Patiënteninformatiedossier (PID) Prostaatkanker
onderdeel
ZIEKTEBEELD
PROSTAATKANKER Ziektebeeld
PID Prostaatkanker
2
Ziektebeeld
Inhoud Prostaatkanker ............................................................. 4 De prostaat................................................................... 4 Hoe werkt de prostaat?.............................................. 5 Wat is kanker?.............................................................. 7 Onderzoeken................................................................ 7 Bloedonderzoek............................................................ 8 Gemiddelde PSA normaal waarden ............................ 8 Rectaal toucher ............................................................ 8 Echografie van de prostaat.......................................... 9 Prostaatbiopsie ............................................................. 9 Aanvullende onderzoeken.......................................... 9 CT-scan of MRI ............................................................ 9 Botscan ....................................................................... 10 Verwijderen van lymfeklierweefsel ............................ 10 Diverse stadia van prostaatkanker ......................... 11 Stadium T1................................................................. 11 Stadium T2................................................................. 11 Stadium T3................................................................. 11 Stadium T4................................................................. 11 Stadium N+ of M+.................................................... 11 Gleason-score ............................................................ 12
PID Prostaatkanker
3
Ziektebeeld
Prostaatkanker Iedere man heeft een prostaat. Deze speelt een rol bij de voortplanting. De prostaat heeft de eigenschap dat hij vanaf de puberteit gaat groeien. Dit gebeurt onder invloed van mannelijke geslachtshormonen. Bij 30% van de mannen leidt dit tot een dusdanige, goedaardige vergroting dat ze er plasklachten van krijgen. Meestal gebeurt dit vanaf het vijftigste levensjaar. Ruim 9000 keer per jaar wordt een kwaadaardige vergroting geconstateerd: prostaatkanker. Dit gaat in ruim 70% van de gevallen om mannen die ouder zijn dan 65 jaar. Er kan ook sprake zijn van een ontsteking van de prostaat (prostatitis). De oorzaak hiervan is vaak gelegen in een blaasontsteking of urineweg infectie.
De prostaat De prostaat is een klier – ook wel voorstanderklier genoemd – die vlak onder de blaasuitgang om de plasbuis heen ligt. Aan de voorkant ligt hij tegen het schaambeen aan, aan de achterkant tegen de endeldarm. De prostaat is ongeveer zo groot als een walnoot en maakt onderdeel uit van het mannelijke voortplantingssysteem. Er lopen twee zaadleiders vanuit de testikels naar twee zaadblazen die achter de prostaat liggen. Vanaf de zaadblazen loopt er een klein zaadbuisje door de prostaat die in de plasbuis uitkomt.
PID Prostaatkanker
4
Ziektebeeld
Vlak naast de prostaat ligt een aantal zenuwbundels die naar de penis lopen en belangrijk zijn voor het optreden van een erectie.
Hoe werkt de prostaat? De prostaat bestaat uit klierbuisjes. Deze klierbuisjes maken het prostaatvocht. Bij een zaadlozing komen de zaadcellen in het prostaatvocht naar buiten. Het prostaatvocht houdt de zaadcellen in leven op de reis naar buiten en in de vagina. De functie van de prostaat ligt voornamelijk in de vruchtbaarheid en niet in de seksualiteit.
PID Prostaatkanker
5
Ziektebeeld
De prostaat heeft de eigenschap dat hij vanaf de puberteit gaat groeien. Deze groei van de prostaat wordt geregeld door hormonen. Hormonen regelen ook de vorming van prostaatvocht en de zaadcelproductie. Bij het klaarkomen worden de zaadcellen naar de prostaat gepompt. Daar worden ze vermengd met het prostaatvocht. Bij de zaadlozing (ejaculatie) trekt de prostaat samen en wordt het sperma (zaadcellen in prostaatvocht) door de plasbuis naar buiten geperst. De blaashals wordt ook samengetrokken waardoor het sperma niet de blaas in kan stromen.
PID Prostaatkanker
6
Ziektebeeld
Wat is kanker? Ons lichaam bestaat uit miljarden cellen. Cellen delen zich; zij maken kopieën van zichzelf. Zo groeien kinderen. Ook bij volgroeide mensen, volwassenen, delen cellen zich. Dit is nodig omdat er ook cellen afsterven. Al het weefsel vernieuwt zich. Zo kunnen we genezen van wonden en blijven we gezond. Maar soms slaat de deling op hol. Dan ontstaat een gezwel. Gezwellen die zich niet kunnen uitzaaien naar ander weefsel, noemen we goedaardig. Soms zitten ze in de weg en veroorzaken ze pijn. Dan worden ze weggehaald. Een wratje is het meest duidelijk voorbeeld van een goedaardig gezwel. Gezwellen die ander weefsel kunnen “binnendringen’, noemen we kwaadaardige gezwellen of kanker. Kanker kan uitzaaien; een ander woord voor uitzaaiing is metastase. De soort kanker wordt vernoemd naar de plaats waar het gezwel begonnen is. Prostaatkanker kan uitzaaien via het lymfevocht of het bloed naar bijvoorbeeld lymfeklieren, botten en longen.
Onderzoeken Om prostaatkanker en het stadium van de kanker te kunnen vaststellen, zijn verschillende onderzoeken nodig. Enkele hiervan heeft u al gehad, misschien zullen verdere onderzoeken nog volgen. Mocht het nodig zijn vervolgonderzoeken te doen, dan zult u hierover meer informatie ontvangen van uw behandelend specialist.
PID Prostaatkanker
7
Ziektebeeld
Bloedonderzoek Het belangrijkste bloedonderzoek is de bepaling van het PSA: het prostaat specifiek antigeen. Een verhoogde waarde van dit eiwit kan duiden op prostaatkanker. Het PSA kan verhoogd zijn bij prostaatontsteking, prostaatvergroting en prostaatkanker. De waarden van het PSA zijn veelal ook leeftijdsafhankelijk (zie tabel). Met het ouder worden en het groeien van de prostaat zal ook het PSA stijgen. Dit zal regelmatig worden gecontroleerd.
Gemiddelde PSA normaal waarden 40 – 49 jaar 50 – 59 jaar 60 – 69 jaar 70 – 79 jaar 80 – 89 jaar
PSA < 2,5 ng/ml PSA < 3,5 ng/ml PSA < 4,5 ng/ml PSA < 6,5 ng/ml PSA < 8,5 ng/ml
Rectaal toucher Hierbij onderzoekt de uroloog (of huisarts) met een gehandschoende vinger de prostaat via de endeldarm. Zo kan de grootte, de vorm, de stevigheid en het oppervlak van de prostaat worden beoordeeld. Dit is een eenvoudig onderzoek en het duurt maar kort. Het voelen naar de prostaat kan in verschillende houdingen worden gedaan en is in de regel niet pijnlijk. Maar het kan wel een vervelend gevoel geven omdat de sluitspier van de endeldarm gepasseerd moet worden.
PID Prostaatkanker
8
Ziektebeeld
Echografie van de prostaat De uroloog schuift een sonde in de anus tot bij de prostaat. Door middel van geluidsgolven wordt de prostaat in beeld gebracht. Dit geeft informatie over de grootte van de prostaat en de tumor.
Prostaatbiopsie Tijdens een echografie van de prostaat kan de uroloog ook met een holle naald biopten (kleine stukjes weefsel) afnemen. Afhankelijk van de grootte van de prostaat en de aanwezigheid van echografisch afwijkende gebieden, worden er tussen de 6 en 12 biopten genomen. Het weefsel wordt onder de microscoop onderzocht door de patholoog. Dit onderzoek kan uitsluitsel geven of er wel of geen prostaatkankercellen zijn. De uitslag van dit onderzoek is meestal pas na meerdere dagen bekend. Een biopsie geeft geen verhoogde kans op eventuele uitzaaiingen van prostaatkanker en is dus ongevaarlijk.
Aanvullende onderzoeken Soms is het nodig te kijken of de prostaatkanker is uitgezaaid. Hiervoor kunnen de volgende onderzoeken worden afgesproken.
CT-scan of MRI Wanneer er sprake is van prostaatkanker, wordt er soms een CT-scan of MRI gemaakt. Hierbij ligt u op een smalle tafel en wordt u door een ring geschoven.
PID Prostaatkanker
9
Ziektebeeld
Vanuit die ring worden tegelijkertijd verschillende foto’s gemaakt. Die worden door de computer als ‘plakjes’ samengevoegd. Zo zijn uw organen en lymfeklieren goed in beeld te brengen
Botscan Een botscan is een foto van het skelet, waarop eventuele uitzaaiingen zichtbaar gemaakt kunnen worden. Dit onderzoek heet ook wel isotopenscan. Er wordt een licht radioactieve stof (isotoop) in een ader in uw elleboogplooi gespoten, die zich als het ware hecht aan uitzaaiingen in de botten, als die er zijn. De foto laat dankzij de isotoop de eventuele uitzaaiingen zien. Het duurt een paar uur voordat de ingespoten stof uw botten heeft bereikt, waarna de foto’s genomen kunnen worden. De hoeveelheid straling van de radioactieve stof is verwaarloosbaar en onschadelijk. U ondervindt hier geen nadelige gevolgen van, dus ook de mensen in uw omgeving niet.
Verwijderen van lymfeklierweefsel Het kan nodig zijn dat er eerst lymfeklierweefsel verwijderd moet worden om te onderzoeken of er sprake is van uitzaaiingen in de lymfeklieren. Dit gebeurt door middel van een kijkoperatie. Als dit voor u van toepassing is, krijgt u hierover schriftelijke informatie in dit PID toegevoegd.
PID Prostaatkanker
10
Ziektebeeld
Diverse stadia van prostaatkanker De uroloog zal het stadium van uw ziekte aan de hand van verschillende indelingen met u bespreken. Aangezien de termen veel gebruikt worden in gesprekken, worden ze hieronder genoemd en uitgelegd.
Stadium T1 De tumor is klein, beperkt tot de prostaat en niet te voelen bij rectaal toucher of te zien met een echo.
Stadium T2 De tumor is klein, beperkt tot de prostaat en kan wel gevoeld worden bij een rectaal toucher of gezien worden met een echo.
Stadium T3 De kanker heeft het weefsel in de directe omgeving (= kapseldoorbraak) of de zaadblaasjes aangetast.
Stadium T4 Nabije organen of weefselstructuren zoals bijvoorbeeld blaas, sluitspier of endeldarm, zijn aangetast.
Stadium N+ of M+ De kanker heeft zich uitgebreid naar de regionale lymfeklieren naast de prostaat (N+) of naar de lymfeklieren elders in het lichaam, organen en botten (M+).
PID Prostaatkanker
11
Ziektebeeld
Gleason-score De agressiviteit van de prostaatkanker wordt uitgedrukt in de Glaeson-score. De Gleason-score wordt door de patholoog bepaald uit de biopten die genomen zijn uit de prostaat, en wordt uitgedrukt in een getal tussen de 2 en de 10. Om tot een waarde te komen telt de patholoog de twee cijfers van de stadia van de biopten/weefsels die het meeste voorkomen, bij elkaar op. Bijvoorbeeld: 4+3= Gleason 7. Een lage score betekent dat de kankercellen veel op de normale prostaatcellen lijken (goed gedifferentieerd). Een hoge Gleason-score betekent dat de kankercellen sterk afwijken van de normale prostaatcellen (slecht gedifferentieerd). Hoe hoger de Gleason score, hoe agressiever de tumor.
CAZ UR 69.03.11
Uitgave: Patiëntencommunicatie Harderwijk, maart 2011 Internet: www.stjansdal.nl PID Prostaatkanker
12
Ziektebeeld
