricht op de operatiekamer van het MCH, locatie Westeinde. U wordt meestal in dagbehandeling opgenomen op de afdeling urologie. Vóór uw opname wordt u verwezen naar de radiotherapeut. U blijft onder behandeling van de radiotherapeut en uroloog. Het is een secure ingreep met een bijzondere techniek. In de prostaat worden 60 á 100 radioactieve jodiumzaadjes ingebracht. Die zaadjes bestralen elk een deel van de prostaat en allemaal samen de klier als geheel. Het stralingsbereik is slechts enkele millimeters en heeft geen invloed op de rest van het lichaam. Na een half jaar hebben de bronnetjes hun radioacticviteit voor het grootste deel verloren en na een jaar zijn ze helemaal uitgewerkt. De zaadjes worden niet weggehaald, die worden in het lichaam achtergelaten. Dit kan geen kwaad. Na deze behandeling komt u terug naar uw uroloog en wordt u ook gecontroleerd door uw radiotherapeut. 2.4

Hormonale therapie

De groei van kankercellen kan worden afgeremd als de productie van het mannelijk hormoon testosteron worden verminderd of stilgezet. De productie hiervan vindt plaats in de zaadballen. De productie van testosteron kan stilgezet worden door de zaadballen operatief te verwijderen. Er zijn medicijnen die kunnen worden toegediend via een injectie, als tablet of als neusspray en die hetzelfde doel hebben: de productie van testosteron stil leggen. Deze medicijnen worden LH-RH analogen genoemd en werken op een klier onderaan de hersenen (Hypothalamus-hypofyse).


13

De meest voorkomende bijwerkingen van de hormonale therapie zijn: • vermoeidheid • hoofdpijn • gevoelige, eventueel vergroting van de borsten • de haargroei wordt minder en het haar zachter • opvliegers • minder zin in vrijen • erectiestoornissen door een sterk verminderde productie van testosteron • stemmingswisselingen zoals depressieve gevoelens • tijdelijk misselijk (in de beginfase van de behandeling) • verandering in lichaamgewicht (met name gewichttoename, kan ook door vocht vasthouden) • verandering in botstofwisseling bij langdurig gebruik (hierdoor kan botontkalking ontstaan) Ongeveer 5% van de testosteronproductie vindt plaats in de bijnieren. Om dus de totale productie stil te leggen kunnen ook zogenaamde anti-androgenen bijgegeven worden. Bijwerkingen kunnen o.a. zijn vergroting van de borsten. Dit kan voorkomen worden door beide borstklieren (een gebiedje rond de tepels) eenmalig te bestralen. Er zijn twee soorten hormonen die kunnen worden toegediend: • Kunstmatige hormonen • Anti-androgenen 1. Kunstmatige hormonen: • Zoladex • Suprefact • Lucrin • Decapetyl • Eligard Door het toedienen van kunstmatige hormonen wordt het natuurlijke ritme veranderd waarmee het hormoon gonadoreline wordt uitgescheiden. In het begin wordt het productieproces van het mannelijk geslachtshormoon overgestimuleerd. Door de continue en langdurige werking van dit kunstmatige hormoon, wordt de hypofyse echter ongevoelig voor hun stimulerende invloed. Hierdoor wordt de productie van mannelijk geslachtshormoon sterk geremd. 14


Toediening Zoladex, Suprefact, Lucrin en Decapetyl worden via een onderhuidse injectie een keer per 4 weken, een keer per 3 maanden of half jaar toegediend door uw huisarts of door een thuisprikservice. Als de behandeling met deze hormonen wordt gestart, treedt kortdurend een vermeerderde productie van mannelijke geslachtshormonen op. Hierdoor kunnen klachten ten gevolge van de uitzaaiingen van prostaatkanker verergeren, met andere woorden: er kan een tijdelijke opflakkering van uw klachten optreden. Dit wordt een ‘flare’ genoemd. Om dit te voorkomen, krijgt u de eerste vier weken een antihormoon tegen mannelijke geslachtshormonen toegediend. 2. Anti-androgenen: • Cyproteron (Androcur) • Flutamide (Drogenil) • Bicaltumide (Casodex) • Nilutamide (Anandron) Deze middelen zorgen ervoor dat het opnemen van testosteron door uw prostaat wordt geblokkeerd. Dat doen ze door een binding aan te gaan met de hormoonreceptoren van uw prostaat. Hormoonreceptoren zijn ontvangers van hormoonsignalen. Hormoonreceptoren van de mannelijke geslachtshormonen zijn meestal aanwezig in prostaatkankercellen en normaal prostaatweefsel. Deze receptoren gaan een binding aan met de mannelijke geslachtshormonen die in de bloedbaan circuleren. Als deze binding opgetreden is, worden in de cel verschillende signalen afgegeven, bijvoorbeeld een signaal tot celdeling. Door deze receptoren te ‘foppen’ een binding aan te gaan met een ‘nep’ hormoon, kan er geen binding meer optreden met een mannelijk geslachtshormoon. Er worden geen signalen meer doorgeven en zodoende kunnen er geen prostaatkankercellen verder groeien of uitbreiden. Toediening Androcur, Drogenil, Anandron en Casodex worden in tabletvorm toegediend.


15

Bijwerkingen Androcur: • Bij de start van de behandeling: misselijkheid, vermoeidheid, neerslachtigheid en gewichtsverandering • Droge huid ten gevolge van minder talgproductie door de talgklieren • Kans op pijnlijke gezwollen borsten (gynaecomastie) • Verminderde erectie • Veel minder zin om te vrijen • Verminderde vruchtbaarheid • Leverfunctiestoornissen (meestal merkt u hier niets van, maar dit wordt met bloedonderzoek gecontroleerd) Drogenil: • Vasthouden van vocht (waardoor bijvoorbeeld dikke enkels kunnen ontstaan) • Verminderde erectie • Minder zin in vrijen • Verminderde vruchtbaarheid • Gevoeligheid van uw borst • Stemmingsveranderingen, depressieve gevoelens • Misselijkheid, vooral aan het begin van de behandeling • Urine kan er amberkleurig of geelroze uitzien (dit is onschuldig) • Opvliegers • Slapeloosheid • Leverfunctiestoornissen (zoals bij Androcur) • Diarree • Vermoeidheid en zwakte • Beïnvloeding van de werking van andere medicijnen is mogelijk. Geef door aan uw specialist dat u het middel gebruikt.

16


Casodex: • Opvliegers • Gevoeligheid van uw borst • Jeuk • Diarree • Misselijkheid / braken • Verminderde erectie • Krachteloosheid • Droge huid • Leverfunctiestoornissen (zoals bij Androcur) • Beïnvloeding van de werking van andere medicijnen, waardoor onder andere de werking Acenocoumarol (Sintromitis), en Fenprocoumaron (Marcoumar). Meld aan de trombosedienst dat u dit medicijn gebruikt. Anandron: • Misselijkheid en braken • Verstoring van de aanpassing van uw ogen aan het donker, u kunt dan in het donker minder goed zien. Dit verdwijnt meestal weer zonder dat u het middel hoeft te stoppen • Soort longontsteking als reactie op dit middel, gepaard gaande met hoesten, kortademigheid en soms koorts. Dit treedt meestal binnen drie maanden na de start op • Verminderde zin in vrijen • Verminderde erectie • Warmtegevoel en opvliegers • Leverfunctiestoornissen (zoals bij androcur) • Beïnvloeding van de werking van andere medicijnen, onder andere van acenocoumarol (sintrom), en fenprocoumon (marcomar). Meld aan de trombosedienst en uw specialist dat u dit middel gebruikt. • Tijdens het gebruik van Anandron hebben sommige patiënten er last van dat zij alcohol minder goed verdragen. De verschijnselen zijn rood hoofd, hoofdpijn, misselijkheid, braken en versneld hartritme. Houd u hiermee rekening.


17

2.5

Active Surveillance

Bij 30% van de mannen blijkt de prostaatkanker niet of nauwelijks te groeien en ook geen klachten te veroorzaken. Het is daarom niet altijd zinvol om iedereen met prostaatkanker direct actief te behandelen. Dit geldt bijvoorbeeld voor: • Oudere mannen met een zeer langzaam groeiende prostaatkanker zonder klachten; • Mannen die verder gezond zijn, die een lage PSA-waarde hebben en bij wie in één of twee biopten tumorcellen zijn gevonden. Zij hebben daardoor een levensverwachting van meer dan tien jaar. Als besloten wordt om u niet direct actief te behandelen, wordt wel het verloop van de ziekte nauwkeurig gevolgd door elke drie tot zes maanden een rectaal onderzoek te verrichten en een PSA-test te doen. Vandaar dat deze vorm van behandeling ‘actieve surveillance’ of ‘waakzaam afwachten’ heet. Als de situatie langere tijd (twee jaar) stabiel blijft, dan kunnen de controles eens per zes maanden of eens per jaar plaatsvinden. Als de PSA-waarde toeneemt, dan vindt ook een nieuw een prostaatechografie en -punctie plaats. Als er aanwijzingen zijn dat de tumor groeit, dan krijgt u meestal alsnog een bestraling of operatie. 2.6 Chemotherapie Chemotherapie is de behandeling van kanker met celdelingremmende medicijnen (cytostatica). Er zijn verschillende soorten cytostatica, elk met een eigen invloed op de celdeling. De medicijnen verspreiden zich via het bloed door uw lichaam en kunnen op vrijwel alle plaatsen kankercellen bereiken. De medicijnen kunnen op verschillende manieren worden toegediend, bijvoorbeeld via een infuus, tablet of per injectie. Behandeling Sommige patiënten met uitgezaaide prostaatkanker, bij wie hormoonbehandeling geen effect (meer) heeft, komen in aanmerking voor chemotherapie onder behandeling van een oncoloog. Als de behandeling aanslaat, leidt dit tot een iets langere levensduur en een betere kwaliteit van leven. Of u in aanmerking komt voor deze behandeling, kunt u het beste bespreken met de uroloog.

18


Bijwerkingen Cytostatica tasten naast kankercellen ook gezonde cellen aan. Daardoor kunnen onaangename bijwerkingen optreden: • Haaruitval • Misselijkheid • Braken • Darmstoornissen • Verhoogd risico op infecties • Veranderingen aan uw huid en nagels (jeuk, droge huid, brokkelende nagels) • Vermoeidheid Acute misselijkheid en overgeven zijn meestal te bestrijden met medicijnen. De bijwerkingen verminderen doorgaans geleidelijk, nadat de cytostatica toediening is beëindigd. Vermoeidheid kan na uw behandeling echter nog lang aanhouden. Of, en in welke mate u last krijgt van bijwerkingen, hangt onder meer af van de soort en hoeveelheid cytostatica die u krijgt. De oncologieverpleegkundigen kunnen u uitgebreid alles over chemotherapie vertellen en de nodige begeleiding en ondersteuning bieden tijdens deze behandeling. 2.7

Ondersteunende behandelingen

In een laat stadium kan prostaatkanker bepaalde klachten veroorzaken die soms met speciale medicijnen te verhelpen zijn: Dreigende botbreuken Als de tumor is uitgezaaid naar de botten, dan kan het skelet verzwakken. Dit kan pijn veroorzaken en de kans op botbreuken neemt toe. Bisfosfonaten zijn stoffen die dit proces kunnen vertragen, doordat zij de verzwakking van het skelet kunnen tegengaan. Deze behandeling wordt soms gegeven als hormoontherapie geen invloed (meer) blijkt te hebben en chemotherapie geen uitkomst biedt. Deze behandeling heeft weinig bijwerkingen. De medicijnen worden via een infuus toegediend en u wordt opgenomen.


19

Gebrekkige eetlust en vermoeidheid Prednison is een medicijn dat soms wordt voorgeschreven om klachten als gebrekkige eetlust en vermoeidheid te verminderen. Mogelijke bijwerkingen van prednison zijn: • Bol gezicht met rode wangen (vollemaansgezicht) • Dunne en kwetsbare huid • Suikerziekte (diabetes) of verergering van bestaande diabetes • Verzwakte botten • Maagzweer 2.8

Afzien van behandeling

Het kan gebeuren dat bij u of bij uw arts de indruk bestaat, dat de belasting of de mogelijke bijwerkingen of gevolgen van een behandeling niet (meer) opwegen tegen de te verwachten resultaten. Hierbij speelt het doel van uw behandeling vaak een rol. Het maakt natuurlijk verschil of de behandeling als doel heeft om genezing te bereiken (curatief) of behandeling wordt ingezet als genezing niet meer mogelijk is en voornamelijk gericht is op vermindering van uw klachten (palliatief) of dat er sprake is van een aanvullende behandeling. Bij een curatieve behandeling accepteert u misschien meer bijwerkingen of gevolgen. Als een palliatieve behandeling wordt geadviseerd, dan wilt u de kwaliteit van uw leven bij uw beslissing betrekken. Bij een aanvullende behandeling speelt de afweging of de belasting van een behandeling in verhouding staat tot het mogelijke risico van terugkeer van de ziekte. Als u twijfelt aan de zin van (verdere) behandeling, bespreek dit dan in alle openheid met uw specialist of huisarts. Iedereen heeft het recht om af te zien van (verdere) behandeling. Uw specialist geeft u de noodzakelijke medische zorg en begeleiding om de hinderlijke gevolgen van uw ziekte zo veel mogelijk te bestrijden.

20


Hoofdstuk III Hoe verder 3.1

Verloop van de ziekte

De overlevingspercentages van mannen met prostaatkanker lopen sterk uiteen, en zijn onder meer afhankelijk van het stadium waarin de ziekte is ontdekt. Van alle mannen met prostaatkanker is de vijfjaarsoverleving ongeveer 80%. Als er geen uitzaaiingen zijn bij het vaststellen van de ziekte, is dit percentage hoger. Als iemand wel uitzaaiingen heeft, is dit percentage lager. Vaak kan de ziekte lange tijd tot staan worden gebracht. De lengte van die periode is vooral afhankelijk van de uitgebreidheid van de ziekte. In sommige gevallen gaat het om maanden, soms jaren. Overlevingspercentages voor een groep patiënten zijn niet zomaar naar uw individuele situatie te vertalen. Wat u persoonlijk voor de toekomst mag verwachten, kunt u het beste met uw behandelend arts bespreken. Vermoeidheid kan ontstaan door kanker maar ook door de behandeling van kanker. Veel mensen geven aan hiervan last te hebben. Sommigen krijgen enige tijd na de behandeling nog last van extreme vermoeidheid. De vermoeidheid kan lang aanhouden. Wanneer de ziekte vergevorderd is, kan de vermoeidheid ook te maken hebben met het voortschrijnende ziekteproces. Prostaatkanker kan pijn veroorzaken. In het begin van de ziekte hebben veel mensen geen pijn. Als de ziekte zich uitbreidt en er sprake is van uitzaaiingen, kan wel pijn optreden. Bijvoorbeeld door uitzaaiingen in de botten. Pijn is een ingewikkeld verschijnsel. Er treedt een pijnprikkel op bijvoorbeeld omdat een tumor op de zenuw drukt. Hierdoor ervaart u lichamelijk pijn. Maar pijn heeft ook sociale en emotionele kanten. Iedereen ervaart het op een andere manier. Over pijn bij kanker bestaan nogal wat misverstanden. Zo wachten mensen (te) lang met het gebruiken van pijnstillers. Ze zijn bang dat niets meer voldoende helpt als de pijn toeneemt, of ze zijn bang om verslaafd te raken. Die opvatting is gebaseerd op een misverstand. Pijn kan grote invloed hebben op uw leven, daarom is het belangrijk om pijnklachten met uw arts te bespreken. Praten over pijn is geen zeuren. Bij het behandelen van pijnklachten zal in eerst instantie worden gekeken naar de oorzaak van de pijn en of deze kan worden weggenomen. Dit is niet altijd mogelijk, maar wel kan de pijn worden verminderd of draaglijk worden gemaakt. Het gaat erom een pijnbehandeling te vinden die uw pijn onderdrukt en zo min mogelijk bijwerkingen geeft. Bij pijnstillers is het belangrijk om de voorgeschreven Medisch Centrum Haaglanden

21

dosis op regelmatige tijden in te nemen. Pijnstillers werken namelijk het beste wanneer hiervan steeds een bepaalde hoeveelheid in het lichaam aanwezig is. Er zijn pijnstillers in de vorm van tabletten, capsules, drankjes, injecties, pleisters of zetpillen. Pijnstillers kunnen ook met behulp van een pompje rechtstreeks in een bloedvat, in de huid of via het ruggenmergkanaal worden toegediend. Daarnaast zijn er nog andere mogelijkheden om de pijn te behandelen, waaronder bestraling, chemotherapie of een plaatselijke onderbreking van een zenuw. Ontspanningsoefeningen en fysiotherapie kunnen ook bijdragen om de pijn te verlichten of ondersteuning te geven om beter met uw pijn om te gaan. Pijn in de botten door uitzaaiingen kan een korte, eenmalige bestraling van de pijnlijke plaats(en) verlichting geven. Het kan enkele weken duren voordat het pijnstillend effect optreedt. Kort na de bestraling neemt de pijn vaak eerst toe. Een enkele keer is het nodig de bestraling te herhalen. Eventuele bijwerkingen zjn afhankelijk van de plaats(en) waar u bent bestraald. Als u door uitzaaiingen in de botten op veel verschillende plaatsen in uw lichaam pijn heeft, kan gekozen worden voor een injectie of een infuus met een radioactief middel (bijvoorbeeld strontium-89, rhenium-186 of samarium-153). Deze middelen verspreiden zich door het lichaam en hopen zich op in de uitzaaiingen. Hierdoor kunnen deze worden vernietigd. Deze behandeling geeft vaak enige tijd verbetering. De hoeveelheid radioactieve stof die wordt gebruikt is gering. De straling levert geen gevaar op voor uw omgeving. Door deze behandeling kan het beenmerg beschadigen. De aanmaak van bloedlichaampjes raakt hierdoor verstoord, wat kan leiden tot bloedarmoede, infecties en/of bloedingen. Soms is daarom een bloedtransfusie nodig. Als het beenmerg beschadigd is, kan er in principe geen chemotherapie meer worden gegeven. De behandeling met radioactieve stoffen wordt daarom voornamelijk aan patiënten gegeven die geen chemotherapie willen of kunnen krijgen of bij wie chemotherapie niet (meer) effectief is. Angst, paniek of boosheid kan ook een rol spelen bij pijn, het hoeft niet altijd het gevolg te zijn van de ziekte. U kunt boosheid voelen om wat u overkomt of angst om afhankelijk te worden van anderen of angst hebben voor de dood. Allerlei gevoelens die door de ziekte wordt opgeroepen, kunnen uw lichamelijke klachten versterken. En andersom: wanneer het mogelijk is een deel van die angsten en spanningen weg te nemen, kan pijn verminderen. 22


3.2

Seksualiteit

De behandeling van prostaatkanker kan ingrijpende gevolgen hebben voor uw seksuele leven. Een mogelijke bijwerking van de behandeling van prostaatkanker is het ‘droog’ orgasme. U komt wel klaar met alle daarbij behorende gevoelens, maar er is geen zaadlozing. Veel mannen (en ook hun partners) hebben het gevoel dat zij toch iets missen. Ook kunt u te maken krijgen met erectiestoornissen, waardoor het niet meer mogelijk is een normale erectie te krijgen. Dit kan het gevolg zijn van beschadigingen aan zenuwen en/of bloedvaten. Afhankelijk van de ernst van de beschadigingen kunnen dergelijke erectieproblemen soms verholpen worden. Bijvoorbeeld met tabletten of door middel van een injectie in de penis. Uw specialist kan u nader inlichten over deze behandelingen. Als gevolg van hormonale therapie kan de zin in vrijen verdwijnen. In dat geval werken de bovengenoemde behandelingen messtal niet goed. Na verloop van tijd hoort seksualiteit er vaak weer bij. Het kan dan tijd kosten voor er ook weer seksueel contact is. Als er beperkingen op seksueel gebied zijn gekomen, moet ook uw partner zich aanpassen. Uw relatie kan hierdoor onder druk komen te staan. Al is het soms moeilijk om er woorden voor te vinden, toch kan het helpen om elkaar te vertellen waar u op dat moment behoefte aan hebt en waarover u zich onzeker voelt. Zo schept u een sfeer van vertrouwen, waarin u samen kunt zoeken naar nieuwe mogelijkheden. Wanneer u een nieuwe, intieme relatie wilt aangaan, kan dat door de ziekte en de behandeling minder vanzelfsprekend zijn. Vooral als er sprake is van veranderingen in het uiterlijk kan contact maken moeilijk zijn. Maar ook door minder direct zichtbare vernaderingen kan er schroom zijn om aan een nieuwe relatie te beginnen. Want wanneer vertelt u dat u kanker heeft of heeft gehad? Wanneer geeft u zich letterlijk en figuurlijk bloot? Een kwestie van aftasten en zoeken naar een geschikt moment. Seksuele veranderingen en problemen kunnen zo ingrijpend zijn dat u niet zonder advies en steun van anderen kunt. Afhankelijk van de aard en de ernst van de problemen kunt u hulp vragen aan lotgenoten, uw casemanager, uw (huis)arts of een seksuoloog. Vaak moet u hier zelf over beginnen. Ook al moet u misschien over een drempel heen, vraag tijdig om hulp als u er niet zelf uitkomt.


23

3.3

Voeding

Goede voeding is belangrijk, zeker voor mensen met kanker. In een goede voedingstoestand en vooral met een stabiel lichaamsgewicht kunt u de behandeling doorgaans beter aan en heeft u minder kans op complicaties. Een probleem dat bij enkele mannen met prostaatkanker voorkomt, is ongewenst gewichtsverlies. De oorzaak ligt vaak in de gevolgen en bijwerkingen van de behandeling. Het kan zinvol zijn om de gebruikelijke voeding aan te vullen met speciale dieetvoeding (drinkvoeding, dieetpreparaten of sondevoeding). Meestal zijn deze bijwerkingen tijdelijk. Om uw gewicht en conditie op peil te houden, moet u voldoende energie, eiwitten, vocht en voedingsstoffen zoals vitamines en mineralen binnenkrijgen. Praat met uw specialist of verpleegkundige over uw voeding wanneer u in korte tijd bent afgevallen; meer dan drie kilo binnen één maand of zes kilo binnen een half jaar. Overleg ook wanneer u moeite heeft voldoende te drinken of wanneer het u niet meer lukt voldoende voedingsstoffen binnen te krijgen. Voor een persoonlijk advies kunnen wij u verwijzen naar een diëtist. 3.4

Psychosociale begeleiding

Leven met kanker is niet vanzelfsprekend. Dat geldt voor de periode dat er onderzoeken plaatsvinden, het moment dat u te horen krijgt dat u kanker heeft en de periode dat u wordt behandeld. Na de behandeling is het meestal niet eenvoudig de draad weer op te pakken. Ook uw partner, kinderen, familieleden en vrienden krijgen veel te verwerken. Vaak voelen zij zich machteloos en wanhopig en zijn bang u te verliezen. Er bestaat geen pasklaar antwoord op de vraag hoe u het beste met kanker kunt leven. Iedereen is anders en elke situatie en beleving is anders. Iedereen verwerkt het hebben van kanker op zijn eigen manier en in zijn eigen tempo. Uw stemmingen kunnen heel wisselend zijn; verdrietig, erg boos, angstig en dan het volgende moment vol hoop. Het kan zijn dat u door uw ziekte en alles wat daarmee samenhangt uit uw evenwicht raakt. U kunt het gevoel hebben dat alles u overkomt en dat u zelf nergens meer invloed op heeft. De onzekerheid die kanker met zich meebrengt, is niet te voorkomen. Er spelen vragen als: slaat de behandeling aan, van welke bijwerkingen ga ik last krijgen en hoe moet het straks in de toekomst. U kunt wel meer grip op uw situatie proberen te krijgen door goede informatie te zoeken of er met anderen over te praten. Met bijvoorbeeld mensen uit de omgeving; uw uroloog, huisarts, de casemanager of (wijk)verpleegkundige. Sommigen zouden graag extra ondersteuning willen hebben van een deskundige om 24


stil te staan bij wat hun allemaal is overkomen. Binnen het MCH kunnen zorgverleners zoals maatschappelijk werkers, psychologen of geestelijke verzorgers u extra begeleiding bieden. Indien u hiervan gebruik wenst te maken kunt u dat bespreken met de casemanager. Ook buiten ons ziekenhuis zijn er zorgverleners die u kunnen begeleiden in uw ziekte. In Nederland zijn er speciale organisaties als inloophuizen gevestigd, waar gespecialiseerde therapeuten werkzaam zijn. Contact met lotgenoten is ook mogelijk om u te helpen beter met uw situatie om te kunnen gaan. Het uitwisselen van ervaringen en het delen van gevoelens met iemand in een vergelijkbare situatie kunnen helpen de moeilijke periode door te komen. Lotgenoten hebben vaak aan een half woord genoeg om elkaar te begrijpen. Daarnaast kan het krijgen van praktische informatie belangrijke steun geven. Contact met lotgenoten kan op verschillende manieren, bijvoorbeeld in de kennissen- of vriendenkring, op de polikliniek van het ziekenhuis, via internet op een forum. Maar het kan ook via een patiëntenorganisatie in de vorm van telefonisch contact, email, een persoonlijk gesprek of deelname aan groepsbijeenkomsten. Voor meer informatie: www.kankerpatient.nl KWF Kankerbestrijding KWF zet zich in voor een goede begeleiding van kankerpatiënten en hun naasten. Samen met zorgverleners in ziekenhuizen en vrijwilligers bij patiëntenorganisaties worden speciale begeleidingsprogramma’s ontwikkeld. Informatie hierover kunt u vinden op internet www.kwfkankerbestrijding.nl KWF Kanker infolijn 0800/0226622 (gratis) De Vruchtenburg Centrum voor ondersteuning van mensen met kanker en hun naasten. De Vruchtenburg ondersteunt en is aanvullend met haar aanbod naast de reguliere medische zorg. Straatweg 171 3054 AD Rotterdam www.devruchtenburg.nl


25

Helen Dowling Instituut Het instituut biedt begeleiding aan mensen met kanker en hun naasten om de emotionele gevolgen van het hebben van kanker te verwerken. Rubenslaan 190 3582 JJ Utrecht Telefoonnummer: 030 252 40 22 www.hdi.nl Stichting Contactgroep Prostaatkanker (SCP) De contactgroep is opgericht voor patiënten en hun partners. De contactgroep biedt lotgenotencontact en geeft informatie. Wie behoefte heeft aan een gesprek met een lotgenoot of verdere informatie wenst, kan contact opnemen met: Stichting contactgroep prostaatkanker p/a Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK) Postbus 8152 3503 RD Utrecht Telefoonnummer: 0800 999 22 22

26


Hoofdstuk IV Overige informatie 4.1

Uitleg en begeleiding voor (klein-)kinderen

Praten met een (klein)kind, het klinkt zo eenvoudig. Maar hoe leg je uit dat je prostaatkanker hebt? Hoe moet je zeggen wat er aan de hand is? Moet je het trouwens wel vertellen, moet je wel eerlijk zijn? Kleine kinderen zijn over het algemeen zeer intuïtief, hoe jong ze ook zijn. Ze hebben razendsnel in de gaten als er iets mis is.. Het achterhouden van informatie of het verstrekken van gedeeltelijke informatie kan leiden tot angstige fantasieën bij het (klein)kind. Weten kinderen wat er aan de hand is, dan zijn veel reacties heel normaal. Ze zijn verdrietig, angstig of boos en kunnen zich soms schuldig voelen. Door met uw (klein)kind open en eerlijk over uw ziekte te praten en over de eventuele gevolgen ervan, krijgen zowel uw kind en u als (groot)ouder de kans gevoelens te uiten. Op deze manier wordt gezocht naar oplossingen. De onderlinge band tussen (groot)ouder en het (klein)kind wordt versterkt door gevoelens uit te wisselen en te delen. Belangrijke tips: • Zoek een rustig moment om met uw (klein)kind te praten • Moedig het (klein)kind aan om vragen te stellen • Vertel niet teveel tegelijk • Ook als (groot)ouder heb je niet alle antwoorden, wees daar eerlijk in • Uw (klein)kind mag uw verdriet best zien, verberg uw verdriet niet • Let op afwijkend gedrag van uw (klein)kind • Licht de school in, de leerkracht begrijpt dan beter waarom uw (klein)kind zich anders gedraagt. De leerkracht kan zo in de klas ook aandacht besteden aan de begeleiding van uw kind Als u hierover meer informatie wilt ontvangen, neem dan contact op met uw casemanager. 4.2

Belangrijke adressen en telefoonnummers

Voor al uw vragen over de diagnose, behandeling en eventuele nabehandeling kunt u een afspraak maken bij uw uroloog via de urologie-oncologieverpleegkundige.


27

Voor alle vragen rond de behandelingen, om uw afspraak te verzetten of om een nieuwe afspraak te maken kunt u contact opnemen van maandag tot en met vrijdag van 8.00 tot 16.30 uur met de polikliniek Urologie (070) 330 24 05 (MCH Westeinde) of (070) 357 43 92 voor MCH Antoniushove. Voor alle vragen over uw behandeling, advies, incontinentiemateriaal, en psychosociale ondersteuning kunt u contact opnemen van maandag tot en met vrijdag van 9.00 uur tot 16.30 uur met de casemanager (urologie-oncologieverpleegkundige/doktersassistente), (070) 330 30 56. Voor problemen buiten kantoortijden (bijvoorbeeld een verstopte katheter, bloed in de katheterzak of koorts) kunt u contact opnemen met uw huisarts of de Spoedeisende Hulp (SEH). Polikliniek Urologie Medisch Centrum Haaglanden Locatie Westeinde Locatie Antoniushove Lijnbaan 32 Burgemeester Banninglaan 1 Postbus 432 Postbus 411 2501 CK Den Haag

2260 AK Leidschendam

(070) 330 24 05

(070) 357 43 92

Email: [email protected] KWF kankerbestrijding Patiënten en hun naasten kunnen met vragen over de behandeling, maar ook met zorgen of twijfels, contact opnemen met de voorlichters via de gratis KWF Kanker Infolijn 0800-022 66 22 (maandag-vrijdag: 9.00-12.30 uur en 13.30-17.00uur) of via de website www.kankerbestrijding.nl een vraag stellen. U kunt de voorlichters ook spreken op het kantoor: Delflandlaan 17 in Amsterdam (ma-vrij: 9.00-17.00 uur). U kunt daarvoor het beste van tevoren een afspraak maken. Intergrale kankercentra In Nederland zijn 8 integrale kankercentra (IKC’s). Deze centra bieden ondersteuning aan zorgverleners en patiëntenorganisaties in hun regio. De IKC’s hebben als taak om de behandeling, zorg en onderzoek naar nieuwe behandelingen van kanker te verbeteren. 28


De centra organiseren ook activiteiten voor patiënten. Kijk voor meer informatie op www.ikc.nl Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK) Binnen de NFK werken 25 patiëntenorganisaties samen. Zij geven steun en informatie, en komen op voor de belangen van (ex-)kankerpatiënten en hun naasten. De NFK werkt eraan om hun positie in zorg en maatschappij te verbeteren. De NFK en de kankerpatiëntenorganisaties werken samen met en worden gefinancierd door KWF Kankerbestrijding. NFK Postbus 8152 3503 RD Utrecht T (030) 2916090 [email protected] www.kankerpatient.nl De NFK zet zich in voor mensen die kanker hebben (gehad) en als gevolg van de ziekte en/of behandeling kampen met ernstige vermoeidheidsproblemen. Voor meer informatie: www.kankerpatient.nl, klik op de homepage ‘rondom kanker’ daarna op ‘vermoeidheid’. Herstel & Balans Het programma Herstel & Balans is ontwikkeld op initiatief van de integrale kankercentra in samenwerking met revalidatie-instellingen en kankerpatiëntenorganisaties. Het gaat om een combinatie van lichaambeweging, themabijeenkomsten, informatie en lotgenotencontact. Voor deelname is een verwijzing van de behandelend arts nodig. Een aantal zorgverzekeraars vergoedt deelname aan Herstel & Balans. Meer informatie: www.herstelenbalans.nl IPSO (Instellingen Psychosociale Oncologie) IPSO behartigt de belangen van de bij haar aangesloten leden, waaronder IPSO Attendum (de Inloophuizen) en IPSO Concentris (Therapeutische Centra). Deze instanties bieden patiënten en hun naasten steun bij de verwerking van kanker. Voor meer informatie: www.ipso.nl Medisch Centrum Haaglanden

29

Bijlage 1:

Leefadviezen bij hormonale therapie

Hormonale therapie roept bij de meeste patiënten vragen en emoties op. Deze leefadviezen zijn bedoeld ter ondersteuning. We leggen de mogelijke bijwerkingen en gevolgen van deze behandeling hieronder uitgebreid aan u uit. 1. Opvliegers 2. Seksuele problemen 3. Vermoeidheid 4. Spierzwakte en gewichtstoename 5. Osteoporose (botontkalking) 6. Problemen met geheugen 7. Haaruitval 8. Gevoeligheid borsten en groei borstweefsel 1. Opvliegers Een opvlieger is een plotseling en zeer hevig gevoel van warmte en hitte. Dit kan zweten veroorzaken, gevolgd door koude rillingen. Opvliegers kunnen een paar minuten tot een half uur duren. Bij sommige patiënten worden de opvliegers minder in de loop van de tijd of stoppen helemaal. Als u zeer vaak opvliegers hebt (meer dan vijf keer per dag) neemt u contact op met uw arts. Er zijn verschillende behandelingen die uw arts kan voorschrijven. Het warmtegevoel begint gewoonlijk in uw gezicht of borstkas, maar kan bijvoorbeeld ook aan de achterkant van uw nek optreden. De warmte kan zich over uw hele lichaam verspreiden. Opvliegers kunnen ervoor zorgen dat u gaat blozen en een rood gevlekte huid in uw gezicht, nek en bovenste deel van uw borstkas krijgt. Ook kan uw hartslag versnellen. Wat kunt u hieraan doen: • Draag natuurlijke stoffen, zoals katoen, zijde of wol • Draag verschillende lagen kleding, zodat u de ene na de andere laag kunt uitdoen, zodra u het warmer krijgt • Adem rustig en diep vanuit uw buik wanneer de opvlieger begint • Leg een koud washandje in uw nek • Drink een glas koud water of vruchtensap wanneer de warmte opkomt • Zorg voor een goed verluchte en koele slaapkamer 30


• Gebruik katoenen lakens, ondergoed en kleding die uw huid laten ademen • Zet ’s nachts een thermoskan met ijswater of ijsblokjes naast uw bed om eventueel iets te drinken of uw voorhoofd en/of polsen met ijs te bevochtigen • Leg een dubbele set lakens op uw bed of een handdoek die ’s nachts weggehaald kan worden als u veel heeft getranspireerd • Beweeg regelmatig Wat kunt u beter vermijden: • Vermijd grote veranderingen van temperatuur. Zet bijvoorbeeld airconditioning niet te hoog • Vermijd het consumeren van levensmiddelen die opvliegers kunnen opwekken of versterken, zoals koffie, alcohol of sterk gekruid eten • Vermijd warme ruimtes (sauna’s en warme baden) • Vermijd kleding of lakens die gemaakt zijn van synthetische weefsels • Vermijd roken 2. Seksualiteit Als gevolg van hormonale therapie kan uw zin in vrijen verminderen of verdwijnen. Wanneer uw testosterongehalte daalt, betekent dit niet dat seksualiteit voorbij is. Het wordt alleen anders dan u misschien gewend bent. Bedenk dat het vasthouden van elkaars handen, lichamelijk dicht bij elkaar zijn, voor elkaar zorgen en elkaar warmte geven, ook intimiteit is. Na verloop van tijd hoort seksualiteit er vaak weer bij. Het kan dan tijd kosten voordat er daadwerkelijk weer seksueel contact is. Als er beperkingen op seksueel gebied zijn gekomen, dan moet ook uw partner zich aanpassen. Uw relatie kan hierdoor onder druk komen te staan. Al is het soms moeilijk om er woorden voor te vinden, kan het toch helpen om elkaar te vertellen waar u op dat moment behoefte aan hebt en waarover u zich onzeker voelt. Als u geen vaste partner hebt, dan kan het moeilijk zijn om uw verminderde seksuele libido te accepteren, omdat u niemand heeft die zich tegelijk met u kan aanpassen. Seksuele verandering en problemen kunnen zo ingrijpend zijn, dat u niet zonder advies en steun van anderen kunt. U kunt hulp vragen aan lotgenoten, uw uroloog of een seksuoloog. Vaak moet u hierover zelf beginnen. Ook al moet u misschien over een drempel heen, vraag tijdig om hulp als u er zelf niet uit komt.


31

3. Vermoeidheid U kunt lijden aan vermoeidheid wanneer u minder energie heeft om de dingen te doen die u normaal doet of wilt doen. Veel mannen met prostaatkanker ondervinden dat ze moe zijn. U kunt meer slapen dan u gewoonlijk doet. U hebt geen zin in uw normale activiteiten of kunt deze niet meer uitvoeren. Sommige mannen hebben concentratieproblemen of minder aandacht voor hun uiterlijk. Vermoeidheid is ook een vaak voorkomende bijwerking van hormoontherapie. Het kan bloedarmoede (lage hoeveelheid rode bloedcellen) veroorzaken. Hierdoor voelt u zich snel moe en verliest energie. Vertel uw arts over uw vermoeidheid. Hij kan het gehalte aan rode bloedcellen controleren en eventueel een behandeling voorschrijven. Wat kunt u hieraan doen: • Zoek evenwicht tussen rust en inspanning. • Let op uw energie, bewaar deze voor de meest belangrijke activiteiten en datgene wat u graag doet. Houd bij op welke momenten u zich goed voelt en plan vooraf in om de belangrijkste activiteiten op die momenten te doen. Bepaal hierin u eigen tempo. • Verspreid belangrijke activiteiten over de dag, in plaats van ze allemaal tegelijk te plannen. In een matig tempo uw activiteiten doen is beter dan dat u activiteiten haastig uitvoert. • Rust uit voordat u moe wordt. Meerdere en korte rustpauzes zijn beter dan één lange rustpauze; • Vraag anderen om hulp, delegeer zaken wanneer dit nodig is. • Eet gezond • Beweeg regelmatig; maak elke dag een korte wandeling. • Doe dingen die u leuk vindt, kijk naar een film of luister naar muziek. Dit helpt u te ontspannen en aan andere dingen te denken dan de kanker en uw behandeling. 4. Spierzwakte en gewichtstoename Spierzwakte, veroorzaakt door verlies van spiermassa, en gewichtstoename zijn vaak voorkomende bijwerkingen van hormoontherapie. U kunt het gevoel hebben dat u zwaarder wordt, vooral rond uw middel. U kunt ook het gevoel hebben dat uw spieren zwakker en vermoeider zijn geworden. Dit kan veroorzaakt zijn door een verlaagd testosterongehalte in uw lichaam. Hormoontherapie kan de spiermassa verminderen en het percentage lichaamsvet verhogen, waardoor uw lichaamsgewicht toeneemt. Een goede manier om dit bij te houden is het meten van de omtrek van uw middel met een meetlint. 32


Hormoontherapie kan ook de samenstelling van vet (lipiden) in uw bloed veranderen. Dit verhoogt het risico op het ontwikkelen van hart- en vaatziekten. Wat kunt u hieraan doen: Bewegen: regelmatige lichaamsbeweging is belangrijk om het verlies van spiermassa door het verlaagde testosterongehalte in uw bloed te beperken. Het helpt ook om uw gewicht onder controle te houden en beschermt u tegen osteoporose. Hoewel het lijkt alsof sporten vermoeiend is, geeft het u eigenlijk juist meer energie. Het verbetert ook uw stemming en laat u er beter uitzien. Kies een activiteit die u leuk vindt om te doen. Als u zich gaat vervelen, zoek dan iets nieuws. Eet gezond: een gezonde voeding kan u helpen om u beter te voelen. Het geeft u meer energie en houdt u fit en actief. Hieronder vindt u de regels die gelden voor gezond eten en drinken: • Drink veel vocht van ’s morgens tot ‘s avonds, tenminste één tot twee liter per dag. Bij voorkeur water of ongezoete verse vruchtensappen, kruiden-, zwarte of groene thee, kruidenbouillon en slappe koffie. • Vermijd frisdranken; deze bevatten veel suiker. Bier, wijn en andere alcoholische dranken is prima om zo af en toe te gebruiken, maar houdt dit binnen redelijke grenzen. • Eet tenminste twee ons groenten en twee stuks fruit per dag. Groenten en fruit zijn een belangrijke bron van water, vitaminen en mineralen. Ze bevatten ook vezels die de vertering gemakkelijker maken en die goed zijn voor uw darmflora. • Zetmeelrijke producten moeten ongeveer tweemaal per dag deel uitmaken van elke maaltijd in de vorm van brood, pasta, aardappels, rijst of andere granen. Kies voor volkoren producten, die meer vitaminen en vezels bevatten. • Eiwitten zijn belangrijk. Vlees, gevogelte, vis, eieren en sojaproducten zoals tofu en tempé zijn belangrijke bronnen van eiwit. Eet deze met mate, eenmaal per dag, omdat deze levensmiddelen (behalve vis) ook veel verzadigde vetten bevatten. Geef de voorkeur aan eiwitten uit vis, gevogelte en groenten. • Drink melk of gebruik zuivelproducten twee tot driemaal per dag, bij voorkeur magere of halfvolle melk. Kies voor magere yoghurt en kwark.


33

• Vermijd vet niet, maar beperk uw dagelijkse inname tot dertig gram of twee eetlepels per dag. Vaste en vloeibare vetten leveren voornamelijk energie. Het is belangrijk om de hoeveelheid vetten die u eet te beperken om hart- en vaatziekten te voorkomen. Geef altijd de voorkeur aan plantaardige oliën zoals olijfolie, zonnebloemolie, maïsolie en koolzaadolie. Olijfolie is een goede keuze voor vinaigrettes. Gebruik af en toe een olie die omega-3 vetzuren bevat, zoals koolzaadolie, walnootolie of lijnzaadolie. Salades en rauwe groenten kunnen smakelijker worden gemaakt met een vetarme mayonaise of dressing. Voor het maken van sauzen kunt u het kookwater van groenten en halfvolle melk gebruiken. Dit kan gebonden worden met een bindmiddel. Vetarme room of room op basis van soja kan ook met mate worden gebruikt. • Kies voor vetarme en caloriearme kookmethoden zoals roosteren, koken of stomen. 5. Osteoporose / botontkalking Osteoporose is een vaak voorkomende bijwerking van hormoontherapie. Wat kunt u hieraan doen: • Eet gezond, consumeer voedsel en dranken die calcium (zuivel) en vitamine D (vette vis) bevatten; • Ga naar buiten; blootstelling aan zonlicht is altijd een goede manier om vitamine D op te doen; • Beweeg regelmatig door wandelingen te maken; • Vermijd alcohol en roken. 6. Problemen met geheugen Bij hormoontherapie hebben sommige mannen het gevoel dat hun geheugen slechter wordt of dat ze mentaal minder ‘scherp’ zijn. Wat kunt u hieraan doen: • Schrijf het op. Gebruik een notitieblokje of een prikbord. Noteer uw boodschappenlijstje en alle afspraken in uw agenda als dit nodig is; • Leg bijvoorbeeld elke keer dat u thuis komt uw sleutels op dezelfde plek. Zorg ervoor dat elke keer dat u weggaat u uw sleutels bij u heeft, samen met andere spullen die u bij uw sleutels had gelegd; • Houd een kalender bij en maak er een gewoonte van deze regelmatig na te kijken.

34


7. Haaruitval Testosteron reguleert de vorming van haar. Wanneer het testosterongehalte daalt, kan een groot gedeelte van uw borsten schaamhaar uitvallen. Dit is niet schadelijk en beïnvloedt uw mannelijkheid niet. 8. Gevoeligheid borsten en groei borstweefsel Opzwelling, pijn en gevoeligheid van uw borsten is een veel voorkomende bijwerking van hormoontherapie. Voorkom schuren door zachte kleding te dragen. Vaak helpt het om een strak sporttopje te dragen. Als dit erg hinderlijk is, bespreek dit dan met uw arts.


35

Bijlage 2:

Operatie met de Da Vinci robot

Voor de operatie Nadat u samen met uw uroloog voor opereren heeft gekozen en u een operatiedatum heeft ontvangen, geeft de urologie-oncologieverpleegkundige u informatie en verwijst zij u voor het maken van een afspraak voor de pre-operatieve screening. Ter voorbereiding op de operatie en de anesthesie worden uw bloed en urine onderzocht en vult u een vragenlijst in. Afhankelijk van uw leeftijd wordt er ook een hartfilmpje (ECG) gemaakt. Meestal zijn deze onderzoeken al verricht. U krijgt een brief met de definitieve opnamedatum thuis gestuurd. Vanaf 0.00 uur in de avond voor de opname moet u nuchter blijven: dat wil zeggen niet meer eten, drinken of roken. Op de dag van de operatie wordt u ontvangen door een verpleegkundige op de afdeling. De verpleegkundige vertelt u over de gang van zaken op de afdeling. Uw buik zal worden geschoren. U krijgt een laxeermiddel via de anus om ervoor te zorgen dat uw darmen leeg zijn. ‘s Ochtends vroeg krijgt u een injectie om trombose te voorkomen. Deze injectie krijgt u verder iedere dag, totdat u het ziekenhuis verlaat. U krijgt steunkousen om de kans op trombose te verkleinen. Ook krijgt u voor de operatie premedicatie in de vorm van een injectie in het bovenbeen en een zetpil. U wordt naar de operatiekamer gebracht, waar de verpleegkundigen van de operatiekamer u verder begeleiden. Er wordt een infuusnaald in uw arm of hand geprikt en u krijgt de narcose. Na de operatie U wordt wakker op de uitslaapkamer, waar uw bloeddruk, hartritme en urineproductie worden gecontroleerd. Ook wordt gekeken of u pijn heeft. Indien u pijn heeft, krijgt u medicijnen toegediend. U hebt een infuus, een slangetje in de buik (drain) om wondvocht af te voeren en een blaaskatheter. Als u aandrang krijgt om te plassen moet u de verpleegkundige waarschuwen, de katheter met dan gecontroleerd worden. Als de controles goed zijn, wordt u terug naar de afdeling gebracht waar u in de gaten wordt gehouden, maar minder frequent. De verpleegkundige helpt u met de verzorging. U kunt ‘s avonds, als u niet misselijk bent, beginnen met drinken.

36


Eerste dag na de operatie: U kunt een aantal keren uit bed, op de stoel zitten. Wanneer u trek geeft, kunt u beginnen met eten of drinken. Bij het krijgen van ontlasting moet u niet te hard persen. Tweede dag na de operatie: Uw activiteiten kunnen worden uitgebreid. U kunt proberen uzelf te wassen en vaker uit bed te komen. Ook kunt u, uitsluitend onder begeleiding van een verpleegkundige, beginnen met lopen. Waarschijnlijk kunt u normaal eten en drinken. Gewoonlijk wordt de drain deze dag verwijderd. Derde dag na de operatie: U kunt uzelf waarschijnlijk zelfstandig verzorgen. De verpleegkundige legt u uit hoe u de wondjes en de katheter kunt verzorgen. U krijgt een startpakket mee voor de verzorging van de katheter. Als dat goed gaat kunt u naar huis. Complicaties Geen enkele ingreep is vrij van kans op complicatie. De meest voorkomende complicatie is een nabloeding, koorts of pijn. Kort na de ingreep kan er schouderpijn ontstaan door het ingeblazen koolzuurgas. Mocht u na de operatie, ondanks de door de anesthesioloog voorgeschreven pijnmedicatie nog pijnklachten ervaren, geeft u dit dan door aan de verpleegkundige. Zij kan dan na overleg met de arts andere medicatie geven. Voor thuis adviseren we u zo nodig paracetamol 500 mg in te nemen, maximaal zes keer per dag. Wat zelden voorkomt is beschadiging aan andere organen, zoals de dikke darm. Dit risico is echter klein (minder dan één procent). Omdat de wondjes klein zijn, komen ook littekenbreuken slechts zelden voor. Wondverzorging De wondjes worden door de verpleegkundige verzorgd op de verpleegafdeling. Thuis hoeft u de wond niet te verbinden. U mag dagelijks douchen. We adviseren u wel uw wondjes hierna goed (deppend) te drogen. We adviseren u geen lotion of andere crèmes op uw wondjes te gebruiken. De hechtingen worden verwijderd gelijk met het verwijderen van de katheter tijdens uw opname op de dagbehandeling.


37

Katheter Als u naar huis gaat, heeft u nog een katheter die in totaal zeven dagen blijft zitten. U kunt een beetje last hebben van de katheter zoals lekkage van urine langs uw katheter. U kunt last krijgen van blaaskrampen (de blaas spant zich samen om de katheter weg te ‘duwen’. Dit is normaal. Als dit heel vaak gebeurt en het is pijnlijk, dan kan de uroloog iets voorschrijven. Als u al thuis bent, kunt u naar de casemanager bellen voor een recept wat naar uw apotheek wordt gefaxt. Een brandend gevoel bij het uiteinde van uw penis en een beetje afscheiding zijn ook lastige zaken, maar horen ook bij de irritatie van de katheter. Wij adviseren u om bij het dagelijks douchen uw voorhuid terug te trekken en de katheter met de douchekop goed te reinigen. U krijgt een afspraak mee om na een week de katheter te laten verwijderen (dekatheterisatie) op de dagbehandeling. Het is belangrijk dat u niet vergeet om met de antibiotica te beginnen voor deze afspraak. Dit bevordert het voorkomen van een blaasontsteking. Na het verwijderen van de katheter verliezen de meeste mannen in meerdere of mindere mate urine. Dit verbetert in de loop van de dagen en weken. Wees hierover niet ongerust. U krijgt het nodige materiaal mee naar huis. Door middel van bekkenbodemfysiotherapie zal het urineverlies minder worden. Tevens krijgt u een afsprakenkaart mee voor de controle op de polikliniek die twee weken na het verwijderen van de katheter zal plaatsvinden. Tijdens deze controle wordt het ziekteverloop besproken. Zeven weken na de operatie zal een PSA controle uitgevoerd worden. Het ziekteverloop en de uitslag van de PSA controle zullen bepalend zijn voor het al dan niet starten van een nabehandeling. Beperkingen Na de operatie adviseren we u om het de eerste zes weken rustig aan te doen. Dit houdt in dat u geen zware lichamelijke activiteiten uitvoert (zoals zwaar tillen, sporten) en u mag niet fietsen. Dit bevordert de wondgenezing. De steunkousen moet u ongeveer drie weken blijven dragen. U kunt ze gewoon in een lauw sopje wassen, niet in de droogtrommel doen. Na de operatie kunt u enkele weken tot maanden vermoeidheidsklachten hebben. Het kan een half jaar duren voordat u uw conditie van voor de operatie terug hebt. Verder hebt u geen beperkingen. Neemt u bij twijfel contact op met de casemanager.

38


Bijlage 3:

Ruimte voor vragen/ aantekeningen

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


39

Polikliniek Urologie Medisch Centrum Haaglanden Locatie Westeinde Locatie Antoniushove Lijnbaan 32 Burgemeester Banninglaan 1 Postbus 432 Postbus 411 2501 CK Den Haag

2260 AK Leidschendam

070-3302405 070-3574392 [email protected] www.mchaaglanden.nl februari 2013

40


Behandelwijzer Prostaatkanker. Bestemd voor mannen met prostaatkanker

Recommend Documents